Zientzia Kaiera

Ziortza Guezuraga

Plentziako Itsas Estazioko eta CEFASeko ikertzaileek bizkarroi berri bat aurkitu dute itsas uretan: Txikispora philomaios.

Txikispora philomaios (hutsik dagoen gezia) hemozito (gezi beltza) baten parean. Tamaina ezberdintasunaz gain, nukleoarengatik ezberdindu daitezke. (Irudia: Urrutia, A., et al.)

Bi alderdi garrantzitsu ditu Txikispora philomaios bizkarroiaren aurkikuntzak. Batetik, bizkarroi berria aurkitu, identifikatu eta karakterizatu du ikerketa honek. Bestetik, zelulaniztasunaren jatorria azaltzen lagunduko dezake, izan ere, zelulaniztasuna garatu aurretik animalien eta onddoen arbaso komuna bereizi zenetik denbora gutxira eboluzionatu zuen bizkarroi honek.

Txikispora izena aukeratu dute dute espora txiki bat delako. Philomaios hitzari dagokionez, parasitoa maiatzeko egun gutxi batzuetan bakarrik azaltzen delako jarri diote: ‘maiatzaren maitale’.

Protista bizkarroia

Txikispora philomaios protista bat da, hau da, ez animalia, ez landarea ezta onddoa ez den organismoa. Eukariotoa (nukleoa eta bestelako organuluak zelula mintzaz inguratuta duen izaki biziduna) da. Eta tamaina oso txikia du: 2.3–2.6 µm.

Amphipoda krustazeoen bizkarroi topatu dute ikertzaileek, zehazki, Echinogammarus eta Orchestia generokoak. Analisiek erakutsi dute infekzioen prebalentzia apirilaren amaieran eta maiatzean zela altuen, %64 Echinogammarus espeziearen kasuan eta %15 Orchestia espeziearenean. Gainerako hilabeteetan nekez aurkitu da infekziorik.

Echinogammarus sp. amphipodaren bi indibiduo: osasuntsua (ezk.) eta infektatutakoa (esk.). Antena, pereiopodoak eta uropodoak sinalatzen dituzte triangeluek, geziak, bere aldetik, barne organoak. Infektatutako indibiduoak (esk.) tegumentua opakoagoa du. Irudia: (Urrutia, A. et al.)

Tegumentu (oskola) horixka eta opakoagoa, oskolaren parte batean zurruntasun galera eta loditzea, letargoa eta erantzun eza aurkezten dute Txikispora philomaiosek infektatutako indibiduoek.

Ikerketarako garrantzitsua

Duela ehunka milioi urte ustez ozeanoan zegoen organismo zelular beretik datoz munduko animalia eta onddo guztiak. Uneren batean, organismoa elkartzen eta bikoizten hasi zen, elkartutako zelulak ehunak osatuz espezializatzen joan ziren eta, momenturen baten, gorputz bihurtu ziren: marmoka mikroskopikotik balea urdin erraldoiraino. Zelulaniztasuna garatu aurretik animalien eta onddoen arbaso komuna bereizi zenetik denbora gutxira Txikispora philomaios eboluzionatu zela uste dute ikertzaileek.

Bizkarroiari egindako analisiek Filasterearen barruan kokatzen dute, Choanoflagellatearekin batera, Metazoarengandik (animaliengandik) hurbilen dauden protistak. Zenbait zuhaitz filogenetiko egin ondoren (bere DNA eta ahaide hurbila izan daitekeen bestelako indibiduoen DNA konparatu ondoren) leinu primitibo bateko organismo bat dela frogatu dute. Bereziki garrantzitsua da Filasterearen barruan kokatzeak, leinu honetako lehen parasito konfirmatua baita.

Animaliak eta onddoak bereizi ziren puntutik hurbil kokatzen da, beraz, Txikispora eta parasito honen DNAtik abiatuta egindako azterketa filogenetiko eta filogenomikoak laguntzen ari dira ulertzen zer aldaketa eta egokitzapeni esker gertatu zen trantsizio hura, organismo zelulabakar mikroskopikoetatik animalia eta onddo zelulaniztunetara.

Filogenetikaren ikuspegitik dagokion taldean kokatzeak zailtasun handia izan da. Zailtasun honi, gainera, gehitu behar zaio ikertzaileei oso zaila egin zaiela itsasoko uretan aurkitzea, esan bezala, apirila amaieran eta maiatzean baino ez baita aurkitzen anfipodoen komunitatean; badirudi urteko gainerako hilabeteetan desagertu egiten dela.

Hau guztiau gutxi balitz, ikertzaileek azaltzen dutenez, Txikispora ez da espezie berri bat soilik; inolaz ere. Izena ematen dio genero berri bati, familia berri bati, ordena berri bati eta abar. Orain Txikisporidae familia berria dago.

Erreferentzia bibliografikoa:

Urrutia, A., et al. (2021).  Txikispora philomaios n. sp., n. g., a micro-eukaryotic pathogen of amphipods, reveals parasitism and hidden diversity in Class Filasterea. Journal of Eukaryotic Microbiology, 69, e12875. DOI: 10.1111/jeu.12875

Iturria:

Animalien zelulaniztasunaren jatorria azaltzen lagunduko duen parasitoa, Txikispora philomaios, Campusa, Euskal Herriko Unibertsitatearen aldizkaria.

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko arduraduna.

The post Txikispora: zelulaniztasuna azaltzeko parasitoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia

Gizakiotan eta beste animaliotan, tumoreak sortzen dira zelulek beren burua kontrolik gabe bikoizten dutenean.

Zelulen bikoizketa kontrolatzen duten geneetan gertatzen diren mutazioek eragiten dute kontrolaren galtze hori. Beste gene batzuetan gertatzen diren mutazio gehigarrien ondorioz, zelula horiek aska daitezke eta zabaldu odol- hodietan zehar. Hala, tumoreak gorputzeko beste atal batzuetara hel daitezke. Baina, beti ere, hori guztia indibiduo beraren baitan gertatzen den prozesua da. Tira, ia beti: espezie gutxi batzuetan aurkitu egin baitira indibiduoen artean salto egiten duten minbizi-zelulak.

Txakurretan, Tasmaniako deabruan eta hainbat molusku bibalbiotan –hala nola, txirletan, berberetxoetan eta muskuiluetan– aurkitu dira indibiduo artean transmititu daitezkeen minbiziak. Kutsakorrak badira ere, indibiduo bakarretik eratorri diren minbizi-zelulak dira eta, ondorioz, beren DNA erabilita beren jatorria eta hedapena azter daitezke. Azken finean, tumorea osotzen duten zelulak klonikoak baitira. Hau da, indibiduo ezberdinetan ugaritzen ari badira ere, tumore horien gene-materiala antzekoa da beren artean; eta, aldiz, haien gene-materiala ezberdina da inbaditzen ari diren indibiduoaren gene-materialarekin erkatuta.

1. irudia: minbizi kutsakor batek desagerraraz dezake Tasmaniako deabrua (Argazkia: pen_ash – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Halako minbizi kutsakorren lehenengo kasua txakurretan aurkitu zen 1877an. Sexu bidezko transmisioa du eta uste da orain dela 11.000 urte hasi zela kanidoak infektatzen. Tasmaniako deabruan aurkitu den tumore kutsakorra aurpegian garatzen da, Tasmaniako deabruak elkarri hozka egiteko duten ohitura baliatuta. Uste da animalia honen populazioaren % 80 kutsatu dela eta Tasmaniako deabruaren desagerpena eragiten ari dela. Ugaztunen artean ezagutzen den beste minbizi kutsakor bat aurkitu da hamster urrekaran, Aedes aegypti eltxoaren bitartez indibiduo batetik bestera salto egin dezakeena. Oraingoz, ez da ugaztunetan halako minbizi kutsakor gehiagorik aurkitu.

Esan bezala, halako minbizi kutsakorrak bakan ikusten badira ere, badirudi bibalbioetan badagoela mota horretako minbiziak garatzeko joera. Orain arte, molusku talde horretako espezieetan zazpi minbizi kutsakor identifikatu dira. Gaixotasun ezberdinak badira ere, minbizi hori guztiei “odol-neoplasia” esaten zaie eta odoleko zelulen kontrolik gabeko bikoizketaren ondorioz garatzen dira. Gainera, minbizi-zelula horiek indibiduotik atera daitezke, ozeanoko uretan bizirik iraun, eta espezie bereko beste indibiduo batekin topo egiten dutenean, indibiduoan sar daitezke –kutsa dezakete– eta, ondorioz, indibiduo horrek odol-neoplasia gara dezake. Hortaz, minbizi hauek arrisku ekologiko bat izan daitezke itsas ingurunerako. Ikerlan berri batean aztertu dute txirla-espezie batek garatzen duen minbizi kutsakor bat, halako minbiziei buruz gehiago jakiteko.

2. irudia: txirlak gaixotzen dituen tumore kutsakorra ikertu dute (Argazkia: GonzaKnox – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Ikertzaile talde batek 400 txirla garatxodun (Venus verrucosa) inguru jaso zituen Europako kostaldeko hainbat lekutatik: Espainiako, Portugaleko, Frantziako, Irlandako, eta Kroaziako kostaldetik, hain zuzen ere. Txirla horietan odol-neoplasia zantzuak bilatu zituzten eta Espainiako kostaldeko bi lekutako txirletan aurkitu zituzten: Balear Uharteetako bost txirlatan eta Galiziako Atlantikoko kostaldetako hiru txirlatan. Txirla horietan aldakorra zen gaixotasunaren larritasuna: lau indibiduok gaixotasunaren formarik larriena zuten, hiruk formarik arinena eta batek erdibideko forma.

Indibiduo horien tumoreak sekuentziatu zituzten eta ikusi zuten tumoreen arteko gene-aldakortasunik ez zegoela. Hala, tumore horien gene-materiala hainbat teknika erabilita aztertu ostean, ikertzaileek ondorioztatu zuten bi populazio horietan aurkitutako minbizi-zelulek jatorri berdina zutela. Horrek baieztatuko luke minbizi-zelula horiek kutsakorrak direla eta gaitza hainbat populazio artean zabaldu dela. Bi populazio horietan minbizi-zelulak hain antzekoak izateak iradokitzen du tumore mota hori orain dela gutxi sortu dela; edo giza jarduerak, nahi gabe, haren hedapenean lagundu duela. Horrela balitz, gizakien esku-hartzearen bidez saihets liteke tumore horien zabalkuntza.

3. irudia: giza jarduera ustekabean lagungarri izan daiteke minbizi kutsakorren hedapenean (Argazkia: dendoktoor – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Are gehiago, egindako gene-analisiek agerian jarri zuten minbizi-zelula horiek ez zirela soilik txirla garatxodunetan garatu. Minbizi horien gene-materialean txirla txikien (Chamelea gallina) gene-sekuentzien zantzuak aurkitu zituzten. Bi espezie hauek Mediterraneo itsasoan gertu bizi direnez, ikertzaileek iradoki dute minbizi hori txirla txikian hasi zela eta, gero, txirla garatxodunera egin zuela salto. Hori dela eta, ikertzaileek toki horietako 200 txirla txiki aztertu zituzten odol-neoplasiaren zantzuak bilatzeko, baina ez zuten minbiziaren arrastorik aurkitu. Ondorioz, badirudi odol-neoplasia horiek txirla garatxodunetan soilik garatzen direla orain.

Laburbilduz, sakon aztertu da txirlak gaixotzen dituen tumore kutsakor bat, jatorria beste txirla-espezie batean duena eta, agian, giza jarduerak hedatzen lagundu duena. Zorionez, indibiduo artean bidaiatzen duten tumoreak oso urriak dira. Baina kasu bitxi honek gogorarazten digu nahiko genukeena baino konplexuagoa dela bizia.

Iturria:

Garcia-Souto, Daniel et al. (2022). Mitochondrial genome sequencing of marine leukaemias reveals cancer contagion between clam species in the Seas of Southern Europe. eLife,  11:e66946. DOI: 10.7554/eLife.66946

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko eta CIBERehd-ko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Kutsatzen diren minbiziak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Itsas elefante emeak espazioaren eta denboraren pertzepzioan oinarritzen dira erabakitzeko noiz itzuli behar diren hondartzetara erditzera. Ez dute erabakia hartzen —orain arte uste zenez— pisu nahikoa irabazi dutenean.

Animalia espezie askok migratzen dute elikadura eremuetatik ugaltze eremuetara, eta, hori egin ahal izateko, doitasun handiz kudeatzen dute denbora. Biologo eta etologoak aspalditik ari dira migrazio horien atzean dauden mekanismoak argitu nahian, baina ikasi dute zaila dela arrazoi bakar bat erabiltzea naturaren mirari horiek azaltzeko.

1. irudia: itsas elefante eme bat, Año Nuevo (Kalifornia, AEB) izeneko itsas babeslekura iritsi berritan, zazpi hilabeteko migrazio baten ondoren. (Argazkia: Dan Costa)

Erronka are handiagoa da migrazio luzeak izaten direnean. Hori da, hain justu, itsas elefanteen (Mirounga angustirostris) kasua. Itsaso zabalean dauden elikatze eremuetara joaten dira urtero haurdun dauden itsas elefante emeak, baina gero itzultzen dira jatorrizko hondartzetara, bertan erditzera. Doitasun handiz egiten dute itzulera bidaia hori: erditu baino hilabete lehenago hasten dute buelta, eta hondartzetara iritsi eta bost bat egunera erditzen dira.

Elikatzea eta ugaltzea helburu dituen migrazio epiko horren atzean 240 egun irauten dituen 10.000 kilometroko bidaia dago, eta, halere, gai dira bueltatzeko ondartzetara doitasun izugarri horrekin. Ezinbestean, emeak bidaia horietan ondo elikatu behar dira, edoskitze aroak irauten duen bitartean ez dutelako ezer jango, eta kumeek esne asko kontsumitzen dutelako.

Beste espezie askok ez bezala, animalia hauek ez dute migrazioa taldeka egiten, banaka baizik, eta, hori aintzat hartzen denean, migrazioan erakusten duten doitasuna azaltzea erronka zaila da. Kasu horietan, doitasuna azaltzeko erabili izan ohi den azalpena da animaliek buelta ematen dutela haien bidaian behin ondo ase eginda daudenean; hau da, kumaldia aurrera ateratzeko moduko nahikoa pisu irabazi dutenean. Baina orain, ikertzaile talde batek egiaztatu du hori ez dela horrela, ez espezie honen kasuan, bederen. Current Biology aldizkarian argitaratutako gutun batean ezagutarazi dute hori.

Satelite bidez 108 animaliaren gaineko jarraipena egin dute, orotara, 2004-2015 urte tartean egindako 126 ibilaldi aztertuz. Ikusi dutenez, janaria eskuratzeko urrutiago joaten diren itsas elefanteek lehenago hasten dituzte itzulera bidaiak, eta ez, uste zitekeen moduan, janariaren bitartez nahikoa energia eskuratu dutenean.

“Aurkitu dugu migratzen duten itsas elefanteek badakitela zein den erditzeko erabiltzen duten hondartzaren distantzia, milaka kilometrotik ere”, argitu du Kaliforniako Santa Cruz Unibertsitateko (AEB) ikertzaile Roxanne Beltranek. Erantsi du “gutxi gorabehera” emeek badakitela zenbat denbora beharko duten bueltatzeko.

2. irudia: Roxanne Beltran egile nagusia, Milagros Rivera eta Natalie Storm ikertzaileekin batera, itsas elefanteak ikertzeko lanean (Argazkia: Dan Costa)

“Espero genuen arrakasta handiagoa lortua zuten itsas elefanteek —lodien zeudenek—, haien elikatzeko bidaiak lehenago bukatuko zituztela, baina ez zen horrela izan. Osterantzean, ematen zuen ondo programatuta zeudela estrategikoki buelta emateko honako faktorearen arabera: non zeuden eta zenbat denbora beharko zuten hondartzara itzultzeko”, azaldu du Beltranek. “Datu horiek frogatzen dute fokek ugaltze hondartzatik duten distantzia ezagutzen dutela, eta denbora gehigarria ematen dutela itzultzeko urrunago bidaiatzeko baldin badute”, idatzi dute ikertzaileek.

