Zientzia Kaiera

Lorik egiten dute arrainek? Arrainek lo egiten dute. Frogatuta. Aspalditik, gainera. Rosa García -Verdugoren Zebrafish point to an ancient origin of sleep

Lego piezaz osatuta balira bezala eraikitzen dira van der Waals materialak. Batzuetan, piezak bidimentsionalak badira eta asko ez badira, propietate elektroniko oso interesgarriak agertzen dira. Haiekin biosentsore ultrakonpaktuak sortzeko modu erraza topatu dute DIPCkoek: antena optikoa. Using an optical antenna to launch phonon polaritons in a low-dimensional van der Waals crystal

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #272 appeared first on Zientzia Kaiera.

Landarediak eragin zuzena izan ohi du ingurumenean eta baita gure erreketan ere. Gaur egun, landareek ekosisteman eragiten dituzten ondorioak ezagutzea ikertzaileentzako erronka handia da.

UPV/EHUko Landareen Biologia eta Ekologia saileko Ibaien ekologia ikerketa taldea alor hori ikertzen dabil. Eukaliptoek, zehazki, kalte handiak sor ditzakete ibaietan; hakzunde azkarrekoak izanik, ur asko kontsumitzen dute eta lehorteak aregaotu ditzakete.

Aitor Larrañaga, UPV/EHUko Landareen Biologia eta Ekologia saileko irakaslea eta Ibaien ekologia ikerketa taldeko kideetako bat da eta berarekin hitz egin dugu eukaliptoek ingurumenean zer nolako eragina sortzen duten ezagutzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Aitor Larrañaga: “Eukaliptoek ur kontsumo izugarria dute eta kalteak sortzen dituzte erreketan” #Zientzialari (120) appeared first on Zientzia Kaiera.

Arturo Elosegi eta Jesús Pozo Askotan gaitzesten da unibertsitateak gizartearekin duen konexio eskasa. Unibertsitatea ezagumendu bitxiak irakasten dituela esan ohi da, eta ikerketak nekez duela ondorio praktikorik. Ikuspuntu hau unibertsitario askok ere badu; beraz, egiatik zerbait izanen du. Dena den, perspektiba historiko apur bat izanda, ikusiko dugu unibertsitate eta gizartearen artean elkarrekintza ugari direla. Adibide gisara, UPV/EHUko Biologia Atalak naturaren kontserbazioan izan duen eragina aztertuko dugu.

1. irudia: Besteak beste, egun gizakiak ustiatzen dituen presak, urtegiak, kanalizazioak, ibaien ekosistemetan duten eragina aztertzen dute UPV/EHUko Biologia Ataleko ikertzaileek. (Argazkia: Uribarri Ganboako Urtegia / Wikipedia CC BY-SA 4.0 lizentziapean)

Biologia Atalaren ibilbidea oso apal hasi zen, Bilboko Unibertsitateko Zientzia Fakultatea zenean. Atal honek 1975era arte ez zuen katedradunik izan, eta zeuden irakasle agregatuetatik bakar bat bera ere ez zen biologiaren arlo naturalistenetakoa, alegia, ez botanika ez zoologia ezta ekologiakoa. Arlo hauetan ikertzeko dirurik ere ez zegoen zen izaten. Eztanda 80. hamarkadako bigarren erdian gertatu zen, irakasleak ugaritu, doktoreen formazioa bultzatu eta ikerketa-taldeak beren egitasmoak proiektuak gauzatzeko diru-laguntza finantziazio publikoa jasotzen hasi zirenean. 90eko hamarkadan master gisako graduondoko ikastaroak sortu ziren, adibidez, “Ingurunearen Azterketa eta Errekuperazioa” izenekoa, eta ikerketa-taldeek kanpoko agenteekin elkarlana bilatu zuten. XXI. mendeak heldutasunera eraman du talde hauetako askoren ikerketa. Izan ere, nazioarteko egitasmoetan parte hartzen hasi gara, eta horrek nabarmen eragin dio baliabide naturalen kontserbazio eta kudeaketari.

Urte hauetan, Zientzia eta Teknologia Fakultateak kide asko trebatu ditu Biologian, Ingurumen Zientzietan, eta naturaren kontserbazioarekin lotutako beste zenbait esparrutan. Datu ofizialen arabera, Zientzia eta Teknologia Fakultatetik ateratako tituludunak Biologian 3.850 lizentziatutik eta 450 graduatutik gora dira, bai eta ehunaka master ikasle eta 475 doktore. Horietako askok naturaren kontserbazioarekin lotutako lanen bat dute.

