Zientzia

Marta Bueno Sanz

1807an, Liverpoolen, 77 urteko emakume bat hil zen, J.S., urte askoan umetokian min akutua izan ondoren. Zenbait medikurekin kontsultatu zuen, baina inork ez zuen zergatia ikertzeko lanik hartu. Autopsiak erakutsi zuenez, pelbiseko eta abdomeneko organoak oso erasanda zituen. Hala ere, bera aztertu zuen azken medikuak, John Rutterrek, ez zuen inoiz pentsatu egiten zizkion miaketetan aurkitutakoak J.S.-k aipatzen zuen min maila handia azaltzeko bezain larriak zirenik.

Emakumea «urduri» zegoela eta horregatik bere agonia puztu egiten zuela ondorioztatuta, histeralgia diagnostikatu zion; etimologikoki, umetokiko mina. Termino hori, halabeharrez, histeriaren historiarekin lotuta dago eta, esaterako, Wikipediako orrialde honetan irakur ditzakegun horri buruzko diagnostiko eta tratamenduek barre eginaraziko digute, haserrea pasatzen zaigunean.

1. irudia: 1952an, Amerikako Psikiatria Elkarteak (A.P.A) histeria gaixotasuntzat hartzeari utzi zion. (Argazkia: Engin Akyurt – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Medikuek ez zuten inoiz serio hartu J. S.-ren mina, emakumea zelako. Hori are iraingarriagoa da gizonen kasuarekin alderatuz gero; azken horiek diotena sinesgarriagotzat eta neurrizkoagotzat jotzen da, deskribapen soiltzat eta kausa larriekin lotutzat. Joera horri minaren arloko genero arrakala deitzen zaio, eta, horren atzean, osasunarekin lotutako estereotipoak daude; emakumeen gorputzari buruzko diskurtso medikoetan eta emakumeen gaixotasunak gutxiestean sustraitutako estereotipoak. Zorionez, arrakalari eta berau areagotzen duten aurreiritziei buruzko ikerketan lortutako ebidentziek mito horiek deuseztatzen dituzte.

Emakumeen minaren gutxiespena

Gero eta azterlan gehiagok erakusten dutenez, emakumeek mina adierazten dutenean joera hori izateak diagnostikoan eta ondorengo tratamenduan eragin negatiboa du. Emakumeen min fisikoa serio hartzen denean, profesional txar batek asmatutzat edo puztutzat jo eta irribarre gutxiesgarria egiten ez duenean, haren osasuna eta ongizatea nabarmen hobetzen dira. Deigarria da Ameriketako Estatu Batuetako larrialdi unitateetan emakumeek, abdomeneko mina dutela azaldu ondoren, batez beste gizonek baino 16 minutu gehiago itxaron behar izatea botikak jasotzeko, eta, mina arintzeko lehen aukera gisa tratamendu hori jasotzeko dituzten aukerak % 7 txikiagoak izatea. Aurreko aukerak dira: baso bat ur hartzea, arnasa hartzea, antsiolitiko bat hartzea eta «lasaitu zaitez» entzutea.

Erresuma Batuko azterlanek erakusten dutenez, emakumezkoen mina gaizki interpretatzearen ondorioz –adibidez, antsietatearekin nahastea–, emakumeek bihotzekoa izan ondoren diagnostiko okerra jasotzeko dituzten probabilitateak % 50 handiagoak dira. 2020an endometriosia zuten emakumeei egindako inkesta batean ikusi zenez –eta horretaz ari garela, batez beste zazpi-bederatzi urte igarotzen dira diagnostikatu arte–, min ginekologikoa buruko osasun arazoekin lotzearen ondorioz kasuen % 50ean atzerapenak sortu eta diagnostikoak galdu ziren.

Hori baino errealitate onartezinago bat ere badago: gutxiengo kaltebera batzuek mina adieraztean sortzen diren aurreiritziak. Adibidez, emakume beltzen minaren pertzepzioaren aurrean dagoen joera arrazistaren ondorioz, mina ez da aintzat hartzen eta diagnostikoak atzeratu egiten dira, batez ere, amen osasunaren eta ugalketa osasunaren arloetan.

Munduan, emakumeek gizonek baino min kroniko handiagoa izaten dute. Planeta osoko emakumeengan mina eragiten duten gaixotasunen karga handitu denez, erantzun klinikoetan dauden desparekotasunen arrazoiak eta ondorioak ulertzea, jorratzea eta behar bezala ezabatzea ezinbestekoa da. Sinesmen faltsuez ohartzeak, diagnostiko prozesuetan generoa kontuan hartzeak eta minaren arloko ezberdintasunen oinarri biologiko eta psikosozialei buruz gehiago ikertzeak emakume askoren bizi kalitatea hobetzen lagunduko lukete. Osasunaren zaintzan erabateko genero berdintasuna lortzeko, medikuntzak bere iragana aztertu ere egin behar du. Kasu historikoek erakusten dutenez, generoarekin lotutako minaren arloko mitoek oraindik ere indar handia dute, baita aurrerapen zientifiko eta biomediko asko egin ondoren ere.

2. irudia: Eskuinean: neurona klasiko baten egitura. Ezkerrean: nerbio sistema periferikoko neurona baten kalibre handiko axoi bat inguratzen duen Schwann-en zelula batek mielina zorroa osatzen du. (Iturria: Wikimedia Commons – CC BY SA 3.0 lizentziapean)Minaren gaia genero ikuspegi berria

Histeria, diagnostiko gisa, erabat zaharkituta dagoen arren, osasun profesional batzuek oraindik aipatzen dute, emakume baten min adierazpenak sinesgarriak iruditzen ez bazaizkie eta jaramon handirik ez zaiela egin behar uste badute. Ezgaitasun profesional horren aurrean, generoarekin lotutako minaren arrakala desagerrarazteko ahaleginak egin eta heziketa eman behar da. Ildo horretan, minaren gaia genero ikuspegi berri horretatik lantzen duten ekimen asko daude. Halako ikerketetan, besteak beste, minaren neuronen jarduera genetikoa aztertzen ari dira. Horrek botika esperantzagarrienak identifikatzen lagundu dezake eta, halaber, gizonen eta emakumeen minak ezberdinak direla erakusten du. Diana Tavares-Ferreirak eta haren kideek erronka horiek guztiak planteatu zizkioten beren buruari eta beren ondorioak 2022ko otsailean argitaratu zituzten (Tavares-Ferreira et al., 2022). Min kronikoarekin aktibatzen diren neuronak hautemateaz gain, aintzat hartu gabe zegoen nerbio sistemako zelula mota bat (Schwann-en zelula) deskubritu zuten azterlanean. Horrek erakusten du minaren pertzepzioari buruz asko daukagula ikasteko oraindik.

Min kronikoak, definizioaren arabera 12 astetik gorako iraupena duen minak, Erresuma Batuko heldu guztien ia erdiari eragiten dio. Mundu mailan, min hori duten pertsonen % 70 inguru emakumeak dira. Munduko biztanleak zahartzen ari diren neurrian, gero eta premiazkoagoa da tratamendu eta terapia berriak aurkitzea, adinekoen artean min kronikoa izatea ohikoagoa delako.

«Arratoiekin egindako minaren inguruko azterlan gehienetan, gizakientzako helburu farmakologikoak bilatzen direnean, nolabaiteko egokitzapen falta bat sumatu da», dio Diana Tavares-Ferreirak. Espezieen arteko ezberdintasunei buruz gehiago ikasteko, berak eta bere taldeak beren gorpua zientziari eman zioten hildako zortzi pertsonaren minaren neuronak mapatu zituzten eta, gero, aurkikuntza horiek arratoiekin eta tximinoekin lortutako datuekin alderatu zituzten.

3. irudia: bizkarrezur muinaren sekzio bat. Aurreko eta atzeko sustraia eta bizkarrezurreko gongoila agertzen dira. (Iturria:  Wikimedia Commons – domeinu publikoko irudia)

Minaren seinaleak neurona espezializatuen bidez transmititzen dira gorputz osoan hedatzen diren zuntzekin, baina zelula horien zati nagusiak bizkarrezurreko gongoilak deitutako taldeetan daude. «Minerako botikak garatzeko proiektu askoren ardatza neurona periferiko horiek dira», dio Theodore Price-k, azterlanaren egilekideak. «Min kronikoa duten paziente gehienen kasuan, neurona horiek eragiten diete mina». Taldeak transkriptomika espaziala deitutako metodo bat erabili zuen zelula bakoitzean aktibo jarraitzen duten geneak zehazteko. Horrek erakutsi zuenez, gizakien minaren errezeptoreak mota guztietako minei erantzuteko prestatuta daude –adibidez, beroa edo min mekanikoa–; karraskarien minaren errezeptoreak, berriz, espezifikoagoak dira. Ezberdintasun horien inguruan gehiago ikertuz gero, gizakiengan funtzionatzeko probabilitate handiagoko botiken bilaketan aurrerapausoak eman ahal izango dira. Espero izatekoa da hori izatea atlasak hobetu eta gure espeziearen min sistemaren molekulen arkitektura hobeto ulertzen laguntzeko azterlan askoren abiapuntua.

Gizakien laginetan sexuarekin lotutako ezberdintasunak aurkitu ziren, esaterako: CGRP proteina kodetzen duen genea aktiboagoa izan zen emakumeen neurona taldeetan gizonenetan baino. Dirudienez, CGRPa migrainak izateko faktore garrantzitsua da eta horiek emakumeei gizonei baino hiru bider gehiago eragiten diete.

Oraindik ez dago argi zer proteinak bereizten dituzten minaren errezeptoreak. Hainbat motatako minen sorreran esku hartzen dutenak zein diren argituz gero, mina kentzeko botikak garatzeko aurrerapauso nabarmena emango litzateke; 2022ko azterlan hau gizakien neurona sentsorialak erabili dituen lehenengoetako bat da, eta, horri esker, neurona sentsorialen lehenengo atlasa egin ahal izan da. Mapa horiek minari buruz jakin behar dugun guztia azalduko ez diguten arren, abiapuntu on bat dira.

Minaren prozesua gizonen eta emakumeen arabera bereizteko bultzada hori mugimendu zabalago baten parte da; sexua biomedikuntzako ikerketako aldagai garrantzitsutzat jotzen duen mugimendu baten parte. Horrela, azterlanek, gizonezkoek osatzen duten erdiari bakarrik erreparatu beharrean, aukera guztiak barne hartuko dituztela bermatuko da. 2016an funtsezko aldaketa bat gertatu zen, Ameriketako Estatu Batuetako Osasun Institutu Nazionalak (NIH) dirulaguntzen eskatzaileei honako baldintza hau ezarri zienean: esperimentuetan erabilitako animalien sexuaren hautaketa justifikatzea.

Botikak berdinak minaren jatorria ezberdina izanda

Gaur egun, farmazia merkatuak denontzat analgesiko berak eskaintzen ditu. Baina minaren jatorria ezberdina bada, botika batzuk pertsona batzuentzat eraginkorragoak izan daitezke beste batzuentzat baino. Are gehiago, gerta daiteke hormona mailek gorabeherak dituztenean beste analgesiko batzuk behar izatea. Gainera, pertsonaren sexua beti ez dator guztiz bat gizon eta emakume kategoriekin: ezaugarri multzo batek baldintzatzen du, eta, horren barruan sartzen dira genetika, garapen anatomikoa eta hormona-mailak.

4. irudia: farmazia merkatuak denontzat analgesiko berak eskaintzen ditu. Baina minaren jatorria ezberdina bada, botika batzuk pertsona batzuentzat eraginkorragoak izan daitezke beste batzuentzat baino. (Argazkia: Vacho – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Duela gutxi argitaratutako artikulu batean, Parisa Gazerani, Anna Maria Aloisi eta Hiroshi Ueda ikertzaileek ordura arte gai honen inguruan jasotako ebidentzia guztia bildu zuten (Gazerani et al., 2021). Horrez gain, mina aztertzeko sexua eta generoa kontuan hartuko zituen ikuspegi berri batean oinarritzearen balioa sustatu nahi zuten, baita ezagutza hori praktika klinikoan ezartzea ere. Haiek gainbegiratutako argitalpenen artean, arlo honetako aukeren eta arrakalen espektroaren eta etorkizun ez urrunean edukiko dituzten aukeren ikuspegi bat ematen duten batzuk aipatuko ditugu:

• Zin-ek eta bere taldeak opioideen bidezko terapiarekiko atxikidura adinaren eta generoaren araberakoa dela erakutsi zuten. Ondorioztatu zutenez, mina kentzeko opioideak erabiltzen zituzten gizonezko pazienteek atxikidura txikiagoa zuten, hau da, tratamenduarekiko konfiantza eta aplikazioaren iraupena txikiagoak ziren.
• Migrainaren tratamenduari buruzko artikuluak ere nabarmenduko ditugu; izan ere, esan dugun bezala, nahasmendu horrek emakumezkoengan prebalentzia handiagoa du. Gainbegiratutako ikerketek ez zuten sexuaren araberako erantzun ezberdinei buruzko irtenbide biribilik ematen, ez migrainetarako farmakoterapia sintomatikoaren ez prebentiboaren kasuan, oinarrizko ikerketako aurkikuntzetan eta sakabanatutako kasu klinikoetan sexuan eta generoan oinarritutako ondorioak atera ziren.
• Beste adibideetako bat Cecarelli et al.-ena da. Agerian utzi zutenez, sistema endokannabinoidea estradiolaren maila zirkulatzaileen eraginpean dago. Estradiol maila handia denean, emakumezkoen artean sistema kannabinoidea eraginkorragoa da. Azken finean, azterlan honetako aurkikuntzek nabarmentzen dutenez, sexua botika berrien eraginkortasun analgesikoa probatzeko aldagai garrantzitsua da.
• Fibromialgiaren alderdi batzuk imitatzen dituen min orokorreko eredu bat hartuz, alodinia mekanikoan (ukitzean mina izatea, hau da, laztanek ere mina ematea) eta estimulazio elektrikoarekiko hpersentikortasunean sexuarekin lotuta dauden ezberdintasunak ikertu zituzten. Ikertzaileek, zenbait metodo aplikatuz, minarekiko hipersentikortasunaren atzean dauden dimorfismo sexualaren mekanismoek nola funtzionatzen duten erakutsi zuten. Aurkikuntza interesgarrietako bat mikroglia tartean zegoela ikustea izan zen. Behin eta berriz egindako garuneko tratamenduek eragindako min orokortua saihestu zuten arratoi arren kasuan, baina ez emeenean. Azterlan horrek adierazten du emakumeen eta gizonen kasuan minak eta hipersentikortasunak mekanismo ezberdinak jartzen dituztela martxan, sexuak tratamenduaren aurreko erantzunean eragin nabarmena izan dezakeela eta zelula ez neuronalak –adibidez, mikroglia– faktore garrantzitsuak direla.
• Bukatzeko, Ferentzik eta bere taldeak frogatu zutenez, gizon gazteen minaren atalasa eta tolerantzia maila emakumezkoena baino nabarmen handiagoa zen eta bihotzaren zehaztasun interozeptiboa ez zen lotu minarekiko sentikortasunarekin.

Egile guztiek gizonengan eta emakumeengan inplikatutako balizko mekanismoak azpimarratzen dituzte eta, nabarmentzen dutenez, gaur egungo aurkikuntzek minaren ikerkuntzan eta tratamenduan generoa, sexua eta adina kontuan hartzen lagundu dezakete. Arrakala honi buruzko kontzientzia sortzea, ikertzaileen jakin-mina piztea, ikuspegi berriaren balioa, potentziala eta mugak onartzea eta mina aztertzeko oinarriak sakonago ulertzen laguntzea funtsezkoa da.

Iain Chessel-ek, AstraZenecaren (Cambridge) lehendakariorde eta neurozientziako arduradunak iragartzen duenez, etorkizuneko analgesikoak pertsona bakoitzaren arabera egokituko dira eta sexua preskripzio pertsonalizatu horietako faktore giltzarri bat izango da. Baina oraindik hori lantzen ari dira. Fida gaitezen zientziaz eta espero dezagun zientzia emakumeek minari buruz esaten dutenaz fidatzea.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Gazerani, P., Aloisi, A.M., Ueda, H. (2021). Editorial: Differences in Pain Biology, Perception, and Coping Strategies: Towards Sex and Gender Specific Treatments. Frontiers in Neuroscience 15. DOI: 10.3389/fnins.2021.697285.
• Tavares-Ferreira, D., Shiers, S., Ray, P.R., Wangzhou, A., Jeevakumar, V., Sankaranarayanan, I., Cervantes, A.M., Reese, J.C., Chamessian, A., Copits, B.A., Dougherty, P.M., Gereau, R.W., Burton, M.D., Dussor, G., Price, T.J. (2022). Spatial transcriptomics of dorsal root ganglia identifies molecular signatures of human nociceptors. Science Translational Medicine, 14 (632). DOI: 10.1126/scitranslmed.abj8186.

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko martxoaren 29an: “La brecha del dolor“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Minaren arloko arrakala appeared first on Zientzia Kaiera.

