Zientzia Kaiera

Koldo Garcia

Txoko honetan azaldu dugu genetika erabili daitekeela biodibertsitatea ikertzeko edo elikagaien ezaugarriak aztertzeko, hala nola, arrozarenak edo kafearenak. Horrez gain, aipatu dugu afrikarrek ez dituztela jaso gene-informazioaren onurak giza osasunari dagokiola; eta ez dutela jaso aitorpen nahikorik ikertzaile gisa.

Biodibertsitatearen eta elikagaien inguruko gene-ikerkuntza ez da salbuespen bat eta, berriro ere, Afrika baztertu egin da. Baina afrikarrek ez dute amore ematen eta beren gene-baliabideak ikertzeko prest daude.

Gineako golkoko hainbat komunitaterentzat diru-iturri garrantzitsua da Mendebaldeko Afrikako dietan oinarrizkoa den arraina (Bostrychus africanus). Era berean, Afrikaren elikagai-segurtasunerako gakoak dira bertan landatzen diren laboreak –adibidez, kalabaza ildaduna (Telfairia occidentalis) edo marama baba (Tylosema esculentum)–. Espezie horiei buruz urria da gene-informazioa edo ez dago batere. Egoera antzekoa da arriskuan dauden afrikar espezie gehienetan. Orobat, Afrikan dauden 60.000 landare-espezietatik 20 sekuentziatu dira –Afrikako landareen %0,03; bat bera ere ez Afrikan–; eta 123.000 animalia-espezietatik 385 sekuentziatu dira –%0,31; horietatik 11 Afrikan–. Izan ere, Saharaz hegoaldeko Afrikan 45.000 landare-espezie daude. Horietatik % 60 endemikoak dira, eta garrantzitsuak izan daitezke nekazaritzaren eta sendagaien garapenerako. Adibidez, Afrikako jengibreak (Siphonochilus aethiopicus) asmari eta gripeari aurre egiteko balio dezake. Baina ez dira genoma horiek ikertu.

1. irudia: sekuentziatu egin dira Afrikako animalien % 0,31 eta landareen % 0,03. (Argazkia: kolibri5 – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Ez dituzte afrikar ikertzaileek gidatu azken 15 urteetan Afrikako biodibertsitatea ikertu dituzten egitasmoen % 70 –batez ere, gidatu dira Estatu Batuetatik, Txinatik eta Europatik–. Ondorioz, ez dira geratzen Afrikan genomikako eta bioinformatikako analisiak egiteko eskarmentua eta baliabideak. Gainera, erakunde pribatu edo gobernuz kanpokoetan kokatzen dira dauden baliabide apur horiek. Hortaz, ikerkuntza-institutu nazionalek herrialdeetako zientzia-agenda ezartzeko betebeharra badute ere, beren eskuetan ez daude osasun publikoa, nekazaritza eta kontserbazioa hobetzeko beharrezkoak diren baliabideak. Hain zuzen, Afrikan gaitasun bioinformatikoak hedatzeko H3ABioNet egitasmoaren baitan 150 ikertzailek formakuntza jaso bazuten ere, ikertzaileen %10-15 artean joan dira Ipar Amerikara edo Europara eta ez dago itzuliko diren bermerik. Are gehiago, egitasmo hori aurten bukatuko da eta, lanpostu finko gutxi daudenez, Afrikatik alde egin dezake formakuntza jaso duten ikertzaile horien % 50ek.

Afrikak dituen gene-beharrei aurre egiteko, 109 afrikar ikertzailek –horietatik 87 Afrikan bizi dira– eta 22 afrikar erakundek martxan jarri dute “The African BioGenome project” (AfricaBP) egitasmoa. Egitasmo honen baitan, 105.000 afrikar espezie sekuentziatu nahi dituzte. Hala, gene-informazio horri esker, zenbait aurrerakuntza eskuratuko dira: besteak beste, elikagai-sistema iraunkorrak garatzeko baliagarriak diren gene-lanabesak izango dituzte landare- eta animalia-hazleek; Afrikako biodibertsitatearen kontserbazioaren egoera jakingo da; eta gaitasunak indartuko dira bete ahal izateko Biodibertsitateari buruzko Hitzarmena –zeinak 2030erako gene-dibertsitatearen %90 gutxienez mantentzea adostuko duen–.

 

2. irudia: “African BioGenome Project” martxan jarri dute 100 afrikar ikertzailetik gora. (Argazkia: PublicDomainPictures – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

2021eko ekainean abiatu zen AfricaBP-ren proiektu pilotua. Bertan, Afrikako 2.500 espezie sekuentziatzeaz gain, landu egingo dituzte halako proiektu batek dituen arazo etiko, juridiko eta sozialak. Horrela, kontuan hartuko dira espezie batzuen inguruan dagoen sentikortasuna eta dauden usadioak; eta zehaztuko dira datuei sarbidea emateko prozedurak edo aurkikuntzen onurak nork eta nola jasoko dituen. Egitasmo honek, handiagoa bihurtzeko eta bere helburuak betetzeko, Afrikako eta nazioarteko erakundeen babesa beharko du, hurrengo hamar urteetan urtero ehun milioi dolarreko inbertsioa beharko baitu. Egitasmoaren bultzatzaileek jakitun dira zentzuzkoagoa dirudiela mila milioiko inbertsioa bideratzea goseteari eta gaixotasunei aurre egitera. Alabaina, gogorarazten dute hiru mila milioi dolarreko inbertsioa izan zela giza genoma sekuentziatzea; eta 2019 urtean giza genetika eta genomikaren arloak 265 mila miloi dolarreko ekarpena egin ziola AEBko ekonomiari. Hortaz, egitasmo honen bultzatzaileek uste dute Afrikako gene-baliabideetan inbertitzeak itzulkin handiak izango dituela.

Hiru helburu nagusi ezarri ditu AfricaBP egitasmoak:

• Elikagai-sistema hobetzea. Gene-baliabideak eskaini nahi dizkie nekazariei eta abeltzainei elikagai-sistema erresilienteagoak eta iraunkorragoak garatzeko, jada martxan dauden nekazari eta abeltzain sareekin elkarlanean. Esate baterako, Etiopiako oilo indigenen genoma sekuentziatzeak ahalbidetu egin zuen ezagutzea ingurune hotz eta lehorretara moldatzea erraztu duen gene-oinarria eta, ondorioz, gene-informazio hori erabili ahalko da oiloen kudeaketarako.
• Kontserbazioa hobetzea. Ikertzaileek gene-baliabideak eskaini nahi dituzte desagertzeko arriskuan dauden espezie eta populazioak identifikatzeko eta kontserbazio-estrategia eraginkorrak ezartzeko. Adibidez, Afrikako sabanako elefanteen populazioaren gene-egitura aztertu ostean, ondorioztatu zen beharrezkoa zela Tanzaniako ingurune babestuen artean fauna-korridoreak ezartzea elefanteen epe luzerako biziraupena bermatzeko.
• Datuen partekatzearen hobekuntza eta onurak. Afrikan barrena hainbat akordio daude datuen partekatzearen inguruan. Horiek hobetu eta bateratu nahi dituzte gene-baliabideetatik eratortzen diren onurak zuzen banatzen direla bermatzeko. Adibidez, jada Nagoya-ko Protokoloa existitzen da datuen partekatzea kudeatzeko. Haatik, hainbat hutsune detektatu dira bertan eta hobekuntzak behar ditu komunitateen ohiturak eta usadioak errespetatzeko; edo gene-baliabideen jatorria behar bezala aitortzeko.

3. irudia: afrikarrek bertan egin nahi dute beren baliabideen gene-ikerketa. (Argazkia: aga2rk – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Egitasmo hau gauzatzeko, baliabide ekonomikoez gain, ikertzaileek formakuntza beharko dute eta azpiegitura genomikoak eta bioinformatikoak garatu. AfricaBP-ren asmoa da Afrikako 600 bat ikertzailek parte hartzea eta ziurtatzea Afrikako ikerkuntza guneetan beren lana garatzen dutela, lortutako eskarmentua Afrikan gera dadin. Baliabide teknologikoei dagokiela, Afrikak hainbat zailtasun ditu. Azpiegitura genomikoen kasuan, dauden apurrak ez daude modu homogeneoan barreiatuta. Esate baterako, Afrikako hegoaldean halako 87 azpiegitura daude, baina Afrikako erdialdean soilik zortzi. Egitasmo honen asmoa da azpiegituren eskasia duten eskualdeak laguntzea. Sekuentziazioa egiteko makinen kasuan, halako gailuen eskasia dago Afrikan; eta Afrikako azpiegituren egoera dela eta, zaila da halako gailuak bertan instalatzea. Hala ere, sekuentziazioa egiteko aukerak egon badaude; adibidez, eramangarriak diren gailuak, sekuentziazioa egitean beste gailuak bezain zehatzak ez badira ere.

Laburbilduz, AfricaBP-ren sustatzaileek uste dute egitasmoan egindako inbertsioak onurak sortuko dituela hainbat alderditan, Afrikaren gene-beharren ikerkuntza Afrikatik eta Afrikarentzat egingo baita. Ikusi beharko da lortuko ote dituzten behar dituzten baliabide guztiak, baina argi dago guztiz txalogarria den egitasmoa dela. Ea hamar urte barru txoko honetara ekar ditzakegun lortutako emaitzak.

Iturria:

Echezona Ebenezer, T. et al. (2022). Africa: sequence 100,000 species to safeguard biodiversity. Nature, 603, 388-392. DOI: https://doi.org/10.1038/d41586-022-00712-4

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko eta CIBERehd-ko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Afrika, bere gene-beharrei heltzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Arkeologia

Duela 8.200 urte bi gradu jaitsi zen Kantauri itsasoaren tenperatura eta ikerketa batek orduko giza biltzaileek klima-aldaketa gogor hari emandako erantzuna aztertu dute. Gure kostaldean orduan gertatutakoa 11.700 urteetako klima-aldaketa nabarmenena izan zen. Ikertzaileek azaldu dutenez, hozketa horrek kostako itsaskiak aldatzea ekarri zuen. Zehazki, El Mazo aztarnategiko moluskuen maskorrak aztertu dituzte, eta ikusi ahal izan dute espezie batzuen ugaritasunak gora egin zuela, baina beste espeziek batzuk, ordea, gutxitu egin zirela. Bakoitzak hotzarekiko zuen tolerantziari egotzi dizkiote aldaketa hauek. Espero dute ikerketa honek gaur egungo klima-aldaketaren ondorioak ulertzen lagunduko duela. Datu guztiak Ana Galarragaren eskutik Elhuyar aldizkarian.

Berrian Joseba Rios arkeologoak zuzendutako lan bat ekarri du Jakes Goikoetxea kazetariak. Neandertalen desagertzea hobeto ulertzeko eta osatzeko gauzatu den ikerketa burutu dute Riosek eta lantaldeak. Urteak daramatzate Kantauri aldeko Erdi Paleolitoko azken neandertalen aztarnak ikertzen. Duela 45.000 urtekoak dira haien arrastoen datazio gazteenak. Azaldu dutenez, Aranbaltzako (Barrika, Bizkaia) Erdi Paleolitoko neandertalak desagertu egin ziren, eta Akitaniatik joandako Chatelperron garaiko neandertalek ordezkatu zituzten. Hala ere, Garaizarrek argi utzi nahi izan du erantzun berriek galdera berriak sortzen dituztela eta ikerketa gehiago beharko direla hauei erantzuna emateko.

Aranzadiko eta EHUko ikertzaileek euskal kostaldeko itsasadarretako nekazaritza-hedapeneko paisaiak aztertu dituzte. Egoitz Etxebestek Elhuyar aldizkarian azaltzen du lur hauen eraldaketa izan dutela ardatz. Emaitzek erakutsi dute XVI. eta XIX. mendeen artean Euskal Herriko estuarioen paisaian eraldaketa handiak egin zirela nekazaritzarako lur berriak sortzeko. Beste eraldaketa batzuen artean, dikeak eta bestelako egiturak eraiki ziren, ur gazia sartzea saihestu eta, honela, lur berriak sortzeko. Hala, basadi gehienak lehortu eta polder edo erriberak sortu ziren. Ikertzaileek azpimarratu dute eraldaketa horiek garrantzia historikoa dutela, eta hauek dokumentatzeko eta babesteko beharra aldarrikatu dute.

Sonia Harmand zientzialari frantsesa ospe handiko aditua da Harri Aro goiztiarreko arkeologiaren esparruan. 1998az geroztik, homininoen genesi teknologikoaren berreraikuntzara bideratu du bere lana ikertzaileak, eta gaur egun, New Yorkeko Stony Brook Unibertsitatean irakasle elkartua da. Bere lan garrantzitsuenetako bat Turkana aintziraren inguruko aurkikuntzak izan ziren. Izan ere, industria litikoaren ordura arteko ebidentziarik zaharrenak aurkitu zituzten. Azalpenak Zientzia Kaieran: Sonia Harmand, Turkana aintzirako arkeologoa.

Biologia

Juanma Gallego kazetariak, enara azpizuria hegaztiak habiak non kokatzen dituen jakiteko Aranzadik martxan jarri duen programa bati erreparatu dio. Zientzia herritarra deituriko egitasmo bat da eta hegazti honen nondik norakoak ezagutze du helburu. Enara azpizuriak (Delichon urbica) Afrikan ematen du negua, baina urtero bueltatzen da Euskal Herrira udaberrian, hemen habiak egitera. Bada, sare sozialen bidez, herritarrek hiru gauza egin ahal izango dituzte animalia hauen inguruko informazioa eskuratzeko: habiari argazki bat atera, habiaren kokapena seinalatu eta, azkenik, argazkia eta datu osagarri horiek sare sozialetan zabalduko #azpizuria traola erantsita. Azalpenak Alea aldizkarian: Auzokide hegalarien errolda

Teknologia

Platinoaren ordez burdina darabilen hidrogenozko erregai-pila garatzeak aukera onak eskain diezaioke energia berdeari. Hori da Londresko Imperial College zentroko ikerketa-talde baten lanak erakutsi duena hidrogeno erregai-pilak garatu ondoren. Prototipo honek erraz eskura daitezkeen eta merkeagoak diren materialak darabiltza eta ikertzaileek ikusi dute ohikoak baino jasangarriagoak direla. Datu guztiak Ana Galarragaren eskutik Elhuyar aldizkarian.

Matematika

Charles Dickens idazle ingelesak testu batzuk idatzi zituen kode propio bat erabiliz, eta proiektu batek hauek deszifratu nahi ditu. Brakigrafia teknikan (hitzen laburdurak erabiliz) oinarritutako kode bat erabili zuen Dickens-ek, besteak beste, «Tavistock gutuna» idazteko. Gutun honek 150 urte baino gehiago daramatza New Yorkeko Morgan Liburutegi eta Museoan gordeta, eta, orain arte, inork ezin zuen bere gakoa aurkitu. Orain ordea, munduko toki guztietako hainbat pertsona aritu dira honen inguruan lanean, eta denen ekarpenei esker, partzialki ebatzi da gutunaren esanahia, edukiaren % 70 inguru. Azalpen gehiago Zientzia Kaieran: Dickensen idatzi kodetuak deszifratzeko proiektua.

Geologia

‘Into the Ice’ (Izotzerantz) euskal espedizioa Amerikako hego muturreko glaziarretan ibili da ikerketa zientifiko zabal bat egiten. Zehazki, Darwin mendikatean ibili dira, Hego Amerikako hirugarren izotz eremu handienean. Eñaut Izagirre glaziologoa bere doktorego-tesia egiten ari da eta bere lana sistema glaziar horren egoera aztertzea zen. Eremu horretako Roncagli glaziarraren behealdean bi argazki kamera eta beste bi sentsore jarri zituzten glaziar horren joera ikusteko. Izagirrek azaldu duenez, lau urteko epean ia kilometro bat atzeratu da glaziarraren aurrealdea, 400 metro azken urtebetean. Espedizioan gertatutakoa dokumentatzen aritu dira bideokamera bidez, eta udazkenean ikus-entzunezkoa aurkeztu nahi dute, Mendi Film zinemaldian. Azalpenak Berrian: Munduaren amaierako izotzetara bidaia.

Osasuna

Osalanen laborategiak lanpostuetako substantzia kimiko kaltegarriak aztertzen ditu. Gaur egun, arnasbideetatik sartzen diren sustantzietan jartzen dute arreta handiena, formaldehidoan, adibidez. Formaldehidoa kontrolatu beharreko substantzia da. Izan ere, sektore askotan erabiltzen da eta minbizia eragin dezake. Kromoaren aztarnak ere aztertzen dituzte; lan askotan dago sustantzia kimiko hau, eta Osalanen ikerketen arabera, kromoaren arnasketa bronkitis kroniko kasuekin lotzen da, baita minbizi kasu batzuekin ere. Datu guztiak Berrian: Formaldehidoaren usainean.