Artikuluan azaldu dutenez, migrazioak taxuz egin ahal izateko, animaliek bi motatako informazioak aintzat hartu behar dituzte: kokapena eta denbora. Artikuluan, faktore horiek “mapa” eta “egutegi” gisa izendatu dituzte. Batetik, itsas elefanteek ugalketa lekuarekiko zehazki non dauden jakin behar dute. Bestetik, aurreikusi behar dute ere noiz hasi behar duten itzultzeko bidaia. Funtsean, animaliak elementu horiek integratzeko gai izan behar dira.

Onartu dute ez dakitela zein den animaliek baliatzen duten mekanismoa erabaki horiek hartzeko, baina sinetsita daude denbora eta kokapena funtsezkoak direla horretarako. Ateratako irakaspenak espeziearen kontserbazioan aurrera egiteko baliogarria izango den esperantza dute. Orain, argitu nahi dute norainokoa den zehatza itsas elefanteek baliatutako kokatzeko gaitasun hori.

Erreferentzia bibliografikoa:

Beltran, Roxanne S. et al. (2022). Elephant seals time their long-distance migrations using a map sense. Current Biology, 32(4), 156-157. DOI: https://doi.org/10.1016/j.cub.2022.01.031

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Mapa eta egutegia dira itsas elefante emeen iparrorratza appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Emakumeak zientzian

Almroth Edward Wright (1861-1947) bakteriologoa ezaguna zen emakumeen sufragioaren aurka zegoelako. Bere arrazoiketa zera zen, emakumeen  garunak ez zeudela antolatuta gai sozialak eta publikoak lantzeko, eta liburu bat eta guzti idatzi zuen ideia guzti hauek azaltzen. Baina liburua argitaratu aurretik, eskutitz bat idatzi zuen The Times egunkarira, ideia antzekoak plazaratuz. Eskutitz horrek hainbat erantzun sutu jaso zituen, horietako bat «C.S.C. Kondenatuetako bat» sinadurarekin. Clementine Spencer Churchill ezkutatzen zen hitz horien atzean, Winston Churchillen emaztea. Zientzia Kaierako Clementine, «Kondenatuetako bat» artikuluan irakur daiteke emakume honek Wright-i emandako erantzuna.

Osasuna

Berrian irakur daitekeenez, hil egin da zerri transgeniko baten bihotza jarri zioten gizona. Duela bi hilabete, urtarrilaren 7an hain zuzen, 57 urteko David Bennet estatubatuarra hil ala biziko egoera batean zegoen, bihotzeko gaitz baten ondorioz. Ez zuen aukerarik gizaki baten bihotza jasotzeko eta, horregatik, ebakuntza esperimentalarekin saiatzea erabaki zuten, txerri bihotz bat transplantatuz. Historian lehen aldiz egin zen gisa honetako ebakuntza bat, eta ebakuntza ostean zirujauek esan zuten bihotza ondo funtzionatzen ari zela. Zoritxarrez, eta ebakuntza mugarri bat izan bazen ere, Bennet aste honetan hil da.

Aste honetan Zientzia Kaieran, Nerea Telleria UPV/EHUko Elikadura Jasangarria taldeko ikertzaileari egin diote elkarrizketa. Nerearen esanetan, elikadura osasungarri eta jasangarriak onura ugari ditu gizakiontzat eta naturarentzat. Gaur egungo elikadura sistemak mundu-mailako berotegi efektuko gasen herena isurtzen du, besteak beste, nekazaritzan, abeltzaintzan edo elikagaiak prozesatzerakoan sortzen direnak. Inpaktu handiena, hala ere, haragi gorriak eta bere eratorriek dute: munduko nekazaritzaren % 70 ganadua elikatzeko beharrezkoa den janaria landatzeko erabiltzen da. Zientzialari atalean ikus daiteke ikertzaileari egindako elkarrizketa: Nerea Telleria: “Elikadura osasungarri eta jasangarriak epe luzera gaixotasunak izateko arriskuak murriz ditzake”.

Depresioa gaixotasun mental ohikoa da, tristura handia, energiarik eza, gauzen ikuspegi negatiboa eta lo egiteko, kontzentratzeko edo elikatzeko zailtasunak eragiten dituen gaixotasuna. Azken urteotan gorakada handia jo du depresioak eta osasun publikoko arazo handienetako bat bilakatu da. Honen harira, antidepresiboak hobetzen dihardute zientzialariek eta azken hamarkadako aurkikuntza garrantzitsuenetarikoen artean kokatu da ketamina farmakoa. Aipatu beharra dago, hala ere, antidepresibo honek sortu ditzakeen eragin kaltegarriak direla medio, esketamina ere administratzen dela. Alabaina, farmako honen administrazio errepikatuek epe luzera eragingo lituzketen ondorio arbuiagarriak aztertzea beharrezkoa da oraindik. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Depresio erresistentea tratatzeko etorkizunerako erronkak.

Azken bi urte hauetan bizitako pandemiak utzi dituen lezioei buruzko artikulu-sorta bat argitaratu du Science aldizkariak. Bertan, hainbat hausnarketara bultzatu nahi dute irakurlea. Horietako bat, hainbestetan aipatu dugun normaltasunerako bueltari buruz. Ez ote litzateke ariketa ona normaltasunera itzuli beharrean, normaltasuna hobetzea? Politikei buruzko bi analisi ere badaude. Batean, maila ekonomiko baxuko eta ertaineko herrialdeen egoera aztertu dute. Beste artikuluan, bestalde, COVID-19ari aurre egiteko politiketan genero-ikuspegia aintzat hartu ote den aztertu dute. Informazio gehiagorako, Ana Galarragak azaltzen du Elhuyar aldizkarian: COVID-19aren lezioei buruzko sorta berezia argitaratu du Science aldizkariak.

Genetika

Nature Communications aldizkarian argitaratu duten artikulu batean, mundu osoko zientzialariz osatutako talde batek eskari bat egin nahi izan du. Gaur egun, mundu osoko sekuentzia genetikoen informazio digitalerako sarbidea guztiz librea da. Orain, ordea, maiatza eta ekaina bitartean COP-15 egingo da, eta bertan Biodibertsitatearen 2020 Osteko Esparru Globala sinatzekoak dira. Zenbait herrialdek, ordea, adierazi dute baliabide genetikoak jatorrizko estatuarenak direla, eta ikertzaileek akordioak adostu beharko lituzketela estatuekin, baliabide horiek erabiltzeko. Zientzialari asko honen kontra agertu dira, diotenez, zientzia erabat oztopatuko bailitzateke honela. Datuak Elhuyar aldizkarian: Informazio genetikorako sarbidea irekia izan dadin bermatzeko eskaria egin dute.

Arkeologia

Ernest Shackleton esploratzailearen ontzia topatu dute itsas hondoan 3 kilometroko sakoneran. Hondoratu zen tokian aurkitu dute, Antartikako Weddell itsasoan, 106 urte geroago. Endurance 22 espedizioaren barne aurkitu dute izen bereko bergantina hondoratua.  Ontzia aurkitu eta gero, filmatu eta eskaneatu egin dute ur azpiko ibilgailu moldatu bat erabilita. Izan ere, espedizioaren asmoa ez da izan ontziaren arrastoak lehorreratzea, leku eta monumentu historikotzat hartuta baitago, eta, beraz, ezin da dagoen lekutik mugitu. Jakes Goikoetxeak azaldu du Berrian: ‘Endurance’ aurkitu dute.

Ingurumena

Aste honetan Urak aske dokumentala aurkeztu dute Bego Zubia zuzendariak eta bere kideek. Dokumentalean Artikutzako urtegia hustutzeko lanak azaltzen dituzte, egitura artifizial hauek ibaietan duten eragina ikusarazteko helburuarekin. Erreken edo ibaien ibilguetan pareta bat eraikitzeak ondorio anitzak ditu, besteak beste, inguruko fauna oztopatzen dute, errekek eramaten dituzten sedimentuak ere geldiarazi egiten dituzte eta noski, ur-emaria aldatzen dute.  Azalpenak Berrian: «Presak kentzeak zein bertan uzteak sortzen ditu ondorioak».

Aitziber Agirrek Elhuyar aldizkarian azaldu duenez, plastikoen kutsadura murrizteko nazioarteko akordio loteslea, bidean dago. 175 herrialderen ordezkariek ebazpen bat sinatu dute, eta 2024an juridikoki loteslea izango den nazioarteko akordioa sortzeko konpromisoa hartu dute. 2021ean 461.100.000 tona plastiko sortu dira, eta ekoizpena ikusita, aurreikusi du 2040rako bikoiztu egingo direla plastiko-hondakinak. Datu hauek ikusirik, Nazio Batuen Ingurumen Batzarrak ekonomia zirkularrerako aldaketa behar-beharrezkoa dela adierazi du. Azaldu dutenez, sistema ekonomiko horrekin ozeanora iristen den plastiko-kantitatea % 80 murriztuko litzateke, plastiko berriaren ekoizpena % 55, eta berotegi-efektuko gasak % 25.

Biologia

EHUko MikroIker ikerketa-taldeak bakterio espezie berri bat aurkitu du Añanako Gatz Haranean eta Altererythrobacter muriae deitu diote. Añanako Gatz Haranean baldintza berezi horietan bizitzeko gaitasuna duten organismoak bakarrik bizi dira, gatz-kontzentrazio altuetan bizitzea ez baita lan erraza. Mikroorganismoen artean, aniztasun handia dago eta aurretik deskribatu gabe zegoen espezie hau aurkitu berri dute. Aurkikuntzaren berezko balioaz aparte, mikroorganismo hauek egokitzapen-mekanismo bereziak dituzte bizi diren lekuan bizi direlako. Bizirauteko, konposatu bereziak sortzen dituzte eta oso interesgarriak dira, esaterako, biomedikuntzarako, bioerremediaziorako eta elikagaien industriarako. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian: Bakterio espezie berri bat aurkitu dute Añanako Gatz Haranean.

Ozeanografia

Jada Kolonek Amerikarako bidaia egin zuenean, bazekien Ipar Atlantikoko haizeek eta korronteek nabigazioa erraztu edo zaildu zezaketela. Gaur egun, ozeano horretako itsaslasterren dinamikak pixka bat hobeto ulertzen ditugu, azterketa ozeanografikoetan aurrerapen asko egin baitira. Ozeano Atlantikoan dauden ur masa batzuek uhal garraiatzaile gisa funtzionatzen dute, eta bero energia banatzen dute, latitude baxuko eremuetatik latitude altuko eremuetara. Honek korronteak sortzen ditu itsasoan, eta nabigaziorako oso garrantzitsuak izateaz gain, planetaren klima erregulatzeko ezinbestekoak dira. Blanca Martinezek azaltzen du Zientzia Kaieran: Nabigazioa eta korronte ozeanikoak.

Matematika

Datorren asteko astelehenean Pi zenbakiaren nazioarteko eguna ospatzen da, eta honen harira, artikulu bat eskaini diote Berrian zenbaki famatu honi. Zirkunferentzia baten perimetroaren eta haren diametroaren arteko zatiketaren emaitza da zenbaki hau; eta beti mantenduko da proportzio hau. Lau hamartarrekin ezagutzen du jende gehienak (3,1416), baina  Grisoniako Zientzia Aplikatuetako Unibertsitateak (Suitza) 22,8 bilioi hamartar baino gehiago kalkulatu zituen.  Historian zehar hainbat zientzialarik egin zuten Pi zenbakia kalkulatzeko saiakera eta hainbat bitxikeria bildu dira konstante berezi honen inguruan. Datu guztiak Berrian: Pi, nortasun handiko zenbakia.

Astronomia

Izarretatik datorren argiaren espektroak datu asko eskaintzen ditu. Espektro horiek erabiliz, adibidez, Angelo Secchi astronomo italiarrak izar motak bereizteko sailkapen bat sortu zuen, izarraren kolorearen eta zenbait osagai kimikoren arabera. 1. motako izarrak zuriak edo urdinxkak ziren, eta espektroek lerro oso markatuak zituzten, hidrogenoarenak. Hauetaz gain, tonu apalagoa zuten argi horiko izarrak (2. motakoak), laranjakoak (3. motakoak) edo gorrixkak (4. motakoak) zeuden. Sailkapen sistema hori egun erabiltzen ez den arren, Secchi aitzindarietako bat izan zen ikerketa astronomikoetarako espektrografia erabiltzen, eta 4.000 izarren espektrotik gora sailkatu zituen. Azalpenak Zientzia Kaieran: Ortzadarra interpretatzen izarrak sailkatzeko.

Ana Galarragak Elhuyar aldizkarian azaldu duenez, beirazko perlak aurkitu dituzte Ilargiaren alde ezkutuan. 2019ko urtarrilaren 19tik dabil Chang’E-4 misio txinatarreko Yutu-2 ibilgailu robotikoa Ilargiaren alde ezkutua arakatzen. Orain, misioko astrofisikariek iragarri dute beirazko esfera garden batzuk aurkitu dituela ibilgailuak. Bi perla aurkitu dituela baieztatu dute, 3 cm ingurukoak. Ikertzaileen arabera, talkaren baten ondorioz sortuak dira: Objekturen batek Ilargiaren azalaren aurka talka egitean, esfera sortzen duen minerala urtu egingo litzateke, eta, solidotzean, esfera horiek sortuko zituen.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #385 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ingurumenerako kaltegarriak diren hidrofluorokarburoak bezalako konposatuen erabilera saihesteko daude diseinatuta errefrigerazio teknologia berriak. Orokorrean, ez dira gasen konpresioan oinarritzan. BCMaterials dabil horretan. Next generation refrigeration technologies

Zer dela eta egiten dira teoriak zientzian? Ez al da nahiko harremanak, legeak, ikusgarrien arteko harremanak? Teorikoak soberan al dira? On theory and observation (1): The theoretician’s dilemma por Jesús Zamora Bonillarena.

Dispositbo magnetikoen abiaduraren doitze finarentzako bidea izan daitezke lantanidoak, hurrengo belaunaldiko informazio teknologientzako oso interesgarria. DIPCren Fine-tuning the speed of magnetic devices

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #390 appeared first on Zientzia Kaiera.

Elikadura osasungarri eta jasangarriak onura ugari ditu gizakiontzat eta naturarentzat. Nutrizionalki egokia izateaz gain, ekonomikoki justua da eta ekosistema zaintzen du. Dieta osasungarriek beraz, gaur egungo eta etorkizuneko belaunaldiek bizitza osasuntsu bat izan dezaten laguntzen dute. 

Elikadura sistemak bere osotasunean berotegi efektuko gasen herena isurtzen du, besteak beste, nekazaritzan, abeltzaintzan edo alimentuak prozesatzerakoan sortzen direnak. Ikerketa batzuen arabera, ingurumenean inpaktu handia eragiten duten elikagaiak dira haragi gorria eta bere eratorriak: munduko nekazaritzaren % 70 ganadua elikatzeko beharrezkoa den janaria landatzeko erabiltzen delako. Horrek sortzen duen deforestazioak, biodibertsitatean eragiten du, eta ekosistemen funtzionamendua galarazten du.

Jaten ditugun elikagai eta produktuen osagai batzuek zenbait gaixotasun garatzeko arriskua areagotzen dute eta, ondorioz, bizi ohitura osasungarriak izatea eta arrisku faktore horiek saihestea gomendatzen da.