La llegada de la sonda Cassini al sistema de Saturno en julio de 2004 marcó el inicio de una nueva revolución en cuanto a nuestro conocimiento del sistema del gigante gaseoso. Especialmente interesante resultó la geología de los satélites, que en los casos particulares de Encélado y Titán resultaron ser mucho más activos a nivel geológico de lo que se había imaginado hasta el momento.

En esta imagen creada a partir de mediciones en el infrarrojo cercano tomadas por la sonda Cassini se aprecia la luz del sol reflejándose en los mares de metano y etano de Titán. Imagen cortesía de NASA / JPL-Caltech / University of Arizona / University of Idaho.

Pero el pastel tenía una guinda. El aterrizaje de la sonda Huygens sobre Titán y los sucesivos sobrevuelos de la Cassini descubrieron que este satélite, uno de los más grandes de nuestro Sistema Solar, y además con una atmósfera más densa que la de nuestro planeta, no es que tuviese una geología interna activa, sino que además tenía procesos externos relacionados con la atmósfera y las estaciones que esculpían su superficie.

No solo eso. Titán, junto con la Tierra, es el único cuerpo del Sistema Solar del que tengamos pruebas fehacientes de que tenga un ciclo hidrológico. Eso sí, en el sentido laxo de la palabra, ya que la temperatura media en su superficie ronda los -180 ºC, por lo que el ciclo hidrológico en realidad está constituido por compuestos orgánicos, como el metano, que pueden encontrarse en fases líquidas y gaseosas en ese rango de temperaturas, lo que permite la presencia de nubes desde las que llueven estos.

Redes fluviales en Titán desembocando sobre una llanura. Imagen cortesía de ESA/NASA/JPL/University of Arizona.

La lluvia de estos compuestos orgánicos erosiona la superficie, formando redes fluviales como las que vemos en la Tierra o Marte, y acaban acumulándose en lagos y mares, algunos de los cuales vuelven a evaporarse a la atmósfera, dejando un depósito mineral como en las salinas terrestres donde se fabrica la sal común, pero con una química muy distinta.

Pero no solo eso, en Titán también hay desiertos, desiertos de arena que desde la órbita parecen como los terrestres o los marcianos. La sonda Huygens aterrizó en una rambla seca cubierta de guijarros de distintos tamaños, redondeados por el transporte a lo largo del tiempo.

La rambla sobre la que aterrizó la sonda Huygens. Como podemos ver, se aprecian numerosos cantos redondeados fruto de la acción fluvial sobre materiales más finos, con un parecido extraordinario al de las ramblas terrestres. Imagen cortesía de ESA/NASA/JPL/University of Arizona.La superficie de Titán es de hielo, no de roca

Estos hechos también nos parecerían normales si no fuese porque la superficie de Titán no es rocosa, como la de los planetas interiores, sino que está formada por hielo, un hielo que a simple vista se comporta de una manera similar a como lo haría la roca… pero, ¿qué procesos permiten que el hielo acabe formando un paisaje similar al de nuestro planeta?

Un equipo de investigadores ha publicado recientemente un artículo en Geophysical Research Letters que pretende responder a estas cuestiones usando la arena como un mecanismo formador del relieve que observamos en los polos y en las latitudes medias de Titan. Sorprendente, ¿verdad?.

En nuestro planeta, la formación de dunas viene precedida por la formación, valga la redundancia, de depósitos sedimentarios costeros o fluviales de un material fino que permite que el viento sea capaz de moverlo. En Titán podría haber muchos más mecanismos que sean capaces de generar partículas de ese tamaño: por ejemplo, tenemos la erosión de las capas de hielo superficial a partir de la lluvia o los cauces fluviales, la aglutinación de partículas de compuestos orgánicos desde la atmósfera, la erosión de los depósitos evaporíticos que quedan en el lecho de los mares y lagos cuando estos se evaporan…

Campos de dunas sobre la superficie de Titán… ¿no os recuerdan mucho a las dunas terrestres?. Imagen cortesía de NASA/JPL-Caltech.

Uno de los mayores problemas de los científicos a la hora de entender los procesos relacionados con la arena de Titán es que se pensaba que durante la formación de las distintas partículas que conforman la arena, poco a poco estas irían disminuyendo de tamaño a causa del transporte por el simple hecho de ir desgastándose. En cambio, parece que no es el caso y que, durante su movimiento, son capaces de mantener, al menos parcialmente, su tamaño al ir aglutinándose con otras partículas.

Si no, con el paso del tiempo y sin un gran aporte de nuevos granos de arena, entiéndase en este caso arena formada por pequeños cristales de hielo y no por minerales como en nuestro planeta, estos granos irían menguando tanto que las dunas, probablemente, desaparecerían durante su migración.

En Titán aparecen las dunas de arena en dos lugares muy diferentes: por un lado, en los polos y, por otro, en las llanuras de las latitudes medias. Es muy probable que la mayor parte de esta arena se forme en el ecuador, donde sabemos que hay un régimen de viento suficiente como para erosionar y transportar los granos de estas zonas a las latitudes adyacentes.

A las latitudes medias llegarían estos granos que podrían ir uniéndose por fenómenos de aglutinación de tal forma que las partículas tendrían cada vez un tamaño más y más grande, siendo finalmente incapaces de moverse con el viento y pudiendo, con el paso del tiempo, dar lugar a la topografía que vemos, como si fuésemos uniendo cubitos de hielo hasta formar un iceberg, pero a gran escala.

En cambio, en los polos, la situación parece más compleja, y el transporte de la arena desde latitudes ecuatoriales no parece una posibilidad. En estas zonas polares aparece un relieve muy característico denominado “terreno laberíntico” cuyo origen se discute, y que podría ser debido a zonas elevadas que han sido erosionadas por ríos de metano, que han sufrido procesos de disolución como en las zonas kársticas de la Tierra o que, por procesos tectónicos, han quedado zonas elevadas y hundidas unas con respecto a las otras.

Terreno laberíntico en Titán (izquierda) y en la Tierra (derecha). Imagen cortesía de NASA JPL-Caltech ASI.

Los autores de este estudio se inclinan a pensar que este relieve en realidad se parece más a las zonas kársticas y que lo que vemos es el resultado del colapso del terreno fruto de la disolución de unas areniscas, también en sentido laxo, formadas por compuestos orgánicos.

¿Cómo se formarían estas areniscas que a su vez forman el terreno laberíntico tras su disolución?. En nuestro planeta, las areniscas son rocas formadas principalmente por granos de roca de tamaño arena (entre 0.0625 a 2 mm de diámetro), pero si no hay una fuente de arena que alimente esta zona, ya hemos dicho antes que desde el ecuador no podían transportarse, ¿de dónde vienen?

Es cierto que en los polos el régimen de vientos es mucho más débil que en el ecuador, pero a cambio tienen una mayor formación de tormentas y, por lo tanto, de escorrentía, por lo que la erosión y el transporte pueden llevarse a cabo mediante los compuestos orgánicos en estado líquido. Estas arenas transportadas por los ríos irían acumulándose con el tiempo, formando extensos depósitos que con el tiempo sufrirían los procesos de disolución y que darán lugar al terreno laberíntico.

Dicho todo esto, y como concluyen los propios autores del estudio, mediante este modelo se puede explicar muy bien la distribución de los distintos tipos de terreno a ambos lados del ecuador de Titán usando únicamente un modelo sedimentario en el que la abrasión de las partículas, lo que permite generar la arena, por un lado  y, por otro, los fenómenos de aglutinación que permiten generar los paisajes uniendo los granos, son los fenómenos fundamentales.

Sin duda, este mecanismo activo de depósito de sedimentos y formación de relieves en Titán pone de manifiesto que la geología del Sistema Solar todavía tiene muchas sorpresas y procesos que, aunque den relieves y formas que nos resultan muy habituales y cotidianas, en el fondo son muy diferentes.

Referencias

Lapôtre, M. G. A., Malaska, M. J., & Cable, M. L. (2022). The role of seasonal sediment transport and sintering in shaping Titan’s landscapes: A hypothesis. Geophysical Research Letters, 49, e2021GL097605 doi: 10.1029/2021GL097605

Sobre el autor: Nahúm Méndez Chazarra es geólogo planetario y divulgador científico.

 

El artículo ¿Cómo se esculpe el paisaje de Titán? se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Koldo Garcia

Txoko honetan azaldu dugu genetika erabili daitekeela biodibertsitatea ikertzeko edo elikagaien ezaugarriak aztertzeko, hala nola, arrozarenak edo kafearenak. Horrez gain, aipatu dugu afrikarrek ez dituztela jaso gene-informazioaren onurak giza osasunari dagokiola; eta ez dutela jaso aitorpen nahikorik ikertzaile gisa.

Biodibertsitatearen eta elikagaien inguruko gene-ikerkuntza ez da salbuespen bat eta, berriro ere, Afrika baztertu egin da. Baina afrikarrek ez dute amore ematen eta beren gene-baliabideak ikertzeko prest daude.

Gineako golkoko hainbat komunitaterentzat diru-iturri garrantzitsua da Mendebaldeko Afrikako dietan oinarrizkoa den arraina (Bostrychus africanus). Era berean, Afrikaren elikagai-segurtasunerako gakoak dira bertan landatzen diren laboreak –adibidez, kalabaza ildaduna (Telfairia occidentalis) edo marama baba (Tylosema esculentum)–. Espezie horiei buruz urria da gene-informazioa edo ez dago batere. Egoera antzekoa da arriskuan dauden afrikar espezie gehienetan. Orobat, Afrikan dauden 60.000 landare-espezietatik 20 sekuentziatu dira –Afrikako landareen %0,03; bat bera ere ez Afrikan–; eta 123.000 animalia-espezietatik 385 sekuentziatu dira –%0,31; horietatik 11 Afrikan–. Izan ere, Saharaz hegoaldeko Afrikan 45.000 landare-espezie daude. Horietatik % 60 endemikoak dira, eta garrantzitsuak izan daitezke nekazaritzaren eta sendagaien garapenerako. Adibidez, Afrikako jengibreak (Siphonochilus aethiopicus) asmari eta gripeari aurre egiteko balio dezake. Baina ez dira genoma horiek ikertu.

1. irudia: sekuentziatu egin dira Afrikako animalien % 0,31 eta landareen % 0,03. (Argazkia: kolibri5 – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Ez dituzte afrikar ikertzaileek gidatu azken 15 urteetan Afrikako biodibertsitatea ikertu dituzten egitasmoen % 70 –batez ere, gidatu dira Estatu Batuetatik, Txinatik eta Europatik–. Ondorioz, ez dira geratzen Afrikan genomikako eta bioinformatikako analisiak egiteko eskarmentua eta baliabideak. Gainera, erakunde pribatu edo gobernuz kanpokoetan kokatzen dira dauden baliabide apur horiek. Hortaz, ikerkuntza-institutu nazionalek herrialdeetako zientzia-agenda ezartzeko betebeharra badute ere, beren eskuetan ez daude osasun publikoa, nekazaritza eta kontserbazioa hobetzeko beharrezkoak diren baliabideak. Hain zuzen, Afrikan gaitasun bioinformatikoak hedatzeko H3ABioNet egitasmoaren baitan 150 ikertzailek formakuntza jaso bazuten ere, ikertzaileen %10-15 artean joan dira Ipar Amerikara edo Europara eta ez dago itzuliko diren bermerik. Are gehiago, egitasmo hori aurten bukatuko da eta, lanpostu finko gutxi daudenez, Afrikatik alde egin dezake formakuntza jaso duten ikertzaile horien % 50ek.

Afrikak dituen gene-beharrei aurre egiteko, 109 afrikar ikertzailek –horietatik 87 Afrikan bizi dira– eta 22 afrikar erakundek martxan jarri dute “The African BioGenome project” (AfricaBP) egitasmoa. Egitasmo honen baitan, 105.000 afrikar espezie sekuentziatu nahi dituzte. Hala, gene-informazio horri esker, zenbait aurrerakuntza eskuratuko dira: besteak beste, elikagai-sistema iraunkorrak garatzeko baliagarriak diren gene-lanabesak izango dituzte landare- eta animalia-hazleek; Afrikako biodibertsitatearen kontserbazioaren egoera jakingo da; eta gaitasunak indartuko dira bete ahal izateko Biodibertsitateari buruzko Hitzarmena –zeinak 2030erako gene-dibertsitatearen %90 gutxienez mantentzea adostuko duen–.

 

2. irudia: “African BioGenome Project” martxan jarri dute 100 afrikar ikertzailetik gora. (Argazkia: PublicDomainPictures – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

2021eko ekainean abiatu zen AfricaBP-ren proiektu pilotua. Bertan, Afrikako 2.500 espezie sekuentziatzeaz gain, landu egingo dituzte halako proiektu batek dituen arazo etiko, juridiko eta sozialak. Horrela, kontuan hartuko dira espezie batzuen inguruan dagoen sentikortasuna eta dauden usadioak; eta zehaztuko dira datuei sarbidea emateko prozedurak edo aurkikuntzen onurak nork eta nola jasoko dituen. Egitasmo honek, handiagoa bihurtzeko eta bere helburuak betetzeko, Afrikako eta nazioarteko erakundeen babesa beharko du, hurrengo hamar urteetan urtero ehun milioi dolarreko inbertsioa beharko baitu. Egitasmoaren bultzatzaileek jakitun dira zentzuzkoagoa dirudiela mila milioiko inbertsioa bideratzea goseteari eta gaixotasunei aurre egitera. Alabaina, gogorarazten dute hiru mila milioi dolarreko inbertsioa izan zela giza genoma sekuentziatzea; eta 2019 urtean giza genetika eta genomikaren arloak 265 mila miloi dolarreko ekarpena egin ziola AEBko ekonomiari. Hortaz, egitasmo honen bultzatzaileek uste dute Afrikako gene-baliabideetan inbertitzeak itzulkin handiak izango dituela.

Hiru helburu nagusi ezarri ditu AfricaBP egitasmoak:

• Elikagai-sistema hobetzea. Gene-baliabideak eskaini nahi dizkie nekazariei eta abeltzainei elikagai-sistema erresilienteagoak eta iraunkorragoak garatzeko, jada martxan dauden nekazari eta abeltzain sareekin elkarlanean. Esate baterako, Etiopiako oilo indigenen genoma sekuentziatzeak ahalbidetu egin zuen ezagutzea ingurune hotz eta lehorretara moldatzea erraztu duen gene-oinarria eta, ondorioz, gene-informazio hori erabili ahalko da oiloen kudeaketarako.
• Kontserbazioa hobetzea. Ikertzaileek gene-baliabideak eskaini nahi dituzte desagertzeko arriskuan dauden espezie eta populazioak identifikatzeko eta kontserbazio-estrategia eraginkorrak ezartzeko. Adibidez, Afrikako sabanako elefanteen populazioaren gene-egitura aztertu ostean, ondorioztatu zen beharrezkoa zela Tanzaniako ingurune babestuen artean fauna-korridoreak ezartzea elefanteen epe luzerako biziraupena bermatzeko.
• Datuen partekatzearen hobekuntza eta onurak. Afrikan barrena hainbat akordio daude datuen partekatzearen inguruan. Horiek hobetu eta bateratu nahi dituzte gene-baliabideetatik eratortzen diren onurak zuzen banatzen direla bermatzeko. Adibidez, jada Nagoya-ko Protokoloa existitzen da datuen partekatzea kudeatzeko. Haatik, hainbat hutsune detektatu dira bertan eta hobekuntzak behar ditu komunitateen ohiturak eta usadioak errespetatzeko; edo gene-baliabideen jatorria behar bezala aitortzeko.

3. irudia: afrikarrek bertan egin nahi dute beren baliabideen gene-ikerketa. (Argazkia: aga2rk – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Egitasmo hau gauzatzeko, baliabide ekonomikoez gain, ikertzaileek formakuntza beharko dute eta azpiegitura genomikoak eta bioinformatikoak garatu. AfricaBP-ren asmoa da Afrikako 600 bat ikertzailek parte hartzea eta ziurtatzea Afrikako ikerkuntza guneetan beren lana garatzen dutela, lortutako eskarmentua Afrikan gera dadin. Baliabide teknologikoei dagokiela, Afrikak hainbat zailtasun ditu. Azpiegitura genomikoen kasuan, dauden apurrak ez daude modu homogeneoan barreiatuta. Esate baterako, Afrikako hegoaldean halako 87 azpiegitura daude, baina Afrikako erdialdean soilik zortzi. Egitasmo honen asmoa da azpiegituren eskasia duten eskualdeak laguntzea. Sekuentziazioa egiteko makinen kasuan, halako gailuen eskasia dago Afrikan; eta Afrikako azpiegituren egoera dela eta, zaila da halako gailuak bertan instalatzea. Hala ere, sekuentziazioa egiteko aukerak egon badaude; adibidez, eramangarriak diren gailuak, sekuentziazioa egitean beste gailuak bezain zehatzak ez badira ere.