Medikuntza

Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, argipean lo egiteak osasun arazoak sorrarazi ditzake. Ikerketa baten arabera, lo gauden bitartean logelan argia egonez gero, bihotz abiadura eta glukosa mailak handitzen dira. Honek, zenbait gaitz garatzeko arriskua handitu dezake, hala nola, bihotzeko gaixotasunak, diabetesa eta sindrome metabolikoa. Lehenago argitaratutako ikerketa batek jada aztertu zuen loaldian argiarekiko esposizioaren eta gehiegizko pisuaren arteko lotura. Ikusi ahal izan zutenez, argi gehiagorekin lo egitean, intsulinarekiko erresistentzia handitzen da hurrengo goizean, eta zelulek ez dute odoleko glukosa behar bezala jasotzen.

Metastasia eragozten lagun dezakeen antigorputz bat aurkitu dute. MCLA-158 izena jarri diote antigorputzari eta metastasia prebenitzeko farmakoak lortzeko baliagarria izan daitekeela uste da. Bartzelonako IRB ikerketa-taldeak zuzendu du azterketa, eta azaldu dutenez, tumore solidoen zelula amen zabalkundea eragozteko ahalmena du antigorputzak. Argiago esanda, minbizien zabalkundean giltzarri diren bi proteina atzematen ditu antigorputz honek. Alabaina, argi utzi nahi izan dute ikerketa gehiago behar izango dela.

Biokimika

Unibertsitatea.net webgunean Jon Luzuriagari egin diote elkarrizketa. Luzuriaga Biokimikan lizentziatu zen 2012an, eta Biomedikuntzan doktoratu ondoren irakasle bezala dihardu gaur egun UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultatean. Tesian kaltetutako nerbio-ehunak birsortzea izan zuen ikergai. Egun irakaslea de EHU, gustuko du irakaskuntza baina ikerketarekin jarraitzea ere funtsezkoa dela uste du: Jon Luzuriaga: “Birsortu nahi genuen ehunaren zelula espezializatuak lortzea izan zen gure helburua”

Astronomia

2016an aurkitu zen planeta bat ez da benetan existitzen. Urte horretan Arizonako Unibertsitateko astronomo batzuek hiru eguzki zituen planeta baten aurkikuntzaren berri eman zuten. Azaldu zutenez, oso planeta gaztea zen (16 milioi urte besterik ez zituen),  eta Centaurus konstelazioan zegoen kokatuta, Lurretik 340 argi-urtera. Alabaina, beste ikerketa-talde batzek frogatu dute akatsak egon zirela lehen behaketa horietan eta identifikatu zutena ez dela planeta bat, urrutiago kokatutako izar baten argi-seinalea baizik. Datuak Zientzia Kaieran: Inoiz existitu ez zen planeta.

 

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #391 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zer da teoria baten eduki teorikoa? Errala da, egitura baino ez bada ere? Ala egite esperimentalak erakusteko instrumentala den zerbait? Ramseyren esaldia termino logikoetan planteatzea ahalbidetzen du. On theory and observation (2): The Ramsey sentence Jesús Zamora Bonillarena.

Garaileek idazten dute historia eta garaileen garaileek berridatzi. Faraoiekin gertatzen zen, Napoleonekin ere eta baita gerra zibilarekin. Linguistikak dioena gora behera. Is Ukrainian a language or a dialect? That depends on whom you ask and how the war ends, Joshua Holzer.

Bazen behin, galaxia oso-oso urrun batean, lente grabitazional batek izugarri urrun zegoen izar bat detektatzea ahalbidetu zuela… A highly magnified star dating just 900 million years after the Big Bang, DIPCrena.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #397 appeared first on Zientzia Kaiera.

Carolina Martínez

Sonia Harmand zientzialari frantsesa ospe handiko aditua da Harri Aro goiztiarreko arkeologiaren esparruan. Harmand, 1974an jaioa, ikerketa bateko buru izan zen, eta, 2015ean, ikerketa horren emaitzak Nature aldizkarian argitaratu ziren; emaitza horien garrantziak komunitate zientifikoa astindu zuen. 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya izeneko artikuluak agerian uzten zuen lehen tresnak Homo generoko lehen kideak baino zaharragoak zirela. Aurkikuntza deigarri horrek gutxienez 700.000 urte atzeratzen zuen lehen tresnen antzinatasuna.

Sonia Harmand Parisko Unibertsitatean graduatu zen, eta Historiaurreko eta Teknologiako ikerketa unitateari lotua egon zen. Zentro horrek ospe handia du harrizko tresnen analisiaren arloan egindako lanengatik. Gradudun gazteak Paris Nanterre Unibertsitatean irakurri zuen bere doktoretza, eta, ondoren, zientzialari ikertzailea izan zen Frantziako Zientzia Ikerketarako Gunean (CNRS) lau urtez (2009-2012).

Irudia: Sonia Harmand arkeologoa. (Iturria:  Stony Brook University)

1998az geroztik, homininoen genesi teknologikoaren berreraikuntzara bideratu du bere lana ikertzaileak –garai horri buruzko erregistro arkeologikoa nahiko urria da–. Gaur egun, New Yorkeko Stony Brook Unibertsitatean irakasle elkartua da. Giza teknologiaren jatorria ikertzeaz gain –homininoek nola, noiz eta zergatik sortu zuten harrizko tresnen manufaktura–, zientzialari honek harrizko tresnen elaborazioaren eta balizko erabileraren atzean dagoen biomekanika aztertzen du (eskuen eta eskumuturren kontrola eta morfologia funtzionala). Era berean, primateen arkeologiaren arloko adituekin lankidetzan, homininoek izan zezaketen portaerari buruzko eredu ebolutiboak eraikitzen ari da.

Turkana aintziraren inguruko aurkikuntza iraultzaileak

2011n, Kenyako ipar-mendebaldeko Gran Rift haranean dagoen Turkana aintziraren ertz idorretan, Sonia Harmand arkeologoak eta bere ikertaldeak industria litikoaren ordura arteko ebidentziarik zaharrenak aurkitu zituzten; ebidentzia horiek 3,3 milioi urte zituzten. Aurkikuntza hori gaur egun Lomekwi-ko aztarnategia deitzen den tokian egin zen, eta, harrigarria bada ere, erregistro arkeologikoaren hasiera 700.000 urte atzeratu zuen.

Nabarmena izan da halako tresna zaharrek komunitate espezializatuaren eta publiko interesdunaren artean sortutako zalaparta, besteak beste, José María Bermúdez de Castro paleoantropologoak adierazi duen bezala, «erakusten baitigute oraindik asko dugula ikasteko gure iraganik urrunenari buruz». Ideia bera laztanduz, artikuluaren egileetako batek, Chris Lepre geologoak, honela zioen: «Aztarnategi osoa harrigarria da, egiatzat jotzen genituen gauza askoren historia berridazten baitu».

Ikertaldeak Nature aldizkariko artikuluan azaldu zuenez, harrizko 149 tresna aurkitu zituzten, besteak beste, lauzak, kolpatzeko erabilitako harriak eta ingude funtzioa bide duten beste harri batzuk. Sonia Harmand-ek honako hau azpimarratu du, enfasi handia jarrita, behaketa garrantzitsua baita: «Berreskuratu genituen nukleoak eta lauzak zizelkatuta daude, inolako zalantzarik gabe, eta ez dira harri baten ustekabeko edo berezko haustura baten emaitza».

Adituak eta bere laguntzaileek diote, halaber, tresna horiek bereziak direla jada ezagunak direnekin alderatuta, ordura arte aurkitutako tresna zaharrenak baino askoz handiagoak baitira, hau da, Olduvai aldiko kulturakoak baino askoz handiagoak. Gainera, harrietan atzemandako markek erakusten dute erabilitako manipulazio teknikak oso oinarrizkoak zirela; izan ere, Sonia Harmandek azaldu duen bezala:

«[Modu eta] keinuek gogora ekartzen dizkigute txinpantzeek fruitu lehorrak irekitzeko harriak erabiltzen dituztenean egiten dituzten keinuak».

Industria litikoko katebegi teknologikoa

Beste datu interesgarri bat zera da, Lomekwiko tresnen azterketek iradokitzen dutela tresna horiek tarteko fase teknologiko bat islatu dezaketela, hau da, hominino zaharrenek erabilitako harria jotzeko teknikaren eta ondoren iritsi zen xafla eta ertz ebakitzaileak lortzeko portaeraren arteko katebegi moduko bat. Arrazoiketa hori bat dator Mary Nicol Leakey arkeologoak egindako iradokizunarekin; izan ere, ikusi dugun bezala, hark zera esaten zuen, Olduvai aldiko kulturaren aurretik askoz ere desantolatuagoak eta primitiboagoak izan behar zuten zizelkatze etapak egongo zirela.

Sonia Harmanden eta bere taldearen lanaren garrantzia honetan datza: desafiatu egiten duela erabat onartuta dagoen ideia, hots, tresnak egiteko teknika bat garatzeko gai izan ziren lehen homininoak Homo generoko kideak izan ziren ideia; izan ere, tresna horiek 2,8 milioi urteko antzinatasuna dutela kalkulatzen da gaur egun. Tresnak askoz zaharragoak direnez, zientzialari horrek eta bere laguntzaileek izen berri bat proposatzen dute, Lomekwy aldiko teknologia; teknologia hori Olduvai aldiaren aurrekoa izango litzateke eta, beraz, erregistro arkeologikorako hasiera berri bat markatuko luke.

Aipatzekoa da, garrantzitsu baita, aurkikuntza berrietatik nahiko argi ondorioztatzen dela Homo baino lehenagoko talde batek jada bazuela behar besteko gaitasun intelektuala tresna zorrotzak nola egin asmatzeko, eta, beraz, portaera teknologiko homininoak orain arte oso eztabaidatua izan den antzinatasuna izan zezakeela.

Ildo horretan, teknologia litikoan aditua den Robert Sala i Ramos Tarragonako Rovira i Virgili Unibertsitateko Historiaurreko Saileko irakasleak eta IPHESeko (Giza Paleoekologiako eta Gizarte Bilakaerako Kataluniako Institutua) zuzendariak, aipatutako Cristina Saéz kazetari zientifikoari azaldu dio aurkikuntza oso esanguratsua dela, erakusten duelako Homo generoa baino lehenagoko homininoak «gai zirela nahita keinu bat errepikatzeko, eta, gainera, aurreikus zezaketela, kolpatzen ari ziren harria hautsiz gero, mozteko tresna bat lor zezaketela». Hori behin eta berriz azpimarratzen du adituak; izan ere, «gure ahaide bizi hurbilenek, hots, txinpantzeek, ez dakite hori egiten; tresnak erabiltzen dituzte, baina ez dakite tresna horiek eraikitzen».

Bestalde, Sonia Harmandek adierazi duenez: «Lomekwiko tresna zahar horiek argitu egiten dute homininoen portaeraren garai ustekabeko eta aurrez ezezagun hori, eta, beraz, asko esan diezagukete gure arbasoen garapen kognitiboari buruz –fosiletan bakarrik oinarrituta ezin zen ulertu garapen hori–». Eta aurrerago hau gehitzen du: «Luzaroan onartu zen Homo habilis espezieko kideak izan zirela tresnak egiten lehenak, eta gure aurkikuntzak ideia horri aurre egiten dio».

2017an, Sonia Harmand «eragin handiena duten 50 frantsesetako bat» izendatu zuen Vanity Fair aldizkariaren frantsesezko edizioak. Balio handiko sari hori jasotzerakoan, bere ikerketako beste alderdi batzuk aipatzeaz gain, Hamandek honako hau adierazi zuen:

«Denbora asko behar izan genuen gure lana Nature aldizkarian argitaratzeko. Hiru urte izan ziren […], baina [aldizkariaren zenbaki horren] azala egin ahal izan genuen, eta hori ez da maiz gertatzen, batez ere harrizko tresnei buruz hitz egiten duzunean. Abentura ez da amaitu –esan zuen amaitzeko–, aztarnategian indusketak egiten jarraitzen baitugu; uda guztietan joaten gara».

Erreferentzia bibliografikoak:

• Bermúdez de Castro, José María (2015). La tecnología de Lomekwain: ¿Modo 0?, Reflexiones de un primate. Quo, 2015eko azaroaren 12a.
• Bjelland, Scott (2015). Oldest Stone Artifacts Found in Kenya’s Turkana Basin, Tourkana Basin Institute, 2015eko maiatzaren 18a.
• Harmand, Sonia et al. (2015). 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya. Nature, 521, 310-315. DOI: https://doi.org/10.1038/nature14464
• Hogenboom, Melissa (2015). El lago que revela los secretos de la humanidad, BBC Earth, 2015eko abenduaren 9a.
• Kilgallen, Michaela and Mahreen Khan (2017). Professor Named One of Most Influential French by Vanity Fair, Stony Brook, 2017ko otsailaren 12a.
• Saénz, Cristina (2015). Halladas en Kenia las herramientas de piedra más antiguas, La Vanguardia, 2015eko maiatzaren 20a.

Egileaz:

Carolina Martínez Pulido Biologian doktorea da eta La Lagunako Unibertsitateko Landare Biologiako Departamentuko irakasle titularra. Bere jarduera nagusia dibulgazio zientifikoa da eta emakumeari eta zientziari buruzko hainbat liburu idatzi ditu.

Artikulua Mujeres con Ciencia blogean 2022ko urtarrilaren 18an argitaratu zen Científicas en el nacimiento de la industria lítica artikuluaren zati bat da.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Sonia Harmand, Turkana aintzirako arkeologoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Yuri Rueda, Hiart Navarro-Imaz, Irati Rekondo, Susana Cristobal, Olatz Fresnedo

Konposatu bioeraginkorrak (KBE) sistema biologikoetan jarduera zelular edo fisiologikoaren gain eragin dezaketen konposatu kimiko naturalak zein sintetikoak dira. Horien artean farmakoak daude. Farmakologiaren testuinguruan, KBE berrien bilaketa gaur egungo erronka handienetako bat da.

KBEen itu biologikoak gehienetan proteinak dira eta beren identifikazioa farmako berrien aurkikuntzaren urratsetako bat izaten da; horrek zelulen eta ehunen testuinguruan izan ditzaketen eragin desiragarriak edota kaltegarriak aurreikustea ahalbidetzen du. Proteinak identifikatzeko erabiltzen diren metodologia gehienetan, konposatuak detektagarriak egiteko kimikoki eraldatu egiten dira eta horrek bere ekintza biologikoaren gain eragina izan dezake. Beroak eragindako proteinen desnaturalizazioan KBEek duten eraginaren azterketan oinarritutako metodoek, ordea, konposatuen aurretiko eraldaketa kimikorik gabeko azterketa ahalbidetzen dute. Horrela, KBEaren benetako itu proteinak identifikatu daitezke.

Proteina baten jatorrizko egitura inguruneko baldintza kimikoen eta fisikoen aldaketekiko oso sentikorra da. Besteak beste, beroaren eraginez hiru dimentsioko egituraren desegonkortze eta galera gerta daiteke: desnaturalizazio termala (DT) deritzoguna. Tenperatura igo ahala, desnaturalizazioarekin batera, proteinen agregazioa eta hauspeatzea gertatzen dira modu mailakatuan. Hauspeatutako proteinak banatu ondoren, jatorrizko egitura mantentzen dutenak kuantifikatu egin daitezke masen espektrometria bidezko analisia eginez. Proteina bakoitzaren aldaera natiboaren kontzentrazioa tenperaturarekiko adieraziz desnaturalizazio kurba lortzen da (ikus grafikoa). KBE bat proteina bati lotzean proteinaren egonkortasun termodinamikoaren aldaketa gertatzen da. Horren ondorioz, desnaturalizazio kurbaren parametroak aldatu egiten dira. Beraz, desnaturalizazio termalaren analisiaren bidez, KBEaren eta proteinaren arteko loturarik ote dagoen azter daiteke.

Grafikoa: Proteinen desnaturalizazio termalaren bidezko analisiaren emaitzak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Grafikoak proteinen desnaturalizazio termalaren bidezko analisiaren emaitzak erakusten ditu. Jatorrizko kurba laranjaz adierazi da eta KBEen ekintzaren emaitza posibleak marra ez-jarraiez. Kurba berdeak desnaturalizazio tenperaturaren (Td) igoera erakusten du, KBEak proteinaren egonkortzea eragin duela adierazten duena; urdinak desegonkortzea adierazten du. Kurba arrosak ez du desplazamendurik erakusten, proteina hori KBEaren itu ez dela adieraziko lukeena.