Elikadura jasangarri eta osasungarriaren inguruan dauden oztopo eta erronkak ezagutzeko, UPV/EHUko Elikadura Jasangarria taldeko Nerea Telleria ikertzailearekin bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Nerea Telleria: “Elikadura osasungarri eta jasangarriak epe luzera gaixotasunak izateko arriskuak murriz ditzake” (Zientzialari #170) appeared first on Zientzia Kaiera.

Ane Elexpe, Cristina Bruzos-Cidón, Marta Cabrera, Gabriel Barreda, María Torrecilla

Depresioa gaixotasun mental ohikoa da, tristura handia, energiarik eza, gauzen ikuspegi negatiboa eta lo egiteko, kontzentratzeko edo elikatzeko zailtasunak eragiten dituena eta ondorioz familia-bizitza zein lan-bizitza larriki kaltetu ditzakeena. Azken urteotan, gaixotasun honen gorakada handia dela eta, osasun publikoko arazo handienetako bat bilakatu da, ez bakarrik gizakien bizi-kalitatean duen eraginagatik, baita tratamendu antidepresiboaren erantzun partzial edo ezagatik.

Gaur egungo terapia antidepresiboek dituzten zailtasunei aurre egiteko, gaixotasunaren diagnostikoan goiztiarrak diren eta erantzunean eraginkorrak eta azkarragoak diren terapia berriak ikertzera eraman ditu osasun arloko ikertzaileak.

Irudia: Depresioa tratatzeko eredu mailakatua. «Guía de Práctica Clínica sobre el Manejo de la Depresión en el Adulto» argitalpenetik eraldatua. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Ketamina anestesiko bezala erabili ohi den farmako bat da eta bere efektu antidepresibo azkar eta eraginkorra azken hamarkadako aurkikuntza garrantzitsuenetarikoen artean kokatu da psikiatria arloan. Naiz eta gizakietan anestesiko bezala administratzeko baimenduta egon, entsegu kliniko ugarik frogatu dute zain barnetik ematen diren ketaminaren dosi baxuek eragin antidepresibo azkar eta iraunkorrak dituztela.

Gainera, orain arteko entseguetan zain barneko ketaminaren administrazioa gailendu den arren, sudur bideko administrazioa aukera erabilgarri eta segurutzat jo da. Hori dela eta, Ameriketako eta Europako Medikamentuen Agentziek sudur bidetik administratzen den Spravato (esketaminaz osatutako farmakoa) izeneko medikamentuaren merkaturatzea baimendu dute depresio erresistentea tratatzeko.

Aipatu beharra dago, sortu ditzakeen eragin kaltegarriak direla medio, zefalea eta disoziazioa adibidez, medikamendu honen administrazioa osasun zentroan bertan egin behar dela mediku baten gainbegiradapean. Dena den, esketamina ketamina baino medikamendu seguruago bat dela proposatu da. Hala ere, azpimarragarria da, esketaminaren epe luzeko ondorio kaltegarrien arriskua ez dela ebaluatu, hala nola mendekotasuna eta asaldura kognitiboak. Horregatik, farmako honen administrazio errepikatuek epe luzera eragingo lituzketen ondorio desiragaitzak aztertzea beharrezkoa litzateke. Ondorioz, uka ezina da, epe luzerako entsegu klinikoak egitez gain, merkaturatze ondorengo azterketak ere nahitaezkoak direla ketamina eta esketaminaren segurtasuna eta eraginkortasuna bermatzeko.

Bestalde, gaixotasun konplexu honetan botika bat baino gehiago erabiltzen direnez, kontutan hartu behar da ketaminak beste botika hauekin izan ditzakeen elkarrekintza farmakologikoak, eragin antidepresiboa murriztu edo baldintza dezaketela. Egin diren entsegu klinikoetan aldakortasun metodologiko handia egon da, izan ere, hauetariko batzuetan oinarrizko tratamendua (depresioa tratatzeko erabiltzen diren beste farmakoak) mantendu den bitartean, beste batzuetan baztertu egin da. Horrela, aldakortasun farmakologiko honek ketaminak depresioaren aurkako tratamenduan duen eraginkortasunean eragin dezake.

Amaitzeko, esketaminaren kostu ekonomikoa eta sendagaiaren eskuragarritasunak beste eztabaida bat sortu du. Alde batetik, esketaminaten urteko kostuak ketaminaren kostuak baino hamar aldiz handiagoak dira eta beste alde batetik, sudur bidetik emateko aukerak abantaila handia sorrarazi bazuen ere, ondorio kaltegarriak direla eta, botika hau osasun zentroan bertan eman behar denez ez dirudi oso erosoa denik. Dena den, bistakoa da aurrekari baliotsu bat dugula eskuartean hobeto onartzen diren eta ondorio kaltegarri gutxiago dituzten sendagaiak aztertu ahal izateko.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 40
• Artikuluaren izena: Ketamina eta esketaminaren erabilera depresio erresistentea tratatzeko: etorkizunerako erronkak.
• Laburpena: Nahasmendu depresiboak osasun publikoko arazo handienetako bat bilakatu dira azken urteotan, ez bakarrik bizi-kalitatean duten eraginagatik, baita tratamendu antidepresiboaren erantzun partzial edo erantzun ezagatik ere. Hori dela eta, (R,S)-ketaminaren (ketamina) efektu antidepresibo azkarra eta eraginkorra azken hamarkadetako aurkikuntza garrantzitsuenen artean dago psikiatria arloan. Orain arteko entseguetan ketaminaren zain barneko bidea gailendu den arren sudur bideko administrazioa aukera erabilgarri eta segurutzat jo da. Hori dela eta, FDAk (Food and Drug Administration) eta EMAk (European Medicines Agency) S-ketamina (esketamina) baimendu dute Spravato izen komertzialarekin merkaturatutako sudur-lainoztagailurako soluzio bezala, depresio erresistentea tratatzeko, farmako horren merkaturatze-baimena sostengatzen duten entsegu klinikoak epe luzekoak ez diren arren. Horregatik, epe luzeko segurtasun-profila ikertzea premiazkoa da, eta, testuinguru berean, baita administrazio-protokolo errepikatuen egokitasuna ere. Izan ere, ketaminak farmako antidepresibo batzuekin eta bentzodiazepinekin izan ditzakeen elkarrekintzak ebaluatzea gomendatzen da, tratamenduaren eragin antidepresiboa baldintza dezaketelako. Ildo horretan, orain arte egindako entseguen diseinuaren aldakortasuna kontuan hartzeko ezaugarria litzatekeela proposatu da. Entsegu batzuetan tratamendu antidepresibo gehigarria baztertzen da, eta beste batzuetan, berriz, mantendu egiten da; aldakortasun metodologiko horrek tratamendu antidepresiboaren eraginkortasuna alda dezake. Ondorioz, uka ezina da epe luzerako entsegu klinikoak egiteaz gain merkaturatze ondorengo farmakozaintza-azterlanak ere nahitaezkoak direla ketaminaren eta esketaminaren segurtasuna eta eraginkortasuna epe luzera bermatzeko.

• Egileak: Ane Elexpe, Cristina Bruzos-Cidón, Marta Cabrera, Gabriel Barreda, María Torrecilla
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 33-50
• DOI: 10.1387/ekaia.21862

Egileez:

Ane Elexpe eta Gabriel Barreda IMGPharmako ikertzaileak dira.

Cristina Bruzos-Cidón, Marta Cabrera eta María Torrecilla UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Depresio erresistentea tratatzeko etorkizunerako erronkak appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martinez

Denok dakigu bi punturen arteko distantziarik laburrena lerro zuzena dela. Baina baieztapen hori ez da beti betetzen ozeanografiaz ari garenean, eta ideia hori defendatzeko bi adibide emango ditut.

Kristobal Kolon Mundu Berria deituko zena arakatu eta aurkitzeko bidaiatzen hasi zenean, XV. mende amaieran eta XVI. mende hasieran, ez zituen belak Andaluziako portuetatik mendebalderantz abiatu eta berehala zabaldu. Hori egin beharrean, Kanariar Uharteetaraino jaitsi zen, eta, handik, arku txiki bat egin zuen hego-mendebalderantz; hala, zuzenean Karibe itsasoko uharteetaraino iritsi zen. Baina ibilbide hura ez zen kasualitatea izan.

Kolon esperientzia handiko marinel bat zen, eta bazekien inguru hartan ipar-mendebaldeko haize alisioek ia etengabe jotzen zutela, eta horrek erraztu egiten zuela itsasontziek Ozeano Atlantiko ezezagunerantz nabigatzea. Hortaz, besterik gabe, Kanariar Uharteak inguratzen zituen korronteari jarraitu zion, artean nola funtzionatzen zuen ongi ulertzen ez bazuen ere.

Irudia: Ipar Atlantikoko azaleko korronte nagusiak. Kolore gorriz korronte beroak irudikatu dira, eta kolore urdinez korronte hotzak. (Irudia: Bartholomew, JCren irudi eraldatua (1973). Advanced Atlas of Modern Geography. Oliver and Boyd, Edinburgo, Erresuma Batua, 164 or.)

Bigarren adibidean XVIII. mendearen amaierara arte bidaiatu behar dugu. Garai hartan Ipar Amerikako baleontziek bazeukaten Karibe itsasotik Europarantz zihoan itsas korronte bero baten berri, eta ehizatu nahi zituzten zetazeoek korronte haren eragina saihestu nahi zuten, ahal zela ertzetan bilduz. Balea arrantzale haiek Golkoko itsaslaster izena jarri zioten, eta Ipar Amerikako itsasontzietako kapitainei korrontearen beraren eta korrontearen funtzionamenduaren berri eman zieten.

Korronte hura zeharkatzen hainbat urteko esperientzia lortu ondoren, Ipar Amerikako kapitainek aurkitu zuten batez beste bi astez laburtu ahal zituztela Ipar Amerikako eta Britainia Handiko kostaldeen arteko bidaiak Golkoko itsaslasterraren barruan nabigatuz gero, Britainia Handitik Ipar Amerikara bidaiatzeko behar zen denborarekin erkatuz gero. Britainiarrei zalantza sortu zitzaien aurkikuntza hura zela medio eta, hortaz, Benjamin Franklini berari ikerketa sakonagoa egiteko eskatu zioten, artean Ingalaterra Berriko Postaren arduradun nagusia zela.

Termometro bat hartuta, Franklinek Golkoko itsaslasterraren eragin eremua zehazki kartografiatu zuen, inguruko eremuek baino ur beroagoa zuen, eta gomendioa egin zien britainiarrei: nabigazioa ekialderantz eginez gero, ibilbidea laburragoa zen Golkoko itsaslasterra jarraituz gero; aldiz, mendebalderantz eginez gero, itsaslasterraren eragina saihestu egin behar zen, bestela ontziek astiroago joatea besterik ez zutelako lortuko. Hasieran britainiarrek ez zuten gomendio hura oso serio hartu; epe luzera, ordea, gomendioa jarraitu zuten.

Gaur egun Ipar Atlantikoko itsaslasterren dinamikak pixka bat hobeto ulertzen ditugu azterketa ozeanografikoetan aurrerapenak egin direlako. Eta gai hau Kolonek eta Franklinek haien garaietan imajinatu zutena baino konplexuagoa den arren, haien lanari esker lortu ditugu gaur egun ondorioak.

Lotura zuzena dago atmosferaren eta ozeanoen jokabideen artean eta, gainera, horrek gure planetaren klima ere baldintzatzen du, beroa eta CO2a trukatzen baitituzte. Ozeano Atlantikoan dauden ur masa batzuek uhal garraiatzaile gisa funtzionatzen dute, eta bero energia banatzen dute, latitude baxuko eremuetatik latitude altuko eremuetara. Itsas korronteen sistema horri Zirkulazio Atlantiko Meridionalaren Iraultze Zirkulazioa deitzen zaio, edo AMOC, ingelesezko Atlantic Meridional Overturning Circulation izenaren siglekin. Eta puntu horretan aipatu behar ditugu gure bi protagonistek antzemandako korronteak.

Golkoko itsaslasterra ur beroa eta ez oso trinkoa daraman azaleko korronte bat da; Florida hegoaldean sortzen da, eta Ozeano Atlantikoaren erdialderantz doa. Hor bi adarretan banatzen da; batetik, Ipar Atlantikoko Korrontea edo Adarra, Europa iparralderantz doana, eta, bestetik, Azoreetako Korrontea edo Kanarietako Korrontea; azken hori ur masa hotzagoa eta trinkoa da eta hegoalderantz egiten du; biratu egiten du, erlojuaren orratzen noranzkoan, Karibe itsasora itzultzeko, eta han berriz ere dena hasten da.

Hala, argi geratu da ozeanoen dinamika ezagutzea zein garrantzitsua den gure planetan klimaren jokabidea ulertu ez ezik, baita gure arbasoek egin zituzten itsas ibilbideak ulertzeko ere, gaur egun oraindik ibilbide horiek egiten baitira.

Hasieran esan dudan moduan: lerro zuzena ez da beti bi punturen arteko biderik laburrena, ezta azkarrena ere. Itsasontziz bidaiatzen dugunean, hobe da korronteari jarraitzea.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

The post Nabigazioa eta korronte ozeanikoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho eta Uxune Martinez

“C.S.C. («Kondenatuetako bat»)” delako batek sinatutako gutun bat argitaratu zuten The Times egunkarian 1912ko martxoaren 30ean. Bi egun lehenago Almroth Edward Wright (1861-1947) bakteriologoak bidalitako beste gutun bati emandako erantzun ugarietako bat zen eskutitza.

Almroth Edward Wright ezaguna zen emakumeen sufragioaren aurka zegoelako. Ikertzaileak arrazoi «zientifikoetan» oinarritzen zuen bere baieztapena, eta gizonenen eta emakumeen burmuinak desberdinak zirela argudiatzen zuen. Haren ustez, andrazkoen garunak ez zeuden «antolatuta» gai sozialak eta publikoak lantzeko. 1913an gaiari buruzko liburu bat argitaratu zuen: The Unexurgated Case Against Woman Suffrage (Emakumearen sufragioaren aurkako auzia). Bertan, besteak beste, emakumeen garapen profesionalaren aurka ere agertzen zen.

Irudia: Clementine Spencer Churchill 1915eko argazki batean. Clementine izan zen 1912an The Times egunkariak “C.S.C. («Kondenatuetako bat»)” sinatuta publikatu zuen eskutitzaren egilea. (Argazkia: Estatu Batuetako Kongresuko Liburutegia – Jabetza publikoko irudia. Iturria: Wikipedia)

Liburua argitaratu baino hilabete batzuk arinago, 1912ko martxoaren 28an, gutun luze bat bidali zuen The Times egunkarira. Idazkian zientzialariak argudiatzen zuen emakumeek politikatik erabat aldenduta egon behar zutela beren «gabezia» fisiologiko eta psikologikoengatik. Erantzun sutuak jaso zituen gutunak, merezi zuen bezala, eta horietako batek C.S.C. («Kondenatuetako bat») sinadura zeraman. Erantzun hau bereziki argia eta zorrotza zen eta honela zioen:

1912ko martxoaren 30a

The Times egunkariko editorearentzat

Jaun hori,

Sir Almroth Wrightek emakumeak ezagutzen dituen moduan ezagututa, emakumeei buruz idatzi dituen azalpen burutsu eta sakonak irakurri ondoren, badirudi kontua ez dela «emakumeek bozkatu beharko lukete?», baizik eta «ez al litzateke hobe emakumeak erabat akabatzea?». Hain txundituta geratu naiz Sir Almroth Wrighten zehaztasunarekin, haren esperientzia zientifiko eta pertsonal handian oinarrituta dagoena, emakumeei amaiera eman beharko litzaiekeela ondorioztatu dudala.