Laburbilduz, AfricaBP-ren sustatzaileek uste dute egitasmoan egindako inbertsioak onurak sortuko dituela hainbat alderditan, Afrikaren gene-beharren ikerkuntza Afrikatik eta Afrikarentzat egingo baita. Ikusi beharko da lortuko ote dituzten behar dituzten baliabide guztiak, baina argi dago guztiz txalogarria den egitasmoa dela. Ea hamar urte barru txoko honetara ekar ditzakegun lortutako emaitzak.

Iturria:

Echezona Ebenezer, T. et al. (2022). Africa: sequence 100,000 species to safeguard biodiversity. Nature, 603, 388-392. DOI: https://doi.org/10.1038/d41586-022-00712-4

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko eta CIBERehd-ko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Afrika, bere gene-beharrei heltzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Foto: Marcos Paulo Prado / Unsplash

El salmón nada hacia el fondo del Golfo de Bizkaia. Lo guía, según todos los indicios, el campo magnético terrestre, aunque al aproximarse a la costa, es el “olor” que emana del agua del Bidasoa el que le marca el camino y lo conduce hasta la desembocadura de su río natal. A partir de ese momento no necesitará orientarse: ya ha llegado. Solo le falta hacer el esfuerzo supremo, nadando río arriba y superando obstáculos, hasta llegar al lecho de grava donde desovará.

La señal que lo orienta a través de centenares de millas es geomagnética. Los salmones no son los únicos animales capaces de orientarse y navegar haciendo uso del campo magnético terrestre. Abejas, otros peces, varias aves y ratones, al menos, también la tienen, aunque no acabamos de conocer bien el mecanismo que lo hace posible. La hipótesis más aceptada es que hay unos orgánulos celulares con cristales de magnetita que interaccionan con el campo magnético. Esa interacción daría lugar a la generación y emisión de señales nerviosas que se procesan en el encéfalo u órgano equivalente para guiar el movimiento. Según esa hipótesis, los cristales de magnetita serían similares a los de mineral de hierro sintetizados por unas bacterias magnetotácticas -las llamamos así- que los utilizan para alinearse, de forma pasiva, con las líneas del campo magnético y de ese modo poder desplazarse en una misma dirección.

La magnetita, único material de propiedades magnéticas producido por los seres vivos, ha sido hallada en tres reinos: bacterias (organismos unicelulares sin núcleo ni compartimentos internos complejos), protistas (organismos unicelulares con núcleo y compartimentos internos complejos) y animales. Sus cristales se disponen en estructuras lineales envueltas en membranas, denominadas magnetosomas, que funcionan como barras o agujas biológicas imantadas. La estructura general de los magnetosomas es muy similar en los tres grupos de seres vivos citados. Aunque ocupan un volumen muy reducido en el interior de los organismos, tienen una gran sensibilidad para con fluctuaciones y variaciones espaciales muy leves del campo geomagnético de fondo al que están expuestos.

En un trabajo de investigación recién publicado han encontrado que las células del epitelio olfativo de los salmones (su órgano del olfato) contienen cristales de magnetita organizados en grupos compactos. Es muy significativo que esas células estén en la misma estructura que recibe la información olfativa, la que proporcionan las sustancias químicas que sirven a los salmones para identificar el río concreto al que se dirigen. Coincide, por tanto, la disposición de las estructuras para orientarse en el camino de vuelta al río natal -mediante magnetorrecepción- y la de las que les permiten precisar la ubicación de su desembocadura -mediante quimiorrecepción-, para iniciar el ascenso a la cabecera.

Los genes que controlan la producción de magnetita en las células olfativas magnéticas comparten ascendencia con los implicados en la misma tarea en ciertos microorganismos. Once de esos genes se encuentran en numerosos animales y nueve están presentes en un grupo de arqueas (organismos unicelulares sin núcleo ni compartimentos internos complejos, pero distintos de las bacterias) emparentado con los antecesores de los organismos superiores. Según los autores de la investigación, los magnetosomas habrían surgido en un grupo de bacterias hace entre dos mil y tres mil millones de años; y hace unos mil millones de años algunos de esos magnetosomas se habrían introducido en el interior de los primeros eucariotas (seres unicelulares con estructuras internas complejas) que, procedentes de un grupo de arqueas, acabarían dando lugar a los organismos multicelulares complejos, como esos salmones que tras pasar un tiempo en el mar, engordando, vuelven a su río a desovar.

Fuente: M. Renee Bellinger, Jiandong Wei, Uwe Hartmann, Hervé Cadiou, Michael Winklhofer, Michael A. Banks (2022): Conservation of magnetite biomineralization genes in all domains of life and implications for magnetic sensing. PNAS, 119 (3) e2108655119; DOI: 10.1073/pnas.2108655119

 

Sobre el autor: Juan Ignacio Pérez (@Uhandrea) es catedrático de Fisiología y coordinador de la Cátedra de Cultura Científica de la UPV/EHU

El artículo La brújula de los salmones se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Arkeologia

Duela 8.200 urte bi gradu jaitsi zen Kantauri itsasoaren tenperatura eta ikerketa batek orduko giza biltzaileek klima-aldaketa gogor hari emandako erantzuna aztertu dute. Gure kostaldean orduan gertatutakoa 11.700 urteetako klima-aldaketa nabarmenena izan zen. Ikertzaileek azaldu dutenez, hozketa horrek kostako itsaskiak aldatzea ekarri zuen. Zehazki, El Mazo aztarnategiko moluskuen maskorrak aztertu dituzte, eta ikusi ahal izan dute espezie batzuen ugaritasunak gora egin zuela, baina beste espeziek batzuk, ordea, gutxitu egin zirela. Bakoitzak hotzarekiko zuen tolerantziari egotzi dizkiote aldaketa hauek. Espero dute ikerketa honek gaur egungo klima-aldaketaren ondorioak ulertzen lagunduko duela. Datu guztiak Ana Galarragaren eskutik Elhuyar aldizkarian.

Berrian Joseba Rios arkeologoak zuzendutako lan bat ekarri du Jakes Goikoetxea kazetariak. Neandertalen desagertzea hobeto ulertzeko eta osatzeko gauzatu den ikerketa burutu dute Riosek eta lantaldeak. Urteak daramatzate Kantauri aldeko Erdi Paleolitoko azken neandertalen aztarnak ikertzen. Duela 45.000 urtekoak dira haien arrastoen datazio gazteenak. Azaldu dutenez, Aranbaltzako (Barrika, Bizkaia) Erdi Paleolitoko neandertalak desagertu egin ziren, eta Akitaniatik joandako Chatelperron garaiko neandertalek ordezkatu zituzten. Hala ere, Garaizarrek argi utzi nahi izan du erantzun berriek galdera berriak sortzen dituztela eta ikerketa gehiago beharko direla hauei erantzuna emateko.

Aranzadiko eta EHUko ikertzaileek euskal kostaldeko itsasadarretako nekazaritza-hedapeneko paisaiak aztertu dituzte. Egoitz Etxebestek Elhuyar aldizkarian azaltzen du lur hauen eraldaketa izan dutela ardatz. Emaitzek erakutsi dute XVI. eta XIX. mendeen artean Euskal Herriko estuarioen paisaian eraldaketa handiak egin zirela nekazaritzarako lur berriak sortzeko. Beste eraldaketa batzuen artean, dikeak eta bestelako egiturak eraiki ziren, ur gazia sartzea saihestu eta, honela, lur berriak sortzeko. Hala, basadi gehienak lehortu eta polder edo erriberak sortu ziren. Ikertzaileek azpimarratu dute eraldaketa horiek garrantzia historikoa dutela, eta hauek dokumentatzeko eta babesteko beharra aldarrikatu dute.

Sonia Harmand zientzialari frantsesa ospe handiko aditua da Harri Aro goiztiarreko arkeologiaren esparruan. 1998az geroztik, homininoen genesi teknologikoaren berreraikuntzara bideratu du bere lana ikertzaileak, eta gaur egun, New Yorkeko Stony Brook Unibertsitatean irakasle elkartua da. Bere lan garrantzitsuenetako bat Turkana aintziraren inguruko aurkikuntzak izan ziren. Izan ere, industria litikoaren ordura arteko ebidentziarik zaharrenak aurkitu zituzten. Azalpenak Zientzia Kaieran: Sonia Harmand, Turkana aintzirako arkeologoa.

Biologia

Juanma Gallego kazetariak, enara azpizuria hegaztiak habiak non kokatzen dituen jakiteko Aranzadik martxan jarri duen programa bati erreparatu dio. Zientzia herritarra deituriko egitasmo bat da eta hegazti honen nondik norakoak ezagutze du helburu. Enara azpizuriak (Delichon urbica) Afrikan ematen du negua, baina urtero bueltatzen da Euskal Herrira udaberrian, hemen habiak egitera. Bada, sare sozialen bidez, herritarrek hiru gauza egin ahal izango dituzte animalia hauen inguruko informazioa eskuratzeko: habiari argazki bat atera, habiaren kokapena seinalatu eta, azkenik, argazkia eta datu osagarri horiek sare sozialetan zabalduko #azpizuria traola erantsita. Azalpenak Alea aldizkarian: Auzokide hegalarien errolda

Teknologia

Platinoaren ordez burdina darabilen hidrogenozko erregai-pila garatzeak aukera onak eskain diezaioke energia berdeari. Hori da Londresko Imperial College zentroko ikerketa-talde baten lanak erakutsi duena hidrogeno erregai-pilak garatu ondoren. Prototipo honek erraz eskura daitezkeen eta merkeagoak diren materialak darabiltza eta ikertzaileek ikusi dute ohikoak baino jasangarriagoak direla. Datu guztiak Ana Galarragaren eskutik Elhuyar aldizkarian.

Matematika

Charles Dickens idazle ingelesak testu batzuk idatzi zituen kode propio bat erabiliz, eta proiektu batek hauek deszifratu nahi ditu. Brakigrafia teknikan (hitzen laburdurak erabiliz) oinarritutako kode bat erabili zuen Dickens-ek, besteak beste, «Tavistock gutuna» idazteko. Gutun honek 150 urte baino gehiago daramatza New Yorkeko Morgan Liburutegi eta Museoan gordeta, eta, orain arte, inork ezin zuen bere gakoa aurkitu. Orain ordea, munduko toki guztietako hainbat pertsona aritu dira honen inguruan lanean, eta denen ekarpenei esker, partzialki ebatzi da gutunaren esanahia, edukiaren % 70 inguru. Azalpen gehiago Zientzia Kaieran: Dickensen idatzi kodetuak deszifratzeko proiektua.

Geologia

‘Into the Ice’ (Izotzerantz) euskal espedizioa Amerikako hego muturreko glaziarretan ibili da ikerketa zientifiko zabal bat egiten. Zehazki, Darwin mendikatean ibili dira, Hego Amerikako hirugarren izotz eremu handienean. Eñaut Izagirre glaziologoa bere doktorego-tesia egiten ari da eta bere lana sistema glaziar horren egoera aztertzea zen. Eremu horretako Roncagli glaziarraren behealdean bi argazki kamera eta beste bi sentsore jarri zituzten glaziar horren joera ikusteko. Izagirrek azaldu duenez, lau urteko epean ia kilometro bat atzeratu da glaziarraren aurrealdea, 400 metro azken urtebetean. Espedizioan gertatutakoa dokumentatzen aritu dira bideokamera bidez, eta udazkenean ikus-entzunezkoa aurkeztu nahi dute, Mendi Film zinemaldian. Azalpenak Berrian: Munduaren amaierako izotzetara bidaia.

Osasuna

Osalanen laborategiak lanpostuetako substantzia kimiko kaltegarriak aztertzen ditu. Gaur egun, arnasbideetatik sartzen diren sustantzietan jartzen dute arreta handiena, formaldehidoan, adibidez. Formaldehidoa kontrolatu beharreko substantzia da. Izan ere, sektore askotan erabiltzen da eta minbizia eragin dezake. Kromoaren aztarnak ere aztertzen dituzte; lan askotan dago sustantzia kimiko hau, eta Osalanen ikerketen arabera, kromoaren arnasketa bronkitis kroniko kasuekin lotzen da, baita minbizi kasu batzuekin ere. Datu guztiak Berrian: Formaldehidoaren usainean.

Medikuntza

Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, argipean lo egiteak osasun arazoak sorrarazi ditzake. Ikerketa baten arabera, lo gauden bitartean logelan argia egonez gero, bihotz abiadura eta glukosa mailak handitzen dira. Honek, zenbait gaitz garatzeko arriskua handitu dezake, hala nola, bihotzeko gaixotasunak, diabetesa eta sindrome metabolikoa. Lehenago argitaratutako ikerketa batek jada aztertu zuen loaldian argiarekiko esposizioaren eta gehiegizko pisuaren arteko lotura. Ikusi ahal izan zutenez, argi gehiagorekin lo egitean, intsulinarekiko erresistentzia handitzen da hurrengo goizean, eta zelulek ez dute odoleko glukosa behar bezala jasotzen.

Metastasia eragozten lagun dezakeen antigorputz bat aurkitu dute. MCLA-158 izena jarri diote antigorputzari eta metastasia prebenitzeko farmakoak lortzeko baliagarria izan daitekeela uste da. Bartzelonako IRB ikerketa-taldeak zuzendu du azterketa, eta azaldu dutenez, tumore solidoen zelula amen zabalkundea eragozteko ahalmena du antigorputzak. Argiago esanda, minbizien zabalkundean giltzarri diren bi proteina atzematen ditu antigorputz honek. Alabaina, argi utzi nahi izan dute ikerketa gehiago behar izango dela.

Biokimika

Unibertsitatea.net webgunean Jon Luzuriagari egin diote elkarrizketa. Luzuriaga Biokimikan lizentziatu zen 2012an, eta Biomedikuntzan doktoratu ondoren irakasle bezala dihardu gaur egun UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultatean. Tesian kaltetutako nerbio-ehunak birsortzea izan zuen ikergai. Egun irakaslea de EHU, gustuko du irakaskuntza baina ikerketarekin jarraitzea ere funtsezkoa dela uste du: Jon Luzuriaga: “Birsortu nahi genuen ehunaren zelula espezializatuak lortzea izan zen gure helburua”

Astronomia

2016an aurkitu zen planeta bat ez da benetan existitzen. Urte horretan Arizonako Unibertsitateko astronomo batzuek hiru eguzki zituen planeta baten aurkikuntzaren berri eman zuten. Azaldu zutenez, oso planeta gaztea zen (16 milioi urte besterik ez zituen),  eta Centaurus konstelazioan zegoen kokatuta, Lurretik 340 argi-urtera. Alabaina, beste ikerketa-talde batzek frogatu dute akatsak egon zirela lehen behaketa horietan eta identifikatu zutena ez dela planeta bat, urrutiago kokatutako izar baten argi-seinalea baizik. Datuak Zientzia Kaieran: Inoiz existitu ez zen planeta.

 

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #391 appeared first on Zientzia Kaiera.

La forma en la que se escribe el 14 de marzo en inglés y euskera coincide con los tres primeros dígitos de la famosa constante matemática: 3-14 martxoaren 14 en euskara / 3-14 March, 14th en inglés. En los últimos años, la conmemoración del Día de Pi se ha ido extendiendo, hasta tal punto que el 26 de noviembre de 2019 la UNESCO proclamó el 14 de marzo Día Internacional de las Matemáticas.

Un año más, el Basque Center for applied Mathematics-BCAM y la Cátedra de Cultura Científica de la UPV/EHU se han suamdo a la celebración, organizando la tercera edición del evento BCAM-NAUKAS, que se desarrolló a lo largo del 14 de marzo en el Bizkaia Aretoa de la UPV/EHU.

Almudena M. Castro, es pianista, licenciada en bellas artes, graduada en física y divulgadora científica. En esta charla nos cuenta como un canon musical es como las matemáticas: tú das unas reglas y unas propiedades y después miras a ver qué sale. Esa lógica permite resolver el último puzle de Bach.

 



Para saber más:

El último puzle de Bach

Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por eitb.eus

El artículo Día de Pi con BCAM Naukas 2022: Almudena M. Castro – El último puzle de Bach se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Zer da teoria baten eduki teorikoa? Errala da, egitura baino ez bada ere? Ala egite esperimentalak erakusteko instrumentala den zerbait? Ramseyren esaldia termino logikoetan planteatzea ahalbidetzen du. On theory and observation (2): The Ramsey sentence Jesús Zamora Bonillarena.

Garaileek idazten dute historia eta garaileen garaileek berridatzi. Faraoiekin gertatzen zen, Napoleonekin ere eta baita gerra zibilarekin. Linguistikak dioena gora behera. Is Ukrainian a language or a dialect? That depends on whom you ask and how the war ends, Joshua Holzer.

Bazen behin, galaxia oso-oso urrun batean, lente grabitazional batek izugarri urrun zegoen izar bat detektatzea ahalbidetu zuela… A highly magnified star dating just 900 million years after the Big Bang, DIPCrena.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #397 appeared first on Zientzia Kaiera.

Un estudio piloto realizado por un equipo de las facultades de Psicología y Medicina y Enfermería de la UPV/EHU evalúa por primera vez un tratamiento para prevenir la conducta suicida en jóvenes mediante terapia asistida por animales. Tras la intervención, los jóvenes presentaron una reducción de la conducta suicida y de las autolesiones no suicidas, así como una mayor predisposición a buscar ayuda.