Horrelako saioak proteomaren profiltze termal (PPT; ingelesez TPP, thermal proteome profiling) bezala ezagutzen dira. KBEen eragina erauzitako lagin biologikoetan (in vitro) zein zeluletan (in vivo) aztertzeko erabil daitezke.

PPT saioak itu ezezagunak dituzten konposatuen azterketatan oso baliagarriak izan daiteke, ez bakarrik KBE berrien aurkikuntzan laguntzeko, baizik eta ezagunak diren konposatuen itu berriak zehazteko edota zenbait froga kliniko pasa dituzten farmakoen erabilera berrien aurkikuntzarako eta beren alboko eraginen mekanismoak aztertzeko.

Adibide hauek agerian jartzen dute gaur egun PPT saioek batez ere KBEen itu ezezagunak aurkitzeko duten baliagarritasuna. Horri etorkizunean proteomikaren tresna eta teknologien garapenaren laguntza gehitzen badiogu gainera, PPT teknikak izan ditzakeen aplikazioak asko zabaldu daitezke.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 38
• Artikuluaren izena: Proteinen desnaturalizazio termalaren bidezko analisia konposatu bioeraginkor berriak aurkitzeko.
• Laburpena: Konposatu bioeraginkorrak bizidunetan jarduera zelularraren edota fisiologikoaren gain eragin dezaketen substantzia kimiko naturalak zein sintetikoak dira. Horien artean daude, adibidez, farmakoak, prozesu biologikoen modulazioaren bitartez osasunaren gain efektu onuragarriak bideratu ditzaketenak. Konposatu bioeraginkor berrien eta horien itu biologikoak bilatzeko estrategia berrien garapena inpaktu handiko erronka da. Itu proteinak edota ekintza mekanismoak aurkitzeko metodologia ezberdinak garatu dira. Itu proteinak aurkitzeko metodoen artean, lan honetan jorratzen dena daukagu: konposatu bioeraginkorrek proteinen desnaturalizazio termalean eragindako aldaketen azterketan oinarritutako metodoa. Lan honetan, konposatu bioeraginkorrak bilatzeko metodologia horren oinarriak eta haren inplementaziorako irizpideak azaltzen dira.
• Egileak: Yuri Rueda, Hiart Navarro-Imaz, Irati Rekondo, Susana Cristobal, Olatz Fresnedo
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 231-240
• DOI: 10.1387/ekaia.21405

Egileez:

Yuri Rueda, Hiart Navarro-Imaz, Irati Rekondo, Susana Cristobal eta Olatz Fresnedo UPV/EHUko Fisiologia Saileko ikertzaileak dira.

Susana Cristobal Linköping Unibertsitateko Medikuntza Klinikoa eta Esperimentala Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Konposatu bioeraginkor berriak aurkitzeko bideak appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

2016an Arizonako Unibertsitateko Kevin Wagner astronomoak eta bere lankideek hiru eguzki zituen planeta baten aurkikuntzaren berri eman zuten Science aldizkarian. Sei urte beranduago eta beste talde baten behaketa luzeagoaren ondoren, jatorrizko ikerketa horretan akatsak egin zituztela onartu berri dute.

Kevin Wagner eta lantaldeak aurkitutako ustezko planeta hori ez zen planeta bat, urrutiago kokatutako izar baten argi-seinalea baizik. Gertakari hau, zalantzarik gabe, zientziaren metodoei buruz hausnartzeko baliagarria da.

Irudia: Wagnerren taldeak behatutako planeta urrutiago kokatutako izar baten argia besterik ez zen. (Argazkia: ipicgr – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

2016ko udan Wagnerrek eta bere lankideek planeta oso berezi baten aurkikuntzaren berri eman zuten. Ikerketaren emaitzak izen handikoa den Science aldizkarian argitaratu ziren. Hainbat hedabidek zabaldu zuten albistea eta NASAk berak ere HD 131399Ab planetaren aurkikuntzaren berri eman zuen. Aipatutako planeta oso planeta gaztea zen, 16 milioi urte besterik ez zituen -Lurrak 4.500 milioi urte ditu-. Jupiter baino lau aldiz handiagoa zen eta bertan urteak 5 mende irauten zituen. Centaurus konstelazioan kokatuta zegoen, Lurretik 340 argi-urtera. Aurkitutako exoplanetarik gazteenen artean sailkatzen zen. Hala ere, bazuen are bereziagoa egiten zuen beste ezaugarri bat: bere zeruan hiru eguzki zeuden.

Wagner eta bere lankideek azaldu zuten bezala, planeta horren urteak irauten dituen bost mendeetatik hirutan hiru eguzki ikus zitezkeen zeruan. Ikerketa Atakamako basamortuan dagoen VLT teleskopioari esker egin zuten. Teleskopioaren ardura duen ESO European Southern Observatory erakundeak ere 2016ko uztailean adierazi zuen planeta harrigarria zela HD 131399Ab izenekoa.

Orain arte kontatutakoa polita da oso. Are politagoa litzateke egia balitz. Alabaina, Arizonako Unibertsitateko Wagner ikertzaileak eta 2016ko lana sinatzen zuten gainontzeko ikertzaileek ikerketarekin atzera egiten dutela adierazi dute. Science aldizkari berean argitaratu dute oharra eta bertan argi diote zein den lanaren akatsa. Planeta hori ez da inoiz existitu: litekeena da positibo faltsu bat izatea. Akatsaren berri Nielsen astronomoak eta bere lankideek eman zuten The Astronomical Journal aldizkarian. Bigarren talde horrek teleskopio bera erabili zuen, baina, tarte luzeagoz behatu zuen ustezko planeta. Haien ikerketen arabera, emaitzak argiak dira eta ustezko HD 131399Ab planeta urrutiago dagoen izar baten argi-seinalea besterik ez da. Hiru eguzki dituen planeta harrigarri hori, beraz, ez da existitzen eta ez da inoiz bertan egon. Wagnerren taldeak Nielsenen hipotesia baieztatzen zuen beste ikerketa-lan bat argitaratu zuen 2022ko urtarrilean, beraz, badirudi bi taldeek egindako behaketek orain bai, norabide bereko emaitzen alde egiten dutela.

Planeta horrekin gertatutakoak zientziaren eta argitalpen-prozesuen zenbait argi-ilun agerian jarri ditu. Alde batetik, zientziak ondo funtzionatzen duela erakusten du; izan ere, faltsugarritasuna zientziaren beraren ezaugarri garrantzitsuenetakoa da. Hain zuzen ere, teoria zientifiko batek esperimentu bidez bere aldeko edo kontrako datuak jasotzeko aukera eskaini behar du. Horixe da kasu honetan gertatu dena. Beste alde batetik, Wagnerren taldeak modu egokian jokatu du akatsaren berri izan ostean, izan ere, haien ikerketak ere egin dituzte eta Science aldizkarian bertan argi utzi dute hasierako lana bertan behera gelditu dela. Aldizkariaren jatorrizko ikerketan ere argi gelditzen da lanaren egoera zein den.

Alde positiboak alde batera utzita, badira aipatzeko modukoak diren beste kontu batzuk. Lehenik eta behin, sarean argitaratutako hainbat albistetan ez da adierazi zer den gertatu dena eta hiru eguzki dituen planeta existitzen dela pentsa dezake gehiago sakontzen ez duen edozein irakurlek. Zenbait hedabidetan horrela jokatzea ez da harrigarria, baina, aipatzekoa da NASAren edo ESOren webguneetan argitaratutako albisteetan ez dela eguneraketarik egin. Beste alde batetik, Wagnerren taldearen akatsa zientziaren argitalpen-prozesu eta lehiakortasunarekin ere lotu daiteke, ziurrenik.

Egungo zientzian sarritan ez dago astirik hausnarketa sakonak egiteko eta analisietan denbora-tarte luzeak hartzeko. Wagnerren taldeak 11 hilabeteko behaketa egin zuen eta adituen arabera, denbora-tarte hori oso laburra da distantzia horretara egon daitekeen planeta bat ikertzeko. Wagnerrek zituen datuen arabera planetaren hipotesia zuzena izan zitekeen arren, ziurrenik behaketa luzeago batekin ikusiko zuten planeta izar bat zela.

Informazio gehiago:

• Domínguez, N. (2022). Desaparece el planeta con tres soles, El País, 2022ko apirilaren 14a.
• Oranski, I. (2022). Triple sunrise, triple sunset: Science paper retracted when it turns out a planet is a star, retractionwatch.com, 2022ko apirilaren 14a.

Erreferentzia bibliografikoak:

Wagner, K., Apai, D., Kasper, M., Kratter, K., McClure, M., Massimo, R., Beuzit, J.-L. (2016). Direct imaging discovery of a Jovian exoplanet within a triple-star system, Science, 353(6300), 673-678. DOI: 10.1126/science.aaf9671

Nielsen, E.L. et al. (2017). Evidence that directly imaged planet HD 131399Ab is a background star, The Astronomical Journal, 154(6), 218. DOI: 10.3847/1538-3881/aa8a69

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Inoiz existitu ez zen planeta appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho

Charles Dickens (1812-1870) lan oso ezagunen egilea izan zen: Oliver Twist, David Copperfield, Bi hiriren istorioa edo Eguberri kanta. Idazle ingelesak, asmakizunen zalea izaki, kode propio bat asmatu zuen brakigrafian oinarrituta. Kode horretaz baliatuta, oraindik deszifratu ez diren testu batzuk «idatzi» zituen. Dickensek askotan erabili zuen takigrafia parlamentuko txostenak egiteko, gutunak idazteko eta oharrak hartzeko, baina ez dakigu zein sistema erabili zuen.

Dickens Kodea proiektuak idazle ingelesaren dokumentu takigrafiatu horiek deszifratzea du helburu. Claire Wood Leicesterreko Unibertsitateko (Erresuma Batua) Victoriar Literaturako irakasleak zuzentzen du proiektu hori, eta Hugo Bowles, Foggiako Unibertsitateko (Italia) Ingeleseko irakasleak ere parte hartzen du bertan.

Proiektu horretan ikertzen den testuetako bat «Tavistock gutuna» da, zeina New Yorkeko Morgan Liburutegi eta Museoan dagoen gordeta. Horrela deitzen zaio, Tavistock etxeko idazpurua duen paper batean idatzita zegoelako. Dickens eta bere familia 1851 eta 1860 artean etxe horretan bizi izan ziren.

1. irudia: ezkerretan, Charles Dickens (Iturria: Wikimedia Commons) eta eskuinean, «Tavistock gutuna». (Iturria: The Dickens Code)Dickens kodea Tavistock gutuna argitzeko

2021aren amaieran, Wood-ek eta Bowles-ek nazioarteko deia egin zuten gutun misteriotsu horren esanahia argitzen saiatzeko. Eskudirutan emandako sari bat eskaintzen zieten eskutitz horren esanahia erabat edo partzialki argitzen laguntzen zutenei. Izan ere, gutun horrek 150 urte baino gehiago zeramatzan gordeta museoan, eta inork ez zuen aurkitu bere gakoa. Munduko toki guztietako hainbat pertsonak erantzun zioten eskaera horri, eta jasotako ekarpenei esker, partzialki ebatzi da puzzlea. Eta puzzlea diot, edukiaren % 70 inguru pertsona bakoitzak bere aldetik ekarritako piezak elkartuz osatu baita. Hainbat «deszifratzaile amateurrek» testu zati itzuliak proposatu dituzte, eta horrela, ezkutuko esanahiak forma har dezan lagundu dute. «Tavistock gutunean» hainbat esamolde identifikatu dira: «igokunde-eguna», «datorren astean», «iragarkia», «baztertua», «itzulia», «faltsua eta bidegabea» edo «entzunaldi publikoan». Horiek guztiak apurka-apurka egokitzen joan diren pieza horietako batzuk dira, besteak beste, haiei esker aurkitu dira Dickensek aldizkari edo egunkariren batek baztertutako eskuizkriburen bat aipatzen zuen gutunaren data.

Hipotesi hori indartu egin da New Yorkeko museo batean Mowbray Morris The Times egunkariko gerenteak 1859an idatzitako gutun bat aurkitu ondoren. Gutun horretan, gerenteak barkamena eskatzen zion Dickensi, idazlearen iragarpenari uko egin zion langile baten erabakiagatik. Gerentea lege ondorioen beldur izango zen.

Iragarpen hori premiazkoa zen idazlearentzat, sozietate baten desegiteari buruzkoa baitzen: Dickens Household Words izeneko astekari baten jabekidea eta editorea zen. Idazlea haserretu egin zen Bradbury & Evans editoreekin, eta aldizkari berri bat sortzea erabaki zuen; bera izango zen jabe eta editore bakarra eta berak izango zuen kontrol osoa: All The Year Round. Dickensentzat lehentasunezkoa zen bi argitalpenen arteko trantsizioa ahalik eta azkarrena izatea, eta, jakina, aldi berean, Household Words astekariaren irakurleak erakarri nahi zituen bere proiektu berrira.

2. irudia: Household Words eta All The Year Round aldizkarietako azalak. (Iturria: Wikimedia Commons)

Enplegatuak emandako ezezkoarekin haserre, 1859ko maiatzaren 6an idazlea The Times egunkariko J.T. Delane editoreari zuzendu zitzaion, esku hartu zezan eskatzeko. Eta eskutitz horren kopia kriptiko bat gordeko zuen, lege arrazoiengatik beharbada: horixe da, hain zuzen, «Tavistock gutuna».

Delane-k Mowbray Morris-i pasatu zion Dickensen gutuna, eta hark hartu zuen gaizki-ulertuaren ardura; izan ere, bere langileei agindu zien iragarkiei uko egiteko, baldin eta nolabait gatazkatsuak zirela uste bazuten. Maiatzaren 9an, idazleari barkamena eskatzeko gutun bat idatzi zion, New Yorkeko museoan aurkitutakoa, eta Dickensen iragarkia argitaratzeko agindua eman zuen.

Gutun hori ulertzea, partzialki bada ere, lagungarria izan daiteke hobeto ulertzeko Dickensen metodo takigrafikoa, bere bizitza eta bere obra. Oraindik egilearen eskuizkribu zifratu asko daude itzultzeke. Detektibe lan hori zehaztasun matematikoz egin da, eta, ziurrenik, Akademiako pertsonen ikerketei eta aurkitzeko irrikaz dagoen boluntario baten lankidetzari esker egingo da.

«Tavistock gutunak» Dickensen tratu komertzialen berri ematen digu; gainerako eskuizkribuak Dickensen apaletako liburuen laburpenak, bat-bateko diskurtsoak edo ipuin ezezagunak izan daitezke.

Claire Wood

 

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@Martamachos) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko otsailaren 16an: El proyecto «Código Dickens»: descifrando la «carta de Tavistock».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Dickensen idatzi kodetuak deszifratzeko proiektua appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Ikerketa baten arabera, lo egiten den bitartean logelan argia egonez gero, bihotz abiadura eta glukosa mailak handitzen dira, zenbait gaitz garatzeko arriskua handituz.

Gizakiak aspaldi irabazi zion borroka gauari, eta hori, zalantza barik, izugarrizko abantaila izan da espeziearen eboluzioan. Argi artifizialari esker, izugarri handitu dira gizateriaren aukerak. Sabanaren erdian lehoi bat uxatzeko aukera izan lehen une horretatik gaueko ordu txikietan liburu bat irakurtzeko aukera izateraino, iluntasunaren erdian eguna pizteak argia eman dio gizateriari, bai zentzu literalean zein modu alegorikoan.

1. irudia: argi kopurua urria izanda ere, lo egiten den bitartean argi horrek ondorio fisiologikoak dituela ezagutarazi dute. (Argazkia: Shane – erabilera libreko argazkia. Iturria: Unsplash.com)

Ohi bezala, aho biko ezpata da hau, eta abantailak desabantailak baino askoz handiagoak izanda ere, bueltan dauden ondorioak ere ezagutu behar dira. Kasurako, O oráculo da noite liburuan Sidarta Ribeiro neurozientzialariak jasotakoa. Dioenez, argi artifizialaren hedaduraren ondorioz, 1910. urtean estatubatuarrek bederatzi ordu lo egiten zituzten batez bestean, baina 1975ean loaldiaren iraupena zazpi ordu eta erdira izatera pasa zen. Ernetasuna handitzeak, alabaina, ezinbestean prezio bat du bueltan.

Gutxiago lo egiteaz gain —horrek dakartzan ondorioekin—, arazoa are handiagoa da aintzat hartzen badugu lo gaudenean ere askotan argia ez dela guztiz desagertzen. Zientzialari talde batek horren ondorioak zeintzuk diren argitu nahi izan du, eta atera dituzten emaitzak arras esanguratsuak dira.