Zientzialariarengandik ikasten dugu emakumeak gaztetan ez daudela bere onean, noizean behin hipersentiberatasuna eta zentzugabekeria jasaten dutela, eta haien presentzia bakarrak gizonak gogaitzen eta haserretzen dituela, bizitzan zehar zein eguneroko zereginetan. Jarduera profesional bat hasten badute, beraien adimenaren zakartasunak lankide zitalak bihurtzen ditu gizonezkoentzat. Bizitzan zehar buru-nahaste larriak eta etengabeak izaten dituzte, eta, guztiz erotuta egon ez arren, horietako asko giltzaperatu behar izaten dituzte.

Hau horrela izanik, ez al litzateke izango mundua askoz hobea eta zoriontsuagoa emakumeak akabatuz? Hemen begiratzen diegu zientzialari handiei. Benetan kasu desesperatu bat da? Emakumeek, zalantzarik gabe, baliagarritasunen bat izan behar zuten iraganean, bestela, nola jasan eta onar zitekeen orain arte tribu nazkagarri hori?

Baina, ziurta al dezakegu emakumeak ezinbestekoak izango direla etorkizunean? Emango al digu zientziak ziurtasunik, edo, behintzat esperantzarako arrazoirik? Esan ahal digu aurkikuntzarik handienaren atarian gaudela? Hau da, nola euts diezaiokegun gizonezkoen arraza bati baliabide zientifiko hutsak erabiliz?

Hainbeste urtez mundua hondatu duen espezie bizkarroi, zoro eta immoralagandik askatzea lortu duenez gizateria, ezin al diogu Sir Almroth Wrighti begiratu haren lorpen ugariak txalotzeko?

Zure esanekoa,

C.S.C.
(“Kondenatuetako bat”)

Inizial horien atzean Clementine Spencer Churchill (1885-1997) ezkutatzen zen, Winston Churchillen emaztea (1874-1965), Erresuma Batuko lehen ministroa izango zena.

Benetan tamalgarria da Wright bezalako zientzialariek ideologia misoginoak adierazi izana ustezko egitate zientifikoetan oinarrituta. Seguru asko beste pertsona batzuk diskurtso horietan sostengua hartuko zuten, Wright bezalako defendatzaileen prestigioa kontuan hartuta.

Emakumeen sufragioa 1919an onartu zen Erresuma Batuan (Wrighten eskutitza argitaratu eta zazpi urtera). Espainian 1933an.

Gaur, martxoaren 8a, Emakumeen Nazioarteko Eguna da eta aurten, “genero berdintasuna gaur, biharamun jasangarri baterako” lelopean ospatzen dugu. Izan ere, aniztasuna eta emakumeen presentzia berdinzalea erakusten duen zientziak egingo dio aurre klima-aldaketak dakarzkigun erronkei.

Iturriak:

• Futility Closet, A Modest Proposal. 2022ko otsailaren 22a.
• Letters of Note, Ought women not to be abolished altogether? 2012ko maiatzaren 14a.

Egileez:

Marta Macho Stadler, (@Martamachos) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Uxune Martinez, (@UxuneM) Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Clementine, «Kondenatuetako bat» appeared first on Zientzia Kaiera.

Almudena M. Castro

Izarren argiak bere egitura kimikoari buruzko oinarrizko informazioa dauka. Baina informazio hori ezkutuan egon da hamarka mendez, botila bateko mezua bezala. Argiaren barneko ortzadarra askatzeko gai den Newtonen prisma izan zen gerora mezu horiek guztiak interpretatzeko aukera eman zigun puzzlearen lehen pieza.

Irudia: Eguzki-espektroaren ehunka xurgatze-lerroak. (Argazkia: NoirLab)

XIX. mendean, zientziaren eta teknologiaren aurrerabideari esker, erreminta optikoen zehaztasuna gero eta handiagoa zen. William H. Wollaston fisikari eta kimikariak eguzkiaren argian ezkutatutako lehen lerro ilunak aurkitu eta gero (xurgatze-espektroak), Joseph von Fraunhofer fisikariak bere teknika perfekzionatu zuen eta urteak eman zituen horiek zehaztasunez sailkatzen. Fisikari alemaniarra izan zen lehena difrakzio sare bat erabiltzen argiaren espektroa lortzeko –zirrikitu ñimiñoz betetako sareta bat da, argia difraktatzen duena eta uhin luzera ezberdineko izpiak bereizten dituena (kolore ezberdinekoak)–. Era berean, lehena izan zen gailu hori baliatzen ortzadarraren lerro ilun misteriotsuei lotutako uhin luzerak neurtzeko. Horregatik, Fraunhofer espektroskopiaren aita kontsideratzen da. Bere izena eguzki argiaren espektroan idatzita geldituko da betiko.

XIX. mendean, astrofisikariak gutxika izarretatik zetorren argiaren mezuak deszifratzen joan ziren. Espektro horiei esker, zientziak datu berri ugari bildu zituen, gero eta zehaztasun handiagoarekin neurtutakoak. Hala ere, zenbaki horiei guztiei zentzua emateko, beharrezkoa zen aztertzea eta interpretatzea, horiekin eredu bat sortzea. Zer konta zezaketen lerro ilunek izarren jatorriari buruz?

Espektro horietan oinarritutako izarrak sailkatzeko lehen saioak 1860 eta 1870 artean izan ziren. Garai horretan nabarmendu zen Angelo Secchiren lana, Unibertsitate Potifikal Gregoriarraren behatokia zuzentzen duen astronomo italiarrarena. Secchik proposatu zuen lau izar motako sailkapen bat, kolorearen eta zenbait osagai kimikoren arabera. 1. motako izarrak zuriak edo urdinxkak ziren, eta espektroek lerro oso markatuak zituzten, hidrogenoarenak. Izar horien artean zeuden Vega eta Sirius. Gainera, tonu apalagoa zuten argi horiko izarrak (2. motakoak), laranjakoak (3. motakoak) edo gorrixkak (4. motakoak) zeuden. Sailkapen sistema hori egun erabiltzen ez den arren, Secchi aitzindarietako bat izan zen ikerketa astronomikoak espektrografian oinarritzen. Emankorrenetako bat ere izan zen: 4.000 izarren espektrotik gora sailkatu zituen, bere sistema erabiliz.

Atlantikoaren beste aldean, Edward Charles Pickering izeneko fisikariak eta Massachusettseko Teknologia Institutuko irakasleak (MIT ospetsua) ere uste zuen astronomia berria ezin zela mugatu izarren abiadurak eta posizioak neurtzera: ondoren, izarren espektroa, distira eta kolorea funtsezkoak izan ziren unibertsoa ulertu ahal izateko, astrofisika berriaren oinarriak. Baina anbizio handiko helburu hori lortzeko bi osagai ezinbestekoak izan ziren. Hasteko, datu gehiago behar ziren.

Zorionez, Pickeringek bi teleskopio handi zituen horretarako: Cambridgeko errefraktore handia, 1847an eraikitakoa eta zeruaren argazkiak ipar hemisferiotik ateratzen zituena, eta Arequipako Bruce teleskopioa, 1896koa, hego hemisferioan. Eta, batez ere, Pickeringen proiektuak datu horien guztien analisi xehatua behar zuen. Informazio berri hori guztia aztertzeko gai ziren pentsalariak behar zituen. Halaxe osatu zen giza konputagailuen lehen taldea, gaur egun oraindik ere “Pickeringen harema” izen desegokiaz ezagutzen dena.

Erreferentzia bibliografikoa:

Gray, O. Richard eta Corbally, Christopher J. (2009). Stellar Spectral Classification. Princeton University Press.

Egileaz:

Almudena M. Castro (@puratura) pianista da, arte ederretan lizentziatua, fisikan graduatua eta zientzia dibulgatzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2021eko abenduaren 30ean: Interpretar el arcoíris para clasificar estrellas.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Ortzadarra interpretatzen izarrak sailkatzeko appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Biologia

Silurua arrain harrapakari bat da, eta bi metroko luzera eta 100 kiloko pisua izan dezake. Espezie inbaditzailea da, eta Sobrongo urtegira iritsi dela berretsi dute. Gaztela eta Leongo Gobernuak eman ditu datuak, eta haien kontrolerako plan bat ezarri du. Baina Berriak arrantzaleetatik lortutako datuetatik azaldu du silurua Sobronen aspalditik dagoela, eta baita Arabako beste urtegi batzuetan ere. Baina gaur egun, silurua ez dago espezie inbaditzaile gisa katalogatuta araudian, eta beraz, izatez Araban ezin da silururik arrantzatu. Alabaina, espezie harrapakaria da, eta aloktonoa den ekosistemetan sarraskiak eragiten ditu, ez baitago bera harrapatuko duen beste animaliarik. Datu guztiak Berrian: Siluruaren lorratza.

Plentziako Itsas Estazioko (PIE/EHU) ikertzaileek orain arte inoiz ikusi gabeko parasito bat aurkitu dute euskal kostaldeko uretan eta Txikispora philomaios izena jarri diote. Espora txiki hau maiatzean bakarrik azaltzen da uretan, eta urteko gainontzeko hilabeteetan desagertu egiten da. Baina bitxiena ez da hori: ikertzaileek uste dute leinu primitibo bateko organismo bat dela, eta animaliak emango zituen organismo zelulabakarra diferentziatu eta organismo zelulanitzak emango zituen puntutik oso hurbil kokatzen dela. Parasito honen genomak ulertzen lagunduko du, beraz, zelulak noiz eta nola hasi ziren elkartzen eta espezializatzen. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian: Animalietan zelulaniztasuna nola garatu zen ulertzen lagunduko duen parasitoa.

Mendexan itsaso zabalean kokatuta dagoen akuikultura eremu bat dago martxan eta beste hainbat ezartzea planteatzen ari da. Akuikulturarako eremuak ezarri aurretik, ezinbestekoa da fitoplankton komunitatearen azterketa sakona egitea, bibalbioen energia iturri eta, aldi berean, toxikotasun eragile nagusia baita fitoplanktona. Honen harira, azken urteetan bibalbioen akuikulturarekin erlazionatutako fitoplanktonaren ikerketa ezberdinak egin dira Mendexa eta Mutrikun, bertako komunitateek bibalbioen akuikultura eusteko duten egokitasuna ezagutzeko asmoz. Muskuiluen hazkuntzarako onuragarriak ziren fitoplankton taldeak aurkitu zituzten, besteak beste, diatomeoak, haptofitoak eta dinoflagelatuak. Alabaina, potentzialki toxikoak diren taxonen presentzia ere bazegoela ikusi zuten bi ikerketa eremuetan. Datuak Zientzia Kaieran: Euskal kostaldeko fitoplanktona bibalbioen akuikulturan.

Ekologia

Azpiegitura linealek (errepideek eta trenbideek, zubiek etab.) eragin oso negatiboak dituzte biodibertsitatean. Errepideak eraikitzerakoan, gutxitan hartzen da kontuan bertako animalien banaketa espaziala, eta, beraz, tranpa hilgarri bat ezartzen zaie. Inpaktu hau ezagutzera eman zuen lehenetarikoa Richard T. T. Forman Harvard Unibertsitateko ekologoa izan zen, eta “errepideen ekologia” delako ekologiaren diziplinaren sortzaileetako bat kontsideratzen da. Forman-en aurkikuntzek bidea ireki zuten, errepideen eta animalia basatien arteko elkarrekintzak ahalik eta gehien murrizteko. Ahalegin horien artean daude animalientzako pasabideak, baina hauek ezartzea ez da nahikoa izan errepideetako basa bizitzaren hilkortasuna ezabatzeko. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Errepideen ekologia: istripuek basa bizitzan eragindako hilkortasuna aztergai.

Osasuna

Berriak Gurutzetako ospitaleko Nora Civicos mediuarekin hitz egin du. Nora Civicos Bizkar Muineko Lesionatuen Unitateko koordinatzailea da eta Suitzako ikerketa-talde batek bizkar muineko lesioen sendaketan egindako aurrerapena aztertu du. Ikertaldeak erabateko lesioa duten hiru gaixo oinez ibiltzea lortu du, baina Norak ez du uste betirako konponbidea aurkitu denik. Azaldu duenez, sekulako aurrerapausoa iruditzen zaio, baina beldur pixka bat ere eragin dio. Izan ere, ondo ulertu behar da zer egin duten Suitzan eta zertan datzan ikerketa, jendearen sentimenduekin ez jolasteko. Suitzakoa ikerketa bat da, terapia esperimental bat, baina bizkar muineko lesionatuen unitateen errealitatea bestelakoa da. Azalpenak Berrian: «Aurrerapen itzela», baina ez sendabidea.

Ana Galarragak Elhuyar aldizkarian azaldu duenez, hesteetako hanturazko gaixotasunaren ezaugarri genetikoak argitu dituzte euskal populazioan. Hesteetako hanturazko gaixotasuna bi eratara agertzen da nagusiki: Crohnen gaitz moduan (digestio-aparatuko edozein lekutan) edo ultzeradun kolitisaren bidez (batez ere kolonean). Jakina da pertsona batzuek joera genetiko handiagoa dutela gaitz hauek garatzeko, eta haiekin erlazioa izan dezaketen 200 gene-eskualde identifikatu dituzte. Koldo García Etxebarria Biodonostia Osasun Ikerketa Institutuko genetistak gidatu du ikerketa, eta azaldu duenez, gene-eskualde horien eragina asko aldatzen da populazio batetik bestera. Baina Guretzetako Ospitaleetako datuekin egindako analisiari esker, gaixotasunarekin lotura izan dezaketen 33 gene-eskualde detektatu dituzte.

Gaixotasunak Kontrolatzeko Atlantako Zentroko Andrew Geller medikuak eta bere lankideek nutrizio-gehigarrien inguruko ikerketa bat egin dute. Nutrizio-gehigarriak ikuspuntu nutrizionaletik, nutriente batean edo gehiagotan osoak diren prestakinak dira, baina dietan gomendatzen diren bitamina eta mineral kantitate txikiagoak izan ohi dituzte. Bada, Geller medikuak eta bere lankideek ikusi ahal izan zutenez, Estatu Batuetan 20 eta 34 urte bitarteko gazteen ospitaleratzeen % 28 nutrizio-gehigarriekin lotutako arazoengatik gertatzen da, eta haurren ospitaleratzeen % 21. Hauen artean, ia % 70 lotuta daude belarren zein bitaminen eta mineralen osagarriekin. Azaldu dutenez, kezkagarria da Estatu Batuetan nutrizio-gehigarriak hartzeko dagoen ohitura. Eduardo Angulok azaldu du Zientzia Kaieran: Nutrizio-gehigarriak eta haien enigma.

Psikologia

Ione Bretaña psikologoaren ustetan, atxikimendu ez segurua duten gizabanakoek, emozioak erregulatzeko arazo gehiago dituzte. Ionek bikote harremanetako gatazkak eta hauek konpontzeko estrategiak izan ditu bere tesian ikergai. Ikerketa aurrera eramateko, bikote atxikimendu maila neurtu dute autoinformeak erabiliz. Atxikimendua sustatuko luketen zenbait portaera bildu dituzte, hala nola, bestearekiko gertutasun nahia, beraien nahiei erantzuteko gaitasuna edo erlazioaren inguruko espektatibak. Horrela, tesian zehar ikusi ahal izan dutenez, atxikimendu segurua duten gizabanakoek emozioak egokiago erregulatzeko gaitasuna dute. Generoari dagokienez, ez dute gatazka estrategietan ezberdintasun nabarmenik aurkitu. Azalpenak Unibertsitatea.net webgunean daude eskuragarri.

Ikerketa batek 1850etik 2019ra bitartean argitaratutako milioika liburutan hitzek duten erabilera maiztasuna aztertu du. Dirudienez, bi joera garbi hauteman dituzte. Lehenengoa, gaur egun zaharkituta dauden terminoak utzi eta hitz berriak erabiltzea da. Bigarrena, jokabidearen alderdi emozionalarekin lotutako hitzen (sentitu edo sinetsi, adibidez) eta alderdi arrazionalarekin lotutakoen (zehaztu edo ondorioztatu, adibidez) erabilera maiztasuna aldatzea da. Azken hamarkadetan, konnotazio arrazionaleko hitzen maiztasuna etengabe txikitu da, eta aldi berean, alderdi emozionalarekin lotutakoen maiztasuna handitu egin da. Hau ikusita, azterlanaren egileek ondorioztatu dute, egia-ostearen indarrak eta hedapenak, beharbada, aldaketa sakonagoa islatzen duela jendearen interes eta lehentasunetan. Juan Ignacio Pérez Iglesiasek azaldu du Zientzia Kaieran: Emozioen goraldia, arrazionaltasunaren beheraldia.