Batzuk, lanean ari dira administrazioan udalerrietako ingurumen-teknikari gisa, partzuergo eta mankomunitateetan, foru aldundietan, Eusko Jaurlaritzan, edo natur parkeetan. Beste asko, lanean ari dira naturaren kontserbazioarekin lotutako enpresetan, kontsultoreetan (adibidez, Anbiotek eta Ekolur kontsultoreetan), edo Neiker zein Azti bezalako I+G+I zentroetan.

Badira ere irakaskuntzan dabiltzanak, bai arautuan, institutu, ikastola, eskola edo unibertsitatean, bai ez-arautuan, natur eskola, ingurugiro-eskola, eta abarretan. Azkenik, Fakultatetik ateratako kide askok parte hartzen dute naturaren aldeko elkarteetan, hala nola talde ekologistetan, naturaren aldeko elkarteetan, edo Aranzadi Zientzia Elkartearen gisako ingurumenaren ikerketa- eta interpretazio-elkarteetan. Kuantifikatu ezina den arren, biologian formazioa eta naturaren kontserbazioarekin kezka duen jende honek eragin ukaezina izan du Euskal Herrian giza espezieak ingurumenarekin duen harremana ulertzeko moduan gertatu den eraldaketan.

2. irudia: EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko kideak Aiako Harria Parke Naturaleko leheneratze proiektu bat aztertzen Gipuzkoako Foru Aldundiko, URA Agentzia eta Kantauriar Konfederazio Hidrografikoko teknikariekin. (Argazkia: Arturo Elosegi)

Bestalde, EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko talde batzuk gogor aritu dira gure inguruko biodibertsitatea inbentariatzen eta jarraitzen. Haietako batzuk aipatzearren, zoologia-laborategiak hainbat ikerketa-lerro zabaldu zituen ibai- zein itsas faunaren esparruan, eta lurzoruko artropodo zein lehorreko moluskuen esparruan. Lerro hauei beranduago gehitu zaizkie saguzarrena bezalako beste talde batzuk. Bere aldetik, botanika-laborategiak hainbat ikerketa-lerro zabaldu zituen alga, onddo, goroldio eta beste landareen esparruan, bai eta gure inguruko landare-komunitateak deskribatu eta kartografiatu zituen geobotanikako taldeak ere.

Hamarkadatan metatutako informazio hau ezinbestekoa izan da Euskal Herriko lekurik biodibertsoenak karakterizatzeko, bertako arrisku-faktoreak identifikatzeko eta, besteak beste, Natura 2000 sarea diseinatu eta optimizatzeko.

Biodibertsitatea inbentariatzeaz gain, talde batzuk gogor aritu dira ingurumenaren osasun-egoera aztertzen, eta horrela Euskal Herriko ingurumen-informazio sistemaren oinarriak ezarri dituzte. Adibidez, 80eko hamarkadako zoologia eta ekologia-laborategiek jarri zuten abian.

Bizkaiko ibaien lehen ikerketa hidrobiologiko sakona zein Bilboko itsasadarreko ingurumen-azterketa. Lehenak emandako hazitik garatu zen Euskal Herriko ibaien jarraipen-sarea, egun URA Agentziaren eskuetan dena; bigarrenak emandakoak hainbat ikerketa ekarri zituen euskal kostaldearen osasunaren esparruan. Arlo honetan aipatu beharrekoa da mikrobiologia-laborategia ere, urte askotan Euskadiko Erkidegoko bainu-uren kalitatea neurtzeko ikerketetan parte hartu izan duenak.

Beste talde batzuen ikerketak giza jarduerek ekosistemen egituran eta funtzionamenduan duten eragina izan du aztergai. Ibai-ekologia taldeak basogintzak, nekazaritzak, zein hiri-kutsadurak, ur-erauzketek edo klima-aldaketak Euskal Herriko zein beste eremuetako ibaietan duten inpaktua aztertu du. Hastapenetan zitologia laborategia zena, bestalde, ekotoxikologiaren inguruko ikerketa-lerro bilakatu da; egungo Plentziako Itsas Estazioko arima izan zen laborategi hori. Era berean, animalien ekotoxikologia eta biodibertsitate-taldeak espezieak erabiltzen ditu ur gezetako osasun-egoeraren adierazgarri.

Beste zenbait lerro aplikatu dira, adibidez lur kutsatuen ikerketa, zoologia eta landare-fisiologia laborategietan egin izan dena, edo azken honetan agronomiarekin lotuta egindako lanak.