Logelan argi gutxi

Esperimentu batean, hogei lagun jarri dituzte lotan, lo laborategi batean, eta haien gaineko datuak eskuratu dituzte, zuzenean lo kalitatea neurtzeko zein odol analisia egiteko. Entzefalogramaz gain, zain barneko kateterra izan dute uneoro. Lehen gau batean, guztiek egin dute lo argi gutxiko gela baten —nahiko hitsa den 3 luxeko argiztapenarekin—. Bigarren gauean, berriz, hamarrek argi gutxiko loaldia errepikatu dute, eta beste hamarrek 100 luxeko argiztapena duen gela batean egon dira; hots, argi gehiagorekin lo egin dute. Esnatu direnean, glukosa eta intsulina mailak neurtu dizkiete guztiei.

PNAS aldizkarian argitaratutako ikerketa batean bildu dute esperimentu horretan ikasitakoa. Egileen esanetan, argiarekin lo egin dutenek osasun arazoak izateko joera gehiago izango dute.

“Ikerketa honen emaitzek erakusten dute logelan argiztapen moderatuarekiko esposizio gau bakar batek glukosari eta erregulazio kardiobaskularrari eragin diezaiekeela”, nabarmendu du prentsa ohar batean Northwesterngo Unibertsitateko (AEB) ikertzaile Phyllis Zeek. Aldaketa horiek hainbat gaitz garatzeko arrisku faktore direla erantsi du, hala nola bihotzeko gaixotasunak, diabetesa eta sindrome metabolikoa. Horregatik, ohartarazi du, “garrantzitsua da lo egiten den bitartean argiarekiko esposizioa saihestea, edo hori ahalik eta txikiena izatea”.

2. irudia: ikertzaileek ahalik eta argi gutxienarekin lo egiteko gomendatu dute, edota argi ahalik eta gorrienarekin. (Haley Truong – erabilera libreko argazkia. Iturria: Unsplash.com)

Egunean zehar argiarekiko esposizioak bihotz maitasuna handitzen duela ezagutzen dute zientzialariek. Mekanismo hori nerbio sistema sinpatikoaren bitartez kudeatzen da. Baina zientzialariek jakin nahi izan dute ea efektu berdina sortzen ote den lo egoten dugun bitartean. Printzipioz, lo egitean sistema parasinpatikoa arduratzen da gorputza kontrolatzeaz.

Logelan tonu gorrietako argia hobe

Aurreko beste ikerketa batek loaldian argiarekiko esposizioaren eta gehiegizko pisuaren arteko lotura zegoela ikusi zuen, emakumeen artean bederen. Ikertzaileek diote oraingo ikerketa honetan aurkitu dutela horren zioa.

Ikusi dutenez, argi gehiagorekin lo egitean, intsulinarekiko erresistentzia handitzen da hurrengo goizean —30 minutu inguru irauten du efektuak—. Hori gertatzen denean, zelulek ez dute intsulina behar bezala jasotzen, eta, ondorioz, energia eskuratzeko behar duten glukosa erabiltzeko moduan ez daude. Diabetikoek eta haien senideek ondo dakitenez, halako egoeratan pankreasa saiatzen da egoera bideratzen intsulina gehiago sortzen. Alabaina, odolean dagoen glukosa maila handitu egiten da.

Prentsa oharrean aipatu ez badute ere, emaitzek ez dute erakutsi argiak loaldi zatikatuagoak bihurtzen dituenik, ezta loa arautzen duen melatonina hormonaren mailetan aparteko eragina duenik. Modu berdinean, zientzia artikuluan onartu dute ezin dutela erabat frogatu argiak sistema sinpatikoa aktibatzen duenik, baina “emaitzek aukera hori sustengatzeko indar gehiago” ematen dutela ziurtatu dute.

Hortaz, ikerketa lerro honek bide polita ireki du argiak loan duen efektuaz gehiago ikasteko, eta, batez ere, aintzat hartzeko horrelako ohiturek izan ahal duten efektua. Badaezpada ere, egileek gomendatu dute ahalik eta argi gutxienarekin lo egiteko, edota begien aurrean jartzen den banda horietako bat erabiltzeko; eta, argia behar izatekotan, urdin koloretik aldendu eta ahalik eta tonu gorrienetara jotzeko gomendatu dute, horien efektua burmuinean arinagoa delakoan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Mason, Ivy C. et al. (2022). Light exposure during sleep impairs cardiometabolic function. PNAS, 119 (12), e2113290119. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.2113290119

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Argipean lo egiteak osasun arazoak sorrarazi ditzake appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Medikuntza

Rose Frisch, emakumeen ugalkortasunaren ikerketan aitzindaria izan zen. Hari esker ezagutzen dugu, hain zuzen, gorputzeko gantzak ugalkortasunarekin duen harremana. Leptina gantz-ehunean sortutako hormona da, eta funtsezko zeregina du gorputza erregulatzeko prozesuetan, hala nola, apetitu eta asetasun sentsazioa sortzen du, eta emakumeetan, obulazio zikloan ere egina du. Frischek erakutsi zuen gorputzeko gantz portzentaje txikiegiak ziklo hormonala eten eta emakumeen emankortasuna murriztu dezakeela. Datu guztiak Zientzia Kaieran.

Prostatako minbiziaren eta bakterioen artean lotura dagoela frogatu dute. European Urulogy Oncology aldizkarian argitaratu da lana, eta, argitu dutenez, ez dute frogatu bakterioek minbizia eragiten dutela. Hobeto esanda, ikusi da bost bakterio mota agertzen direla prostatako minbizia azkar garatzeko arrisku handiagoa duten gizonezkoetan. 600 gizonezkoren gernu laginak aztertu dituzte; batzuk prostatako minbizia zuten eta beste batzuk ez. Datu horiekin ikusi dute gernuan, prostatan edo tumoreetan espezie horietako bat edo gehiago zuten gizonek 2,6 arrisku handiagoa zutela gaitzaren fase larriagoetara heltzeko. Bakterio mota horiek, beraz, aukera eman dezakete minbizia aurreikusteko. Azalpenak Berrian.

EHUko, Gurutzetako ospitaleko eta CIC Bioguneko ikertzaile talde batek malkoak aztertu dituzte Parkinsonen gaixotasuna diagnostikatzeko. Begietan gaixotasun batzuk atzeman daitezke, garunean gertatzen ari den aztarnak baitituzte batzuetan.  Hori kontuan izanik, ikerketa-talde honek Parkinsona duten 27 pertsonaren malkoetako proteinak alderatu dituzte kontrol taldeko beste 27 pertsonaren malkoetako proteinekin. Alderaketa egitean ikusi zuten sei proteina prozesu neurodegeneratiboei lotuta zeudela, eta parkinson gaixoek horietatik bost proteina gainadierazita zeuzkatela. Horrela, bost biomarkatzaile identifikatu dituzte gaixotasun hau malkoen bidez diagnostikatzeko. Jakes Goikoetxeak azaltzen du Berrian: Malkoak parkinsona ikusteko.

Klima-aldaketa

Kantauri itsasoak mediterraneoaren antza izango du hurrengo hamarkadetan. IPCCren 6. ebaluazio txosteneko bigarren atalak Europari buruzko ikerketak jaso ditu, eta hauen esanetan, munduaren berotzea hiru gradukoa balitz, Euskal Herriko klima ozeaniko epela klima mediterraneoa eta subtropikala bihurtuko litzateke. Honek, noski, ondorio larriak izango ditu lurraldean; itsas mailak gora egingo du, uretako ekosistemetan ondorio nabariak egongo dira, eta arrantzak ere sumatuko ditu zailtasunak. Euskal Herriko hondartzak ere txikitu egingo direla aurresan dute. Baina beste gisa bateko ondorioak ere eragingo ditu klima-aldaketak. Cristina Linares Espainiako Karlos III.a Osasun Institutuko zientzialari titularrak azaldu duenez, klima-larrialdiaren ondorioz etor daitezkeen muturreko fenomeno meteorologikoek zein lurraren berotzeak gizakiaren osasun fisiko eta psikikoan kalteak ekarriko ditu. Ebidentzia zientifikoak esaten du bero-boladak eta emozio- zein portaera-desorekak lotuta daudela. Horrez gain, pentsatzen da ingurune degradatuak estutasun psikiko eta estres existentzial mota bat eragingo duela gugan.

Tommaso Cancellario Nafarroako Unibertsitateko ikertzailea da eta bere lana ur gezan ibiltzen diren odonatu espezieak (burruntziak eta sorgin orratzak) aztertzean datza. Bere ikerketaren emaitzen arabera, odonatuek garrantzi handia dute ur gezako ekosistemetako klima-aldaketaren indikatzaile gisa. Izan ere, odonatu helduak asko mugitzen dira espazioan, eta inguruko baldintzak egokiak ez direla ohartzen direnean, alde egiten dute. Cancellariok azaldu duenez, tenperatura igoeren eta prezipitazioen murrizketaren ondorioz, Mediterraneoko inguruetan odonatu espezie kopurua progresiboki jaitsiko da.  Azalpenak Berrian: Burruntziak, leku egokiaren bila.

Osasuna

Baliteke agente infekzioso bat egotea umeetan agertu den hepatitis kasuen atzean. Ingalaterran eman dira kasuak bereziki, 16 urtetik beherako adingabeen artean. Espainian ere agertu dira lehen kasuak Madrilen, Aragoin eta Gaztela Mantxan. Europako Gaixotasunen Prebentzio eta Kontrolerako Erakundeak azaldu du hipotesi hau, eta, diotenez, ez dira agertu eritasuna eragiten duten ohiko birusak, hau da, A, B, C, D eta E hepatitisaren birusak. Erakundeak erantsi du analisi toxikologikoen arabera toxikoekiko esposizio batek sortuak izan daitezke infekzio hauek, baina ikerketekin jarraituko dute.

Journal of Clinical Oncology aldizkarian argitaratutako ikerketa batek erakutsi du tratamendu onkologikoen albo-ondorioak larriagoak izaten direla emakumeetan. Emakumeetan, albo-ondorio larriak gizonetan baino % 34 ohikoagoak dira. Immunoterapian, bestalde, aldea are nabarmenagoa da, emakumeek albo-ondorioak % 49 gehiagotan izaten baitituzte. Ikerketa honek erakutsi du lehentasunezkoa dela ondorioak sexuaren arabera ikertzea. Bereziki, kontuan izanda immunoterapian dagoela alderik handiena, eta tratamendu hori gero eta ohikoagoa bilakatzen ari dela. Ana Galarragak azaltzen du Elhuyar aldizkarian.

Bioaraba Institutuko zuzendari zientifiko Marian Garcia Fidalgo fisikariak erradioterapia erabiltzen du gaitzak atzeman eta sendatzeko. Ia-ia tumore irmo gehienetan erabiltzen da erradioterapia, baina Fidalgoren taldeak bereziki prostatako edo bularreko tumoreak tratatzen ditu. Erradioterapiak minbizi-zelulak hiltzen ditu, haien ugalketa saihestuz. Hala ere, argi utzi du erradiazioaren dosiak aurretiaz kalkulatzea oso garrantzitsua dela, gehiegi erabiliz gero, ehunak kaltetu baitaitezke. Azaldu deunez, bere pregoiaren mezua zientziaren rola aldarrikatzea izango da.

Genetika

Kolon eta ondesteko minbizia oso hedatua dagoen gaitza da eta hildako asko eragiten ditu. Minbizi honen inguruko hiru ikuspegi biologikoko ikerketa ekarri du Koldo Garciak:  gorotzetan aurkitzen diren bakterioak eta metabolitoak, eta pertsonaren gene-aldaerak. Ikusi ahal izan da pertsonaren gene-aldaera batzuk bakterio eta metabolito batzuen kopuruarekin harremana dutela. Bestalde, hiru datu-mota horiek erabiltzea osagarria dela azaldu du, nolabait, datu-mota bakoitzak kolon eta ondesteko minbizia garatzeko aukeren zati bat jasotzen baitu. Informazio gehiago Edonola blogean: Kolon eta ondesteko minbizia hiru ikuspegi biologikotatik.

Ingurumena

Plastikoen inguruko artikulua irakurri daiteke Zientzia Kaieran. Lehenengo plastiko sintetikoa, bakelita, 1907an agertu zen, telefono finkoen eta vintage irratien karkasa egiteko. Dakigunez, plastikoak oso iraunkorrak dira; plastikozko edalontzi batek 50 urte behar ditu degradatzeko, plastikozko botila batek 450 urte, arrantzatzeko sare batek 600 urte eta erabili eta botatzeko pixoihalek 450 urte. Baina zenbait adituk zalantzan jarri dute zifra horien zehaztasuna, plastikoen iraunkortasuna ingurunearen araberakoa delako. Hala ere, plastiko asko ez dira degradatzen edo denbora-tarte oso luzeak behar dituzte horretarako. Gainera, plastiko hondakin gehienak zati ñimiñoak dira eta itsasoaren azalaren azpitik zabaltzen dira, atmosferan, edo kostaldeko sedimentuetan, eta kutsadura hau oraindik ez dakigu nola erremediatu.

Antropologia

Kulturak pisu gutxi du usainari buruzko pertzepzioan, Suediako Karolinska Institutuko eta Erresuma Batuko Oxfordeko Unibertsitateko ikertzaileek ondorioztatu dutenez. Emaitzen arabera, pertsonek usainen inguruko zaletasun orokorrak partekatzen dituzte, beren jatorri kulturala edozein dela ere. Usain bat gogoko izatea edo gustuko ez izatea, batez ere, usain-molekularen egiturak zehazten du. Azterketa egiteko, mendebaldekoak ez diren 9 kulturatako pertsonak hartu ziren eta 10 usain ematen zitzaizkien usaintzeko. Banilla da gustukoen dugun usaia oro har, eta gazta garratza gutxiena gustatzen zaiguna.

Ekologia

Ehizan erabilitako berunezko munizioek Europako hegazti harraparien populazioak %6 urriagoak izatea eragiten dute. Beruna pozoitzaile indartsua da, eta batez ere nerbio sistema larriki kaltetu dezake gorputzean kontzentrazio jakin batzuetatik aurrera badago. Erresuma Batuko eta Alemaniako ikertzaile talde batek Europan hilda aurkitu diren 3.000 hegaztiren baino gehiagoren laginak erabili ditu azterketarako. Hegazti hauen gibelean pilatutako berunaren datuak jaso dituzte eta espezieen arabera sailkatu. Horrela, ondorioztatu dute Europan berunak eragindako pozoitzeek 55.000 banako heldu akabatu dituztela. Azalpenak Zientzia Kaieran: Zenbat hegazti pozoitzen dituzte berunezko perdigoiek?

Mikrobiologia

Europa mendebaldean izandako izurri bubonikoaren kasurik zaharrena aurkitu dute Arabako trikuharri batean. Izurri bubonikoa Yersinia pestis bakterioak sortzen du eta espezien genoma zaharrak aztertu dituzte Eurasian duela 5.000-2.500 urte bizi izan ziren 252 banakoren hortzetan. Banako horietako bat Arabako Errioxako El Sotillo trikuharrian hobiratuta zegoen, eta harena da penintsulan Yersinia pestis bakterioaren ebidentziarik zaharrena. Gehiago jakiteko, ikus Berrian eta Elhuyar aldizkarian argitaratutako artikuluak.

Arkeologia

Carolina Martinez irakasleak industria litikoaren sorrera azaldu du Zientzia Kaieran. Industria litikoa harrizko tresnen ekoizpenarena da eta esparru konplexu horretan, nabarmena da gaian adituak diren emakume zientzialarien parte hartzea. Mary Nicol Leakey arkeologo britainiarra izan zen lehena olduvai aldiko teknologia litikoa deskribatzen. Beste emakume batek, Mary Nicol Leakey antropologo britainiarrak esploratzaile natiboen talde batekin elkarlanean, ehunka harrizko tresna atera zituen Olduvaiko Arroiletik. Leakeyk berreskuratu zituen tresna horiek bi milioi urte inguru zituztela jo ziren, eta, beraz, garai hartan ezagutzen ziren tresnarik zaharrenak bihurtu ziren.

Geologia

Kleopatra Egiptoko erreginak txundituta utzi zuen behin Marko Antonio jeneral erromatarra. Biak zeuden festa batean ozpinaz bete zuen kopa bat erreginak eta bere belarritakoetan zuen perla handi bat bota zuen bertara. Perla hori desegin egin zen edalontzian, eta hori gertatzean, Kleopatrak ardoa edan zuen. Bada, erreakzio kimiko txundigarri honen zientzia azaldu du Blanca Martinezek Zientzia Kaieran: Perla ozpinduak.