Paleontologia

Evolutinoary Biology aldizkarian argitaratutako artikulu batek eztabaida sortu du dinosauroen gaiaren inguruan. Izan ere, adierazi dute paleontologoek zaku modura erabili dutela Tyrannosaurus rex izenaz ezagutzen den espeziea, baina, berez, hainbat Tyrannosaurus espezie biltzen dituela bere baitan. Ondorio hau 38 banakoen hezurrak eta hortzak aztertuta atera dute. Izan ere, ikertzaileen ustez banako hauen femurren sendotasunean eta hortzen egituran ikusten diren desberdintasunak ez dira sexuak edo adinak eragindakoak, baizik eta garai eta espezie desberdineko banakoei dagozkiela. Orain arte, emeei eta banako gazteei egotzi zaie femur arinagoak izatea, baina ikertzaileek uste dute desberdintasunak handiegiak direla hala izateko Horregatik, Tyrannosaurus imperator eta Tyrannosaurus regina espezie-izenak proposatu dituzte. Aitziber Agirrek azaldu du Elhuyar aldizkarian: Tyrannosaurus generoko hiru espezie egon zitezkeen.

Fisika

Leire Larizgoitiari fisikariari egin diote elkarrizketa Elhuyar Zientzian. Neutrinoak ikertzen ditu Leirek bere tesian DIPCn. Hainbat esperimentu egiten dituzte bere taldean, haietako bat NEXT esperimentua, Canfrancen dagoen neutrino-detektagailuan. Taldearen helburuetako bat DIPCn neutrino-detektagailu bat eraikitzea da, gero Lundera (Suedia) bidaltzeko, ESS espalazio-zentrora. Zientzia Kaieran ere aurki daiteke artikulua: Leire Larizgoitia, fisikaria: “Egiten ari garena ez da inoiz egin; beraz, etengabe ikasten ari gara”.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #384 appeared first on Zientzia Kaiera.

Bihotz taupaden erregulartasunean eragina esku hartzen duen zelula tipo berri bat aurkitu dute. Eta zelula glien antza du. A glial cell that touches the heart Rosa García-Verdugorena.

Supergeneak ez dira superheroien kontua. Belaunaldietan zehar mantentzen diren kobinazio genetikoak dira. Arrantzaren gehiegizko ustiatzeari aurre egiteko eboluzionatutako bakailao supergeneak arrantzatuak izatea zailtzen ari dira eta, gainera, klima-aldaketatik babestu dezakete espeziea. Cod ‘supergenes’ reveal how they are evolving in response to overfishing, Tom Cameron.

Egon beharko liratekeen tokian ez dauden bi neutrino detektatzea bezain zaila den zerbait detektatzera bagoaz, zergatik ez erabili ahalik eta handien den detektorea? DIPC A tonne-scale detector for neutrinoless double-beta decay

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #389 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Leire Larizgoitia Arkotxa neutrinoen fisikaria da, nahiz eta, fisika ikasten hasi zenean, ez zekien bazirenik ere neutrino izeneko partikulak. Gogora ekarri du, batxilergoko bigarren mailan, fisikako irakasle oso on bat izan zutela: “Teoria azaltzeaz gain, esperimentuak egiten zituen, eta oso ondo ulertzen zitzaion dena. Halako batean, fisika ikasi nahi nuela esan nion, eta fisikarien ibilbidea oso zaila zela erantzun zidan. Hala ere, sartu egin nintzen, eta bai, egia da zaila dela fisikaria eta ikertzailea izatea, baina benetan gustura nabil”.

Aitortu duenez, hirugarren mailan partikulen fisika ikasgaia zuten, eta orduan zaletu zen guztiz. “Hala, hirugarren mailan, CERNera joan nintzen udako praktikak egitera (Suitza), eta han konturatu nintzen hori zela nik egin nahi nuela: neutrinoak ikertu, modu esperimentalean”. Nazioartean erreferentziazko laborategia da CERN, eta, alde horretatik ere, sekulako esperientzia izan zen, Larizgoitiaren esanean: “Mundu osoko jendea zegoen, bakoitza bere kultura eta pentsaerarekin, eta denok ingelesez egiten genuen, baina denok ikasten genuen denongandik. Oso aberasgarria izan zen, eta ate asko ireki zizkidan”.

Irudia: Leire Larizgoitia, fisikaria.

Gradua bukatu ondoren, DIPCra joan zen udako praktikak egitera (Donostia), neutrinoen taldean, eta bertan lanean hasi zen. Segidan, masterra egin zuen Valentzian, eta orain DIPCko neutrinoen taldera itzuli da, tesia egitera.

“Talde esperimentala gara; beraz, hainbat esperimentu ditugu. Haietako bat NEXT da, Canfrancen dagoen neutrino-detektagailuan, eta ni GanESS proiektuan ari naiz egiten tesia (Gaseous detectors for neutrino physics at the ESS). Gure helburua da neutrino-detektagailu bat eraikitzea DIPCn, gero Lundera (Suedia) bidaltzeko, ESS espalazio-zentrora”, azaldu du Larizgoitiak. Haren esanean, ederra da pentsatzea hemen garatutako detektagailu bat Europako beste puntara bidaliko dela, punta-puntako ikertzaileek erabil dezaten, neutrinoak ikertzeko.

Etengabeko ikasketa

Onartu du atzera-aurrera asko dituztela proiektuan, eta bidea ez dela zuzena: “Baina hori badakigu horrela dela, eta, gainera, ikasteko modua da. Azken finean, gu egiten ari garena ez da inoiz egin; beraz, etengabe ikasten ari gara”.

Bestalde, laborategiko giroa oso ona dela kontatu du. Beste arlo askotako jendearekin lan egiten dute: ingeniariak, enpresekin… “Esperimentazioan lan egiten dugunok hori dugu ona: ez dela bakarkako lana, beste diziplinetakoekin ere elkarlanean aritzen zarela”.

Bukatzeko, gogoratu du masterra ikasi zuenean neska bakarra zela, eta, bazterkeriarik sumatu ez badu ere, batzuetan faltan duela inguruan neska gehiago izatea. “Zorionez, gero eta gehiago gara, pixkana-pixkana. Eskertzen da”.

Fitxa biografikoa:

Leire Larizgoitia Arcotxa 1998an jaio zen, Gasteizen. EHUn ikasi zuen fisika, baina 4.maila Queen’s Unibertsitatean egin zuen (Kanada). Udako praktiketan, CERNen eta DIPCn izan zen. Masterra Valentzian egin, eta, orain, DIPCn dabil tesia egiten, neutrino-taldean. Bere tesi-zuzendariak (Francesc Monrabal) Europako diru laguntza bat jaso berri du (ERC-Sarting Grant) ‘GanESS’ izeneko proiektua aurrera eramateko.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Leire Larizgoitia, fisikaria: “Egiten ari garena ez da inoiz egin; beraz, etengabe ikasten ari gara” appeared first on Zientzia Kaiera.

Jone Bilbao, Oihane Muñiz, Marta Revilla, José Germán Rodríguez, Aitor Laza-Martínez, Sergio Seoane

Akuikulturak azken hamarkadan mundu mailan izan duen garapena itzela izan da eta, honek, Euskal Autonomia Erkidegoan itsaskien akuikultura burutzeko nahia piztea eragin du. Gaur egun, itsaso zabalean (Mendexan) kokatuta dagoen akuikultura eremu bat dago martxan. Eremu hau 2019ko uztailean hasi muskuiluak saltzen. Hala ere, sektorea gehiago garatzeko helburuz, beste aukerazko kokaleku batzuk planteatu dira kostaldean, Mutriku portua adibidez, izan ere, akuikulturarako eremuak kostaldeko sarguneetan kokatzen dira gehienetan (Galizian adibidez).

Gauzak horrela, ezinbestekoa da fitoplankton komunitatearen azterketa sakona egitea, bibalbioen energia iturri eta, aldi berean, toxikotasun eragile nagusia baita fitoplanktona. Elikagai bezala duen balioa konposizio lipidikoaren araberakoa da, bereziki gantz azido esentzialen araberakoa. Fitoplankton zelulen osaketa lipidikoa espeziaren edo taldearen arabera aldatzen da. Gainera, zelulen tamaina eta ugaritasuna (biomasa) kontuan hartzeko faktoreak dira, muskuiluen ingestio eta erretentzio eraginkortasuna baldintzatzen baitituzte. Hala ere, fitoplanktona ere arriskutsu bilakatu daiteke, izan ere, muskuiluek eta bestelako bibalbioek fitoplankton toxikoa elikagai gisa iragazterakoan, fikotoxinak pilatu egiten dituzte eta maila trofiko altuagoetara lekualdatzen dira, gizakientzako arrisku nabarmena bihurtuz, intoxikazio ezberdinak eragiteko aukera baitago (ASP, DSP, PSP, NSP edo AZP).

Irudia: Mendexan eta Mutrikun aurkitutako taxon toxiko azpimagarrienak: a) Pseudo-nitzschia spp.; b) Alexandrium spp.; c) Dinophysis acuminata; d) Ostreopsis siamensis. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Jarraian, azken urteotan, Mendexa eta Mutrikun egin diren bibalbioen akuikulturarekin erlazionatutako fitoplanktonaren ikerketa ezberdinen emaitzak laburbiltzen dira, bertako komunitateek bibalbioen akuikultura eusteko duten egokitasuna ezagutzeko asmoz. Informazio iturritzat erabili diren artikulu eta txosten-teknikoetan fitoplankton komunitatearen ugaritasuna eta osaketa ikertu ziren, potentzialki toxikoak ziren taxonei arreta berezia eskainiz. Horrez gain, muskuiluen haragian aurkitutako toxina kontzentrazioa ere neurtu zen.

Diatomeoak, haptofitoak eta dinoflagelatuak ziren Mendexa eta Mutrikuko fitoplankton biomasa totalari ekarpen handiena egiten zioten taldeak. Hau, muskuiluen hazkuntzarako onuragarria da, hiru taldeek duten gantz azido edukiagatik. Halaber, bi eremuetan nagusitzen zen fitoplankton zelulen tamaina 2-20 µmkoa zen, eta hau ere muskuiluak hazteko aproposa da, 4 µmtik gorako zelulek ingestio eta erretentzio eraginkorra ahalbidetzen baitute. Hala ere, Europako beste akuikultura eremu batzuekin alderatuz, Mendexa eta Mutrikuko fitoplankton biomasa balioak oso baxuak dira, 0,5 µg/L inguruko a klorofila kontzentrazioekin.

Gainera, potentzialki toxikoak diren taxonen presentzia aurkitu zen bi ikerketa eremuetan. Pseudo-nitzschia spp., Dinophysis spp. eta Alexandrium spp.-ek itsaskien toxikotasun arriskua adierazten duten kontzentrazio muga-balioak gainditu zituzten hainbat aldiz, azido okadaikoa izanik muga legala maiztasun handienaz gainditu zuen toxina, bai Mendexan baita Mutrikun ere. Gainera, bi eremuak konparatzeko egindako ikerketa batean ikusi zen Mendexan toxikotasun arriskua handiagoa zela. Dinophysis acuminata da euskal kostaldeko, eta bereziki Mendexako, akuikulturak duen mehatxu nagusia, Galizian eta beste akuikultura eremu askotan sortzen dituen arazoak ikusita. Era berean, Mutrikun, eta orokorrean kostaldeko eremuetan, potentzialki toxikoak diren dinoflagelatu bentonikoekin (Ostreopsis spp.) kontuz ibili behar da, bertako sakonera eskasak ur zutabean aske aurkitzeko aukera gehiago eskaintzen baititu.

Honenbestez, alde kualitatibotik, euskal kostaldeko fitoplankton komunitateak aproposak dira itsaskien akuikultura garatzeko, haptofito, diatomeo eta dinoflagelatuen nagusitasunari eta zelulen tamaina egokiari esker. Hala ere, Mendexa eta Mutrikuko a klorofila balioak akuikultura eremu tradizionalenak (itsasadarrak) baino baxuagoak izateak, bertako muskuiluen ekoizpen-gaitasuna mugatu dezake. Gainera, toxikotasun arazoak aurkitu dira bai Mendexan baita Mutriku ere. Ondorioz, ezinbestekoa da eremu honetako fitoplanktona aztertzen jarraitzea, muskuiluentzako elikagai iturri gisa duen balioa ikertu eta toxikotasun arrisku posibleak kontrolatzeko.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 40
• Artikuluaren izena: Euskal kostaldeko fitoplaktona eta bere garrantzia bibalbioen akuikulturan.
• Laburpena: Azken urteotan, Mendexan eta Mutrikun, bibalbioen akuikulturarekin erlazionatutako fitoplanktonaren zenbait ikerketa gauzatu dira, bertako komunitate naturalek bibalbioen akuikulturari eusteko duten egokitasuna ezagutzeko asmoz. Ikerketa horietan fitoplankton-komunitatearen ugaritasuna eta osaketa aztertu ziren, potentzialki toxikoak ziren taxonei arreta berezia eskainiz. Horrez gain, muskuiluen haragian aurkitutako toxina-kontzentrazioa ere neurtu zen. Diatomeoak eta haptofitoak izan ziren Mendexako eta Mutrikuko komunitate fitoplanktonikoen talde nagusiak, dinoflagelatuen aldizkako agerpenekin batera. Horrenbestez, fitoplankton-komunitate horiek muskuiluen hazkuntzarako nutrizio-kalitate onuragarria daukatela ikusi da, talde nagusiek gantz azido maila altuak azaltzen dituztelako. Gainera, komunitateetan nagusitzen zen zelula-tamaina (2-20 μm) aproposa da muskuiluen ingestio eta erretentzio eraginkorrerako. Hala ere, Europako beste akuikultura eremu batzuekin alderatuz, Mendexako eta Mutrikuko a klorofila-balioak oso baxuak dira, 0,5 μg/L inguruko kontzentrazioekin. Halaber, itsaskien toxikotasun-arriskua adierazten duten zelula-ugaritasuna eta toxinen kontzentrazio-mugak hainbat aldiz gainditu ziren bi eremuetan. Dinophysis da generorik arriskutsuena, Mendexan bereziki, genero horren eta bere toxinen (azido okadaikoa) kontzentrazioa handiagoa baita. Horrenbestez, beharrezkoa da fitoplanktonen azterketekin jarraitzea, toxikotasun-arrisku posibleak hauteman eta kontrolatzeko.
• Egileak: Jone Bilbao, Oihane Muñiz, Marta Revilla, José Germán Rodríguez, Aitor Laza-Martínez, Sergio Seoane
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 180-202
• DOI: 10.1387/ekaia.22340

Egileez:

Jone Bilbao, Aitor Laza-Martínez eta Sergio Seoane EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Landare Biologia eta Ekologia Saileko eta Plentziako Itsas Estazioko (PiE) ikertzaileak dira.

Oihane Muñiz, Marta Revilla eta José Germán Rodríguez AZTI ikerketa zentroko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

 

The post Euskal kostaldeko fitoplanktona bibalbioen akuikulturan appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Gizakiak historian zehar, bi aldiz pentsatu gabe hartu ditu erabaki asko. Hau da, erabaki horien ondorioak askotan ez dira aintzat hartu, eta gutxiago gizakiari zuzenean eragiten ez badiote. Gizartearen garapenerako eta bizimodu modernorako beharrezkoak suertatu direnez ez dira gainontzeko inpaktuak aintzat hartu. Horien artean izango genituzke ikerketek erakutsi dituzten ondorio negatiboak, esaterako, azpiegitura linealek biodibertsitatean sortutakoak.