Ikerketa-talde hauek lortutako informazio guztia foru aldundiek, Eusko Jaurlaritzak eta beste hainbat erakundek erabiltzen du, lurraldearen plangintzan eta kudeaketan.

Informazioa eskuratu ez ezik, Ataleko zenbait taldek erakundeekin elkarlan estua izan dute populazio, komunitate edo ekosistemen kudeaketan. Adibidez, jokamoldearen ekologia eta eboluzio-taldeak mehatxatutako ugaztunen kudeaketan egin du lan, dela bisoi europarra, dela ur-satorra edo saguzarrak aztertuz. Abeltzaintzaren ekologia eta kudeaketa-taldeak mendiko larreetan aziendak kudeatzeko lanetan hartu izan du parte. Landareen ekofisiologia taldeak andeatutako lurren berreskurapenean hartu izan du parte, eta ibai-ekologia taldeak ibaien berreskurapen-egitasmoetan. Lan hauen helburua ez da izan administrazioak egindako ekimenen ondorioak aztertze hutsa. Aitzitik, unibertsitatea estuki lotu da estatu mailan aitzindari izan diren ekimen hauen diseinuan, garapenean eta jarraipenean.

3. irudia: EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko kideak Araxes ibaiaren (Gipuzkoa) leheneratze ekologikoko lanak berrikusten, Gipuzkoako Foru Aldundiko teknikariekin, Ekolur eta Basoinsa enpresekin eta Berlineko Institute for Freshwater Ecology and Inland Fisheries (IGB)-ko ikertzaile batekin. (Argazkia: Arturo Elosegi)

Azkenik, ezin ahaztuko dugu ataleko kide askok aholkularitza-lana egin dutela parke naturaletako patronatuetan, Urdaibaiko Biosfera Erreserban, Naturzaintzan eta Eusko Jaurlaritzako Naturaren Kontserbaziorako Aholkularitzan. Elkarlan hauez gain, ohikoa da ataleko kideek parte hartzea administrazioaren estrategiak eta planak zehazteko bileretan, hala nola Espainiako Ibai-Errestauraziorako Estrategian edo Biodibertsitatearen Euskal Estrategian.

Biologia Atalak inguruko ekosistemei buruzko ezagumendua sortzen jarraitzen du, eta horrela gisa horretan gure baliagai baliabide naturalen kudeaketa errazten du. Orain gutxira arte, ezagumendu hau gehien bat aipatu ditugun arlo naturalistikoetan zegoen, baina egun biologia molekularraren tresnak ezinbestekoak bilakatu dira biodibertsitatearen ikerketan, eta beraz, talde gehiago ari dira lanean esparru honetan. Horregatik, pentsatzekoa da Zientzia eta Teknologia Fakultateko Biologia Atalak bere lan horretan jarraituko duela, Euskal Herriko zein mundu osoko naturaren kontserbazioan.

—————————————————–

Egileez: Arturo Elosegi Irurtia ekologia irakaslea da UPV/EHUko Landareen Biologia eta Ekologia Sailean eta Jesus Pozo Martinez sail berdineko irakasle erretiratua da.

—————————————————–

The post Biologia Atalaren inpaktua naturaren kontserbazioan appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Eguzki-energia erabilita, aldi berean elektrizitatea eta ur garbia sortzeko gai den gailua eraiki du ingeniari talde batek. Oraindik modu industrialean garatzeko dagoen arren, eremu idorretan erabiltzeko aproposa izan daitekeela proposatu dute.

1. irudia: Gailu bakoitzean ura gatzgabetzeko mekanismoa duten panel fotovoltaikoz osatutako instalazioa proposatu dute ikertzaileek, argindarra eta ur edangarria aldi berean sortzeko. (Irudia: Wenbin Wang / KAUST)

Mendebaldeko gizarte garatuetatik kanpo denboraldi bat ematen dutenek errepikatu ohi duten ideia da: hemengo eguneroko zereginetara itzultzean, bereziki lehen egunetan, izugarri baloratzen dute egokitu zaien bizitza. Goizean goiz esnatu, txorrotara hurbildu eta… magia! Ura ateratzen da. Ur garbia, geza eta gozoa. Baina, ezaguna denez, ur geza hori ez dago oso ondo banatuta munduan. Zenbait lekutan, bederen, ur gezik ez baina petrolioa badago… eta ez urik ez petroliorik ez duten eremu asko ere badira. Horietan gehienetan, baina, eguzki asko ere egon ohi da, eta egoerari probetxua ateratzeko lanean ari dira zientzialari eta ingeniariak.