Artikoko erregai-erauzketek permafrostean duten eragina ikertu dute Errusiako ikertzaile batzuek. Simulazioen bidez, azken 30 urteko jarduerari erreparatu diote eta Geoscience aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak. Azaldu dutenez, eremu artikoko petrolio- eta gas-hobiak 100-500 metroko permafrost-geruza baten azpian daude eta hau zulatzen da hidrokarburoak lurrazalera ateratzeko. Azken hauek beroak ateratzen dira eta izotz zulatuan gora egin ahala, izotza berotu egiten da. Horren ondorioz, inguruko permafrosta desagertu egiten da. Frogatu dute 30 urtean, gas-putzu batek 10 metroko erradioan urtu dezakeela inguruko permafrosta. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Duela 252 milioi urte gure planetaren historiako azken 500 milioi urteetako iraungitze masiborik handiena gertatu zen: muga permo-triasiarraren iraungipena. Apokalipsi biotiko bat izan zen hura, eta bizitza forma ugari desagertu ziren. Iraungitzen honen inguruan hipotesi bat dago, “Orient-Expresseko Hilketaren Efektua” deiturikoa, Agatha Christieren eleberri handiaren omenez. Hipotesi honen aburuz, hainbat gertakariren konbinazioz gertatu zen iraungitze hain handi bat, ez kausa bakar bategatik: erupzio bolkanikoak, itsasoko uraren tenperatura igotzea, atmosferaren berotegi efektua, talka estralurtar bat, eta beste hainbat fenomeno bateraturen ondorioz. Blanca Martinezek azaldu du Zientzia Kaieran: Polizia eleberri baten tankerako iraungitzea.

Astronomia

Izarren leherketen mota berri bat hauteman dute. Mikronoba izena jarri diote eta izar nano zurien azalean gertatzen diren leherketak dira, ordu batzuetako iraupenekoak. Zehatzago esanda, izar nano zuri bi sistema bitar batean daudenean, hidrogenoaren fusioak eragindako leherketa txikiak gertatzen dira izar hauen poloetan. Hau gertatzeko, izar batek besteari hidrogenoa lapurtu behar dio. Nano zuriek eremu magnetiko indartsua dute, eta hidrogenoa poloetara bideratzen da. Hau, azkenik, berotu eta fusionatu egiten da, helioa sortuz. Ana Galarragak azaltzen du Elhuyar aldizkarian.

Fisika

Banda lauko materialen munduko lehen katalogoa argitaratu dutela jaso dute Elhuyar aldizkarian. DIPCn eta Princetongo Unibertsitatean egindako lanari esker, baliteke hemendik aurrera errazagoa izatea propietate kuantiko exotikoak dituzten materialak sortzea. Ikertzaileek bilaketa sistematiko bat egin dute, 55.000 material dituen datu-base erraldoi batean. Hala, egun naturan ezagutzen diren banda lauko material guztiak aurkitu ditu taldeak, eta orain aurreikusitako materialekin lanean hasiko dira.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #390 appeared first on Zientzia Kaiera.

Gure eskuak bortizkeriarako ere eboluzionatu balute? Premisa horretan oinarritzen da Eduardo Anguloren Our Murderous Ancestors, Julio Nicanor Ozoresek itzulita.

Leuzemia bezalako gaixotasunen tratamendu berritzaile eta eraginkorrak dira pertsonen sistema immunitarioa aprobetxatzen duten terapiak. Marta Irigoyenek estrategia esperantzagarrienak errepasatzen ditu: Immune-based therapies to fight leukemia.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #396 appeared first on Zientzia Kaiera.

Osasun-ohituren gainean hitz egitean ezin da dietari buruz soilik hitz egin, ariketa fisikoa eta ekintza multimediak ere kontuan izan behar dira. Horrez gain, ildo honekin lotutako ikerketak egiterako orduan, populazioaren ezaugarriak kontutan hartu behar dira, oso desberdinak izan daitezkeelako. 

Metodo ugari daude populazioaren osasun-ohiturak aztertzeko, baina bi talde nagusietan banatzen dira: metodo objektiboak eta metodo subjektiboak. Lehenengo multzoari erreparatuz gero, datuak gailu bidez lortzen dituzte eta pertsonen ohiturak ezagutzeko sailkapenak erabiltzen dituzte. Metodo honetan aurki daitekeen gailuetako bat bihotz maiztasuna neurtzeko aparatua da. Metodo subjektiboei dagokienez, pertsonen pertzepzioak, iritziak eta ikuspegiekin erlazionatutako alderdiak izaten dituzte kontuan. Baliatzen dituzten tresnen artean, besteak beste, inkestak edo talde-eztabaidak aurki daitezke. 

Osasun-ohituren inguruko gomendio zein errokak ezagutzeko, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Itziar Hoyos ikertzailearekin bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Itziar Hoyos: “Gazteen gehiengoak ez du osasun-ohitura onen inguruko gomendiorik betetzen” #Zientzialari (173) appeared first on Zientzia Kaiera.

Mikel Mendibe, Ainhoa Lejardi, Jose-Ramon Sarasua

Azkenengo urteotan garapen izugarria eman da biomedikuntzan; ate berriak etengabe ari dira zabaltzen. Ate hauetako batzuk zabaltzea ahalbidetuko duen giltza hidrogelena da. Baina, zer dira hidrogelak? Hidrogel izenari erreparatuz, bi hitz-gako aurkituko ditugu: hidro- (ura) eta -gel. Zehazki, hidrogelak ur kantitate handiak xurgatu eta kontserbatzeko gai diren hiru dimentsioko kate elkargurutzatu malguz osatutako sare polimerikoak dira.

Hidrogelen propietateak prestakuntzaren eta kanpo estimuluen menpe daude; horren arabera kitzikapenen aurrean erantzuteko gai diren material adimentsuak lor daitezke. Estimulu hauek fisikoak (argia, presioa, tenperatura…) zein kimikoak izan daitezke (pH-a, konposatu kimiko jakin baten presentzia…); eta esku-hartze zuzenik gabeko materialaren kontrola ahalbidetzen dute.

Irudia: Farmakoen Hornikuntzara Bideratutako Sistemak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Biomedikuntzara bideratutako materialetan hiru propietatek daukate berebiziko garrantzia; biobateragarritasunak, bioaktibitateak eta biodegradagarritasunak; giza-zelulen eta materialaren arteko elkarrekintza hobeezina bermatu ahal izateko. Hidrogelen kasuan, baldintza hauek betetzeko, naturan eskuragai dauden iturrietatik eratorritako lehengaietan zentratu da ikerkuntza, polimero naturaletan batik bat, hauek kate luzeak osatzen dituzten heinean hidrogelarentzako funtsezkoa den 3D-ko sarearen eraketa ahalbidetzen baitute. Hidrogelen garapenerako polisakaridoak dira interesgarrienak; degradazio entzimatikora bideratuta egoteaz gain, gelifikazio prozedurak aurrera eramateko gai direlako.

Iturri biologikoetatik sortuta egoteak propietate fisiko eta kimiko bikainak ematen dizkien arren, horrek askotan mugatu egiten du hauen erabilgarritasuna; esaterako polisakarido gehienak uretan disolbagarriak izateak. Zailtasun honi aurre egiteko elkar-gurutzaketa bermatzen duten teknikak garatu dira, polisakaridoen egitura egonkortuz eta uretan egituraren osotasuna bermatzeko. Honek materialaren (gelen) erabilera biomedikoetarako atea zabaldu du. Azken hamarkadetan Ikerketa ugari egin da polisakaridoetan oinarritutako hidrogelen gaiaren inguruan. Besteak beste, kitosanoa, almidoia, lignina, zelulosa eta karragenanoa izan dira material hau sortzeko ikertutako iturririk garrantzitsuenak.

Aplikazioei dagokienez, hidrogelak oso erabilgarriak dira biomedikuntzaren hainbat arlotan; baina bereziki baliagarriak dira Farmako Hornikuntzara Bideratutako Sistemetan (FHBS) eta ehun ingeniaritzan.

Farmako Horniketara Bideratutako Sistemena puri-purian dagoen arloa da; gel hauek botika, piluletan oinarritutako metodo tradizionaletan ez bezala, gure gorputzean modu kontrolatuago eta konstanteago batean hornitzea ahalbidetzen dutelako. Metodo tradizionalak farmakoaren kontzentrazioan ez-jarraitasunak eragiten ditu; eta maila konstantea mantendu nahi izanez gero pilula bakoitzaren farmako kontzentrazioa murriztu eta kontsumo maiztasuna areagotzea beharrezkoa da. Hidrogelak oso lagungarriak dira hori ekiditeko, farmakoa hidrogelean txertatu, eta behin giza gorputzean injektatzean, horniketa kontrolpean mantentzea ahalbidetzen dutelako. Horniketa kontrolatu honetan berebiziko garrantzia dauka estimuluen aurrean ematen den erantzunak, mota honetako gelei esker askapena jomuga zehatz batera zuzendu daitekeelako.

Ehun-ingeniaritzaren arloan, giza gorputzera moldatu eta honekin bat egin dezaketen materialak lortzea da gaur egungo biomedikuntzaren erronka garrantzitsuenetarikoa. Hidrogelen izaera porotsu, bioaktibo eta biodegradagarriari esker, giltzarri izan daitezke testuinguru honetan; giza-zelulen hazkuntza sustatzen duten matrize zelularrak eraikitzeko erabil daitezkeelako; pazientearen gorputzarekin guztiz bateragarriak diren hezur, kartilago zein muskulu ehunak garatzeko.

Arestian esan bezala, polisakaridoetan oinarritutako hidrogelek ate ugari zabaldu dituzte biomedikuntzaren arloan, Farmako Horniketara Bideratutako Sistemetatik hasi eta ehun-ingeniaritzara arte; 3D bioinprimaketa eta bioaposituen garapenetik igaroz. Gauzak horrela, ez litzateke harrigarria izango hemendik urte gutxira pilulak albo batera utzi eta farmakoa azalean injektatzea, edo istripu baten aurrean gure gorputzarekin guztiz bateragarria den inplantea fabrikatzea. Etorkizuna biomedikuntzara bizkor ari da hurbiltzen, eta atzo amets hutsa zena errealitate bihurtu da gaur; gure osasunaren onerako.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 39
• Artikuluaren izena: Polisakaridoetan oinarritutako hidrogelak eta haien aplikazioak biomedikuntzan.
• Laburpena: Biomaterial adimentsuen ikerketan azken urteotan eman den eboluzioak estimuluei erantzuteko gai diren polisakarido naturaletan oinarritutako hidrogelen garapena bultzatu du; izan ere, material horiek bio-bateragarritasuna eta biodegradagarritasuna izateaz gain, giza ehunen birsorkuntzan lagundu dezaketelako. Hidrogel horiek ura xurgatzeko gaitasuna dute eta baita estimulu elektriko, magnetiko, termiko eta kimikoen aurrean erantzuteko gaitasuna; hala, hidrogel polimerikoek zabalik dituzte aplikazio biomedikoetarako ateak.
• Egileak: Mikel Mendibe, Ainhoa Lejardi, Jose-Ramon Sarasua
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 91-112
• DOI: 10.1387/ekaia.21871

Egileez:

Mikel Mendibe, Ainhoa Lejardi eta Jose Ramon Sarasua UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Materialen Zientzia Saileko, Polymat eta ZIBIO ikertaldeko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Hidrogela: biomedikuntzako ate berrien giltza appeared first on Zientzia Kaiera.

Eduardo Angulo

Gaur egun pentsaezina dirudi munduan plastikorik ez izatea, nahiz eta, askotan aipatzen den bezala, ez den denbora luzea igaro horiek ekoizten eta eskala handian erabiltzen hasi ginenetik; joan den mendeko 50eko hamarkadaren inguruan izan zen. Gaur egungo bizitzan plastikoak nonahi daude eta ingurumenean oso zabalduta.

Plastikoen jatorri materiala eta historikoa oraindik argitu gabe daude, gehiegi sinplifikatzen dira eta ez dira ulertzen. Horren ondorioz, mito batzuk sortu dira. Washington Post egunkariko Rebecca Altman zientzia kazetariaren mitoen errepasoak horietako batzuk argitzen laguntzen du.

1. irudia: urtero, plastikoen % 42 epe laburreko erabileretara bideratzen dira, gehien bat, ontziak egiteko. Errendimenduari begira diseinatuta, ez daude pentsatuta berrerabilpenerako edo biziraupen baliagarrirako. (Argazkia: Hamsterfreund – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Zenbait argitalpenen arabera, –National Geographic eta Nature, kasu–, plastikoen ekoizpen masiboa 1950ean hasi zen. Baina 1950a ekoizpen globaleko datuak bildu ziren lehenengo urtea izan zen. Hala dio Kaliforniako Unibertsitateko (Santa Barbara) Roland Geyer ikertzaileak eta haren kideek egindako azterlan batek. Lehenengo plastiko sintetikoa, bakelita, 1907an agertu zen eta oraindik erabiltzen da, telefono finkoen eta vintage irratien karkasa egiteko.

Bakelita izeneko lehenengo plastiko sintetikoaren ekoizpen komertziala Alemanian eta Ameriketako Estatu Batuetan hasi zen, 1910ean. AEBko Aduana Zergen Batzordeak 1921. urtean 1 milioi tona zenbatu zituen, 1931n zenbatekoa 15 milioira igo zen, eta, handik urte batzuetara, 60 milioitik gora.

Zenbat plastiko dago?

Roland Geyer ikertzailearen taldearen datuei esker, plastikoen ekoizpenarekin lotutako zifra batzuk kalkulatu daitezke. 2015era arte, munduko ekoizpen metatu osoa 8.300 milioi tonakoa izan zen. 2015. urte hartan, 1950etik botatako hondakin plastikoen kopuru osoa 6.300 milioi tonakoa zen; bakarrik % 9 birziklatu zen, % 12 erre eta % 79 zabortegietan edo ingurumenean metatu. Egileen kalkuluen arabera, 2050erako 12.000 milioi tona inguru zabor plastiko botako dira ingurumenera.

Geyerren datuek jendeari ekoitzitako plastikoen magnitudea ulertzen lagundu zioten: 1950ean gutxi gorabehera 2 milioi tona; gaur egungoarekin alderatuta, gutxi iruditzen zaigu. (2019an, munduko ekoizpena 368 milioi tonatara hurbildu zen).

Bigarren Mundu Gerrak are gehiago bizkortu zuen plastikoen hazkundea: gerra kontratuek ordu arteko plastikoetarako (adibidez, akrilikoak, fenolikoak, PVCa eta poliestirenoa) azpiegitura handitu zuten eta Armadak DuPont eta Union Carbide enpresei Ingalaterran eta Ameriketako Estatu Batuetan garatutako polietilenoa ekoizten hasteko behar zituzten lizentziak lortzen lagundu zien (garai hartan, industria berria zen).

Ondorioz, 1940ko hamarkadan, Ameriketako Estatu Batuetako ekoizpena sei bider baino gehiago handitu zen. Hazkunde hori itsasoko sedimentuetan islatuta geratu da, Kaliforniako Unibertsitateko (San Diego) Jennifer Brandon ikertzailearen ikerlanaren arabera. Kaliforniako kostaldetik gertu hartutako laginek erakusten dutenez, plastikoak eta plastiko zuntzak gerraren aurreko sedimentu geruzetan ere agertzen dira, baina 1945aren ondoren erritmo bizkorragoan ugaldu ziren; 15 urtean behin kopurua bikoiztu egin zen, plastikoak kontsumitzaileengana iritsi ahala.

Plastikoak iraunkorrak dira, ez estatikoak

Argitalpen askotan, NOAAren bat barne, plastikoak degradatzeko zenbat denbora behar duen kalkulatzeko zailtasuna aipatzen dute. Diotenez, adibidez, plastikozko edalontzi batek 50 urte behar ditu, plastikozko botila batek 450 urte, arrantzatzeko sare batek 600 urte eta erabili eta botatzeko pixoihalek 450 urte.

2. irudia: plastikoa material moldaerraza da eta ia edonon erabiltzen da, ondorioz, erosten dugun ia edozein produktuk plastikoa du. (Argazkia: analogicus – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Zenbait adituk zalantzan jarri dute zifra horien zehaztasuna, plastikoen iraunkortasuna ingurunearen araberakoa delako. Ez da gauza bera itsasoaren azal gazi distiratsuan egotea, azido askoko heste baten barrualdean, lurreko paisaietako lurpeko geruzetan edo ur sakonetako fosa bateko hondo presurizatuan. Plastikoak askotariko kutsatzaileak dira eta nahasketa konplexuak barne hartzen dituzte –10.000 bat monomero, gehigarri eta prozesamendu laguntzaile ezberdinez osatuta daude–. Ondorioz, horien iraupena kalkulatzea zaila da, baina zenbait taldek –Ali Chamas eta haren Kaliforniako Unibertsitateko (Santa Barbara) kideek eta Woods Hole Ozeanografia Institutuko Collin Ward eta Christopher Reddy ikertzaileek– denbora luzea daramate ikertzen eta behin betikotzat hartuta argitaratzen diren zifrak gehiago zehazteko eskatzen.