Azpiegitura linealak informazio kartografiko antolatua eta sailkatua dutenak dira. Hau da, trazadura edo ibilbidearen informazio lineala duten azpiegiturak dira, hala nola, errepideak eta trenbideak, zubiak, hormak, tunelak, uraren, argiaren eta gasaren eraginpeko zerbitzuak.

1. irudia: Errepideen ekologia azpiegitura linealen (errepideen edo trenbideen) eta ingurune naturalaren arteko elkarreragina ulertzen ahalegintzen da. Azpiegitura horien eraikuntzak eta funtzionamenduak zonaldeko flora eta faunari bereziki nola eragin diezaioketen ulertzeko. (Argazkia: Ronja Stienen – erabilera publikoko argazkia. Iturria: Pixabay.com)

Azpiegitura linealek eragin oso negatiboa dute biodibertsitatean, hainbat ikerketak erakutsi dutenez. Begi-bistakoena den inpaktua basa animaliek azpiegitura horien kontra izandako talkak dira, eta, askotan, ondoriozko heriotza. Errepideak eraikitzerakoan, gutxitan hartzen da kontuan bertako animalien banaketa espaziala, eta are gutxiago duela urte batzuk, errepide gehienak eraikitzen hasi ziren aldian. Espezie bakoitzak bere banaketa du, hau da, maiztasun handiarekin okupatzen duen espazioa, eta gune horren barnean egiten ditu bere eguneroko mugimenduak; elikagai bila joan, harrapariengandik ezkutatu edo babeslekura joan, besteak beste. Banaketa honen barnean errepide bat, trenbide bat edo linea elektriko bat eraikitzean, alabaina, zatitu egiten dira habitat hauek, eta tranpa hilgarri bat topatzen dute animaliek beren ohiko bideetan.

Lurra gure oinen arrastoz bete dugu, oin horiek zapaltzen zutenaz ohartu gabe, gehienetan. Gizakia izango da, seguruenik, bere presentziaren arrasto nabarienak uzten dituen animalia. Etxeak, tenpluak, urtegiak, kanalak, fabrikak… Eremu batzuetan, zementuak erabat estali du garai bateko natura. Baina egitura solteez gain, Lurra estaltzen duen sare artifizial bat ere eraiki dugu: errepideak, trenbideak eta linea elektrikoak, besteak beste, azpiegitura lineal deritzon taldean sartu hori dira, eta hauek ere badira gizakiaren aztarnen parte. Bada, beste aztarnen moduan, sortu zirenean kontuan hartu ez ziren inpaktuak eragiten dituzte, bai ingurune fisikoan (pentsatu ohi den bezala), bai eta, gainera, basa bizitzan.

Errepideen ekologia

Inpaktu hau ezagutzera eman zuen lehenetarikoa Richard T. T. Forman izan zen, Harvard Unibertsitateko ekologoa. 1998an Roads and their major ecological effects (Errepideak eta beren eragin ekologiko nabarienak) artikulua argitaratu zuen, eta “errepideen ekologia” delako ekologiaren diziplina berria jaio zen berarekin batera. Jada garai haietan, Forman-ek zenbaki beldurgarriak plazaratu zituen artikulu hartan. Urtero 159 000 ugaztun eta 653 000 hegazti hiltzen ziren Herbehereetako errepideetan; Bulgarian, berriz, 7 milioi hegaztira igotzen zen zifra, eta hildako 5 milioi igel eta narrasti estimatu zituzten Australian. Estatu Batuetan, azkenik, errepideetako harrapatzeen ondorioz, egunero milioi bat ornodun hiltzen zirela kalkulatu zen. Gaur egun, errepideen mundu-mailako dentsitatea handitzen doala kontuan izanik, ziurtasun osoz esan dezakegu datuek okerrera egin dutela.

2. irudia: Herbehereetan autobide baten gainean eraikitako ekozubi bat, animalientzako pasabide bat. 2018ra arte, Herbehereetako gobernuak 500 milioi dolar inbertitu zituen basoko bizitzarako 70 bat ekozubi edo bidegurutze egiteko. (Argazkia: Xataka)

Arazo larri horretaz jabetu ginenetik, ordea, ahaleginak egin dira errepideen eta animalia basatien arteko elkarrekintzak ahalik eta gehien murrizteko. Helburu hau dute, adibidez, animalientzako pasabideek. Animalientzako pasabideak azpiegitura lineal batek bananduta dauden bi habitat lotzen dituzten egiturak dira, landaretzaz atonduta. Zubiak izan daitezke, gehienetan animalia handientzat (orkatzak, basurdeak, abereak…) ezarriak, eta baita anfibio eta ugaztun txikientzako (trikuak, azkonarrak, saguak etab.) tunelak ere. Baina, noizbehinka animaliek pasabide hauek erabiltzen badituzte ere, zaila izan daiteke egitura hauen kokaleku egokia erabakitzea.

Animalien banaketa espaziala aldatzen doa denborarekin, eta hasiera batean eraginkorra zen pasabide bat alferrikako egitura bilakatu daiteke urte gutxian. Gainera, hilkortasun datuen handitasuna aintzat hartuta, orain arte eraiki diren animalientzako pasabideak ez dira nahikoa errepideen inpaktuari aurre egiteko. Ahaleginak ahalegin, errepideetako basa bizitzaren hilkortasuna ez da inolaz ere deuseztatu pasabide artifizial hauekin.

Errepideetan hildako animalien kopurua jakin nahian

Bada beste kontu bat, bestalde, errepideen ekologiari zailtasuna gehitzen diona: oso zaila da errepideetako harrapaketen ondoriozko egiazko hilkortasun-tasak kalkulatzea. Tasa hauek kalkulatzeko, zientzialariek gehienetan laginketak egiten dituzte aurrez erabakitako errepide-tarte batzuetan, eta ikusten dituzten animalia hilak zenbatzen dituzte. Prozesu hau maiztasun jakin batekin errepikatuz, hilkortasun-tasak kalkulatzen dira. Alabaina, laginketa-metodo honek hainbat errore dakartza, egiazko hilkortasuna kalkulatzea oztopatzen dutenak. Animalia batzuek (animalia handiak, gehienetan) talkaren ostean beren kabuz errepidetik irtetea lortzen dute, baina askotan basoan hilko dira gero. Errepidean hilik geratu direnetatik, batzuk (anfibioak, narrasti eta ugaztun txikiak…) egun gutxira deskonposatuko dira bertan eta behatzailearentzat ikusezinak izan daitezke. Azkenik, behatzaileak berak ere errore bat gehitzen dio laginketari, agian ez baita dauden animalia-hondar guztiak ikusteko gai izango.

Zailtasun hauei erantzuna eman nahi diete mundu-mailako hainbat ikerketa-taldek, eta horixe lortu nahi du SAFE proiektuak (Stop Atropellos de Fauna en España, gaztelerazko sigletatik). Espainiako MITECOk (Trantsizio Ekologikorako eta Erronka Demografikorako Ministerioa) sustatzen du proiektua eta Doñanako Estazio Biologikoak burutuko du diseinu zientifikoa eta datuen tratamendua. Borondatezko langileen mobilizazioari esker, datu-base handi bat eraiki nahi da. Borondatezko langileek ibilbide bat aukeratuko dute eta gutxienez urtean behin bizikletaz edo oinez egingo dute, betiere ibilbidea aldatu gabe (ezingo dute parte hartu, hilabete batean edo bitan egin ezin badute ere). Harrapatutako animalia guztiak erregistratuko dituzte gailu mugikorretarako aplikazio bat erabiliz, bai eta horiek ibilbidean non dauden ere. Egunen batean harrapatutako animaliarik aurkitzen ez bada, 0 erregistratuko da.

Egitasmo honekin bi helburu bete nahi dituzte. Lehenik, aipatutako laginketako erroreak zuzentzen ikastea eta, ondoren, Espainiako errepideek eragiten duten basa bizitzaren egiazko hilkortasuna kalkulatzea. Hastapenetan dago oraindik ekimena; ikusiko dugu, beraz, zer nolako emaitzak lortzen dituzten.

Errepideen ekologia jaio zenetik 24 urte pasa dira, eta ia mende laurdenean jakintza asko eskuratu bada ere, lan asko dago oraindik aurrean. Azpiegitura linealen eragina, talken ondoriozko heriotzez gain, haratago doa. Animalien portaeran aldaketak egon daitezkeela aztertu da, azpiegiturak saihesten saiatzeagatik; horretaz aparte, paisaiak eta habitatak zatitzen dira, inbasio biologikoen arriskua handitzen da eta kutsadura atmosferikoak eta akustikoak animalien banaketa naturalari eragiten dio. Horrenbestez, etorkizuneko ikerketek animalien banaketaren informazioa, mugimendu-patroiak eta azpiegituren sareak, datu horiek denak integratu beharko dituzte, basa bizitzaren hilkortasun-tasaren ahalik eta ikuspegi errealistena lortzeko. Informazio hori gero aplikatu ahal izango da, errepideak, trenbideak eta linea elektrikoak hobeto kudeatzeko ingurumenaren mesedetan, eta haren babesa helburu izanik.

Erreferentzia bibliografikoak:

Ascensão, F., Kindel, A., Teixeira, F. Z., Barrientos, R., D’Amico, M., Borda-de-Água, L., & Pereira, H. M. (2019). Beware that the lack of wildlife mortality records can mask a serious impact of linear infrastructures. Global Ecology and Conservation, 19, e00661. DOI: https://doi.org/10.1016/j.gecco.2019.e00661

D’Amico, M., Ascensão, F., Fabrizio, M., Barrientos, R., & Gortázar, C. (2018). Twenty years of Road Ecology: a Topical Collection looking forward for new perspectives. European Journal of Wildlife Research, 64 (3). DOI: https://doi.org/10.1007/s10344-018-1186-x

Forman, R. T. T., & Alexander, L. E. (1998). Roads and their major ecological effects. Annual Review of Ecology and Systematics, 29, 207–231. DOI: https://doi.org/10.1146/annurev.ecolsys.29.1.207

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Errepideen ekologia: istripuek basa bizitzan eragindako hilkortasuna aztergai appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Egia-ostea neologismo bat da, emozioek publikoaren iritzian gertaera objektiboek baino eragin handiagoa duten egoera edo inguruabarrekin lotua.

Egia-osteak, normalean, errealitatea desitxuratuz gizarte jarreretan eragiteko eta iritzi publikoa modelatzeko asmoz sortzen dira. Horretarako, hain zuzen, ni emozionalera jotzen da eta gertaerak alde batera uzten dira.

Irudia: Ikerketa berri batek hizkuntzaren azterketa masibo bat egin du, egun ohikoak diren egitaterik gabeko argudiatzeak (egia-ostea), agian, aldaketa sakonago baten zatitzat har daitezkeela. (Argazkia: Ashutosh Sonwani – erabilera libreko irudia. Iturria: Pexels.)

Termino hori, esanahi pixka bat ezberdina eman arren, Steve Tesich antzerkigileak sortu zuen, joan den mendeko 90eko hamarkadan Golkoko gerrari buruz esan ziren gezurrak izendatzeko. A. C. Grayling pentsalari britainiarrak dioenez, gure mendeko bigarren hamarkadan goraldi handia izan du. Itxuraz, bi fenomenok eragin dute goraldia. Alde batetik, 2008ko eta ondorengo urteetako krisiaren eraginez jendea bankariekin eta agintariekin haserretu izanak, zeinak emozioak gorestea bultzatu omen baitzuen. Eta, beste aldetik, sare sozialen erabilera eta hauek eragin gero eta handiagoa izateak ere egia-ostea hedatzen lagundu zuten.

Baina 2015. eta 2016. urteetara arte, Erresuma Batuan Brexitari buruzko erreferendumaren kanpaina eta AEBn Donald Trumpen presidentetzarako kanpaina egin baino hilabete batzuk lehenago arte, hurrenez hurren, egia-osteak ez zuen garrantzi handiko ondoriorik izan.

Hitzen erabilera aztergai

Duela aste batzuk Proceedings of the National Academy of Sciences aldizkarian argitaratutako azterketa batean, 1850etik 2019ra bitartean argitaratutako milioika liburutan hitzek duten erabilera maiztasuna aztertuz, bi joera garbi hauteman dituzte. Lehenengoa gaur egun zaharkituta dauden terminoak utzi eta horien ordez hitz berriak erabiltzeak sortutako aldaketa da; joera hori denborarekin gertatzen den hizkuntzaren aldaketa prozesu normalarekin lotuta dago. Bestea jokabidearen alderdi emozionalarekin lotutako hitzen (sentitu edo sinetsi, adibidez) eta alderdi arrazionalarekin lotutakoen (zehaztu edo ondorioztatu, adibidez) erabilera maiztasuna aldatzea da.

1850 eta 1980 bitartean, gutxi gorabehera, konnotazio arrazionaleko hitzen maiztasuna etengabe handitu zen. Aldi berean, alderdi emozionalarekin lotutakoen maiztasuna txikitu egin zen. Azken hamarkadetan, ordea, joera horiek aldatu egin ziren. Harrigarriena da aldaketa horiek bai fikziozko literatur lanetan bai saiakeretan edo, oro har, ez-fikzio deiturikoetan gertatu dela.

Bestetik, prentsako artikuluetan aldaketa berdinak gertatu dira, The New York Times egunkaria epe berean aztertuz ondorioztatu dutenez. Eta, aurrekoa gutxi balitz, espainierazko lanekin egindako pareko azterlan batetik ondorio berdinak atera daitezke. Azkenik, Googlen azken hamarkadetan egindako hitzen bilaketak ere joera hori islatzen du. Liburuetan erabiltzen diren hitz moten aldaketak, funtsean, jendearen interesen aldaketa islatzen duela adierazten du horrek.

Azterlanaren egileek ondorioztatu dutenez, egia-ostearen indarrak eta hedapenak, beharbada, aldaketa sakonagoa islatzen du jendearen interes eta lehentasunetan, baita haien balioetan eta pentsatzeko moduetan ere; arrazionaltasunetik emozionalera igaro baitira. Egiazki, aldaketa hori bat dator artikulu honen egilearen pertzepzioarekin eta hezkuntzaren munduan alderdi emozionalari gero eta garrantzi handiagoa ematearekin. Ikerketaren egileek ez dakite zeren ondorio diren hautemandako joerak, baina ondorioekin kezkatuta daude; izan ere, zientzia, demokrazia eta arrazionaltasunaren indarrean oinarritzen diren bestelako instituzioak kaltetu ditzakete.

Erreferentzia bibliografikoa:

Scheffer, Marten;  van de Leemput, Ingrid;  Weinans, Els & Bollen, Johan (2021). The rise and fall of rationality in language. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(51), e2107848118. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.2107848118

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@JIPerezIglesias) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Emozioen goraldia, arrazionaltasunaren beheraldia appeared first on Zientzia Kaiera.

Eduardo Angulo

Ez da erraza nutrizio-gehigarriak definitzea eta, beraz, zer diren zehaztea. Madrilgo 12 de Octubre Unibertsitate Ospitaleko Valero Zanuy eta León Sanz doktoreek 2005an argitaratutako berrikusketa baten arabera: “nutrizio-gehigarriak ikuspuntu nutrizionaletik, nutriente batean edo gehiagotan osoak diren prestakinak dira, baina dietan gomendatzen diren bitamina eta mineral kantitate txikiagoak izan ohi dituzte”. “Gehigarri dietetiko” edo “elikadura-osagarri” izenak ere ematen gehigarri hauei.