Los perros ayudan a las personas que con conducta suicida fomentando lazos afectivos, reduciendo los sentimientos de rechazo y promoviendo la comunicación espontánea. Foto: 123rf

 

El suicidio juvenil es un problema de salud pública de carácter global. Según datos de la Organización Mundial de la Salud (OMS), el suicidio es la cuarta causa de muerte en el grupo de edad de entre 15 y 29 años, después de las lesiones por accidentes de tráfico, la tuberculosis y la violencia interpersonal. La reducción de la mortalidad por suicidio es uno de los objetivos prioritarios de la OMS.

Se han realizado diversos estudios que han aplicado la psicoterapia asistida por animales con jóvenes que presentan problemas de salud mental. Sin embargo, “en este trabajo hemos aplicado por primera vez la terapia asistida por animales, en nuestro caso perros, para tratar un fenómeno tan complejo como la conducta suicida en adolescentes y jóvenes”, indica Alexander Muela, primer autor del estudio.

La población joven que presenta una conducta suicida no siempre es capaz de exteriorizar o compartir con sus familiares o amigos su malestar emocional, y en muchas ocasiones tampoco buscan ayuda o desconfían de los tratamientos tradicionales. “Lo que hemos observado es que el hecho de incluir animales en la intervención favorece la motivación y adherencia al tratamiento. Además, ayuda a establecer un clima de seguridad y confianza porque el animal ejerce de lubricante social. Los perros que utilizamos están especialmente entrenados y preparados. Son animales dóciles, muy sociables y con gran flexibilidad ante estímulos estresantes. Son animales perfectos para ayudar a las personas que presentan una conducta suicida, ya que fomentan los lazos afectivos, reducen los sentimientos de rechazo y estigmatización, y promueven la comunicación espontánea, favoreciendo el efecto del tratamiento”, cuenta el investigador de la UPV/EHU.

“Después del tratamiento asistido con animales —continúa Muela— los jóvenes mostraron reducciones en la ideación suicida y en las autolesiones no suicidas, así como una mayor predisposición a buscar ayuda. Esta percepción de que podían pedir ayuda si la necesitaban puede reflejar un aumento de su confianza para recurrir a recursos de apoyo comunitarios en otros en momentos de gran sufrimiento emocional”.

“A través del tratamiento hemos observado que los jóvenes han aprendido a detectar las señales de alarma del suicidio y han aprendido estrategias de regulación emocional más recomendables que las autolesiones no suicidas.”, afirma Muela. “Aprender a manejar esas señales de alarma, a ser capaces de buscar y pedir ayuda, y conseguir un sentido vital más esperanzador son las claves de este tipo de intervenciones”, añade.

Según el investigador, “Los resultados preliminares obtenidos en este estudio piloto permiten afirmar que el programa puede resultar efectivo para reducir la conducta suicida y las autolesiones no suicidas en jóvenes con altos factores de riesgo de suicidio”. “Una de las principales consecuencias de la presencia de animales es que facilitan las intervenciones de aprendizaje socioemocional y representan un factor añadido que maximiza su impacto”, concluye el investigador de la UPV/EHU.

Referencia:

Alexander Muela, Nekane Balluerka, Eneko Sansinenea, Juan Manuel Machimbarrena, Jon Garcia-Ormaza, Nekane Ibarretxe, Ane Eguren y Patxi Baigorri. (2021) A Social-Emotional Learning Program for Suicide Prevention through Animal-Assisted Intervention Animals doi: 10.3390/ani11123375

Para saber más:

El peor enemigo de la prevención del suicidio

Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por UPV/EHU Komunikazioa

El artículo Prevención de la conducta suicida en jóvenes usando perros se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Carolina Martínez

Sonia Harmand zientzialari frantsesa ospe handiko aditua da Harri Aro goiztiarreko arkeologiaren esparruan. Harmand, 1974an jaioa, ikerketa bateko buru izan zen, eta, 2015ean, ikerketa horren emaitzak Nature aldizkarian argitaratu ziren; emaitza horien garrantziak komunitate zientifikoa astindu zuen. 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya izeneko artikuluak agerian uzten zuen lehen tresnak Homo generoko lehen kideak baino zaharragoak zirela. Aurkikuntza deigarri horrek gutxienez 700.000 urte atzeratzen zuen lehen tresnen antzinatasuna.

Sonia Harmand Parisko Unibertsitatean graduatu zen, eta Historiaurreko eta Teknologiako ikerketa unitateari lotua egon zen. Zentro horrek ospe handia du harrizko tresnen analisiaren arloan egindako lanengatik. Gradudun gazteak Paris Nanterre Unibertsitatean irakurri zuen bere doktoretza, eta, ondoren, zientzialari ikertzailea izan zen Frantziako Zientzia Ikerketarako Gunean (CNRS) lau urtez (2009-2012).

Irudia: Sonia Harmand arkeologoa. (Iturria:  Stony Brook University)

1998az geroztik, homininoen genesi teknologikoaren berreraikuntzara bideratu du bere lana ikertzaileak –garai horri buruzko erregistro arkeologikoa nahiko urria da–. Gaur egun, New Yorkeko Stony Brook Unibertsitatean irakasle elkartua da. Giza teknologiaren jatorria ikertzeaz gain –homininoek nola, noiz eta zergatik sortu zuten harrizko tresnen manufaktura–, zientzialari honek harrizko tresnen elaborazioaren eta balizko erabileraren atzean dagoen biomekanika aztertzen du (eskuen eta eskumuturren kontrola eta morfologia funtzionala). Era berean, primateen arkeologiaren arloko adituekin lankidetzan, homininoek izan zezaketen portaerari buruzko eredu ebolutiboak eraikitzen ari da.

Turkana aintziraren inguruko aurkikuntza iraultzaileak

2011n, Kenyako ipar-mendebaldeko Gran Rift haranean dagoen Turkana aintziraren ertz idorretan, Sonia Harmand arkeologoak eta bere ikertaldeak industria litikoaren ordura arteko ebidentziarik zaharrenak aurkitu zituzten; ebidentzia horiek 3,3 milioi urte zituzten. Aurkikuntza hori gaur egun Lomekwi-ko aztarnategia deitzen den tokian egin zen, eta, harrigarria bada ere, erregistro arkeologikoaren hasiera 700.000 urte atzeratu zuen.

Nabarmena izan da halako tresna zaharrek komunitate espezializatuaren eta publiko interesdunaren artean sortutako zalaparta, besteak beste, José María Bermúdez de Castro paleoantropologoak adierazi duen bezala, «erakusten baitigute oraindik asko dugula ikasteko gure iraganik urrunenari buruz». Ideia bera laztanduz, artikuluaren egileetako batek, Chris Lepre geologoak, honela zioen: «Aztarnategi osoa harrigarria da, egiatzat jotzen genituen gauza askoren historia berridazten baitu».

Ikertaldeak Nature aldizkariko artikuluan azaldu zuenez, harrizko 149 tresna aurkitu zituzten, besteak beste, lauzak, kolpatzeko erabilitako harriak eta ingude funtzioa bide duten beste harri batzuk. Sonia Harmand-ek honako hau azpimarratu du, enfasi handia jarrita, behaketa garrantzitsua baita: «Berreskuratu genituen nukleoak eta lauzak zizelkatuta daude, inolako zalantzarik gabe, eta ez dira harri baten ustekabeko edo berezko haustura baten emaitza».

Adituak eta bere laguntzaileek diote, halaber, tresna horiek bereziak direla jada ezagunak direnekin alderatuta, ordura arte aurkitutako tresna zaharrenak baino askoz handiagoak baitira, hau da, Olduvai aldiko kulturakoak baino askoz handiagoak. Gainera, harrietan atzemandako markek erakusten dute erabilitako manipulazio teknikak oso oinarrizkoak zirela; izan ere, Sonia Harmandek azaldu duen bezala:

«[Modu eta] keinuek gogora ekartzen dizkigute txinpantzeek fruitu lehorrak irekitzeko harriak erabiltzen dituztenean egiten dituzten keinuak».

Industria litikoko katebegi teknologikoa

Beste datu interesgarri bat zera da, Lomekwiko tresnen azterketek iradokitzen dutela tresna horiek tarteko fase teknologiko bat islatu dezaketela, hau da, hominino zaharrenek erabilitako harria jotzeko teknikaren eta ondoren iritsi zen xafla eta ertz ebakitzaileak lortzeko portaeraren arteko katebegi moduko bat. Arrazoiketa hori bat dator Mary Nicol Leakey arkeologoak egindako iradokizunarekin; izan ere, ikusi dugun bezala, hark zera esaten zuen, Olduvai aldiko kulturaren aurretik askoz ere desantolatuagoak eta primitiboagoak izan behar zuten zizelkatze etapak egongo zirela.

Sonia Harmanden eta bere taldearen lanaren garrantzia honetan datza: desafiatu egiten duela erabat onartuta dagoen ideia, hots, tresnak egiteko teknika bat garatzeko gai izan ziren lehen homininoak Homo generoko kideak izan ziren ideia; izan ere, tresna horiek 2,8 milioi urteko antzinatasuna dutela kalkulatzen da gaur egun. Tresnak askoz zaharragoak direnez, zientzialari horrek eta bere laguntzaileek izen berri bat proposatzen dute, Lomekwy aldiko teknologia; teknologia hori Olduvai aldiaren aurrekoa izango litzateke eta, beraz, erregistro arkeologikorako hasiera berri bat markatuko luke.

Aipatzekoa da, garrantzitsu baita, aurkikuntza berrietatik nahiko argi ondorioztatzen dela Homo baino lehenagoko talde batek jada bazuela behar besteko gaitasun intelektuala tresna zorrotzak nola egin asmatzeko, eta, beraz, portaera teknologiko homininoak orain arte oso eztabaidatua izan den antzinatasuna izan zezakeela.

Ildo horretan, teknologia litikoan aditua den Robert Sala i Ramos Tarragonako Rovira i Virgili Unibertsitateko Historiaurreko Saileko irakasleak eta IPHESeko (Giza Paleoekologiako eta Gizarte Bilakaerako Kataluniako Institutua) zuzendariak, aipatutako Cristina Saéz kazetari zientifikoari azaldu dio aurkikuntza oso esanguratsua dela, erakusten duelako Homo generoa baino lehenagoko homininoak «gai zirela nahita keinu bat errepikatzeko, eta, gainera, aurreikus zezaketela, kolpatzen ari ziren harria hautsiz gero, mozteko tresna bat lor zezaketela». Hori behin eta berriz azpimarratzen du adituak; izan ere, «gure ahaide bizi hurbilenek, hots, txinpantzeek, ez dakite hori egiten; tresnak erabiltzen dituzte, baina ez dakite tresna horiek eraikitzen».

Bestalde, Sonia Harmandek adierazi duenez: «Lomekwiko tresna zahar horiek argitu egiten dute homininoen portaeraren garai ustekabeko eta aurrez ezezagun hori, eta, beraz, asko esan diezagukete gure arbasoen garapen kognitiboari buruz –fosiletan bakarrik oinarrituta ezin zen ulertu garapen hori–». Eta aurrerago hau gehitzen du: «Luzaroan onartu zen Homo habilis espezieko kideak izan zirela tresnak egiten lehenak, eta gure aurkikuntzak ideia horri aurre egiten dio».

2017an, Sonia Harmand «eragin handiena duten 50 frantsesetako bat» izendatu zuen Vanity Fair aldizkariaren frantsesezko edizioak. Balio handiko sari hori jasotzerakoan, bere ikerketako beste alderdi batzuk aipatzeaz gain, Hamandek honako hau adierazi zuen:

«Denbora asko behar izan genuen gure lana Nature aldizkarian argitaratzeko. Hiru urte izan ziren […], baina [aldizkariaren zenbaki horren] azala egin ahal izan genuen, eta hori ez da maiz gertatzen, batez ere harrizko tresnei buruz hitz egiten duzunean. Abentura ez da amaitu –esan zuen amaitzeko–, aztarnategian indusketak egiten jarraitzen baitugu; uda guztietan joaten gara».

Erreferentzia bibliografikoak:

• Bermúdez de Castro, José María (2015). La tecnología de Lomekwain: ¿Modo 0?, Reflexiones de un primate. Quo, 2015eko azaroaren 12a.
• Bjelland, Scott (2015). Oldest Stone Artifacts Found in Kenya’s Turkana Basin, Tourkana Basin Institute, 2015eko maiatzaren 18a.
• Harmand, Sonia et al. (2015). 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya. Nature, 521, 310-315. DOI: https://doi.org/10.1038/nature14464
• Hogenboom, Melissa (2015). El lago que revela los secretos de la humanidad, BBC Earth, 2015eko abenduaren 9a.
• Kilgallen, Michaela and Mahreen Khan (2017). Professor Named One of Most Influential French by Vanity Fair, Stony Brook, 2017ko otsailaren 12a.
• Saénz, Cristina (2015). Halladas en Kenia las herramientas de piedra más antiguas, La Vanguardia, 2015eko maiatzaren 20a.

Egileaz:

Carolina Martínez Pulido Biologian doktorea da eta La Lagunako Unibertsitateko Landare Biologiako Departamentuko irakasle titularra. Bere jarduera nagusia dibulgazio zientifikoa da eta emakumeari eta zientziari buruzko hainbat liburu idatzi ditu.

Artikulua Mujeres con Ciencia blogean 2022ko urtarrilaren 18an argitaratu zen Científicas en el nacimiento de la industria lítica artikuluaren zati bat da.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Sonia Harmand, Turkana aintzirako arkeologoa appeared first on Zientzia Kaiera.

En la película “La novia de acero”, dirigida por Gordon Douglas y estrenada en 1952, el protagonista encarga a un herrero que le fabrique un cuchillo muy especial, ya que le pide que utilice los restos de un meteorito para fortalecer la hoja.

Esto que podría parecer mera ficción, se basa en algo mucho más habitual de lo que nos imaginamos. Y es que, entre esas masas rocosas procedentes del espacio exterior que acaban impactando contra nuestro planeta y que comúnmente denominamos meteoritos, existe un tipo muy especial, el de los meteoritos metálicos.

Daga encontrada en la tumba del faraón Tutankamón, cuya hoja está forjada con hierro procedente de un meteorito metálico. Imagen: Wikimedia Commons

Los meteoritos metálicos están formados principalmente por hierro y níquel, acompañados en mucha menor proporción por otros elementos metálicos, como el cobalto. Su principal interés científico radica en que aportan una valiosa información sobre la composición y formación de los núcleos metálicos de los planetas rocosos, incluido el nuestro. De manera un poco poética, tener un meteorito metálico entre nuestras manos sería lo más cercano a tocar el centro de la Tierra.

Pero si algo ha caracterizado la evolución social de nuestra especie ha sido el uso de diferentes materiales para fabricar utensilios y herramientas, entre ellos el hierro. Y si, literalmente, te cae del cielo una gran masa de hierro, no te lo piensas dos veces antes de aprovechar ese metal. Sobre todo, si le aportas connotaciones místicas a la pieza que construyas con ese hierro enviado desde las estrellas, máxime si se trata de armas.

Uno de estos objetos tan particulares es una daga encontrada en la tumba del faraón egipcio Tutankamón, cuya hoja está fabricada con metal procedente de un meteorito. Que esta arma forme parte de su ajuar funerario remarca el alto estatus del fallecido, ya que en la época en la que vivió el uso del hierro no estaba muy extendido por Egipto y estas piezas se reservaban como regalos reales. Además, el uso de un meteorito para su construcción relaciona directamente al faraón con las estrellas, algo muy importante en la cultura egipcia.

Si damos un salto de varios milenios, encontramos un caso similar en Colombia. El 20 de abril de 1810, cayó un meteorito metálico en la localidad de Bocayá, al que dieron el nombre de meteorito de Santa Rosa de Viterbo. Pues un fragmento de este meteorito fue empleado para forjar una espada portada por Simón Bolívar durante las campañas militares para la independencia de varias naciones sudamericanas. La parte más mítica de esta espada la encontramos en la dedicatoria que le haría el naturalista francés Jean-Baptiste Boussingault: “Esta espada ha sido hecha con hierro caído del cielo para defensa de la libertad”.

Fragmentos del meteorito Gibeon expuestos en la plaza del mercado de Windhoek, Namibia. Fotografía de Raymond M. Coveney Jr. / Wikimedia Commons

Pero no siempre se les ha dado esta faceta mística a las armas construidas con metal procedente de meteoritos. A comienzos del siglo XIX se encontró en una pequeña región de Namibia un meteorito al que denominaron Gibeon, en honor a la localidad más cercana al lugar de hallazgo. Este meteorito, que debió impactar en la tierra hace cientos de millones de años, había sido utilizado durante generaciones por los pueblos cercanos para construir todo tipo de herramientas, incluidas sus armas.