Agian zaila da guztiz baieztatzea New Orleanseko Tulane Unibertsitateko kide Bruce Gibb kimikariak artikulu batean idatzi duena, «plastikoak betirako» direla, alegia, baina batzuk sedimentuetan pilatuta daude eta dagoeneko aurkikuntza arkeologiko gisa berreskuratzen dira. Plastiko asko ez dira degradatzen, baina ez dira estatikoak: kolorea galtzen dute, lehortu egiten dira, pitzatu, hautsi eta aldaketa fisikoak dituzte; bereziki, mikro eskalako partikula bihurtzen dira, baita eskala nanometrikokoak ere. Hala, kutsatzaile iraunkor bihurtzen dira, bizitza luzekoak, mugikorrak, metatu egiten dira eta Lurreko sistema eta zikloetan sartzen dira. Zati horiek ere kimikoki aldatzen dira; lixibatuak eta degradazio produktuak askatzen dituzte eta horiek disruptore endrokinoak izan daitezke.

Bukatzeko, plastikoen kutsadura sistema teknologikoen erremediatze ahalmena baino harago doa, Ternua eta Labradorreko Unibertsitateko (Kanada) plastikoetako aditu Max Liboiron-ek idatzi duenez. Plastiko gehienak zati ñimiñoak dira eta itsasoaren azalaren azpitik zabaltzen dira, atmosferan, edo kostaldeko sedimentuetan edo hondarretan lurperatuta daude. Beste plastiko batzuk ur gezako sistemen bidez edo lurraren bidez hedatu dira. Aditu batzuen arabera –esaterako, Hans Peter Arp eta haren Norvegiako Zientzia eta Teknologia Unibertsitateko (Trondheim) kideak–, baliteke zoruetan itsasoetan baino mikroplastiko kopuru handiagoak egotea. Plastikoez gain, horiekin lotutako kutsatzaileak ere –adibidez, ftalatoak eta bromoa duten sugar atzeratzaileak–, ingurune askotan daude. Horiek guztiek Lurrak bizitza aterpetzeko duen ahalmena oztopatu dezakete, Arpek eta haren kideek ondorioztatu dutenez.

Erreferentzia bibliografikoak:

Altman, R. (2022). Five myths about plastics. Washington Post, 2022ko urtarrilaren 14a. 

Arp, H.P.H. et al. (2021). Weathering plastics as a planetary boundary threat: Exposure, fate, and hazards. Environmental Science & Technology, 55 (11), 7246-7255. DOI: https://doi.org/10.1021/acs.est.1c01512

Brandon, J.A. et al. (2019). Multidecadal increase in plastic particles in coastal ocean sediments. Science Advances, 5 (9), eaax0587. DOI: 10.1126/sciadv.aax0587

Chamas, A. et al. (2020). Degradation rates of plastics in the environment. ACS Sustainable Chemistry & Engineering, 8 (9), 3494-3511. DOI: https://doi.org/10.1021/acssuschemeng.9b06635

Geyer, R. et al. (2017). Production, use, and fate of all plastics ever made. Science Advances, 3 (7), e1700872. DOI: DOI: 10.1126/sciadv.1700782

Gibb, B.C. (2019). Plastics are forever. Nature Chemistry, 11, 394-395. DOI: https://doi.org/10.1038/s41557-019-0260-7

Ward, C.P. &  Reddy, C.M. (2020). We need better data about the environmental persistence of plastic goods. PNAS, 117 (26), 14618-14621. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.2008009117

Egileaz:

Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko Zelula Biologiako irakasle erretiratua eta zientzia-dibulgatzailea. La biología estupenda blogaren egilea da.

 

The post Plastikoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Carolina Martínez

Prozesu ebolutiboan zehar, tresnak egiteko harriak edo mineralak manipulatzea giza jardueraren erakusgarri argitzat hartu da. Izan ere, harrizko tresnek gure arbasoen ohiturak aldatzen lagundu dute, eta pixkanaka-pixkanaka gizakia ingurune berri eta anitzetara egokitzea ahalbidetu dute. Esate baterako, tresnek aukera eman zuten dieta zabaltzeko eta dieta horretan landare gogorrak edo zuntzdunak sartzeko, edo gorpu abandonatuetatik haragia ateratzeko.

Harrizko tresnen ekoizpenaren hastapena, hau da, industria litikoa deiturikoarena, asko aztertu da, aztarnategi berri eta zaharretatik lanerako material gehiago lortu den heinean. Esparru konplexu horretan, nabarmena da gaian adituak diren emakume zientzialarien parte hartzea, haien ikerketen zorroztasuna eta interesa dela eta; hori garbi islatzen da emakume horiek egindako ekarpenen meritu ukaezinean.

1. irudia: Zizelkatutako kantua (olduvai aldiko teknologia). (Argazkia: José-Manuel Benito Álvarez / Madrilgo Museo Arkeologiko Nazionala – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia commons)

Historiaurrearen hainbat estadio bereiz daitezke, gero eta landuagoak diren tresna litikoak eraikitzeko baliatzen ziren teknika desberdinak oinarritzat hartuta. Duela urte gutxi arte, teknologiarik antzinakoena olduvai aldi edo 1 modua izenekoa zen. Lehen aldiz Mary Nicol Leakey arkeologo britainiarrak (1913-1996) deskribatu zuen teknologia hori. Gaur egun uste da Mary Nicol Leakey izan zela bere garaian gure iragan urruna fidagarritasun handienaz aztertu zuen pertsonetako bat.

Mary Nicol Leakey etengabeko azterketan

Mary Nicol Leakey, Kenyan jaiotako Louis Leakey antropologo britainiar ezagunarekin (1903-1972) ezkondua zegoena, independentzia eta autonomia handiko emakumea izan zen, pertsonalki zein profesionalki. 1935eko hamarkadaren erdialdera, senarrarekin batera iritsi zen Afrikara; ordutik, bere autobiografian aitortu zuenez, liluratuta sentitu zen inguru haiekin, eta Britainia Handira eta Estatu Batuetara egindako bidaia laburrak kenduta, Kenya eta Tanzania artean igaro zuen bizitza osoa.

1960tik aurrera, Mary Nicol Leakey luzaroan bizi izan zen Olduvaiko Arroilan «ondoen sentitzen nintzen lekuan», bere hitzetan. Leku hori aintzira bat izan zen garai batean, eta gaur egun 100 metroko sakonera duen amildegi higatu bat da. Hango labarretan fosil ugari eta harrizko erreminta pila bat daude. Testuinguru hori liluragarria iruditu zitzaion zientzialariari, eta etengabeko aztergai bihurtu zuen.

Eskualde hartan, Mary Nicol Leakeyk, esploratzaile natiboen talde batekin elkarlanean, ehunka harrizko tresna atera zituen lurpetik. Ordura arte, beste ezein arkeologok ez zuen halako erregistro luze eta jarraiturik osatu Harri Aroko Kulturei buruz. 1963tik aurrera, zientzialariak Nairobiko museoko Historiaurreko eta Paleontologiako Zentroan igaro zituen hurrengo bost urteak, eta bildutako tresnen bilduma zabala aztertu zuen.

Emaitzetan oinarrituta, bere obra klasikoa izango zena idatzi zuen (Olduvaiko Arroila: indusketak I. eta II. estratuetan, 3. Liburukia). Bertan, zehatz-mehatz aztertu zituen ateratako tresnen ezaugarri fisikoak, haien forma eta itxura deskribatu zituen, zein materialekin eginak zeuden, etab. Era berean, bere aurkikuntzek gizaki arkaikoen portaerari buruz iradokitzen zutenari buruzko eztabaida gauzatu zuen. Geroago, adituek aitortu dute lan horrek dimentsio berri eta esanguratsua eman ziola Paleolitoaren ikerketari.

2. irudia: Mary eta Louis Lakey Olduvain Arroilan indusketa lanetan. (Argazkia: Smithsonian Institution – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia commons)Noiz egin ziren lehen tresnak?

Aipatzekoa da Mary N. Leakeyren lanaren aurretik, komunitate espezializatuak ziurtzat jotzen zuela aspaldi desagertu zela antzinako gizateriaren bizitzari edo jarduerari buruzko ebidentzia oro. Baina ikertzaile berezi honen indusketek hori ez zela horrela frogatu zuten. Aitzindaria izan zen harrien eta hezurren arteko lotura azpimarratzean, eta diziplinari giza portaera primitiboari buruzko lehen ikuspegia eman zion.

Mary Nicol Leakeyk Olduvain berreskuratu zituen tresnak bi milioi urte inguru zituztela jo ziren, eta, beraz, garai hartan ezagutzen ziren tresnarik zaharrenak bihurtu ziren. Tresna soilak ziren, harri koskorrak besterik ez, baina ertz ebakitzaile edo birrintzaile bat zuten, eta, hori lortzeko, mutur batean printza bat edo bi erauzi zitzaizkien perkusio bidez. Espezializatu gabeko pertsona bat ez litzateke gai izango harri horiek tresnatzat hartzeko, baina ikertzaile honek ongi antzeman zion zein zen haien benetako izaera. Haren aburuz, bistan zen zerbaitetarako moldatu zituztela, eta horregatik proposatu zuen industria berezi horri olduvai aldi deitzea.

Ikertzaile aitzindari honen behaketa arretatsuei esker ondorioztatu zen, ezen aztertutako materialean aurkitutako aldakortasun handiak argi eta garbi adierazten zuela homininoak harrizko tresnak egiten aritu izan zirela Olduvaira iritsi baino ehunka urte lehenagotik. Beste era batera esanda, duela bi milioi urteko lanabes horien konplexutasun mailak honako hau ematen zuen aditzera: fabrikazioari dagokionez, aurretik, etapa askoz primitiboagoak eta desantolatuagoak egon behar zutela.

Mary Nicol Leakeyren ikerketen ondoren, arroilan aurkitutako tresnak Olduvaiko Arroilan aurkitutako Homo habilis fosilekin lotu ziren; azken horiek 2,1 eta 1,5 milioi urte bitarteko antzinatasuna zuten. Mary Nicol Leakey-ren lan originalak eta arkeologiaren alorrean berritzeko zuen gaitasunak berekin ekarri zuen komunitate espezializatuak aitortzea haren emaitzek dimentsio berri bat eman ziotela arkeologia paleolitikoaren ikerketari. Era berean, olduvai aldiko kulturaren edo 1 moduaren aurkitzailetzat jo zen.

Usteetatik harago

Ordutik aurrera, eta hamarkadetan zehar, komunitate espezializatuak uste izan du gure arbasoak Homo generoaren sorrerarekin lotuta hasi zirela harriak zizelkatzen, eta garapen teknologiko hori zuzenean egon zela lotuta klima-aldaketarekin eta sabana erraldoiaren hedapenarekin. Premisa, beraz, honako hau zen: gure leinuak bakarrik egin zuen harriak kolpatzeko eta lauza zorrotzen zatiak erauzteko jauzi kognitiboa, eta jarduera hori izan zen gure arrakasta ebolutiboaren oinarria.

3. irudia: 2015ean Sonia Harmand ikertzailearen lanaren ondorioz ezagutzera eman ziren harrizko tresna berrien irudiak. Datuen arabera, hauek Homo generoa baino zaharragoa zen espezie batek egindako erreminta zen. (Argazkia: Sonia Harmand – MPK-WTAP)

2010ean, Mary Leakeyk aurkikuntza hori egin eta urte askora, ikertalde batek argitaratu zuen Etiopiako Afar eskualdean dagoen Dikika aztarnategian ebidentzia batzuk aurkitu zituela, eta ebidentzia horiek erakusten zutela homininoak uste baino askoz lehenago hasi zirela harrizko tresnak erabiltzen. Aurkikuntza horretan, ebaketa edo urradura markak zituzten animalia hezurrak topatu zituzten, eta, harrigarria bada ere, hezur horiek 3,4 milioi urte zituzten. Antzinatasun horrek adierazten zuen marka horiek ezin izan zituztela Homo generoko kideek egin, eta, beraz, beste espezie zaharrago batek egin zituela onartu zen, Australopithecus afarensis espezieko kideek hain zuzen ere, garai hartan Dikika inguruan bizi izan ziren hominino ezagun bakarrak.

Albisteak eztabaida bizia piztu zuen, eta oraindik ez da amaitu. Izan ere, aditu askok begirada eszeptikoz adierazi zuten ustezko ebaketa marka horiek, benetan, animalien hankek hezurrak zanpatzean utzitako markak zirela; beste batzuek, berriz, krokodiloen haginkadek utzitako markak zirela iradoki zuten.

Bost urte geroago, 2015eko maiatzaren 21ean, beste artikulu berritzaile bat argitaratu zen Nature aldizkarian, antzinako homininoek harrizko tresnak egiteari buruzkoa. Berriz ere zalantzan jarri zen teknologia litikoa Homo generoko kideek asmatu zutela defendatzen zuen hipotesia. Aurkikuntza deigarri horrek gutxienez 700.000 urte atzeratzen zuen lehen tresnen antzinatasuna. Informazio horrek astindu egin zituen komunitate zientifikoa eta publiko interesduna.

Iturria:

Mujeres con Ciencia: Científicas en el nacimiento de la industria lítica

Erreferentzia bibliografikoak:

• Bermúdez de Castro, José María (2015). La tecnología de Lomekwain: ¿Modo 0?, Reflexiones de un primate. Quo, 2015eko azaroaren 12a.
• Bjelland, Scott (2015). Oldest Stone Artifacts Found in Kenya’s Turkana Basin, Tourkana Basin Institute, 2015eko maiatzaren 18a.
• Harmand, Sonia et al. (2015). 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya. Nature, 521, 310-315. DOI: https://doi.org/10.1038/nature14464
• Hogenboom, Melissa (2015). El lago que revela los secretos de la humanidad, BBC Earth, 2015eko abenduaren 9a.
• Kilgallen, Michaela and Mahreen Khan (2017). Professor Named One of Most Influential French by Vanity Fair, Stony Brook, 2017ko otsailaren 12a.
• Saénz, Cristina (2015). Halladas en Kenia las herramientas de piedra más antiguas, La Vanguardia, 2015eko maiatzaren 20a.

Egileaz:

Carolina Martínez Pulido Biologian doktorea da eta La Lagunako Unibertsitateko Landare Biologiako Departamentuko irakasle titularra. Bere jarduera nagusia dibulgazio zientifikoa da eta emakumeari eta zientziari buruzko hainbat liburu idatzi ditu.

Artikulua Mujeres con Ciencia blogean 2022ko urtarrilaren 18an argitaratu zen Científicas en el nacimiento de la industria lítica artikuluaren zati bat da.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Industria litikoaren sorrera appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martinez

Duela 252 milioi urte gure planetaren historiako azken 500 milioi urteetako iraungitze masiborik handiena gertatu zen: muga permo-triasiarraren iraungipena. Milioi bat urtean baino gutxiagoan, Lurrean zeuden espezieen % 95 inguru desagertu ziren.

Itsaso eta ozeanoetan bizi ziren trilobite espezie guztiak desagertu ziren, baso zingiratsu erraldoiak osatzen zituzten iratze eta konifero erraldoien espezie ugari iraungi ziren, eta lur solidoan nagusi ziren narrasti eta sinapsido espezieen % 70 baino gehiago desagertu ziren; sinapsidoak egungo ugaztunen talde aitzindaria ziren. Horregatik, iraungipen horri “Iraungitze masiboa” deitzen zaio, eta planetaren eboluzioaren historian inflexio puntu hain garrantzitsutzat hartzen denez, gertakari horrek Paleozoikoaren amaiera eta Mesozoikoaren hasiera markatzen du.

Poetiko jarrita, ia esan genezake apokalipsi biotiko bat izan zela, eta haren ondoren, kontagailu ebolutiboa ia zeron jarri zela. Zorionez, bizitzak beti egiten du aurrera, eta, permo-triasiarreko iraungipena gainditu badu, aurretik jartzen zaion ia edozer jasan dezake.