Latza da uraren eskasia. Kalkulatzen da munduan 785 milioi bat lagunek arazoak dituztela ur edangarria eskuratzeko. Saudi Arabia eta beste zenbait emirerriren kasuan, hidrokarburoak soberan eskura izateak ur edangarri hori “ekoizteko” bidea ematen die, batez ere gatzgabetze prozesuen bitartez; baina, halere, izugarria da horrek suposatzen duen gastua. Ur garbia sortzeko erabiltzen da Saudi Arabian kontsumitzen den elektrizitatearen %15, esaterako.

Orain, zientzialari talde batek aspalditik garatuta dauden bi teknologia mota bateratu ditu, modu efizientean bi baliabide garrantzitsu eskuratu aldera: ura eta argindarra. Lehen teknologia energia fotovoltaikoa da; bigarrena, mintzen destilazioa izeneko prozesua, ura arazteko erabiltzen dena. Azken teknologia hau eguzki-energia baliatzeko gai denez, biak bateratzeko sistema batean lanean egon dira KAUST Abdullah Erregearen Zientzia eta Teknologia Unibertsitateko (Saudi Arabia) ikertzaileak. Ikasitakoa Nature Communications aldizkarian azaldu dute, zientzia-artikulu batean.

Logikak agintzen du eguzki-panelek bero asko biltzen dutela, eta bero hori ere galdu egiten da: gaur egun ekoizten diren panelek muga fisikoak dituzte eguzki-argia elektrizitate bihurtzeko, batez bestean %10-20 da lortzen den proportzioa. Horregatik, efizientzia hori hobetzeko lanean daude mundu osoan milaka ingeniari, bereziki perosvskita izeneko minerala ikertzen.

Arazoa da soberan geratzen den hondar-bero hori ez dela nahikoa argindarra sortzeko. Baina bai, antza, ura garbitzeko teknologia batean erabiltzeko haina, ikertzaile talde honek proposatu duenez. Zehazki, MSMD izeneko teknologia da eguzki-paneletan txertatu dutena, etapa anitzeko mintza duen destilazio unitatea, hain zuzen. Hori panelen atzeko aldean jarrita, ur garbia lortzeko modua dago, eguzki-panelen efizientzia mantenduta.

2. irudia: Panel fotovoltaikoaren atzeko aldean dago jarrita ura garbitzeko mekanismoa. Urdin ilunean, itsasoko ura; laranjan, mintzak; azkenik, urdin argian, garbitutako ura. (Irudia: Wenbin Wang / KAUST)

Destilazio prozesu honetan, bahe baten funtzioa betetzen duen mintza porotsua erabiltzen da, ur kutsatua eta ur garbia bereizte aldera. Panelak biltzen duen beroa erabiltzen da ura berotzeko, eta, ondorioz, ura lurrundu egiten da. Iragazki batetik pasatuta bukatzen da prozesua, eta gero ur garbi hori jasotzen da. Ura gatzgabetzeko ez ezik, kutsatutako ura garbitzeko erabiltzeko moduko metodoa dela azaldu dute. Adibidez, metal astunak kentzeko.

Egin duten proba desberdinetan, eguzki-panelen efizientzia %11 izatea lortu dute, batez bestean. Egileen esanetan, ura tratatzeko mekanismoa ez duten panel arrunten efizientziaren parekoa da lortu dutena. (Lehenago aipatu bezala, %10-20 tartean kokatzen da efizientzia hori gaur egun). Uraren tratamenduari dagokionez ere, ziurtatu dute fotovoltaikoak ez diren antzeko paneletan lortzen den uraren parean daudela lortu dituzten emaitzak.

Dena den, sistema hau eskala handira eramatea ez da hain erraza izango. Ingeniaritzaren alorrean ia mantra bat da honakoa: laborategian sistema batek modu txukunean funtzionatzea ez da nahikoa, gero modu masiboan aplikatu behar dira horrelako teknologiak; normalean, gainera, asmakizun berriak indarrean dauden beste hainbat teknologiarekin batera harmonizatu behar dira. Hala eta guztiz ere, bi prozesuak aldi berean egiteko aukera abantaila moduan aurkeztu dute, horrek kostuak gutxitzea ahalbidetuko duela uste dutelako.

Garatu duten teknologia hau gaur egun ura garbitzeko erabiltzen diren beste teknologien alternatibatzat aurkeztu dute ingeniariek, eta garapen bidean daudelako handiagoak eta garestiagoak diren azpiegituretara jo ezin duten inguruetan aplikatzeko aproposa dela adierazi dute. Etorkizunean bertakoen bizi kalitatea hobetzen lagunduko duen esperantza agertu dute.