Aunque los pueblos namibios empleasen los fragmentos del meteorito Gibeon simplemente como una abundante fuente de hierro de gran calidad para elaborar sus utensilios habituales, en épocas más recientes se les ha vuelto a dar cierto carácter exclusivo a las armas producidas con este metal. Hace unas décadas, el maestro artesano japonés Yoshindo Yoshiwara forjó con uno de esos fragmentos la “katana Tentetsutou” o “espada del cielo”, recordando de nuevo la procedencia del material con el que está hecha. Esta espada se considera como uno de los tesoros más modernos de Japón y se encuentra en exposición permanente en el Instituto de Tecnología de la Prefectura de Chiba, en Tokyo.

Pareja de pistolas fabricadas en su totalidad con fragmentos del meteorito Gibeon. Imagen tomada de Cabot Guns

Hasta ahora he hablado de armas blancas, pero también existen armas de fuego construidas a partir del metal obtenido de fragmentos del meteorito Gibeon. En 2015, la armería estadounidense Cabot Guns lanzó al mercado una serie de pistolas hechas íntegramente de este material y que, además, funcionan. Estas armas reciben el sugerente nombre de “The Big Bang Set”, haciendo alusión al año de formación de este meteorito, estimado en más de 4000 millones de años, en los albores de la formación de nuestro sistema solar.

Los seres humanos siempre hemos dependido de los materiales que tenemos a nuestro alrededor para poder avanzar como especie y como sociedad, pero a veces estos materiales que encontramos a nuestra disposición no proceden de nuestro propio planeta, sino que vienen directamente del espacio. Estos visitantes del exterior deberían ser conservados como patrimonio geológico para poder conocer mejor los orígenes tanto de la Tierra como del propio Universo, aunque ahora muchos formen parte de nuestro patrimonio cultural e histórico.

Sobre la autora: Blanca María Martínez es doctora en geología, investigadora de la Sociedad de Ciencias Aranzadi y colaboradora externa del departamento de Geología de la Facultad de Ciencia y Tecnología de la UPV/EHU

 

El artículo Armas extraterrestres se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Yuri Rueda, Hiart Navarro-Imaz, Irati Rekondo, Susana Cristobal, Olatz Fresnedo

Konposatu bioeraginkorrak (KBE) sistema biologikoetan jarduera zelular edo fisiologikoaren gain eragin dezaketen konposatu kimiko naturalak zein sintetikoak dira. Horien artean farmakoak daude. Farmakologiaren testuinguruan, KBE berrien bilaketa gaur egungo erronka handienetako bat da.

KBEen itu biologikoak gehienetan proteinak dira eta beren identifikazioa farmako berrien aurkikuntzaren urratsetako bat izaten da; horrek zelulen eta ehunen testuinguruan izan ditzaketen eragin desiragarriak edota kaltegarriak aurreikustea ahalbidetzen du. Proteinak identifikatzeko erabiltzen diren metodologia gehienetan, konposatuak detektagarriak egiteko kimikoki eraldatu egiten dira eta horrek bere ekintza biologikoaren gain eragina izan dezake. Beroak eragindako proteinen desnaturalizazioan KBEek duten eraginaren azterketan oinarritutako metodoek, ordea, konposatuen aurretiko eraldaketa kimikorik gabeko azterketa ahalbidetzen dute. Horrela, KBEaren benetako itu proteinak identifikatu daitezke.

Proteina baten jatorrizko egitura inguruneko baldintza kimikoen eta fisikoen aldaketekiko oso sentikorra da. Besteak beste, beroaren eraginez hiru dimentsioko egituraren desegonkortze eta galera gerta daiteke: desnaturalizazio termala (DT) deritzoguna. Tenperatura igo ahala, desnaturalizazioarekin batera, proteinen agregazioa eta hauspeatzea gertatzen dira modu mailakatuan. Hauspeatutako proteinak banatu ondoren, jatorrizko egitura mantentzen dutenak kuantifikatu egin daitezke masen espektrometria bidezko analisia eginez. Proteina bakoitzaren aldaera natiboaren kontzentrazioa tenperaturarekiko adieraziz desnaturalizazio kurba lortzen da (ikus grafikoa). KBE bat proteina bati lotzean proteinaren egonkortasun termodinamikoaren aldaketa gertatzen da. Horren ondorioz, desnaturalizazio kurbaren parametroak aldatu egiten dira. Beraz, desnaturalizazio termalaren analisiaren bidez, KBEaren eta proteinaren arteko loturarik ote dagoen azter daiteke.

Grafikoa: Proteinen desnaturalizazio termalaren bidezko analisiaren emaitzak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Grafikoak proteinen desnaturalizazio termalaren bidezko analisiaren emaitzak erakusten ditu. Jatorrizko kurba laranjaz adierazi da eta KBEen ekintzaren emaitza posibleak marra ez-jarraiez. Kurba berdeak desnaturalizazio tenperaturaren (Td) igoera erakusten du, KBEak proteinaren egonkortzea eragin duela adierazten duena; urdinak desegonkortzea adierazten du. Kurba arrosak ez du desplazamendurik erakusten, proteina hori KBEaren itu ez dela adieraziko lukeena.

Horrelako saioak proteomaren profiltze termal (PPT; ingelesez TPP, thermal proteome profiling) bezala ezagutzen dira. KBEen eragina erauzitako lagin biologikoetan (in vitro) zein zeluletan (in vivo) aztertzeko erabil daitezke.

PPT saioak itu ezezagunak dituzten konposatuen azterketatan oso baliagarriak izan daiteke, ez bakarrik KBE berrien aurkikuntzan laguntzeko, baizik eta ezagunak diren konposatuen itu berriak zehazteko edota zenbait froga kliniko pasa dituzten farmakoen erabilera berrien aurkikuntzarako eta beren alboko eraginen mekanismoak aztertzeko.

Adibide hauek agerian jartzen dute gaur egun PPT saioek batez ere KBEen itu ezezagunak aurkitzeko duten baliagarritasuna. Horri etorkizunean proteomikaren tresna eta teknologien garapenaren laguntza gehitzen badiogu gainera, PPT teknikak izan ditzakeen aplikazioak asko zabaldu daitezke.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 38
• Artikuluaren izena: Proteinen desnaturalizazio termalaren bidezko analisia konposatu bioeraginkor berriak aurkitzeko.
• Laburpena: Konposatu bioeraginkorrak bizidunetan jarduera zelularraren edota fisiologikoaren gain eragin dezaketen substantzia kimiko naturalak zein sintetikoak dira. Horien artean daude, adibidez, farmakoak, prozesu biologikoen modulazioaren bitartez osasunaren gain efektu onuragarriak bideratu ditzaketenak. Konposatu bioeraginkor berrien eta horien itu biologikoak bilatzeko estrategia berrien garapena inpaktu handiko erronka da. Itu proteinak edota ekintza mekanismoak aurkitzeko metodologia ezberdinak garatu dira. Itu proteinak aurkitzeko metodoen artean, lan honetan jorratzen dena daukagu: konposatu bioeraginkorrek proteinen desnaturalizazio termalean eragindako aldaketen azterketan oinarritutako metodoa. Lan honetan, konposatu bioeraginkorrak bilatzeko metodologia horren oinarriak eta haren inplementaziorako irizpideak azaltzen dira.
• Egileak: Yuri Rueda, Hiart Navarro-Imaz, Irati Rekondo, Susana Cristobal, Olatz Fresnedo
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 231-240
• DOI: 10.1387/ekaia.21405

Egileez:

Yuri Rueda, Hiart Navarro-Imaz, Irati Rekondo, Susana Cristobal eta Olatz Fresnedo UPV/EHUko Fisiologia Saileko ikertzaileak dira.

Susana Cristobal Linköping Unibertsitateko Medikuntza Klinikoa eta Esperimentala Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Konposatu bioeraginkor berriak aurkitzeko bideak appeared first on Zientzia Kaiera.

En una comida de trabajo, ya casi en el momento de los postres, Tomás, un poco “alegre”, propone un par de juegos a sus colegas. Quizás le habría resultado más económico permanecer callado…

Primero de los juegos, para dos personas

En primer lugar, coloca 100 euros sobre la mesa, invita a jugar a Ana y Blas, y explica la dinámica de este primer desafío.

Ana y Blas deben sacar una carta al azar de una baraja francesa, es decir, una baraja de 52 cartas. Cada uno de ellos debe colocar esa carta en su frente para que la otra persona la vea; aunque ninguno puede ver su propia carta. Además, Ana y Blas no pueden comunicarse entre sí. Ambos jugadores deben escribir el color que piensan que posee su carta: roja o negra. Si alguno de ellos adivina el color, ambos ganan 50 euros. Si las dos respuestas son incorrectas, pierden. Tomás concede 5 minutos a Ana y Blas, para que ideen una estrategia previa para intentar ganar el juego.

El juego de Ana y Blas.

 

¿Existe una estrategia ganadora? Pensad un poquito antes de leer el resto…

Llamemos R a una carta roja y N a una carta negra. Si la primera carta corresponde a la elegida al azar por Ana y la segunda a la de Blas, hay cuatro posibilidades: RR, NN, RN y NR. La siguiente estrategia es siempre ganadora:

1. Ana supone que ambos tienen la carta del mismo color: RR o NN.

2. Blas considera lo contrario a lo supuesto por Ana, asumiendo que los colores de sus cartas son diferentes: RN o NR.

Obviamente, uno de los dos debe estar en lo cierto, con lo que no pueden perder el juego.

Un segundo juego para cuatro personas

Tomás, un poquito más alegre tras el primer desafío, propone un segundo juego. Coloca 200 euros sobre la mesa e invita a Carlos, Diana, Eduardo y Fátima a jugar. Cada uno de ellos debe tomar al azar una carta de la baraja francesa, se la colocan en la frente, viendo las de sus colegas, pero no la suya. Esta vez, deben “adivinar” el palo de su propia carta: tréboles, corazones, diamantes o picas. Si al menos uno de ellos acierta el palo de la carta que ha tomado al azar, todos ganan 50 euros. De nuevo, no pueden hablar entre ellos, aunque Tomás vuelve a permitir a sus cuatro amigos que intenten establecer una estrategia previa para intentar ganar este desafío.

El juego de Carlos, Diana, Eduardo y Fátima.

 

¿Existe una estrategia ganadora? Pensad un poquito antes de leer el resto…

Antes de razonar los entresijos del juego en el caso de cuatro personas, vamos a volver a analizar el caso de Ana y Blas de otra manera. Podríamos pensar en la tarjeta roja como un 0 y en la tarjeta negra como un 1. Entonces, la estrategia de Ana, como se ha explicado antes, se centraría los casos 00 y 11, que podría interpretarse como «la suma de nuestras tarjetas es par» (0+0=0 o 1+1=2). Y con esta nueva manera de pensar, la estrategia de Blas, que se centraría los casos 01 y 10, sería “la suma de nuestras cartas es impar” (0+1=1 o 1+0=1). Con este nuevo enfoque, vuelve a estar claro que uno de ellos debe tener razón necesariamente.

El caso de cuatro personas es una generalización del anterior y depende de la noción de aritmética modular, en particular, de las congruencias módulo 4. Ahora no basta con pensar “los palos son iguales» o «los palos son diferentes”; los jugadores deben afinar un poco más. Vamos a asignar a cada palo a un número: los tréboles son 0, los diamantes 1, los corazones 2 y las picas 3.

Es decir, si por ejemplo Carlos mira las frentes de sus colegas y ve corazones (Diana), corazones (Eduardo) y picas (Fátima), lo interpreta como 2+2+3=7. Supongamos que el palo de la carta de Carlos es de tréboles, que obviamente él desconoce. Consideremos entonces las siguientes estrategias:

1. Carlos adivina su palo suponiendo que la suma total debe de ser múltiplo de 4. Por ejemplo, si ve corazones, corazones y picas, propone que su carta es de diamantes, porque de este modo obtiene que 2+2+3+1=8.

2. Diana adivina su palo suponiendo que la suma total debe de ser congruente con 1 módulo 4. En el ejemplo que nos ocupa, ve tréboles (Carlos), corazones (Eduardo) y picas (Fátima) y, por lo tanto, propone para su propia carta tréboles, ya que así resulta: 0+2+3+0=5 (el resto de la división por 4 es 1).

3. Eduardo adivina su palo para que la suma total sea congruente con 2 módulo 4. En efecto, Eduardo ve (Carlos), corazones (Diana) y picas (Fátima), con lo que induce que su carta es de diamantes, al obtener la suma 0+2+3+1=6 (el resto de la división por 4 es 2).

4. Y, por último, Fátima adivina su palo pensando en que la suma total sea congruente con módulo 4. Ve tréboles (Carlos), corazones (Diana) y corazones (Eduardo), con lo que propone que su carta es de picas, al hacer la adición 0+2+2+3=7 (el resto de la división por 4 es 3).

En este ejemplo, la que acierta es Fátima. Pero está claro que, para cualquier otra combinación aleatoria de palos, una de las afirmaciones de Carlos, Diana, Eduardo o Fátima es necesariamente correcta (y solo una).

Si continúa de esta manera, Tomás va a perder mucho dinero en esta comida… probablemente para regocijo de sus colegas.

Referencia

$50 for All, Futility Closet, 27 de agosto de 2021

Sobre la autora: Marta Macho Stadler es profesora de Topología en el Departamento de Matemáticas de la UPV/EHU, y colaboradora asidua en ZTFNews, el blog de la Facultad de Ciencia y Tecnología de esta universidad

El artículo Estrategias ganadoras en un par de juegos de cartas se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Josu Lopez-Gazpio

2016an Arizonako Unibertsitateko Kevin Wagner astronomoak eta bere lankideek hiru eguzki zituen planeta baten aurkikuntzaren berri eman zuten Science aldizkarian. Sei urte beranduago eta beste talde baten behaketa luzeagoaren ondoren, jatorrizko ikerketa horretan akatsak egin zituztela onartu berri dute.

Kevin Wagner eta lantaldeak aurkitutako ustezko planeta hori ez zen planeta bat, urrutiago kokatutako izar baten argi-seinalea baizik. Gertakari hau, zalantzarik gabe, zientziaren metodoei buruz hausnartzeko baliagarria da.

Irudia: Wagnerren taldeak behatutako planeta urrutiago kokatutako izar baten argia besterik ez zen. (Argazkia: ipicgr – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

2016ko udan Wagnerrek eta bere lankideek planeta oso berezi baten aurkikuntzaren berri eman zuten. Ikerketaren emaitzak izen handikoa den Science aldizkarian argitaratu ziren. Hainbat hedabidek zabaldu zuten albistea eta NASAk berak ere HD 131399Ab planetaren aurkikuntzaren berri eman zuen. Aipatutako planeta oso planeta gaztea zen, 16 milioi urte besterik ez zituen -Lurrak 4.500 milioi urte ditu-. Jupiter baino lau aldiz handiagoa zen eta bertan urteak 5 mende irauten zituen. Centaurus konstelazioan kokatuta zegoen, Lurretik 340 argi-urtera. Aurkitutako exoplanetarik gazteenen artean sailkatzen zen. Hala ere, bazuen are bereziagoa egiten zuen beste ezaugarri bat: bere zeruan hiru eguzki zeuden.

Wagner eta bere lankideek azaldu zuten bezala, planeta horren urteak irauten dituen bost mendeetatik hirutan hiru eguzki ikus zitezkeen zeruan. Ikerketa Atakamako basamortuan dagoen VLT teleskopioari esker egin zuten. Teleskopioaren ardura duen ESO European Southern Observatory erakundeak ere 2016ko uztailean adierazi zuen planeta harrigarria zela HD 131399Ab izenekoa.

Orain arte kontatutakoa polita da oso. Are politagoa litzateke egia balitz. Alabaina, Arizonako Unibertsitateko Wagner ikertzaileak eta 2016ko lana sinatzen zuten gainontzeko ikertzaileek ikerketarekin atzera egiten dutela adierazi dute. Science aldizkari berean argitaratu dute oharra eta bertan argi diote zein den lanaren akatsa. Planeta hori ez da inoiz existitu: litekeena da positibo faltsu bat izatea. Akatsaren berri Nielsen astronomoak eta bere lankideek eman zuten The Astronomical Journal aldizkarian. Bigarren talde horrek teleskopio bera erabili zuen, baina, tarte luzeagoz behatu zuen ustezko planeta. Haien ikerketen arabera, emaitzak argiak dira eta ustezko HD 131399Ab planeta urrutiago dagoen izar baten argi-seinalea besterik ez da. Hiru eguzki dituen planeta harrigarri hori, beraz, ez da existitzen eta ez da inoiz bertan egon. Wagnerren taldeak Nielsenen hipotesia baieztatzen zuen beste ikerketa-lan bat argitaratu zuen 2022ko urtarrilean, beraz, badirudi bi taldeek egindako behaketek orain bai, norabide bereko emaitzen alde egiten dutela.