1. irudia: Sinapsido baten ilustrazioa. Sinapsidoak ugaztunen talde aitzindaria izan zen, Permiarraren amaierakoa eta espezieen % 70 baino gehiago desagertu ziren iraungitze masiboa zela eta. (Ilustrazioa: U. Kikutani)

Hainbat arrazoi aipatzen dira iraungitze biotiko hori azaltzen saiatzeko. Alde batetik, gaur egungo Siberian, sekulako metakin bolkaniko batzuk daude, siberiar trappak izenekoak; Permiarraren amaieran izandako segidako erupzioen ondorioz eratu ziren. Erupzio erraldoi horiek berotegi efektuko gas tonak askatu zituzten atmosferara, eta gas horiek berehala estali zuten mundu osoa; ondorioz, berotze global handia eragin zuten, eta berotze horrek Lurra benetan kiskali zuen.

Bestalde, itsaso eta ozeanoetan, uretan disolbatutako oxigeno mailaren jaitsiera orokorra gertatu zen, eta horrek baldintza anaerobioak eragin zituen hondoan. Ondorioz, hidrogeno sulfuro kantitate izugarriak askatu ziren atmosferara; gas hori kaltegarria da biotarentzat, eta, gainera, ozono geruzari erasateko gai da. Horrez gain, desizoztu egin ziren ozeano hondoetako sedimentuetan lurperatuta zeuden metano hidratoen biltegiak, eta horren ondorioz, berotegi efektuko gas horren tonak eta tonak askatu ziren atmosferara.

Azkenik, Antartikan krater meteoritiko bat aurkitu denez, berriki esaten da, Permiarraren amaieran gorputz estralurtar batek talka egin izan zezakeela; alabaina, hipotesi hori ikertzen ari dira oraindik, eta aurkikuntza horren denbora datazio zehatzagoa egin behar da.

Orient-Expresseko Hilketa eta iraungitze masiboa

Baina orain dator onena. Erne, spoiler batzuk egingo ditut. 1934an, Agatha Christie idazle britainiarrak bere lanik ospetsuenetako bat argitaratu zuen: Orient-Expresseko Hilketa. Eleberri honetan, mundu osoan gehien miresten den detektibe belgikarrak, Hércules Poirotek, tren ospetsu honen bidaia batean gertatutako hilketa argitu beharko du. Izan ere, bidaia horretan negozio gizon estatubatuar ezagun bat hil dute. Baina, elur jausi baten ondorioz, trenak ezin du aurrera jarraitu, eta erreskatatu arte itxaroten duten bitartean, detektibeak hiltzailea aurkitu beharko du.

Orain artikulu hau irakurtzeari utzi behar diozue, eleberria ezagutzen ez baduzue, amaiera kontatuko baitizuet. Poirotek deskubrituko du bidaiari guztiak direla hiltzaileak; izan ere, beren artean harreman bat dute, bai eta biktima akabatzeko arrazoi bat ere; hortaz, guztien artean hil zuten, banan-banan sastakatuta.

2. irudia: Putoranako goi lautada, siberiar trappen barruan, arroka bolkanikoen pilaketaz osatua. (Argazkia: jxandreani – CC BY 2.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Eta Permiarraren amaieran antzeko zerbait gertatu bide zen gure planetan. Arestian deskribatu dizkizuedan kausak, bakoitza bere aldetik, ez lirateke aski izango gure planetako espezieen % 95 inguru desagerrarazteko. Baina denak batera eta modu konbinatuan, bai. Erupzio bolkanikoek berotegi efektu orokorra eragingo lukete planeta osoan, eta, horren eraginez, igo egingo litzateke itsasoko uraren tenperatura; horrek berekin ekarriko luke itsas hondoan baldintza anoxikoak sortzea; ondorioz, hidrogeno sulfuroa sortuko litzateke, eta metano hidratoak desizoztu. Bi gas horiek, atmosferara askatu ondoren, berotegi efektua areagotuko lukete, eta, ondorioz, berotze globalerako baldintzak atzeraelikatu egingo lirateke. Talka estralurtarraren hipotesiak ere tokia izango luke joko horretan, kolpe horrek eragindako talka uhinek Siberiako bolkanismoa eragin izan baitzezaketen. Hipotesi horrek lotu egiten ditu permo-triasiarreko iraungipenaren balizko kausak, bata bestearen abiarazle gisa, eta hori dela eta, hipotesi horri “Orient-Expresseko Hilketaren Efektua” deitzen zaio, Agatha Christieren eleberri handiaren omenez.

Ikus dezakezuenez, geologian beti gustatu izan zaigu herri kulturari omenaldia egitea, eta, beraz, aurkitzen ditugun gauzei horrelako izenak jartzen dizkiegu. Eta hipotesi hori oraindik aztertzen ari diren arren, izena oso egokia da, berez azaltzen baitu gure planetan gertatu izan zitekeena duela 252 milioi urte, gure historiako krisi biotiko handienean.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

The post Polizia eleberri baten tankerako iraungitzea appeared first on Zientzia Kaiera.

Lambda-CDM edo ΛCDM (ingeleseko siglak) eredua Big Bang eredu kosmologikoaren parametrizazioa da, estandarra kontsideratua. Proba asko gainditu ditu. Proba latza datorkio orain: The Hubble tension in perspective: A crisis in modern cosmology? Tomás Ruiz Lararena.

Ukrainiako inbasioa baino lehen egin zen klima-aldaketari dagokionez planetaren berrikusketa. Posible da ondorioak zaharkituta gelditu izana gerra dela eta.  What the invasion of Ukraine means for the IPCC’s latest climate change report Myles Allen eta Hugh Helferty.

Propietate elektroniko oso interesgarriak dituzten materialei bidea ireki diezaiekete piridinak sintentizatzeko modu berriek. DIPCk Open-shell organic systems that contain magnetically active transition metal ions.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #395 appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Edertasunaren balio eta estandar gisa argaltasuna saritzen duen mundu batean, gorputzeko gantzaren aurka borrokatzea nahi izan ohi dute pertsona batzuek eta, neurri handiagoan, emakume batzuek. Obesitatearen epidemia gero eta handiago deneko sasoi honetan, gorputzaren parametro horren kontrolari eustea osasun pertsonaleko eta publikoko arazo hori kuantifikatzeko modu bat da. Hala ere, gorputzeko koipeak funtzio bat betetzen du gure organismoan, eta lotura estua du prozesu metaboliko eta ugalketa prozesu jakin batzuekin, batez ere emakumeenekin.

Harreman horretan protagonistetako bat leptina da. Leptina gantz-ehunean sortutako hormona da, eta funtsezko zeregina du gorputza erregulatzeko prozesuetan: apetitu eta asetasun sentsazioan, baina baita emakumeen obulazio zikloan ere. Hori da, hain zuzen ere, gorputzeko gantz portzentaje txikiegiak edo gantz hori nabarmen murrizteak ziklo hormonala eten eta emakumeen emankortasuna murriztu ahal izateko arrazoietako bat. Haurdunaldian, plazentak leptina ere sortzen du, eta amaren esnean leptina aurkitu da; horrek agerian uzten du, berriz ere, substantzia horrek eginkizun garrantzitsua duela ugaltze prozesu osoan.

1. irudia: Rose Epstein Frisch biologoa. (Argazkia: The New York Times)

Rose Frischen lanari esker ezagutzen dugu, hain zuzen, leptina eta hark emakumeen ugalketa osasunean duen eginkizuna, bai eta gorputzeko gantzak ugalkortasunarekin duen harreman guztia ere. Rose Frisch zientzialaria aitzindaria izan zen emakumeen ugalkortasunaren ikerketan garai batean, Gerra Hotzaren hamarkadetan; orduan, zientzia esparrua ez zen oso harkorra emakumeentzat, ikertzaileak izan edo ikerketaren xede izan.

Bronx auzoko eskola publiko batetik bonba atomikoa garatzera

Frisch 1918ko uztailaren 7an jaio zen, New York hiriko Bronx auzoan. Errusiako etorkin juduen alaba izan zen, eta hiriko eskola publiko batera joan zen. Bere nebak hala aholkatuta eta unibertsitate bekak ematen zituen fundazio baten laguntza ekonomikoarekin, Smith Collegen ikasi zuen, eta bertan graduatu zen Arteetan, 1939an. Garai hartan, hitzordu itsu batean, David H. Frisch ezagutu zuen, Princetongo Unibertsitateko Fisikako unibertsitate ikaslea; harekin ezkonduko zen. Rose Frischek berak lortu zuen Zoologiako goi mailako titulua Columbia Unibertsitatean, 1940an, eta, ondoren, biak matrikulatu ziren Wisconsingo Unibertsitatean, eta, bertan, Genetikako doktoregoa lortu zuen Frischek, 1943an.

Alabaina, eta Bigarren Mundu Gerraren ondorioz, ikasketak bertan beherea utzi behar izan zituen. 1942aren hasieran, Mexiko Berriko Los Alamoseko laborategira eraman zituzten biak, sekretismoz. Han hasi zen lehen bonba atomikoa garatzeko karrera. Laborategi horretan, Frischek giza konputagailu gisa lan egin zuen, Richard Feynman fisikariarentzat, eta eragiketak kalkulatzen eta ekuazioak ebazten lagundu zion.

Japoniako Hiroshimako eta Nagasakiko hirietan bonbak garatu eta jaurti ondoren, eta, ondorioz, gatazkaren amaierarekin, Frisch Bostonera itzuli zen eta, bertan, azkenean, doktoregoa amaitu zuen. Urte horien ondoren, bikoteak hiru seme-alaba izan zituen, eta Frisch arduratu zen haiek zaintzeaz; aldi berean, bere senarraren bizitza sozialari eusten laguntzen eta bere ikasleei arreta ematen jardun zuen. 1960an, bere seme txikiak Lehen Hezkuntza amaitu zuenean, Frisch ikerketan murgildu zen, berriro.

Zertarako lansaria, senarraren soldatarekin bizitzea baduzu?

Bere lehen lana Harvard Unibertsitateko Osasun Publikoko Zentroko ikertzaile elkartu gisa izan zen; bertan, nahiz eta doktorego bat izan, oso soldata baxua zuen; izan ere, bere nagusien arabera, senarraren soldatarekin nahikoa zuten bizitzeko. Frisch familiak gerora azaldu duenez, berak, lehenago eta geroago emakumezko beste zientzialari batzuek bezala, gizonen mespretxu horrek bi motatako eraginak izan zuen: batetik, egia zen bere ideien aurka jokatu ohi zutela gizonek, baina, bestetik, karrera bat –eta horri zegozkion maila igoerak– ezin zuenez lortu, askatasun handiagoa zuen bere interesei eta jakin-minari jarraitzeko, mailaz igo nahi zuten ikertzaileek zituzten presio akademikorik gabe, unibertsitateko liburutegian kalitatezko materiala –ikerketakoa eta estatistikoa– eskuratzeko aukera zuen bitartean.

2. irudia: 2004. urtean Rose Frisch ikertzaileak argitaratu zuen liburuaren azala. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

1974an, Frischek erdibana sinatu zuen azterlan bat; azterlan horretan zera frogatu zen, emakume baten hilekoaren zikloak eten egiten zirela, hark pisu handia jaisten bazuen. Nahiz eta zenbait animaliaren hazleek bazekiten gorputzeko gantz kopurua eta ugalkortasuna lotuta daudela, harrera txarra izan zuen ia erabat gizonezkoz osatutako hitzaldi eta biltzar haietan emakume batek –emakume zahar batek, gainera– hilekoaren zikloez hitz egiteak. Bere seme-alaben hitzetan, behin, hitzaldi batean, bertaratutako gizon batek modu oldarkorrean galdetu zion bere aurkikuntzei buruz, eta, hitzaldiaren ondoren, bere alabak, anorexia zuenak, haurdun geratzeko zenbateko pisua irabazi beharko lukeen galdetzera hurbildu zitzaion.

20 urte geroago egiaztatu zen hipotesia

Gaur egun, bi gauza horien arteko lotura oso ezaguna eta onartua da, eta horren arrazoia, leptina, 1994an aurkitu zen, baina, hori baino askoz lehenago, Frischek jada zehaztu zuen gantzean bazegoela osagai bat emakumeen ugalketa gaitasunari eusteko beharrezkoa zena.

Hipotesi hori oso intuizio zorrotzean oinarritutako analisi eta behaketa kliniko zehatz batetik abiatzen zen, esaterako, gehiegizko pisua duten neskak sarritan pubertarora argalagoak diren beste batzuk baino lehenago iristen direla, eta emakumeek, dieta zorrotza edo/eta kirol asko egiteagatik, askotan hilerokoa izateari erabat uzten diotela edo ziklo irregularrak izaten hasten direla, bereziki atletak eta gimnastak. Emakume horietako asko, txikitatik hasten baziren entrenatzen, ohi baino geroago iristen ziren pubertarora, eta gero haurdun geratzeko arazoak izan ohi zituzten, itxuraz osasuntsu egon arren.

Leptinaren aurkikuntzak Frischen hipotesia berretsi zuen bi hamarkada geroago, baina hark eragina izaten jarraitzen du gaur egun ere; izan ere, haren inplikazioak malnutrizioaren eta ugalkortasunaren arteko loturari buruzko eta gorputzeko gantzaren portzentaje baxuaren eta bularreko minbizia izateko arrisku txikiagoaren arteko loturari buruzko –estrogenoekiko esposizio txikiagoa izateagatik– azterlan eta ikerketa askoren atzean daude.

Frisch 2015eko urtarrilaren 30ean hil zen, 96 urterekin.

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko abenduaren 23an: Rose Frisch, la científica que relacionó la grasa corporal con la fertilidad femenina ante la hostilidad de sus colegas.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Rose Frisch, emakumeen ugalkortasunaren ikerketan aitzindaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Xabier Monasterio, Susana Gil, Jon Larruskain, Jose Antonio Lekue, Iraia Bidaurrazaga

Futbolariek lesio asko jasaten dituzte, eta hauek, ondorio negatiboak eragiten dituzte euren garapenean eta errendimenduan; are gehiago, epe luzean osasunean ondorio txarrak eragin ditzakete. Hori dela eta, lesioen agerpena bultzatu dezaketen arrisku-faktoreen identifikazioa ezinbestekoa da. Hazkundearen, heltzearen eta lesioen arteko harremana guztiz argi ez dagoen arren, bai batak eta bai besteak lesionatzeko arriskuan eragina dutela ikusi da.

Irudia: futbolari gazteek lesio ugari izaten dute, eta honek ondorio negatiboak ditu euren garapenean eta errendimenduan. (Argazkia: phillipkofler – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Hazkunde prozesua gorputzeko dimentsioen handitzean datza eta, normalean, aldagai antropometrikoen bidez neurtzen da; hala nola, altuera, pisua edota gorputzeko segmentuen luzera. Hazkunde abiadura bizkorra arrisku-faktore moduan identifikatu da eta bereziki, hazkunde-lesioak jasateko arrisku-faktore moduan. Bestalde, ikusi izan da hanken luzeraren aldaketa bizkorra lesioen agerpenaren handiagotzearekin harremana duela bai lesio orokorrekin eta baita, zehazki, hazkunde lesioekin. Era berean, pisua irabaztea ere arrisku-faktore moduan identifikatu izan da.

Heltzea hazkundea baino kontzeptu konplexuagoa eta zalantzagarriagoa da. Izan ere, heltzea, heldua izan arte ematen den trantsizio prozesua deskribatzen duen terminoa dela esan dezakegu. Jokalari batek momentu zehatz batetan duen heltze mailari heltze egoera deritzogu. Hiru heltze momentu bereizten dira: PHV (peak-height velocity: altueraren puntako abiadura) aurreko fasea (pre-PHV), PHV inguruko fasea (circa-PHV) eta PHV osteko fasea (post-PHV). Bestalde, heltze momentuak heltzearen gertakari espezifikoak (PHV-a, menarkia…) noiz ematen diren aztertzen du; eta norbanakoak goiztiar, normal edo berantiar moduan sailkatzen ditu. Heltze abiadurak, ordea, pertsona jakin baten heltze egoeraren progresioa zein abiaduratan ematen den neurtzen du (fase batetik bestera ematen den progresioa). Heltze egoerak lesio arriskuan eragina duela ikusi izan da. Hala ere, heltze momentu, abiadura eta lesioen arteko harremana ez dago bat ere argi. Are zehatzago, circa-PHV fasean lesionatzeko arriskua altuagoa da. Ez hori bakarrik, heltze egoeraren arabera, futbolariek jasaten dituen lesio motak aldatzen dira. Pre-PHV eta circa-PHV faseetan hazkunde lesioak sarriago ematen dira, post-PHV fasean, ordea, lesio muskular eta artikularrak.