Ohikoena ahotik hartzea da, konprimitu, kapsula, likido edo hauts formatuan eta, esaterako, Estatu Batuetan “janari-osagai”ren bat dutela (bitaminak, mineralak, aminoazidoak, entzimak, belarrak, etab.) adierazten da. Hala ere, ez dira elikagai baten ordezko gisa aurkezten, eta ez dira dietaren edo janariaren osagai bakartzat hartzen, eta etiketan osagarri gisa identifikatu behar dira beti. 1. irudia: helduen erdiek baino gehiagok erabili izan dute inoiz nutrizio-gehigarriren bat, baina erabilera horretan eragiten duten arrazoiak askotarikoak dira. (Argazkia: Nataliya Vaitkevich / Pexels)

Gutxi gorabeherako definizio horretan oinarrituz, Gaixotasunak Kontrolatzeko Atlantako Zentroko Andrew Geller medikuak eta bere lankideek azterlan bitxi, interesgarri eta kezkagarri bat argitaratu dute. Estatu Batuetako 63 ospitaletako larrialdietan 2004 eta 2013 bitartean izandako ospitaleratzeak aztertuz, jakin dute 3 667 pazientek nutrizio-gehigarriekin lotutako arazoengatik iritsi zirela. Horrenbestez, estimatu dute kausa horrek urtean batez beste 23 000 paziente bidaltzen dituela larrialdietara herrialde osoan, eta horietatik 2 100 kasu ospitaleratzen dituztela.

20 eta 34 urte bitarteko gazteei dagozkie ospitaleratzeen % 28 eta haurrei, % 21. Ia % 70 lotuta daude belarren zein bitaminen eta mineralen osagarriekin. Pazienteek hartutako osagaien % 20 pisua gutxitzeko dira eta % 10, energia handitzeko. Gaixoen % 72k bihotzeko palpitazioak, takikardia eta bularreko mina zituzten. Ingresatutako 65 urtetik gorakoen % 38k asfixia sintomak eta disfagia edo irensteko arazoak zituzten.

Laburbilduz, gazteek bihotzeko arazoak izaten dituzte, zaharrek irensteko eta arnasteko zailtasunak eta haurren ospitaleratzeak izan ohi dira zaintzen ez zituztenean dosi handiegiak hartu dituztelako.

Nutrizio-gehigarrien kontsumoaren zergatia

Arestian aipatutako datuak kontuak izanik, Estatu Batuetako ikertzaileek jakin nahi izan dute zergatik den hain ohikoa gehigarrien kontsumoa. Bostongo Unibertsitateko David Kaufman epidemiologoak eta bere taldeak telefono bidezko inkesta baten emaitzak argitaratu zituzten 2002an: 1998an eta 1999an, 18 urtetik gorako 2.540 boluntariori deitu zieten, zeintzuen batez besteko adina 34 urtekoa baitzen eta % 53 emakumeak baitziren.

Inkestako emaitzen arabera:

• Bitaminen eta mineralen osagarriei dagokienez, % 35ek erantzun zuen osasunerako onuragarriak zirelako hartzen zituela; % 11k, dietaren osagarri moduan eta % 6k, osteoporosia prebenitzeko. % 3k ez zekien edo ez zuen esan zergatik kontsumitzen zituen.
• Belardun osagarrien kasuan, % 16k osasunerako onuragarriak direlako hartzen zituen; % 7k, artritiserako; % 6k, memoria hobetzeko; % 4k, dieta osatzeko eta % 3k, hobeto lo egiteko. % 2k ez zekien edo ez zuen erantzun zergatik.

2. irudia: ikerketa askok utzi dute agerian gehigarri dietetikoen produktuen etiketa batzuek ez dituztela osagai errealak zehaztasunez islatzen. Hala ere, ez da azterketarik egin zehazteko gehigarri dietetiko bereko osagaiak aldatzen diren denboran zehar. (Argazkia: Raysonho – Domeinu publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

Gehigarri dietetikoen kontsumoari buruzko Estatu Batuetako datuen beste azterlan bat argitaratu zuten 2013an, Bethesdako Osasuneko Erakunde Nazionaletako Regan Bailey nutrizio arloko epidemiologoak eta bere taldeak. 20 eta 60 urte bitarteko 11.956 laguni egin zieten inkesta (% 54 emakumeak). Lanak honako datuak utzi zituen agerian:

• Inkestatutakoen % 43k osasuna hobetzeko eta % 33k osasunari eusteko kontsumitzen zituen osagarriak.
• % 36k hezurretako osasunerako kaltzioa hartzen zuen eta % 18k, bihotzerako edo kolesterola gutxitzeko osagarriak.
• Bitaminadun eta mineraldun gehigarriak ziren kontsumituenak (% 32), kaltzioak (% 12) eta omega-3 gantz azidoek (% 10) jarraituta.
• % 23k soilik kontsumitzen zituen nutrizio-gehigarriak osasun profesional baten gomendioz.

Aipagarria da militarrek kontsumitzen dituzten gehigarri dietetiko buruzko azterlan bat, Estatu Batuetako Armadaren Ingurumeneko Medikuntzaren Natick-eko Ikerketa Institutuko Joseph Knapik medikuak eta bere taldeak egindakoa. Armadako eta marineetako langileen, zeintzuen % 14 emakumeak baitira eta batez besteko adina 33,8 urte baita, % 74k kontsumitzen dituzte: % 45ek bitaminadun eta mineraldun osagarriak eta % 42k proteinadunak. % 31k bost osagarri edo gehiago erabiltzen ditu. Zifrak zibilen artean baino altuagoak dira, baina beste militar batzuen antzekoak.

Nutrizio-gehigarriak kirolean

Kirolariek eta kirola egin ohi dutenek ere badute osagarriak kontsumitzeko ohitura. Izan ere, errendimendu fisikoari edo pisuari eusten laguntzeko osagaiak izaten dituzte batzuetan –badaude dopinaren aurkako analisietan positibo eman ditzaketenak ere–. Hori da oxilofrinaren kasua, metilsinefrina izenez ere ezagutzen dena. Bihotza estimulatzeko, odol presioa igotzeko eta oxigenoa hobeto hartzeko joan den mendeko 30eko hamarkadan, Europan garatutako farmako bat da.

Cambridgeko Osasunerako Aliantzaren Pieter Cohen ikertzaileak eta bere taldeak azaldu dutenez, oxilofrina farmako moduan onartu ez bazen ere Estatu Batuetan, gantzak erretzeko eta pisua galtzeko iragartzen diren elikadura-osagarrien osagaien artean ageri da. Kontzentrazioa ezagutzeko, osagarrien artean aipatzen duten 27 marka aztertu dituzte.

Emaitza harrigarria izan da: % 48k, 27tik 13k, ez dute oxilofrinarik. Badutenen kasuan, 14, kontzentrazio tartea 0,0003 eta 75 miligramo artekoa da. Oxilofrinadun produktuetako seitan, kontzentrazioa farmakoan erabilitakoaren berdina edo handiagoa da. Horrenbestez, emaitza positiboa izango litzateke dopinaren aurkako analisian. Edo ez, erdiak ez baitauka oxilofrinarik. Minik eragiten ez duten osagarriak dira, ez baitute efekturik. Oxilofrinari dagokionean, gutxienez.

3. irudia: nutrizio-gehigarrien erabilera ohikoa da kirol munduan baina ikerketek erakutsi dute askotan kirolariek osagarri hauek hartzen dituztela ondo informatu gabe. (Argazkia: morzaszum – Domeinu publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

Baina kirolarien osagarrien auzia are harrigarriagoa da. Beste azterlan batean, Pieter Cohenen taldeak ikertu zuen estimulatzaileen presentzia kirolarientzako bederatzi osagarrietan bederatzi hilabetez jakiteko kontzentrazioak denborarekin aldatzen ziren. Marketako batean izan ezik, beste zortzietan aldaketak nabarmenak izan ziren. Adibidez, kafeinaren kasuan, -% 7 eta +% 266 bitartean aldatzen da. Agerikoa da kontrol falta osagarrien benetako konposizioan, Estatu Batuetan gutxienez.

Eskoziako St. Andrews Unibertsitateko Ronald Maughan, kiroleko medikuntzan adituak eta bere lankideek zenbait inkesta aztertuta ondorioztatu dute nutrizio-gehigarriak baliatzeko kirolarien erabakia ez ohi da informatuta egoten, jakintza ezagatik eta, askotan, gertuko pertsonek bultzatzen dute, antzeko irizpide zientifikoekin. Gainera, ohikoa da konpondu nahi duten arazoa ondo ez ezagutzea.

Nutrizio-gehigarriak kiroletatik harago

Osagarrietako batzuk onuragarriak izan daitezke arazo jakin bat une jakin batean konpontzeko. Aitzitik, askok esaten dena baino onura gutxiago dituzte, batzuk kaltegarriak izan daitezke eta, batzuk, dopinaren aurkako erregulazioek debekatutako substantziak eduki ditzakete.

Kasu zehatzen bat ere azter dezakegu, esaterako, argaltzeko osagarri dietetikoena. Exeterreko Unibertsitateko (Ingalaterra) Igho Onakpoyak eta bere lankideek osagarri horien eraginkortasunari buruzko meta-analisi bat argitaratu dute.

2009 arteko datu-baseak gainbegiratu eta artikuluak irizpide metodologikoekin hautatu ondoren, bederatzi aukeratu dituzte. Lan horiek aipatzen dituzten gehigarri dietetikoak dira guarana, kromo pikolinatoa, efedrina, laranja mingotsa, azido linoleiko konjugatua, kaltzioa, glukomananoa, kitosanoa eta te berdea.

Azterlan batzuetako laginak txikiak eta kontrolak eskasak diren arren, osagarri horietako batek ere ez du pisu galera eragiten, behintzat % 5 (klinikoki onartutako zifra bat). Egileek beste azterlan batzuk proposatu dituzte ondorioak baieztatzeko edo ezeztatzeko.

Badago, halaber, Omega-3 gantz azidoaren eta gaixotasun kardiobaskularren arteko erlazioaren meta-analisi bat. Ioanninako Unibertsitateko (Grezia) Evangelos Rizos-ek eta bere taldeak argitaratu dute datu-baseak berrikusi eta 20 azterketa aurkitu ondoren, guztira, 68 680 pazienteri egindakoak.

Paziente horietako 7 044ren heriotzaren kausaren eta Omega-3 osagarrien kontsumoaren arteko erlazioa ikertu ostean ondorioztatu dute ez dutela loturarik inolako heriotza-kausarekin eta, zehazkiago, gaixotasun kardiobaskularrekin, bihotz geldialdia, bat-bateko heriotza, miokardioko infartua eta buruko isuria kasu.

Minbiziaren arriskua gutxitzeko bitamina osagarrien erabilera ere zabalduta dago. Seattleko Minbizia Ikertzeko Fred Hutchinson Zentroko Marian Neuhouser-ek eta bere lankideek 2009an lan bat argitaratu zuten osagarriek minbiziaren intzidentzian zuten eraginari buruz. 161 808 emakumeri terapia hormonalari, dietari eta D bitaminaren eta kaltzioaren kontsumoari buruz egindako hiru inkestaren emaitzak jasotzen zituen. Datuak 1995 eta 1998 bitartean bildu zituzten eta hurrengo zortzi urteetan boluntarioen segimendua egin zuten. Gaixotasunean izandako intzidentzia 2005ean neurtu zuten.

Inkestatutakoen % 41,5ek bitamina anitzeko osagarriak hartu zituen eta, zortzi urteko jarraipenaren ondoren, 9 619 minbizi kasu eta, guztira, 9 865 heriotza izan ziren. Ez dago frogarik bitamina anitzeko osagarrien kontsumoak eraginik duenik emakumeek menopausia ostean minbizia edo gaixotasun kardiobaskularrak izateko arriskuan edo, oro har, hilkortasunean.

Erreferentzia bibliografikoak:

Attipoe, S. et al. (2016). Variability of stimulant levels in nine sports supplements over a 9-month period. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism, 26, 413-420. DOI: 10.1123/ijsnem.2015-0177

Bailey, R.I. et al. (2013). Why US adults use dietary supplements. Journal of American Medical Association Internal Medicine, 173 (5), 355-361. DOI: 10.1001/jamainternmed.2013.2299

Cohen, P.A. et al. (2016). Pharmaceutical doses of the banned stimulant oxilofrine found in dietary supplements sold in the USA. Drug Testing and Analysis, 9 (1), 135-142. DOI: 10.1002/dta.1976

Geller, A.J. et al. (2015). Emergency department visits for adverse events related to dietary supplements. New England Journal of Medicine, 373 (16), 1531-1540. DOI: 10.1056/NEJMsa1504267

Kaufman, D.W. et al. (2002). Recent patterns of medication use in the ambulatory adult population of the United States. The Slone Survey. Journal of American Medical Association, 287 (3), 337-344. DOI: 10.1001/jama.287.3.337

Knapik, J.J. et al. (2021). Prevalence of and factors associated with dietary supplement use in a stratified, random sample of US Military Personnel: The US Military dietary supplement use study. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 151 (11), 3495-3506. DOI: https://doi.org/10.1093/jn/nxab239

Maughan, R.J. et al. (2018). Making decisions about supplement use. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism, 28 (2), 212-219. DOI: 10.1123/ijsnem.2018-0009

Neuhouser, M.L. et al. (2009). Multivitamin use and risk of cancer and cardiovascular disease in the women’s health initiative cohorts. Archives of Internal Medicine, 169 (3), 294-304 doi: 10.1001/archintermed.2008.540

Onakpoya, I.J. et al. (2011). Food supplements for body weight reduction: A systematic review of systematic reviews. Obesity, 19 (2), 239-244. DOI: 10.1038/oby.2010.185

Rizos, E.C. et al. (2012). Association between omega-3 fatty acid supplementation and risk of major cardiovascular disease events: a systematic review and meta-analysis. Journal of American Medical Association, 308 (10), 1024-1033. DOI: 10.1001/2012.jama.11374

Valero Zanuy, M.A. & M. León Sanz. (2005). Empleo de suplementos nutricionales orales basado en la evidencia. Endocrinología y Nutrición, 52 (S2), 34-40. DOI:

Egileaz:

Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko Zelula Biologiako irakasle erretiratua eta zientzia-dibulgatzailea. La biología estupenda blogaren egilea da.

The post Nutrizio-gehigarriak eta haien enigma appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Osasuna

Hedabideetan eta politikarien diskurtsoetan kontrakoa badiote ere, adituek diote koronabirusa oraindik ez dela endemiko bihurtu. Adrian Aginagaldek, Kantabriako Osasun Publikoko Behatokiko zuzendari eta epidemiologoak, azaldu du trantsizio fase baten hasieran egon gaitezkeela, izurriaren dezelerazio baten ostean eta pandemia arteko fasearen aurretik. Baina erakunde askok gaitza gripea balitz bezala tratatzeko erabakia hartu dute, ebidentzia zientifikorik gabe. COVID-19aren izurriak hankaz gora jarri ditu epidemiologoek historikoki erabili izan dituzten eredu teorikoak. Hortaz, Aginagalderen ustetan, aurrerantzean iragarpenak egitea ezinezkoa da. Azalpen guztiak Berrian: Pandemia bat bidegurutzean.

Mantenugaiak elikagaietan dauden substantzia kimikoak dira eta zelulen funtzio energetikoan, egituratzailean eta erregulatzailean parte hartzen dute. Mantenugaien artean lipidoak ditugu, gantz-azidoz osatutako substantzia organikoak. Gantz-azido horietako batzuk dira omega-3 molekulak. Omega-3 gantz-azidoen funtzio nagusiak energia-iturri izatea, seinaleztapen molekulak sortzea eta zelula-mintzen osagai izatea dira. Gaur egun ditugun dietek, alabaina, nekez betetzen dituzte omega-3-en inguruko beharrak, eta 2 motako diabetesa, obesitatea edo dislipemiak pairatzeko arriskua nabarmenagoa da. Omega-3-a hainbat gaixotasunetan terapia gisa erabili daiteke. Datuak Zientzia Kaieran: Omega-3 gantz-azidoen zenbait propietate onuragarri.