Planeta horrekin gertatutakoak zientziaren eta argitalpen-prozesuen zenbait argi-ilun agerian jarri ditu. Alde batetik, zientziak ondo funtzionatzen duela erakusten du; izan ere, faltsugarritasuna zientziaren beraren ezaugarri garrantzitsuenetakoa da. Hain zuzen ere, teoria zientifiko batek esperimentu bidez bere aldeko edo kontrako datuak jasotzeko aukera eskaini behar du. Horixe da kasu honetan gertatu dena. Beste alde batetik, Wagnerren taldeak modu egokian jokatu du akatsaren berri izan ostean, izan ere, haien ikerketak ere egin dituzte eta Science aldizkarian bertan argi utzi dute hasierako lana bertan behera gelditu dela. Aldizkariaren jatorrizko ikerketan ere argi gelditzen da lanaren egoera zein den.

Alde positiboak alde batera utzita, badira aipatzeko modukoak diren beste kontu batzuk. Lehenik eta behin, sarean argitaratutako hainbat albistetan ez da adierazi zer den gertatu dena eta hiru eguzki dituen planeta existitzen dela pentsa dezake gehiago sakontzen ez duen edozein irakurlek. Zenbait hedabidetan horrela jokatzea ez da harrigarria, baina, aipatzekoa da NASAren edo ESOren webguneetan argitaratutako albisteetan ez dela eguneraketarik egin. Beste alde batetik, Wagnerren taldearen akatsa zientziaren argitalpen-prozesu eta lehiakortasunarekin ere lotu daiteke, ziurrenik.

Egungo zientzian sarritan ez dago astirik hausnarketa sakonak egiteko eta analisietan denbora-tarte luzeak hartzeko. Wagnerren taldeak 11 hilabeteko behaketa egin zuen eta adituen arabera, denbora-tarte hori oso laburra da distantzia horretara egon daitekeen planeta bat ikertzeko. Wagnerrek zituen datuen arabera planetaren hipotesia zuzena izan zitekeen arren, ziurrenik behaketa luzeago batekin ikusiko zuten planeta izar bat zela.

Informazio gehiago:

• Domínguez, N. (2022). Desaparece el planeta con tres soles, El País, 2022ko apirilaren 14a.
• Oranski, I. (2022). Triple sunrise, triple sunset: Science paper retracted when it turns out a planet is a star, retractionwatch.com, 2022ko apirilaren 14a.

Erreferentzia bibliografikoak:

Wagner, K., Apai, D., Kasper, M., Kratter, K., McClure, M., Massimo, R., Beuzit, J.-L. (2016). Direct imaging discovery of a Jovian exoplanet within a triple-star system, Science, 353(6300), 673-678. DOI: 10.1126/science.aaf9671

Nielsen, E.L. et al. (2017). Evidence that directly imaged planet HD 131399Ab is a background star, The Astronomical Journal, 154(6), 218. DOI: 10.3847/1538-3881/aa8a69

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Inoiz existitu ez zen planeta appeared first on Zientzia Kaiera.

El trabajo de Einstein sobre el efecto fotoeléctrico fue tan revolucionario como el de la relatividad, convirtiéndose en una de las teorías que darían un impulso definitivo a la creación de la mecánica cuántica. Aunque no tan llamativa como la teoría de la relatividad, fue el logro por el que mereció oficialmente el premio Nobel en 1921.

Cuando la luz incide sobre una placa de metal es capaz de arrancar electrones, provocando una corriente eléctrica, en esto consiste el efecto fotoeléctrico. Pero a principios del siglo XX, la teoría vigente de cómo la luz se movía no encajaba con lo que sucedía cuando se realizaba un experimento fotoeléctrico. En 1905, el “annus mirabilis” de Einstein, este publicó un artículo en el que ofrecía una solución que se basaba en la hipótesis de que la luz está formada por partículas discretas. Esta era una idea radical, pero que hoy se acepta completamente.

Heinrich Hertz fue el primero que se dio cuenta de la existencia del efecto fotoeléctrico en 1887, cuando bloqueó toda la luz que no necesitaba para un experimento eléctrico que estaba realizando. Hertz descubrió que las chispas eléctricas creadas por el aparato eran más débiles sin la luz adicional; por tanto, la luz misma que incidía en la placa de metal estaba induciendo electricidad. A finales del siglo XIX se tenía asumido que esta electricidad estaba específicamente constituida por los electrones que se habían arrancado de los átomos por la energía aportada por la luz incidente.

En 1902, el físico alemán Philipp Lénárd identificó algunos problemas con la idea de Hertz. Lénárd creía, al igual que sus contemporáneos, que la luz era una onda. Consecuentemente, podrían esperarse algunos resultados: más cantidad de luz aportaría más cantidad de energía a los electrones; una luz débil necesitaría un tiempo para transmitir suficiente energía a los electrones del metal como para arrancar algunos; y las dos afirmaciones anteriores serían independientes de la frecuencia de la luz incidente. Lénárd descubrió que no pasaba nada de todo esto. Cuando hizo que rayos de luz cada vez más intensos incidiesen sobre el metal, la cantidad de electrones arrancados aumentaba, pero siempre parecían tener la misma cantidad de energía. Además, los electrones comenzaban a escaparse en el momento en que la luz alcanzaba la placa, a no ser que la luz fuese de baja frecuencia, en cuyo caso no pasaba nada de nada. Lénárd hizo que estos problemas, con todo lujo de detalles y datos experimentales, fuesen conocidos públicamente (y ganó un premio Nobel por ello), pero no fue él el llamado a resolver el misterio.

Por otro lado, Max Planck también estaba trabajando con la radiación. Para resolver un conjunto de problemas completamente diferente, lanzó la hipótesis de que, quizás, la energía estuviese constituida por paquetes de tamaños específicos. En vez de un flujo continuo, la radiación estaría formada por “cuantos” de energía. En otras palabras, la radiación en vez de ser como un chorro de agua sería como una serie continua de pelotas de ping-pong. Al introducir esta idea, Planck consiguió que las matemáticas del trabajo que estaba realizando cuadrasen. Esto no quiere decir que Planck creyese necesariamente que la energía viniese realmente en paquetes discretos, al menos al principio pensó que esto no era más que un truco matemático que le había permitido salir de un atolladero.

Un truco matemático era la explicación física del efecto fotoeléctrico

Einstein, por su parte, estaba dispuesto a aceptar que este truco matemático podría representar la realidad física. El 17 de marzo de 1905 publicó un artículo en el que partía de la hipótesis de que la luz no era una onda, sino que estaba constituida por partículas no demasiado diferentes a los propios electrones. Si se adoptaba este salto conceptual todo parecía tener sentido. En vez de que el rayo de luz añadiese energía continuamente a los electrones de la placa metálica, ahora había que interpretar el efecto fotoeléctrico como si cada fotón (el nombre que le daría en 1926 Gilbert Lewis al cuanto de luz) pudiese afectar solamente a un electrón cada vez. Esto explicaba los tres problemas fundamentales que planteaba el efecto fotoeléctrico.

El primer problema era que la incidencia de luz con mayor energía no correspondía a la expulsión de átomos con más energía. Con la solución de Einstein, se puede apreciar que cambiar la intensidad de la luz simplemente significa que hay más fotones. Más fotones significa que hay más electrones expulsados del metal, pero ello no implica que un electrón en concreto tenga más energía.

El segundo problema era que las ondas de baja intensidad no necesitaban más tiempo para arrancar los electrones del metal, sino que lo hacían inmediatamente. Esto podía interpretarse como que había menos fotones en el rayo de luz incidente. Si bien menor número de fotones significa menor número de electrones, un fotón individual no va a tener problemas expulsando a un electrón en el momento en que golpee la placa metálica. No hay necesidad de que múltiples ondas de energía se acumulen a lo largo del tiempo dándole finalmente al electrón energía suficiente para liberarse.

El tercer problema era que, en el marco de la teoría ondulatoria de la luz, uno no esperaría que un cambio en la frecuencia afectase al resultado, pero sí lo hacía. La explicación está en el hecho de que la cantidad de energía de cada fotón individual es directamente proporcional a su frecuencia. Por debajo de cierta frecuencia, un fotón simplemente no tiene energía suficiente como para arrancar un electrón, no importa el número de fotones que se estrelle contra la placa de metal (recordemos que el electrón no acumula la energía).

La teoría de Einstein no solo proporcionaba explicaciones a los problemas planteados por el efecto fotoeléctrico; también daba formas de ser comprobada experimentalmente. Su teoría implicaba que había una correlación entre la frecuencia de la luz y la energía dada a los electrones. Esta correlación era algo que podía medirse.

A pesar del hecho de que la correlación era verificable y que la hipótesis de Einstein explicaba satisfactoriamente el efecto fotoeléctrico, llevó bastante tiempo a la comunidad científica aceptar que no era solo un truco matemático. Incluso Einstein necesitó varios años hasta que se comprometió con la idea de que la luz era realmente un haz de partículas. Robert Millikan, una década más tarde, llevó a cabo experimentos con objeto de probar que la teoría era falsa y, a pesar de que los resultados apoyaban continuamente la hipótesis de los cuantos, Millikan siguió durante años negándose a creer que no existiese una explicación alternativa.

Para los años 20 del siglo pasado, se aceptaba (casi) universalmente que la luz estaba constituida por cuantos, a pesar de que también pareciera comportarse como una onda. Esta dualidad onda-corpúsculo fundamental se convirtió en uno de los pilares de la teoría cuántica, algo que ocupó mucho más la cabeza de Einstein que la propia teoría de la relatividad en los siguientes 30 años.

Referencia:

Einstein, A. (2005). Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt [AdP 17, 132 (1905)] Annalen der Physik, 14 (S1), 164-181 DOI: 10.1002/andp.200590004

Sobre el autor: César Tomé López es divulgador científico y editor de Mapping Ignorance

Una versión anterior de este artículo se publicó en Experientia Docet el 27 de junio de 2010.

El artículo Einstein y el efecto fotoeléctrico se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Marta Macho

Charles Dickens (1812-1870) lan oso ezagunen egilea izan zen: Oliver Twist, David Copperfield, Bi hiriren istorioa edo Eguberri kanta. Idazle ingelesak, asmakizunen zalea izaki, kode propio bat asmatu zuen brakigrafian oinarrituta. Kode horretaz baliatuta, oraindik deszifratu ez diren testu batzuk «idatzi» zituen. Dickensek askotan erabili zuen takigrafia parlamentuko txostenak egiteko, gutunak idazteko eta oharrak hartzeko, baina ez dakigu zein sistema erabili zuen.

Dickens Kodea proiektuak idazle ingelesaren dokumentu takigrafiatu horiek deszifratzea du helburu. Claire Wood Leicesterreko Unibertsitateko (Erresuma Batua) Victoriar Literaturako irakasleak zuzentzen du proiektu hori, eta Hugo Bowles, Foggiako Unibertsitateko (Italia) Ingeleseko irakasleak ere parte hartzen du bertan.

Proiektu horretan ikertzen den testuetako bat «Tavistock gutuna» da, zeina New Yorkeko Morgan Liburutegi eta Museoan dagoen gordeta. Horrela deitzen zaio, Tavistock etxeko idazpurua duen paper batean idatzita zegoelako. Dickens eta bere familia 1851 eta 1860 artean etxe horretan bizi izan ziren.

1. irudia: ezkerretan, Charles Dickens (Iturria: Wikimedia Commons) eta eskuinean, «Tavistock gutuna». (Iturria: The Dickens Code)Dickens kodea Tavistock gutuna argitzeko

2021aren amaieran, Wood-ek eta Bowles-ek nazioarteko deia egin zuten gutun misteriotsu horren esanahia argitzen saiatzeko. Eskudirutan emandako sari bat eskaintzen zieten eskutitz horren esanahia erabat edo partzialki argitzen laguntzen zutenei. Izan ere, gutun horrek 150 urte baino gehiago zeramatzan gordeta museoan, eta inork ez zuen aurkitu bere gakoa. Munduko toki guztietako hainbat pertsonak erantzun zioten eskaera horri, eta jasotako ekarpenei esker, partzialki ebatzi da puzzlea. Eta puzzlea diot, edukiaren % 70 inguru pertsona bakoitzak bere aldetik ekarritako piezak elkartuz osatu baita. Hainbat «deszifratzaile amateurrek» testu zati itzuliak proposatu dituzte, eta horrela, ezkutuko esanahiak forma har dezan lagundu dute. «Tavistock gutunean» hainbat esamolde identifikatu dira: «igokunde-eguna», «datorren astean», «iragarkia», «baztertua», «itzulia», «faltsua eta bidegabea» edo «entzunaldi publikoan». Horiek guztiak apurka-apurka egokitzen joan diren pieza horietako batzuk dira, besteak beste, haiei esker aurkitu dira Dickensek aldizkari edo egunkariren batek baztertutako eskuizkriburen bat aipatzen zuen gutunaren data.

Hipotesi hori indartu egin da New Yorkeko museo batean Mowbray Morris The Times egunkariko gerenteak 1859an idatzitako gutun bat aurkitu ondoren. Gutun horretan, gerenteak barkamena eskatzen zion Dickensi, idazlearen iragarpenari uko egin zion langile baten erabakiagatik. Gerentea lege ondorioen beldur izango zen.

Iragarpen hori premiazkoa zen idazlearentzat, sozietate baten desegiteari buruzkoa baitzen: Dickens Household Words izeneko astekari baten jabekidea eta editorea zen. Idazlea haserretu egin zen Bradbury & Evans editoreekin, eta aldizkari berri bat sortzea erabaki zuen; bera izango zen jabe eta editore bakarra eta berak izango zuen kontrol osoa: All The Year Round. Dickensentzat lehentasunezkoa zen bi argitalpenen arteko trantsizioa ahalik eta azkarrena izatea, eta, jakina, aldi berean, Household Words astekariaren irakurleak erakarri nahi zituen bere proiektu berrira.

2. irudia: Household Words eta All The Year Round aldizkarietako azalak. (Iturria: Wikimedia Commons)

Enplegatuak emandako ezezkoarekin haserre, 1859ko maiatzaren 6an idazlea The Times egunkariko J.T. Delane editoreari zuzendu zitzaion, esku hartu zezan eskatzeko. Eta eskutitz horren kopia kriptiko bat gordeko zuen, lege arrazoiengatik beharbada: horixe da, hain zuzen, «Tavistock gutuna».

Delane-k Mowbray Morris-i pasatu zion Dickensen gutuna, eta hark hartu zuen gaizki-ulertuaren ardura; izan ere, bere langileei agindu zien iragarkiei uko egiteko, baldin eta nolabait gatazkatsuak zirela uste bazuten. Maiatzaren 9an, idazleari barkamena eskatzeko gutun bat idatzi zion, New Yorkeko museoan aurkitutakoa, eta Dickensen iragarkia argitaratzeko agindua eman zuen.

Gutun hori ulertzea, partzialki bada ere, lagungarria izan daiteke hobeto ulertzeko Dickensen metodo takigrafikoa, bere bizitza eta bere obra. Oraindik egilearen eskuizkribu zifratu asko daude itzultzeke. Detektibe lan hori zehaztasun matematikoz egin da, eta, ziurrenik, Akademiako pertsonen ikerketei eta aurkitzeko irrikaz dagoen boluntario baten lankidetzari esker egingo da.

«Tavistock gutunak» Dickensen tratu komertzialen berri ematen digu; gainerako eskuizkribuak Dickensen apaletako liburuen laburpenak, bat-bateko diskurtsoak edo ipuin ezezagunak izan daitezke.

Claire Wood

 

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@Martamachos) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko otsailaren 16an: El proyecto «Código Dickens»: descifrando la «carta de Tavistock».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Dickensen idatzi kodetuak deszifratzeko proiektua appeared first on Zientzia Kaiera.

El E-Fan_X es un modelo experimental de Airbus, en el que uno de sus cuatro motores es eléctrico. Lanzado en 2017, ha supuesto un paso de gigante hacia la aviación eléctrica. Fuente: Airbus

El sector aeroespacial europeo emplea habitualmente materiales compuestos de plástico termoestable —también conocidos como composites basados en resina epoxi—, de bajo peso y alto rendimiento, en muchas aplicaciones. Sin embargo, estos materiales no son tan resistentes a las altas temperaturas como los componentes metálicos de las aeronaves, lo cual puede comprometer la seguridad en situaciones en las que se alcancen temperaturas extremas. Con el objetivo de mejorar el comportamiento de los actuales composites termoestables ante las exigencias de la cada vez mayor electrificación de la aviación, el equipo de investigación HITCOMP (High Temperature Characterization and Modelling of Thermoplastic Composites), coordinado por la Universidad Carlos III de Madrid (UC3M) ha planteado una alternativa: el uso de nuevos materiales termoplásticos basados en resinas PAEK.

Las resinas PAEK (siglas en inglés de poliariletercetona) constituyen una familia de plásticos semicristalinos en la que se forman cadenas de anillos de benceno con dos sustituciones (grupos arilo, fenilenos) unidos por eslabonaes que contienen oxígeno: alternativamente éter (R-O-R) y cetona (R-CO-R). Su temperatura de procesamiento está en el rango de 350-450 ºC. Suelen emplearse en impresoras 3D. Esta técnica ya tiene amplio uso aeroespacial.