Artikulu honetan zehar hazkundeari eta heltzeari lotutako arrisku-faktoreak azaltzen dira. Aldagai hauen kontrola lesionatzeko arrisku handiagoa duten jokalariak identifikatzeko modua izan daiteke. Jokalariak, entrenatzaileak eta zerbitzu medikoetako kideak hazkundeari eta heltzeari buruz kontzientziatzea ezinbestekoa da entrenamenduak, prebentzio- eta errehabilitazio-estrategiak, eta kirolera bueltako programak diseinatzerako orduan. Izan ere, jokalarien garapenean parte hartzen duten profesional guztien parte-hartze aktiboa behar-beharrezkoa da jokalarien osasuna bermatu eta, horrela, lehenengo taldera heltzeko aukerak handitzeko.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 38
• Artikuluaren izena: Hazkundea, heltzea eta lesioak gizonezkoen goi-mailako futbolari gazteetan.
• Laburpena: Lesioak oso ohikoak dira gizonezkoen goi-mailako futbol taldeetan, eta jokalarien garapenean eta osasunean ondorio negatiboak dituzte. Hori dela eta, futbolarien lesioetan eragina izan dezaketen arrisku-faktoreak identifikatzea ezinbestekoa da. Azken urteotan egindako ikerketen arabera, hazkundeak eta heltzeak lesioen agerpenarekin erlazioa dutela aztertu arren, eragina ez dago guztiz argi eta kontraesanak daude. Lan honetan, hazkundearen eta heltzearen kontzeptu nagusiak laburbildu eta horien eta lesioen arteko harreman posibleak azaltzen dira.
• Egileak: Xabier Monasterio, Susana M.ª Gil, Jon Larruskain, Jose Antonio Lekue, Iraia Bidaurrazaga-Letona
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 117-128
• DOI: 10.1387/ekaia.21651

Egileez:

Xabier Monasterio, Susana Gil eta Iraia Bidaurrazaga EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Fisiologia Saileko ikertzaileak dira.

Jon Larruskain eta Jose Antonio Lekue Athletic Clubeko Zerbitzu Medikoko kideak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Goi-mailako futbolari gazteen lesioen arrisku-faktoreak appeared first on Zientzia Kaiera.

Mundu osoko pertsonek usainari buruzko pertzepzio bera duten, usain mota berberak gustatzen zaizkien edo hau kulturalki ikasten den aztertu du ikerketa zientifiko batek. Emaitzen arabera, pertsonek usainen inguruko zaletasun orokorrak partekatzen dituzte, beren jatorri kulturala edozein dela ere.

Usainen pertzepzioa tradizionalki zerbait kulturaltzat ikusi izan da, baina kulturak horrekin zerikusi gutxi duela ondorioztatu dute Current Biology aldizkarian argitaratu duten artikulu batean. Suediako Karolinska Institutuko eta Erresuma Batuko Oxfordeko Unibertsitateko ikertzaileek gauzatu dute ikerketa eta emaitzen arabera, usain bat gogoko izatea edo gustuko ez izatea, batez ere, usain-molekularen egiturak zehazten du. Molekulak erabakigarriak dira usain bat atsegin / desatsegin izendatzeko orduan eta ez gure kultura filiazioa.

Irudia: usain bat atsegina edo desatsegina den antzematea ohikoa da kultura guztietan, antzeko gustuak partekatzen ditugu. Baina norbanakoen pertzepzioa usainaren egitura molekularraren eta norberaren gustuen araberakoa da. (Argazkia: Vic-B – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Ikerketan parte-hartu duen Artin Arshamian neurozientzialariaren esanetan: “Mundu osoko kulturek antzera sailkatzen dituzte usainak, nondik datozen kontuan hartu gabe, baina usain bat atsegiteko orduan agertzen dugun lehentasunak osagai pertsonala du, ez kulturala”.

Usainen pertzepzioa aztergai

Azterketa egiteko, mendebaldekoak ez diren 9 kulturatako pertsonak hartu ziren, Malaysiatik Ekuadorreraino. Ikertzaileek bizimodu ezberdinak ordezkatzen dituzten komunitateak aukeratu zituzten: lau ehiztari-biltzaile taldeak ziren, gainontzeko bostak nekazaritza eta arrantzara dedikatzen zirenak. Talde horietako batzuek oso kontaktu gutxi dute mendebaldeko elikagaiekin zein etxetresnekin. Horrez gain, Mexiko Hirian eta New Yorken bizi ziren bizilagunen lagin bat ere hartu zuten, hiritarrak. Beraz, guztira, 10 komunitateko ordezkariak  hartu zituzten partaide gisa. Hautatutako komunitate hauek “ingurune usaintsu” diferenteetan murgiltzen dira, esaterako, oihan tropikalean, kosta inguruetan, mendian eta hirian. Beraz, hainbat “usain-esperientzia” hartu ziren kontuan.

Parte-hartzaile guztiek gustuko zituzten usainak zein desatsegintzat jotzen zituztenak sailkatzeko eskatu zitzaien eskala baten bidez. 10 usain ematen zitzaizkien usaintzeko eta, guztien usaina hartu ondoren, ezkerretik eskuinera jartzen zituzten laginak atseginenetik desatseginenera. Emaitzek talde bakoitzaren barruan norbanakoen arteko diferentziak erakutsi zituzten. Hau da, batzuk usain bat zuten gogokoago beste batzuk baino, baina, taldeei osotasunean erreparatuz gero, emaitzen arabera usain bat atsegin edo desatsegin bezala izendatzeko orduan korrespondentzia globala erakusten zen taldeetan. Hau da, usainak sailkatzean gizabanakoen artean aldakortasun dagoen arren, usainen gaineko konnotazio positiboak eta negatiboak unibertsalak dira.

Banilla gustukoen, gazta garratza gutxien

Batez beste, denei gustatu zitzaien eta ez zitzaien usain bera gustatu. 4-hidroxi-3-metoxibentzaldehido molekula, beste era batera esanda, banilla, banilla-leken konposatu nagusia, izan zen azterlaneko molekula gogokoena. Subjektuek ere atsegintzat jotzen dute ere etil butiratoaren usaina, mango eta ananari bere usain bereizgarriak ematen dizkiona. Beste usain preziatuen artean, landare usaintsu askotan agertzen den linaloola zegoen, eta arrosetan, krabelinetan, laranja-lorean eta pinuan dagoen fenetil alkohola.

Usain txarrak ere unibertsalak dira. Parte hartzaileek, malasioek, mexikarrek eta ekuadortarrek, besteak beste, azido isobalerikoa izendatu zuten usainik txarrena bezala. Azido isobalerikoa giza izerdietan eta animalia eta landare gantzetan agertzen da. Parte-hartzaile gehienei ere ez zitzaien gustatu dietil disulfuroa, kipula helduegietan edo patata usteletan dagoen usaina. Azido kaprikoa edo ahuntz-azidoa ere ez zuten gogoko, hau modu naturalean agertzen da palma- eta koko-olioetan eta ugaztunen esnearen koipean.

Ikertzaileen esanetan, norbanakoek erakusten dituzten sailkapen-bariazioak, neurri handi batean, usainaren egitura molekularraren (% 41) eta norberaren gustu edo zaletasun pertsonalen (% 54) mende daude. Bigarren aldagaiaren kasuan, gustu pertsonalak ikasitako zerbait izan daitezke (hezkuntzatik datorkiguna) baina gure egitura genetikoaren emaitza ere izan liteke.

Usainen pertzepzioa sistema konplexu baten mende dago. Sistema horretan zerikusia dute sudurreko usain-mukosaren neuronek eta baita pertsona bakoitzak haurtzarotik hauteman dituen aromek ere. Zientzialari askok luzaroan uste izan dute usain onen edo txarren pertzepzioa, funtsean, pertsona bakoitzaren testuinguru kulturalaren araberakoa dela. Hala ere, ikerketa honek erakusten du, ikasitakoak ez digula eragiten pentsatzen zen neurrian usain zehatzak lehenesteko pertzepzioan.

Iturriak:

• ¿Nos gustan a todos los humanos oler los mismos olores?
• Why vanilla is the most popular scent in 10 different cultures

Erreferentzia bibliografikoa:

Arshamian, Artin et al. (2022). Behavioral consistency in the digital age. Current Biology. DOI: https://doi.org/10.1016/j.cub.2022.02.062

Testuaren egokitzapena: Uxune Martinez

The post Kulturak pisu gutxi du usainari buruzko pertzepzioan appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Ehizan erabilitako berunezko munizioek Europako hegazti harraparien populazioetan duten eragina kalkulatu dute: batez bestean, pozoitzeek eragin dute hegazti horien populazioak %6 urriagoak izatea.

Esan ohi da gizakia dela leku batean bi aldiz irauli egiten den izaki bakarra, eta, berunaren kasuan bederen, agerikoa da hala dela. Metal hori aspalditik erabiltzen da objektu asko egiteko, erraz urtzen delako eta nahiko ugaria delako gure planetan. Pigmentuak egiteko ere oso erabilgarria izan da, Por qué los girasoles se marchitan liburuan Oskar Gonzalez kimikariak kontatzen duen moduan. Liburu berean Gonzalezek jasotzen du XVIII. mendetik aurrera berunezko perdigoiak egiteko prozesua nolakoa zen: dorre batetik, urtutako beruna botatzen zen zuloz beteriko xafla batetik pasarazita, eta, erortzean eta hoztean, berunezko tanta horiek itxura esferikoa hartzen zuten. Prozedura horren oroimena ondare arkitektonikoa geratu da, Watts dorre gisa.

Arazoa da beruna pozoitzaile indartsua dela, eta batez ere nerbio sisteman triskantza galantak eragiteko gai dela. Hala dela ezagututa ere, gaur egun perdigoi horiek erabiltzen dituzte ehiztariek, duela pare bat hamarkada berunezko gasolina erretzen zen lasaitasun berdinarekin.

1. irudia: ehizan erabilitako perdigoiek beruna dute eta honen eragin nabarmena du ehizatzen ez diren espezieen artean ere, berunak eragindako pozoitzeak direla era (Argazkia: Mohammed Ouzzaoui – erabilera libreko argazkia. Iturria: Unsplash.com)

Perdigoiak ehizatutako animalien gorputzean sartzen direnean, animalia horien haragia jaten dutenek beruna hartu dezakete ere. Gizakien kasuan, noski, arriskua askoz txikiagoa da, kontsumitu aurretik piezak garbitzen direlako. Baina agerikoa da hegazti harrapariek ez dutela hori egiten, eta, ondorioz, pozoitzeko arrisku handia dutela.

Askotarikoak izan daitezke eraginak. Pozoi gehienetan bezala, dosiaren eta jasotzailearen gorputzaren tamainaren araberakoak izango dira ondorioak. Baita gorputzean pilatzen den pozoi kopuruaren araberakoak ere. Azken honen ondorio logikoa da urte gehiago bizi diren espezie edo norbanakoetan pilatuko dela berun gehien.

Kasu larrienetan, pozoitzeek animaliaren heriotza eragin dezakete. Dosi txikiagoak jaso direnean, berriz, animalien portaeran eta fisiologian aldaketak gerta daitezke.

Beruna eta haren arrastoak

Science of the Total Environment aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batek zifretara eraman du arazoa. Orotara, Erresuma Batuko eta Alemaniako ikertzaile talde batek Europan hilda aurkitu diren 3.000 hegaztiren baino gehiagoren laginetan oinarritu da egoeraren analisia egiteko. Horietan, gibelean pilatutako berunaren datuak jaso dituzte. Espezieen arabera, saiatu dira kuantifikatzen berunak ekarri dituen ondorio kaltegarriak hegazti harraparien populazioetan.

1970eko hamarkadatik hamahiru herrialdetan jasotako laginak baliatu dituzte ikerketan. Kilometro bakoitzeko dagoen ehiztarien dentsitatearen inguruko datuekin osatu dute eredua, ahalik eta ondorio zehatzena eskuratu aldera. Horrela, ehiztari dentsitate bakoitzeko zenbat hegazti pozoituak dauden jakin ahal izan dute, eta harreman hori baliatu dute, hain zuzen, pozoitutako hegaztien datuak ez dauden eskualdeetan dauden heriotzen inpaktuak kalkulatzeko (horietan, hain zuzen, ehiztarien dentsitatea ezaguna delako).

2. irudia: Euskal Herrian aurki daitezkeen espezieen artean, arrano beltza da kalte gehien jaso duena: horien kopurua %13 urriagoa omen da berunezko perdigoien erruz. (Argazkia: Mark Van Jaarsveld – unsplash lizentziapean. Iturria: Unsplash.com)

Ikerketan atera dituzten ondorioak esanguratsuak dira faunaren kontserbazioari dagokionez. Zifra nagusietara eramanda, kalkulatu dute Europan berunak eragindako pozoitzeek 55.000 banakotan murriztu dutela hegazti helduen kopurua.

Espeziez espezieko kalkuluak egin dituzte. Horien arabera, Euskal Herrian bizi ez den itsas arrano buztanzuria (Haliaeetus albicilla) da kalte gehien jaso duen espeziea: horien populazioa %14 txikiagoa da. Ondoren datoz arrano beltza (Aquila chrysaetos) —%13 gutxitu da— eta sai arrea (Gyps fulvus) —%12—. Maila txikiagoan daude aztorea (Accipiter gentilis) —%6— eta beste hainbat espezie.

Ikertzaileek zabaldutako prentsa oharrean zapelatz arrunta (Buteo buteo) berariaz nabarmendu nahi izan dute. Horien populazioak %1,5 gutxiago direla kalkulatu dute, baina, nahiko espezie zabaldua izanda, horrek suposatzen du 22.000 zapelatz gutxiago daudela Europan.

Ohar horretan azaldu dutenez, haien zenbatespenak nahiko kontserbadoreak dira, pozoitako harrapakarien inguruko informazioa eskuratzea ez baita erraza. Arazoa are handiagoa da oso ondo ezagutzen ez diren espezie arraroagoen kasuan.

Pozoiaren bideak

Duela gutxi egindako beste ikerketa batean zientzialari talde berak kalkulatu zuen Erresuma Batuan ehizatutako faisaien (Phasianus colchicus) %99 berunezko perdigoiekin akabatutakoak direla.

Normalean sarraskijaleek dute arrisku gehien —saiak, bereziki—, baina badira ere normalean sarraskijaleak ez izanda ere, arrastoren bat eskura dutenean horiek ere jaten dituzten espezieak. Horiek ere pozoitu daitezke, noski.

Bestetik, bizirik dauden harrapakinak baino jaten ez dituzten espeziak ere ez daude guztiz libre pozoitze mota horretarik. Izan ere, gerta daiteke hegazti batek perdigoi zati bat jasotzea, baina soilik zaurituta gertatzea. Belatz edo aztore batek harrapatuz gero, perdigoi zati hori harrapakari hauetara pasa daiteke ere.

Ikertzaileen arabera, hau ez da noizbehinkako arazoa: X izpien bitartez egindako analisiek diote Erresuma Batuan bizirik dauden basa ahateen laurden batek perdigoiak dituela gorputzean.

Europan, Danimarkan eta Herbehereetan baino ez dago galarazita munizio mota hau. Espainiaren kasuan, babestutako hezeguneetan ezin da erabili. Horren zioa ez da ehizatutako animalietan perdigoiak geratzen direla, perdigoi horiek aintzira eta laku txikien hondoratuta geratzen direla baizik. Bada, hegazti askok harri txikiak jaten dituzte, harritxo horiekin arandoian digestioa aiseago egiteko. Baina, kontuan izanda hondoratutako harritxoak eta perdigoiak bereizteko modurik ez dutela, berun horrekin ere kutsatzen dira.

Ikertzaileek gogora ekarri dute perdigoietan beruna ordezkatzeko alternatibak daudela merkatuan, baina, antza, orain arte Erresuma Batuan ehiztari elkarteek hori bultzatzeko egin dituzten kanpainek ez dute batere arrakastarik izan.

Ehiztari elkarte horiek 2025ean munizio mota hori erabat alboratzea nahi dute. “Tamalez, berunezko munizioa boluntarioki alboratzeko ahaleginak antzuak izan dira orain arte”, esan du ikerketa honen egile nagusi Rhys Greenek. Erantsi du populazioen halako jaitsiera batek erantzun “irmoak” beharko lituzkeela, legedian egindako aldaketak barne.

Bai Europako Batasunean zein Erresuma Batuan berunezko munizio oro debekatzea aztertzen ari dira, bai harrapakarietan zein giza osasunean —ehizatutako haragia kontsumitzeagatik— duen eragina dela eta.

Erreferentzia bibliografikoa:

Green, R.E., Pain, D.J., Krone, O. (2022). The impact of lead poisoning from ammunition sources on raptor populations in Europe. Science of the Total Environment, 823, 154017. DOIA: https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2022.154017

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Zenbat hegazti pozoitzen dituzte berunezko perdigoiek? appeared first on Zientzia Kaiera.