Genetika

Aitziber Agirrek Elhuyar aldizkarian azaldu duenez, gizakien genealogia bateratua aurkeztu dute, antzinako eta egungo milaka genomen sekuentziak konbinatuta. Erresuma Batuko eta Austriako ikertzaileek garatu dute, eta metodologia estatistiko eta konputazional berri bat erabili dute horretarako. Zuhaitz filogenetiko baten kontzeptuan oinarritzen da metodologia, baina datuak denboran eta espazioan kokatuta ageri dira. Genealogia honekin agerian geratu dira jada ezagunak ziren giza-historiaren hainbat ezaugarri; esaterako, gizaki modernoen eta arkaikoen arteko desberdintasun sakonak, Afrikako irteera, eta historian zehar hainbat irlatan gertatu diren odolkidetasun-fenomenoak, besteak beste.

Arkeologia

Berrian azaldu denez, duela 3.000 urte inguruko brontzezko aizkora bat aurkitu dute Errezilen. Saseta Defentsa Sistemaren ikerketa-proiektuan egindako prospekzio arkeologikoetan aurkitu zuten instrumentua, Iturriotzen. 2018ko uztailean gertatu zen, Aranzadi Zientzia Elkarteko kideak 36ko gerrako munizioa bilatzen zebiltzala. Angel Armendariz Kantabriako Unibertsitateko irakasle titular erretiratuaren esku utzi zuten gailua, eta, hark baieztatu duenez, Brontze Aroko aizkora bat da.

Endurance 22 espedizioa abian da, Endurance bergantinaren arrastoak aurkitzeko, Antartikako Weddell itsasoan. 1915eko azaroaren 21ean hondoratu zen itsasontzia, Ernest Shackleton kapitain eta esploratzailearen agindupean. Shackletonek Antartika oinez zeharkatzen zuen lehen pertsona izan nahi zuen, eta espedizio bat antolatu zuen helburu horrekin: Trans-Antartika Inperiala. Endurance ontzian ekin zion bidaiari, baina urtebete izotzetan harrapatuta egon ostean, izotzaren mugimenduek apurtu zuten itsasontzia, eta ondoratu egin zen. Alabaina, oraindik ez dira aurkitu Endurance-en arrastoak itsas ondoan. Jakes Goikoetxeak azaltzen du Berrian: Iraunaren ikurraren bila.

Fisika

Birminghameko Unibertsitateko ikertzaile batzuk adierazi dute fisika kuantikoa lurpea ezagutzeko baliabide interesgarria izan daitekeela. Hainbat froga egin dituzte interferometria atomikoa erabiliz, eta lurpearen grabitazio-aldaketak detektatu dituzte. Informazio honekin, lurpeko azpiegituren ezaugarriak zehaztasunez identifikatzea lortu dute, lurrazaletik datozen soinuak, mugimenduak, bibrazioak eta hondoko zaraten eragina ezabatuta. Ikertzaileen ustetan, teknika honek hainbat erabilera interesgarri izango lituzke, besteak beste, akuiferoak edo lurpean dagoen edozein tunel edo azpiegitura mapatzea, eraikuntzarako arriskutsuak izan daitezkeen guneak identifikatzea edo sumendien erupzioak hobeto iragartzea. Aitziber Agirrek azaltzen du Elhuyar aldizkarian: Fisika kuantikoa lurpea ikertzeko.

Teknologia

Mary Lee Woods, World Wide Web asmatu zuen programatzailearen ama izateaz gain, aitzindarietako bat izan zen lehen ordenagailuak erabiltzeko baliatu zen programazioaren eremuan. 1951n, maila komertzialean salduko zen lehen ordenagailua garatu zuen taldeko kide izan zen, eta gizonen eta emakumeen soldata berdintasuna lortzeko ekimen bat jarri zuen abian. Oraindik 20 urte falta ziren legeriak hala ezarri zezan. Gainera, 50eko hamarkadan seme-alabak izan eta etxetik aholkularitza informatikoa ematen hasi zen, eta, honela, munduko lehen freelance programatzaileetako bat bilakatu zen. Rocío Benaventek azaldu du Zientzia Kaieran: Mary Lee Woods, izarrak sailkatzetik programazioaren aitzindaria izatera.

EHUko ikertzaile talde batek eraikinen efizientzia energetikoa hobetzeko sistema bat diseinatu du, berotegi efektuaz baliatzen direnak. Journal of Building Engineering aldizkarian argitaratutako artikulu batean proposatu dutenez, sistema honek modu nabarmenean hobetu dezake eraikin horien jokabide energetikoa. Ikertzaileen esanetan, aireztatze-sistemek eraikinaren barruan erabilitako airea botatzean bero asko galtzen da. Energia-gastu hau saihesteko, negutegi baten prototipoa diseinatu dute. Eguzkitik jasotako erradiazioa harrapatuz, negutegi horren barruko airea modu sinple, merke eta eraginkor batean berotu daiteke. Triangelu angeluzuzen baten itxura du proposatu duten negutegiak, eta 55 graduko angeluan dago ezarrita, Espainia gehienean tenperatura altuena lortzeko angelurik egokiena. Datuak Zientzia Kaieran: Eraikinetan energia aurrezteko negutegiak proposatu dituzte.

Biologia

Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, kolore gorriak Aedes aegypti eltxoak erakartzen ditu. Aedes aegypti espezieko eltxo emeek dengea, zika edo sukar horia transmititzen dute ziztaden bidez. Washingtongo Unibertsitateko ikerketa-talde batek eltxoen ziztatzeko joera aztertu berri du, eta emaitzek erakutsi dute Aedes aegypti espezieak gizakiak arnasa hartzean isurtzen duen CO2 detektatu ondoren, kolore gorrirantz abiatzen direla. Taldeak 450 Aedes aegypti eltxo emeen hegaldiak aztertu ditu, eta ikusi ahal izan dute kolore gorria, laranja, beltz edo ziana zuten azalerak erakartzen dituela eltxoak. Hau interesgarria da, giza larruazalak, bere pigmentazio tonua edozein izanda ere, gorri-laranja koloreko seinalea igortzen baitu intsektu hauentzako.

Erle espezie batzuk nektarra eta polena dute elikagai, baina beste espezie batzuk, sarraskia jaten dute. Meliponini (eztenik gabeko erleak) taldeko zenbait erlek dute dieta hau, zehazki. Aldaera ezberdinekoak daude. Batetik, nekrofago fakultatiboak daude, hau da, eskura animali gorpuak badituzte, elikagaitzat hartuko dituzte. Bestela, polena eta nektarra bilatu eta baliatuko dute. Bestetik, nekrofago hertsiak daude. Trigona espezian baino ez dira topatu aldaera hau, zehazki elkarrengandik oso hurbil dauden hiru espezietan. Dirudienez, hiru espezie hauek erabat eman diote bizkarra loreei eta ornodunen gorpuengandik lortzen dituzte proteinak. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Lorerik ez Trigona erleentzat.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #383 appeared first on Zientzia Kaiera.

Galaxia sateliteen posizio erlatiboen behaketekin ez dator bat Big Bang teoriak. Ez dator bat unibertsoaren eskalan zuzen simulatu arte, noski. Tomás Ruiz-Lararen Are satellite galaxies “aligned” against the current cosmological paradigm?

Dinosauro guztiak ez ziren galdu. Dinosauro hegalarien oinordekoak dira egungo txoriak. Baina, zenbateraino da dinosauro txoria? What birds have inherited from dinosaurs Darla K. Zelenitsky, dinosauroak arrautza barruan zelan zeuden kokatuta deskribatu du lehenengoz.

Produktuak sintetizatzeko modu berriak behar dituzte material berriek. Karbono nanohariak, esaterako. DIPCren Highly ordered nanothread products using heteroatoms

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #388 appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Mary Lee Woods ezaguna da, batik bat, Tim Berners-Lee ingeniariaren ama izan zelako, World Wide Web asmatu zuen programatzailearen ama hain zuzen; gaur egun Interneten erabilera nagusia oinarritzen den egitura. Mary Lee Woodsek berak izendatu zuen bere burua «webaren amona» bezala, semearen lorpenari buruzko aipamen umoretsu batean. Berners-Leek behin baino gehiagotan nabarmendu du amak nolako eragina izan duen bere lanean, ordenagailuek pertsonen bizitzari eman ziezaioketen ahalmena gogoko baitzuen Lee Woodsek:

Guretzat begi-bistakoa zen hazi ginenean zein zirraragarria zen hura, gailu berritzaile bat izateagatik ez ezik, harekin egin zenezakeena zure irudimenak soilik mugatu zezakeelako ere.

Baina Lee Woods “norbaiten ama” baino askoz gehiago izan zen.

1. irudia: Mary Lee Woods matematikaria 1954. urtean. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Aitzindarietako bat izan zen lehen ordenagailuak erabiltzeko baliatu zen programazioaren eremuan. 1951n, maila komertzialean salduko zen lehen ordenagailua garatu zuen taldeko kide izan zen: Ferranti Mark I. Konpainia horretan –Ferranti–, gizonen eta emakumeen soldata berdintasuna lortzeko ekimen bat jarri zuen abian, legeriak hala ezarri baino bi hamarkada lehenago. 50eko hamarkadaren erdialdean, seme-alabak izan eta etxetik aholkularitza informatikoa ematen hasi zen; hala, munduko lehen freelance programatzaileetako bat bihurtu zen.

Gurasoek ez zuten nahi alabaren helburu bakarra ezkontzea izan zedin

Lee Woods 1924ko martxoaren 12an jaio zen Birmingham hiriko Hall Green auzoan, Ingalaterran. Gurasoak maisu-maistrak ziren, eta ikastera animatu zuten alaba, hezkuntzarekin jarraitzera unibertsitateraino; garai hartan, hori ez zen oso ohikoa emakumeentzat. Emakumeen sufragioaren aldeko bilera batean ezagutu zuten elkar Lee Woodsen gurasoek; izan ere, emakumeek bizitzan ezkontzeko eta haurrak izateko aukera baino zerbait gehiago behar zutela zeritzoten. Laster matematika arloan nabarmendu zen Lee Woods, eta Birminghameko Unibertsitatean matematikako karrera ikasteko beka bat lortu zuen.

Izan ere, bertan hasi zen ikasten, baina Bigarren Mundu Gerra martxan egonik, unibertsitate bizitza eten egin behar izan zuen, bi urtez, gerra ahaleginean hasteko: bi urte eman zituen Malvern Telekomunikazioen Ikerketa gunean. 1947an, graduatu ondoren, Commonwealth-eko Behatokiko –Canberratik hurbil– (Australia) zuzendariari idatzi zion, Richard Woolleyri, hain zuzen; Wolleyk espektro elektromagnetikoaren ezaugarrien arabera izarrak sailkatzen lan egiteko kontratatu zuen. Lee Woods gustura bizi zen Australian, baina ez zegoen pozik, ordea, lan harekin, aspergarria eta errepikakorra iruditzen baitzitzaion, ez oso interesgarria.

2. irudia: Ferranti Mark I-en osagaiak. (Iturria: Wikimedia Commons)

1951n Ingalaterrara itzuli zen, baina ez zuen astronomiaren alorrean lan egiten jarraitu nahi. Nature aldizkari zientifikoan argitaratuta ikusi zuen iragarki bati erantzun zion; iragarki horretan, Ferranti izeneko konpainia bat –ingeniaritza elektrikoaren alorrekoa eta Manchesterren kokatua– matematikarien bila zebilen, eta ordenagailu programazioko prestakuntza eskaintzen zien. Konpainia, izan ere, Ferranti Mark I –Manchester Mark I ordenagailuaren bertsio komertziala– merkaturatzeko prestatzen ari zen; Manchester Mark I, izan ere, 1949an jarri zen martxan Manchesterreko Unibertsitatean. Ferranti Mark I bi kabinaz osatuta zegoen; 5 metro luze, 1 metro zabal eta 2,4 metro garaiko bi kabina horiek hutseko 4 000 hodi, 2 500 transistore, 15 000 erresistentzia eta ia 10 kilometroko kablea zuten.

Alan Turingen eskuliburuari jarraikiz

Postu horretan, Alan Turingek idatzitako eskuliburuari jarraikiz ordenagailu programak idazten ikasi zuen taldeko kide izan zen Lee Woods; Alan Turing konputazio zientziaren eta informatika modernoaren aitzindaritzat jotzen da. Turingek sortutako kodea erabiliz, teklatu baten letrak eta sinboloak kartoi mehezko txartelen edo zinten gainean egindako zuloen patroi bihurtzen ziren, eta ordenagailuak horiek irakurri eta interpretatzeko gaitasuna zuen. Programatzaileek kontzentrazio handia behar zuten, ezinbestekoa baitzen oso zehaztasun handiz jokatzea; izan ere, programatzaileek esandakoa egingo zuen makinak, «baita nahi zutenaz bestelako zerbait esanda ere», kontatu zuen Lee Woodsek elkarrizketa batean, aurrerago.

Lee Woodsen lehen lanetako bat diagnostikorako programa bat garatzea izan zen, sistemaren funtzionamendua eteten zuten zulaketa horietan erroreak aurkitze aldera. Halaber, aldi berean dozenaka ekuazio ebatz zitzaketen programetan lan egin zuen; aeronautika eta karrera espazialaren arloan oso eskari handia zuten halako programek, eta lehen ordenagailu horiek –inolaz ere ez gaurkoak bezain fidagarriak– muturrera eraman ziren eginkizun hartan.

Lee Woods Ferrantin hasi eta gutxira, enpresan lanean ziharduten emakumeek jakin zuten denbora bererako eta lan bera egiteko kontratatutako gizonei baino gutxiago ordaintzen zitzaiela. Horregatik, egoeraren inguruan zuzendaritzarekin eztabaidatzea eta emakumeen eta gizonen soldata berdintasuna eskatzea erabaki zuen; eztabaida horrek emaitza positiboa izan zuen, emakumeek soldata igoera izan baitzuten berehala eta, horrenbestez, konpainian soldata diskriminazioa amaitu baitzen. Bi hamarkada geroago, Ingalaterrak Soldata Berdintasunaren Legea (Equal Pay Act) onartu zuen, horrelako egoerak debekatzen zituena.

3. irudia: Mary Lee Woods 2013. urtean. (Iturria: Wikipedia)

1954an Conway Berners-Lee konpuntazio zientzialariarekin ezkondu zen; honek Ferrantin lan egiten zuen ere. 1955ean, lehen semea izan zuten, eta Lee Woods etxetik hasi zen programatzaile lanetan, beste enpresa edo erakunde batzuek azpikontratatuta. Besteak beste, Aire Ministerioarekin elkarlanean jardun zen, erakunde horrek iragarpen meteorologikoetan erabiltzen zituen aireko globoak programatzen, baita Londresko Garraio Bulegoarekin ere, autobusak kudeatzeko sistema garatzen. Aurrerago, matematikako irakaslea izan zen, eta, ondoren, programazioaren mundura itzuli zen, aholkularitza informatikoko negozio batekin, bere etxetik.

1987an behin betiko erretiroa hartu zuen, eta, 2017an, hil egin zen, 93 urte zituela.

Iturriak:

• Wikipedia, Mary Lee Woods.
• The Guardian, Mary Lee Berners-Lee Obituary.
• Voices of Science, British Library: Mary Lee Berners-Lee.
• Sánchez, Cristina (2016). La increíble “abuela” de la Web: la madre de Berners-Lee también fue una pionera, ABC-XL Semanal. 2016ko uztailaren 16a.

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko abenduaren 16an: Mary Lee Woods, la matemática que se aburrió de clasificar estrellas y se convirtió en pionera de la programación.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

 

The post Mary Lee Woods, izarrak sailkatzetik programazioaren aitzindaria izatera appeared first on Zientzia Kaiera.