«El sector aeroespacial está en proceso de transición hacia un avión más eléctrico. Esto implica más fuentes de calor y eventualmente de fuego, aumentando el efecto térmico sobre la estructura. En este marco, nuestro proyecto tiene como objetivo establecer una metodología innovadora que permita una caracterización de los termoplásticos que implique menos recursos y mejore la predicción de su comportamiento y resistencia cuando se someten a cargas mecánicas o a eventos de fuego y altas temperaturas».

Fernando López, investigador principal y coordinador del proyecto HITCOMP. Departamento de Física de la UC3M

En el transcurso del proyecto HITCOMP se ha demostrado que los componentes fabricados con una base termoplástica son más eficientes, desde el punto de vista de sus propiedades térmicas, que los composites termoestables. Una propiedad conocida que los hace muy útiles es que se pueden volver a fundir, moldear, procesar y reciclar, sin necesidad de ningún proceso de curado adicional para endurecerse y fraguar. Además, son materiales más versátiles, baratos y ecológicos que los composites termoestables convencionales y tienen una vida útil mayor, gracias a su alta capacidad de recuperación —pueden reciclarse o repararse con mayor facilidad— y su resistencia a la fatiga —el desgaste por uso— y la corrosión. La introducción de estos materiales supondría contar con aviones más seguros y ligeros, que consuman menos combustible, aprovechen mejor la energía y reduzcan sus emisiones.

Para sacar el máximo partido a los termoplásticos en la industria aeroespacial, dada su tendencia a fundirse y deformarse a altas temperaturas, hay que caracterizar su comportamiento cuando son sometidos a sobrecalentamientos, al fuego y a cargas mecánicas. Para conseguir mediciones precisas y no intrusivas de la temperatura real de los materiales durante las pruebas de fuego, el proyecto HITCOMP ha desarrollado un laboratorio de ensayos con técnicas novedosas de termografía infrarroja. El objetivo final es realizar ensayos virtuales de los termoplásticos y comparar sus prestaciones en aplicaciones reales con las de los composites termoestables convencionales.

Las medidas obtenidas mediante termografía infrarroja permiten realizar simulaciones por ordenador, que virtualizan los ensayos para seleccionar este tipo de materiales en la industria aeronáutica. Se espera que con su aplicación «disminuya notablemente el número de ensayos de validación, que son obligatorios y que encarecen y retrasan enormemente la aprobación de este tipo de materiales en la industria». A día de hoy, ya se han transferido a Airbus los modelos y equipos infrarrojos para que pueda estudiar su aplicación industrial.

Durante el proceso de investigación, el equipo también ha desarrollado un nuevo método —inspirado en los resultados previos del Laboratorio de Sensores, Teledetección e Imagen en el Infrarrojo de la UC3M (LIR-InfraRed LAB)— que permite utilizar estas técnicas de imagen infrarroja para determinar, a distancia y sin contacto, las propiedades térmicas de estos materiales.

Sobre el autor: César Tomé López es divulgador científico y editor de Mapping Ignorance

El artículo Termoplásticos basados en resinas PAEK para la aviación eléctrica se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Juanma Gallego

Ikerketa baten arabera, lo egiten den bitartean logelan argia egonez gero, bihotz abiadura eta glukosa mailak handitzen dira, zenbait gaitz garatzeko arriskua handituz.

Gizakiak aspaldi irabazi zion borroka gauari, eta hori, zalantza barik, izugarrizko abantaila izan da espeziearen eboluzioan. Argi artifizialari esker, izugarri handitu dira gizateriaren aukerak. Sabanaren erdian lehoi bat uxatzeko aukera izan lehen une horretatik gaueko ordu txikietan liburu bat irakurtzeko aukera izateraino, iluntasunaren erdian eguna pizteak argia eman dio gizateriari, bai zentzu literalean zein modu alegorikoan.

1. irudia: argi kopurua urria izanda ere, lo egiten den bitartean argi horrek ondorio fisiologikoak dituela ezagutarazi dute. (Argazkia: Shane – erabilera libreko argazkia. Iturria: Unsplash.com)

Ohi bezala, aho biko ezpata da hau, eta abantailak desabantailak baino askoz handiagoak izanda ere, bueltan dauden ondorioak ere ezagutu behar dira. Kasurako, O oráculo da noite liburuan Sidarta Ribeiro neurozientzialariak jasotakoa. Dioenez, argi artifizialaren hedaduraren ondorioz, 1910. urtean estatubatuarrek bederatzi ordu lo egiten zituzten batez bestean, baina 1975ean loaldiaren iraupena zazpi ordu eta erdira izatera pasa zen. Ernetasuna handitzeak, alabaina, ezinbestean prezio bat du bueltan.

Gutxiago lo egiteaz gain —horrek dakartzan ondorioekin—, arazoa are handiagoa da aintzat hartzen badugu lo gaudenean ere askotan argia ez dela guztiz desagertzen. Zientzialari talde batek horren ondorioak zeintzuk diren argitu nahi izan du, eta atera dituzten emaitzak arras esanguratsuak dira.

Logelan argi gutxi

Esperimentu batean, hogei lagun jarri dituzte lotan, lo laborategi batean, eta haien gaineko datuak eskuratu dituzte, zuzenean lo kalitatea neurtzeko zein odol analisia egiteko. Entzefalogramaz gain, zain barneko kateterra izan dute uneoro. Lehen gau batean, guztiek egin dute lo argi gutxiko gela baten —nahiko hitsa den 3 luxeko argiztapenarekin—. Bigarren gauean, berriz, hamarrek argi gutxiko loaldia errepikatu dute, eta beste hamarrek 100 luxeko argiztapena duen gela batean egon dira; hots, argi gehiagorekin lo egin dute. Esnatu direnean, glukosa eta intsulina mailak neurtu dizkiete guztiei.

PNAS aldizkarian argitaratutako ikerketa batean bildu dute esperimentu horretan ikasitakoa. Egileen esanetan, argiarekin lo egin dutenek osasun arazoak izateko joera gehiago izango dute.

“Ikerketa honen emaitzek erakusten dute logelan argiztapen moderatuarekiko esposizio gau bakar batek glukosari eta erregulazio kardiobaskularrari eragin diezaiekeela”, nabarmendu du prentsa ohar batean Northwesterngo Unibertsitateko (AEB) ikertzaile Phyllis Zeek. Aldaketa horiek hainbat gaitz garatzeko arrisku faktore direla erantsi du, hala nola bihotzeko gaixotasunak, diabetesa eta sindrome metabolikoa. Horregatik, ohartarazi du, “garrantzitsua da lo egiten den bitartean argiarekiko esposizioa saihestea, edo hori ahalik eta txikiena izatea”.

2. irudia: ikertzaileek ahalik eta argi gutxienarekin lo egiteko gomendatu dute, edota argi ahalik eta gorrienarekin. (Haley Truong – erabilera libreko argazkia. Iturria: Unsplash.com)

Egunean zehar argiarekiko esposizioak bihotz maitasuna handitzen duela ezagutzen dute zientzialariek. Mekanismo hori nerbio sistema sinpatikoaren bitartez kudeatzen da. Baina zientzialariek jakin nahi izan dute ea efektu berdina sortzen ote den lo egoten dugun bitartean. Printzipioz, lo egitean sistema parasinpatikoa arduratzen da gorputza kontrolatzeaz.

Logelan tonu gorrietako argia hobe

Aurreko beste ikerketa batek loaldian argiarekiko esposizioaren eta gehiegizko pisuaren arteko lotura zegoela ikusi zuen, emakumeen artean bederen. Ikertzaileek diote oraingo ikerketa honetan aurkitu dutela horren zioa.

Ikusi dutenez, argi gehiagorekin lo egitean, intsulinarekiko erresistentzia handitzen da hurrengo goizean —30 minutu inguru irauten du efektuak—. Hori gertatzen denean, zelulek ez dute intsulina behar bezala jasotzen, eta, ondorioz, energia eskuratzeko behar duten glukosa erabiltzeko moduan ez daude. Diabetikoek eta haien senideek ondo dakitenez, halako egoeratan pankreasa saiatzen da egoera bideratzen intsulina gehiago sortzen. Alabaina, odolean dagoen glukosa maila handitu egiten da.

Prentsa oharrean aipatu ez badute ere, emaitzek ez dute erakutsi argiak loaldi zatikatuagoak bihurtzen dituenik, ezta loa arautzen duen melatonina hormonaren mailetan aparteko eragina duenik. Modu berdinean, zientzia artikuluan onartu dute ezin dutela erabat frogatu argiak sistema sinpatikoa aktibatzen duenik, baina “emaitzek aukera hori sustengatzeko indar gehiago” ematen dutela ziurtatu dute.

Hortaz, ikerketa lerro honek bide polita ireki du argiak loan duen efektuaz gehiago ikasteko, eta, batez ere, aintzat hartzeko horrelako ohiturek izan ahal duten efektua. Badaezpada ere, egileek gomendatu dute ahalik eta argi gutxienarekin lo egiteko, edota begien aurrean jartzen den banda horietako bat erabiltzeko; eta, argia behar izatekotan, urdin koloretik aldendu eta ahalik eta tonu gorrienetara jotzeko gomendatu dute, horien efektua burmuinean arinagoa delakoan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Mason, Ivy C. et al. (2022). Light exposure during sleep impairs cardiometabolic function. PNAS, 119 (12), e2113290119. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.2113290119

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Argipean lo egiteak osasun arazoak sorrarazi ditzake appeared first on Zientzia Kaiera.

Laia Alegret

El buque de perforación oceánica Joides Resolution en el mar de Tasmania (océano Pacífico), durante la expedición a Zelandia. Foto: Adam Kurtz, IODP, CC BY-NC-ND

 

Zelandia es todo un continente oculto bajo las aguas del Pacífico, del que únicamente aflora una mínima parte: las islas de Nueva Zelanda y Nueva Caledonia.

El séptimo continente, que aún no figura en los libros de texto, se separó de Australia y de la Antártida hace unos 80 millones de años. Tras aquella separación sufrió importantes movimientos verticales, con momentos en los que estuvo sumergido a miles de metros de profundidad y otros en los que ascendió hasta la superficie. En la actualidad está escondido bajo el mar en un 94 %.

En 2017 se reconoció oficialmente como un continente, y ese mismo año España participó en una expedición internacional para explorarlo en detalle.

Entonces recibí una carta aceptando mi solicitud para participar como científica en una expedición internacional para explorar ¡un continente!

Zelandia, el séptimo continente, en gris en el mapa, está casi en su totalidad sumergido bajo las aguas del Pacífico. Sólo afloran sus montañas más altas: las islas de Nueva Zelanda y Nueva Caledonia. Imagen: Laia Alegret, modificada de Mortimer et al. (2017).

En pleno siglo XXI, cuando la atención general está puesta en las misiones espaciales, parecía impensable que todavía quedara un continente prácticamente desconocido: Zelandia.

La razón por la que no se conocía es que se encuentra sumergido, casi por completo, a más de 1 000 m de profundidad bajo las aguas del Pacífico. Solo afloran sus montañas más altas, las islas de Nueva Zelanda y Nueva Caledonia, que apenas constituyen un 6 % de su superficie.

 Extensión de Zelandia (delimitada por una línea rosa), y su topografía. La mayor parte del continente se encuentra sumergido a profundidades de entre 1 000 m y 3 000 m.
Imagen: World Data Center for Geophysics & Marine Geology (Boulder, CO), National Geophysical Data Center, NOAA, Public domain / Wikimedia Commons

Como geóloga, la participación en esta expedición era una oportunidad única, comparable a las gestas de los descubridores de siglos pasados cuando exploraban mares y tierras desconocidos.

Pero en aquel momento quizás no fui consciente de la gran suerte que tuve de ser aceptada en el equipo como investigadora española. Algo que no podrá volver a repetirse. En 2022, la participación de España en el consorcio que financia estas expediciones de perforación submarina ha sido suspendida, tras 5 años sin abonar su cuota. Esto frena nuestra participación en un mar de descubrimientos.

La expedición a bordo del Joides Resolution

El 27 de julio de 2017 el buque Joides Resolution partía del puerto de Towsnville (Australia) para extraer sondeos del fondo marino y estudiar en detalle el séptimo continente. Los otros seis, desde el punto de vista geológico, son Eurasia, África, Norteamérica, Sudamérica, Australia y la Antártida. A bordo, 32 científicos de 12 países diferentes, técnicos de laboratorio, sondistas, el personal y la tripulación del barco… hasta un total de 146 personas.

Participantes de la expedición a Zelandia, en la proa del buque Joides Resolution. Foto: Tim Fulton, IODP/JRSO

Durante dos meses navegamos por el mar de Tasmania perforando sondeos, lanzando cilindros huecos al fondo marino y recuperándolos rellenos del sedimento depositado a lo largo de 70 millones de años. Trabajamos en turnos de 12 horas, los 7 días de la semana, haciendo frente a los fenómenos meteorológicos y a los problemas técnicos derivados de una campaña que fue pura exploración.

Técnicos de laboratorio, introduciendo en el barco uno de los sondeos extraídos del fondo del océano. Foto: IODP

Cada científico estudiaba un aspecto de las muestras en los laboratorios del barco. Los paleontólogos estudiábamos los miles de fósiles microscópicos que aparecían, mientras reforzábamos los abdominales al tratar de mantenernos erguidos frente al microscopio con el fuerte oleaje del mar de Tasmania. Pero siempre con la convicción de que estábamos haciendo un nuevo descubrimiento con cada núcleo de sedimento que llegaba al barco.

La autora, Laia Alegret, observando fósiles microscópicos en el laboratorio de Paleontología del buque Joides Resolution, durante la expedición a Zelandia. Foto: Debra Beamish

Recuperamos más de 3 kilómetros de sondeos y llegamos a perforar a casi 5 kilómetros de profundidad bajo la columna de agua.

El 26 de septiembre de 2017 desembarcamos en Hobart (Tasmania). Aún recuerdo las bromas sobre la novedad de volver a caminar y vivir en tierra firme. Desde entonces, los 32 científicos hemos seguido colaborando en el estudio de Zelandia.

Los análisis del sedimento depositado a lo largo de millones de años en los fondos marinos han permitido reescribir la historia geológica de un continente, Zelandia, y entender su relación con los movimientos de las placas tectónicas, los riesgos geológicos y el cambio climático.

Reescribiendo la historia de Zelandia

Al contrario de lo que se pensaba, hemos demostrado que, desde que Zelandia se separó de Australia y de la Antártida hace 80 millones de años, ha sufrido grandes movimientos verticales, con momentos en los que hubo tierra firme y otros en los que se hundió a miles de metros de profundidad.

Esto lo hemos deducido a partir de los fósiles microscópicos encontrados. El grupo estrella para reconstruir la profundidad de las aguas es el de los foraminíferos bentónicos, unos organismos unicelulares que protegen su única célula mediante una concha. Ocupan el mayor hábitat del planeta, los fondos marinos desde las playas hasta las llanuras abisales, y sus miles de especies son diagnósticas de la profundidad. Algunas de las muestras de Zelandia contienen especies típicas de medios profundos, mientras que en otras muestras predominan las especies características de playas someras, e incluso otros fósiles procedentes de tierra firme como restos de plantas, polen, esporas e insectos.

Conchas fosilizadas de foraminíferos bentónicos de Zelandia. Fotografías tomadas mediante microscopía electrónica de barrido (Servicio General de Apoyo a la Investigación-SAI, Universidad de Zaragoza). Las barras de escala corresponden a 100 micras.
Laia Alegret

Estos movimientos se han relacionado con la subducción de la corteza oceánica del Pacífico por debajo de la corteza continental, un proceso que genera fricción de materiales, calor, riesgos geológicos como terremotos, maremotos y vulcanismo, y que también conduce a la formación de recursos minerales.

El océano Pacífico está prácticamente rodeado por zonas de subducción, que conforman el Anillo de Fuego del Pacífico. Los procesos de subducción se producen hoy en día en multitud de lugares del planeta, incluido el Mediterráneo, y el estudio de Zelandia ha sido fundamental para conocer mejor cómo se desarrollan.

En Zelandia encontramos también sedimentos clave para la investigación sobre el cambio climático. En los sondeos hemos identificado eventos de calentamiento global ocurridos en el pasado y que pueden ser empleados para mejorar los modelos predictivos del actual cambio climático. Estos y otros resultados se están publicado en revistas científicas de primer nivel y han propiciado el desarrollo de más proyectos y colaboraciones internacionales. La investigación de las muestras de Zelandia sigue en marcha, y dará lugar a muchos más descubrimientos.

Punto final a la participación de España

Desde 1968, los programas internacionales de perforación oceánica han recuperado sondeos de los fondos oceánicos para dar respuesta a preguntas fundamentales sobre el funcionamiento de nuestro planeta, las fuerzas que lo gobiernan, los cambios climáticos, la vida y la evolución.

La colaboración internacional contribuye no sólo a financiar las expediciones, sino también a formar grupos multidisciplinares de científicos que trabajan con objetivos comunes. Dicen que la unión hace la fuerza, y estos programas benefician a la comunidad global, a los países que participan y a los científicos, que establecen lazos de colaboración muy estrechos en redes internacionales.

España participa en los programas internacionales de perforación oceánica a través del consorcio europeo ECORD, que recibe aportaciones económicas de cada uno de sus países integrantes. La contribución española era de las más modestas del consorcio, pero permitía que científicos de centros españoles participaran en las expediciones y en los comités científicos asesores.

En 2017 dejó de contribuir al programa y desde entonces el Ministerio de Ciencia e Innovación no ha solventado la situación, por lo que la participación de España ha sido finalmente suspendida en marzo de 2022. Sería deseable que el Gobierno de España llegara pronto a un acuerdo que nos permita volver a participar en todo un mar de descubrimientos.

Sobre la autora: Laia Alegret es catedrática de paleontología de la Universidad de Zaragoza

Este artículo fue publicado originalmente en The Conversation. Artículo original.

El artículo La exploración de Zelandia, el continente sumergido se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Medikuntza

Rose Frisch, emakumeen ugalkortasunaren ikerketan aitzindaria izan zen. Hari esker ezagutzen dugu, hain zuzen, gorputzeko gantzak ugalkortasunarekin duen harremana. Leptina gantz-ehunean sortutako hormona da, eta funtsezko zeregina du gorputza erregulatzeko prozesuetan, hala nola, apetitu eta asetasun sentsazioa sortzen du, eta emakumeetan, obulazio zikloan ere egina du. Frischek erakutsi zuen gorputzeko gantz portzentaje txikiegiak ziklo hormonala eten eta emakumeen emankortasuna murriztu dezakeela. Datu guztiak Zientzia Kaieran.

Prostatako minbiziaren eta bakterioen artean lotura dagoela frogatu dute. European Urulogy Oncology aldizkarian argitaratu da lana, eta, argitu dutenez, ez dute frogatu bakterioek minbizia eragiten dutela. Hobeto esanda, ikusi da bost bakterio mota agertzen direla prostatako minbizia azkar garatzeko arrisku handiagoa duten gizonezkoetan. 600 gizonezkoren gernu laginak aztertu dituzte; batzuk prostatako minbizia zuten eta beste batzuk ez. Datu horiekin ikusi dute gernuan, prostatan edo tumoreetan espezie horietako bat edo gehiago zuten gizonek 2,6 arrisku handiagoa zutela gaitzaren fase larriagoetara heltzeko. Bakterio mota horiek, beraz, aukera eman dezakete minbizia aurreikusteko. Azalpenak Berrian.

EHUko, Gurutzetako ospitaleko eta CIC Bioguneko ikertzaile talde batek malkoak aztertu dituzte Parkinsonen gaixotasuna diagnostikatzeko. Begietan gaixotasun batzuk atzeman daitezke, garunean gertatzen ari den aztarnak baitituzte batzuetan.  Hori kontuan izanik, ikerketa-talde honek Parkinsona duten 27 pertsonaren malkoetako proteinak alderatu dituzte kontrol taldeko beste 27 pertsonaren malkoetako proteinekin. Alderaketa egitean ikusi zuten sei proteina prozesu neurodegeneratiboei lotuta zeudela, eta parkinson gaixoek horietatik bost proteina gainadierazita zeuzkatela. Horrela, bost biomarkatzaile identifikatu dituzte gaixotasun hau malkoen bidez diagnostikatzeko. Jakes Goikoetxeak azaltzen du Berrian: Malkoak parkinsona ikusteko.

Klima-aldaketa

Kantauri itsasoak mediterraneoaren antza izango du hurrengo hamarkadetan. IPCCren 6. ebaluazio txosteneko bigarren atalak Europari buruzko ikerketak jaso ditu, eta hauen esanetan, munduaren berotzea hiru gradukoa balitz, Euskal Herriko klima ozeaniko epela klima mediterraneoa eta subtropikala bihurtuko litzateke. Honek, noski, ondorio larriak izango ditu lurraldean; itsas mailak gora egingo du, uretako ekosistemetan ondorio nabariak egongo dira, eta arrantzak ere sumatuko ditu zailtasunak. Euskal Herriko hondartzak ere txikitu egingo direla aurresan dute. Baina beste gisa bateko ondorioak ere eragingo ditu klima-aldaketak. Cristina Linares Espainiako Karlos III.a Osasun Institutuko zientzialari titularrak azaldu duenez, klima-larrialdiaren ondorioz etor daitezkeen muturreko fenomeno meteorologikoek zein lurraren berotzeak gizakiaren osasun fisiko eta psikikoan kalteak ekarriko ditu. Ebidentzia zientifikoak esaten du bero-boladak eta emozio- zein portaera-desorekak lotuta daudela. Horrez gain, pentsatzen da ingurune degradatuak estutasun psikiko eta estres existentzial mota bat eragingo duela gugan.

Tommaso Cancellario Nafarroako Unibertsitateko ikertzailea da eta bere lana ur gezan ibiltzen diren odonatu espezieak (burruntziak eta sorgin orratzak) aztertzean datza. Bere ikerketaren emaitzen arabera, odonatuek garrantzi handia dute ur gezako ekosistemetako klima-aldaketaren indikatzaile gisa. Izan ere, odonatu helduak asko mugitzen dira espazioan, eta inguruko baldintzak egokiak ez direla ohartzen direnean, alde egiten dute. Cancellariok azaldu duenez, tenperatura igoeren eta prezipitazioen murrizketaren ondorioz, Mediterraneoko inguruetan odonatu espezie kopurua progresiboki jaitsiko da.  Azalpenak Berrian: Burruntziak, leku egokiaren bila.

Osasuna

Baliteke agente infekzioso bat egotea umeetan agertu den hepatitis kasuen atzean. Ingalaterran eman dira kasuak bereziki, 16 urtetik beherako adingabeen artean. Espainian ere agertu dira lehen kasuak Madrilen, Aragoin eta Gaztela Mantxan. Europako Gaixotasunen Prebentzio eta Kontrolerako Erakundeak azaldu du hipotesi hau, eta, diotenez, ez dira agertu eritasuna eragiten duten ohiko birusak, hau da, A, B, C, D eta E hepatitisaren birusak. Erakundeak erantsi du analisi toxikologikoen arabera toxikoekiko esposizio batek sortuak izan daitezke infekzio hauek, baina ikerketekin jarraituko dute.

Journal of Clinical Oncology aldizkarian argitaratutako ikerketa batek erakutsi du tratamendu onkologikoen albo-ondorioak larriagoak izaten direla emakumeetan. Emakumeetan, albo-ondorio larriak gizonetan baino % 34 ohikoagoak dira. Immunoterapian, bestalde, aldea are nabarmenagoa da, emakumeek albo-ondorioak % 49 gehiagotan izaten baitituzte. Ikerketa honek erakutsi du lehentasunezkoa dela ondorioak sexuaren arabera ikertzea. Bereziki, kontuan izanda immunoterapian dagoela alderik handiena, eta tratamendu hori gero eta ohikoagoa bilakatzen ari dela. Ana Galarragak azaltzen du Elhuyar aldizkarian.

Bioaraba Institutuko zuzendari zientifiko Marian Garcia Fidalgo fisikariak erradioterapia erabiltzen du gaitzak atzeman eta sendatzeko. Ia-ia tumore irmo gehienetan erabiltzen da erradioterapia, baina Fidalgoren taldeak bereziki prostatako edo bularreko tumoreak tratatzen ditu. Erradioterapiak minbizi-zelulak hiltzen ditu, haien ugalketa saihestuz. Hala ere, argi utzi du erradiazioaren dosiak aurretiaz kalkulatzea oso garrantzitsua dela, gehiegi erabiliz gero, ehunak kaltetu baitaitezke. Azaldu deunez, bere pregoiaren mezua zientziaren rola aldarrikatzea izango da.

Genetika

Kolon eta ondesteko minbizia oso hedatua dagoen gaitza da eta hildako asko eragiten ditu. Minbizi honen inguruko hiru ikuspegi biologikoko ikerketa ekarri du Koldo Garciak:  gorotzetan aurkitzen diren bakterioak eta metabolitoak, eta pertsonaren gene-aldaerak. Ikusi ahal izan da pertsonaren gene-aldaera batzuk bakterio eta metabolito batzuen kopuruarekin harremana dutela. Bestalde, hiru datu-mota horiek erabiltzea osagarria dela azaldu du, nolabait, datu-mota bakoitzak kolon eta ondesteko minbizia garatzeko aukeren zati bat jasotzen baitu. Informazio gehiago Edonola blogean: Kolon eta ondesteko minbizia hiru ikuspegi biologikotatik.

Ingurumena

Plastikoen inguruko artikulua irakurri daiteke Zientzia Kaieran. Lehenengo plastiko sintetikoa, bakelita, 1907an agertu zen, telefono finkoen eta vintage irratien karkasa egiteko. Dakigunez, plastikoak oso iraunkorrak dira; plastikozko edalontzi batek 50 urte behar ditu degradatzeko, plastikozko botila batek 450 urte, arrantzatzeko sare batek 600 urte eta erabili eta botatzeko pixoihalek 450 urte. Baina zenbait adituk zalantzan jarri dute zifra horien zehaztasuna, plastikoen iraunkortasuna ingurunearen araberakoa delako. Hala ere, plastiko asko ez dira degradatzen edo denbora-tarte oso luzeak behar dituzte horretarako. Gainera, plastiko hondakin gehienak zati ñimiñoak dira eta itsasoaren azalaren azpitik zabaltzen dira, atmosferan, edo kostaldeko sedimentuetan, eta kutsadura hau oraindik ez dakigu nola erremediatu.

Antropologia

Kulturak pisu gutxi du usainari buruzko pertzepzioan, Suediako Karolinska Institutuko eta Erresuma Batuko Oxfordeko Unibertsitateko ikertzaileek ondorioztatu dutenez. Emaitzen arabera, pertsonek usainen inguruko zaletasun orokorrak partekatzen dituzte, beren jatorri kulturala edozein dela ere. Usain bat gogoko izatea edo gustuko ez izatea, batez ere, usain-molekularen egiturak zehazten du. Azterketa egiteko, mendebaldekoak ez diren 9 kulturatako pertsonak hartu ziren eta 10 usain ematen zitzaizkien usaintzeko. Banilla da gustukoen dugun usaia oro har, eta gazta garratza gutxiena gustatzen zaiguna.

Ekologia

Ehizan erabilitako berunezko munizioek Europako hegazti harraparien populazioak %6 urriagoak izatea eragiten dute. Beruna pozoitzaile indartsua da, eta batez ere nerbio sistema larriki kaltetu dezake gorputzean kontzentrazio jakin batzuetatik aurrera badago. Erresuma Batuko eta Alemaniako ikertzaile talde batek Europan hilda aurkitu diren 3.000 hegaztiren baino gehiagoren laginak erabili ditu azterketarako. Hegazti hauen gibelean pilatutako berunaren datuak jaso dituzte eta espezieen arabera sailkatu. Horrela, ondorioztatu dute Europan berunak eragindako pozoitzeek 55.000 banako heldu akabatu dituztela. Azalpenak Zientzia Kaieran: Zenbat hegazti pozoitzen dituzte berunezko perdigoiek?

Mikrobiologia

Europa mendebaldean izandako izurri bubonikoaren kasurik zaharrena aurkitu dute Arabako trikuharri batean. Izurri bubonikoa Yersinia pestis bakterioak sortzen du eta espezien genoma zaharrak aztertu dituzte Eurasian duela 5.000-2.500 urte bizi izan ziren 252 banakoren hortzetan. Banako horietako bat Arabako Errioxako El Sotillo trikuharrian hobiratuta zegoen, eta harena da penintsulan Yersinia pestis bakterioaren ebidentziarik zaharrena. Gehiago jakiteko, ikus Berrian eta Elhuyar aldizkarian argitaratutako artikuluak.

Arkeologia

Carolina Martinez irakasleak industria litikoaren sorrera azaldu du Zientzia Kaieran. Industria litikoa harrizko tresnen ekoizpenarena da eta esparru konplexu horretan, nabarmena da gaian adituak diren emakume zientzialarien parte hartzea. Mary Nicol Leakey arkeologo britainiarra izan zen lehena olduvai aldiko teknologia litikoa deskribatzen. Beste emakume batek, Mary Nicol Leakey antropologo britainiarrak esploratzaile natiboen talde batekin elkarlanean, ehunka harrizko tresna atera zituen Olduvaiko Arroiletik. Leakeyk berreskuratu zituen tresna horiek bi milioi urte inguru zituztela jo ziren, eta, beraz, garai hartan ezagutzen ziren tresnarik zaharrenak bihurtu ziren.

Geologia

Kleopatra Egiptoko erreginak txundituta utzi zuen behin Marko Antonio jeneral erromatarra. Biak zeuden festa batean ozpinaz bete zuen kopa bat erreginak eta bere belarritakoetan zuen perla handi bat bota zuen bertara. Perla hori desegin egin zen edalontzian, eta hori gertatzean, Kleopatrak ardoa edan zuen. Bada, erreakzio kimiko txundigarri honen zientzia azaldu du Blanca Martinezek Zientzia Kaieran: Perla ozpinduak.

Artikoko erregai-erauzketek permafrostean duten eragina ikertu dute Errusiako ikertzaile batzuek. Simulazioen bidez, azken 30 urteko jarduerari erreparatu diote eta Geoscience aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak. Azaldu dutenez, eremu artikoko petrolio- eta gas-hobiak 100-500 metroko permafrost-geruza baten azpian daude eta hau zulatzen da hidrokarburoak lurrazalera ateratzeko. Azken hauek beroak ateratzen dira eta izotz zulatuan gora egin ahala, izotza berotu egiten da. Horren ondorioz, inguruko permafrosta desagertu egiten da. Frogatu dute 30 urtean, gas-putzu batek 10 metroko erradioan urtu dezakeela inguruko permafrosta. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Duela 252 milioi urte gure planetaren historiako azken 500 milioi urteetako iraungitze masiborik handiena gertatu zen: muga permo-triasiarraren iraungipena. Apokalipsi biotiko bat izan zen hura, eta bizitza forma ugari desagertu ziren. Iraungitzen honen inguruan hipotesi bat dago, “Orient-Expresseko Hilketaren Efektua” deiturikoa, Agatha Christieren eleberri handiaren omenez. Hipotesi honen aburuz, hainbat gertakariren konbinazioz gertatu zen iraungitze hain handi bat, ez kausa bakar bategatik: erupzio bolkanikoak, itsasoko uraren tenperatura igotzea, atmosferaren berotegi efektua, talka estralurtar bat, eta beste hainbat fenomeno bateraturen ondorioz. Blanca Martinezek azaldu du Zientzia Kaieran: Polizia eleberri baten tankerako iraungitzea.

Astronomia

Izarren leherketen mota berri bat hauteman dute. Mikronoba izena jarri diote eta izar nano zurien azalean gertatzen diren leherketak dira, ordu batzuetako iraupenekoak. Zehatzago esanda, izar nano zuri bi sistema bitar batean daudenean, hidrogenoaren fusioak eragindako leherketa txikiak gertatzen dira izar hauen poloetan. Hau gertatzeko, izar batek besteari hidrogenoa lapurtu behar dio. Nano zuriek eremu magnetiko indartsua dute, eta hidrogenoa poloetara bideratzen da. Hau, azkenik, berotu eta fusionatu egiten da, helioa sortuz. Ana Galarragak azaltzen du Elhuyar aldizkarian.

Fisika

Banda lauko materialen munduko lehen katalogoa argitaratu dutela jaso dute Elhuyar aldizkarian. DIPCn eta Princetongo Unibertsitatean egindako lanari esker, baliteke hemendik aurrera errazagoa izatea propietate kuantiko exotikoak dituzten materialak sortzea. Ikertzaileek bilaketa sistematiko bat egin dute, 55.000 material dituen datu-base erraldoi batean. Hala, egun naturan ezagutzen diren banda lauko material guztiak aurkitu ditu taldeak, eta orain aurreikusitako materialekin lanean hasiko dira.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #390 appeared first on Zientzia Kaiera.

La forma en la que se escribe el 14 de marzo en inglés y euskera coincide con los tres primeros dígitos de la famosa constante matemática: 3-14 martxoaren 14 en euskara / 3-14 March, 14th en inglés. En los últimos años, la conmemoración del Día de Pi se ha ido extendiendo, hasta tal punto que el 26 de noviembre de 2019 la UNESCO proclamó el 14 de marzo Día Internacional de las Matemáticas.

Un año más, el Basque Center for applied Mathematics-BCAM y la Cátedra de Cultura Científica de la UPV/EHU se han suamdo a la celebración, organizando la tercera edición del evento BCAM-NAUKAS, que se desarrolló a lo largo del 14 de marzo en el Bizkaia Aretoa de la UPV/EHU.

Nicolás Moreno, que es investigador postdoctoral en el BCAM, se dedica, entre otras cosas, a las simulaciones de flujos en nanocanales. En esta charla nos cuenta una historia basada en hechos virales (de virus), en la que cualquier parecido con la realidad es pura ciencia.

 



Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por eitb.eus

El artículo Día de Pi con BCAM Naukas 2022: Nicolás Moreno – Dime quién eres y te diré cómo te mueves se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.