Erreferentzia bibliografikoa:

Wang, P et al. “Simultaneous production of fresh water and electricity via multistage solar photovoltaic membrane distillation”. Nature Communications (2019). DOI: 10.1038/s41467-019-10817-6.

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Argindarra eta ur garbia, biak prozesu berean appeared first on Zientzia Kaiera.

Aitor Payros Bai zientzian eta bai gizartean ere bero-bero dauden gaiak dira negutegi-efektua, berotze globala eta Lurraren etorkizuneko klima batetik, eta bestetik fenomeno hauek planetaren gainazaleko egungo ezaugarri fisiko eta ekologikoen gain eta gure gizarteetan eragin ditzaketen aldaketak. Klima Aldaketarako Gobernuen Arteko Taldeak dioenez, Lurraren gainazaleko batez besteko tenperatura igotzen ari da azken 150 urteetan (1ºC inguru), eta industria-jardueren ondorioz izandako gas-isurketak areagotzearekin batera gertatu da igoera hori. Ondorioz, negutegi-efektua eragiten duten gasei egozten zaie berotze globalaren errua. Albo ondorio gisa, denboraldi berean itsas mailak 20 cm egin du gora, batik bat ozeanoetako ur-masen hedatze termikoagatik eta neurri txikiagoan izotz-glaziarren urtzeagatik.

Azken mendeetako datuetan oinarriturik etorkizuneko egoera iragartzea helburu duten klima-ereduak egin dira simulazio-programak erabiliz. Hala ere, simulazio-programak egungo klima-parametroetan oinarritzen dira, baina berotze global bortitzaren eraginpeko ezaugarriak desberdinak izan litezke. Beraz, zalantzak handiak dira.

Zalantza hauek argitu nahian, lagungarri gerta daiteke gure planetak iraganean izandako klimak eta haien ondorioak nolakoak izan diren ezagutzea. Izan ere, antzina klima-fenomeno antzekoak gertatu izan balira, pentsa genezake etorkizunean gerta litezkeenen ondorioak ere berdintsuak izan litezkeela. Lurrak iraganean izandako klimak ezagutu ahal izateko antzinako klimen adierazleak behar dira. Adierazle hauek aspaldi (duela milioika urte) metatu ziren eta orain arroka bihurtuta dauden sedimentuetan aurki daitezke. Osagai mineralak, fosil-edukia eta, batez ere, konposizio geokimikoa dira arroka sedimentarioetako klima-adierazle erabilienak.

1. irudia: Antzinako gertakari hipertermaletan eratutako arroka buztintsu ozeanikoen ezaugarri orokorrak (ezkerreko zutabe estratigrafikoaren erdialdeko tarte iluna). KOG: Karbono Organiko Guztia; δ13C: 13C/12C isotopoen erlazioa; δ18O: 18O/16O isotopoen erlazioa (ozeano hondoko uraren tenperaturaren adierazle).

Horrela jakin da Lurrak iraganean hipertermal edo supernegutegi deritzen gertakariak jasan dituela, Geologiaren ikuspegitik laburrak diren denbora tarteetan (hots, zenbait hamarka edo ehunka milaka urtean) atmosferan pilatutako CO2 kantitate handiek eragindako aro klimatiko oso beroak. Gertakari hipertermaletan metatutako sedimentuek zenbait ezaugarri komun dauzkate. Kolore argiko arroka geruza gogorren artean tartekatutako geruza buztintsu bigun ilunak izaten dira, zenbait dezimetro eta dekametro arteko lodiera izan ohi dutenak. Gertakari hipertermaletako geruza buztintsuen oinaldean CaCO3-edukia txikia izaten da. Goialdean, ostera, CaCO3 eta materia organikoa normalean baino ugariagoak izan daitezke. Adierazle geokimikoek iradokitzen dute klima-berotze azkarra gertatu zela geruza buztintsuen oinaldean eta pixkanakako hoztea goialderantz. Modu berean, gertakari hipertermal askotako sedimentuak karbono isotopo egonkor arinean (12C) aberastuta azaltzen dira geruza buztintsuen oinaldean, baina gertakari hipertermalaren amaiera aldera, aurkako joera azaltzen da maiz, hots, isotopo astunean (13C) aberastutako joera, materia organikoaren ugaritzearekin batera. Bestalde, gertakari hipertermal gehienetan aldaketa biotikoak gertatu zirela adierazten dute geruza buztintsuetako fosilek, espezie batzuk desagertu eta berri batzuk azaldu baitziren.

Honelako hainbat geruza aurkitu dira Euskal Herrian, Lurraren historian izandako gertakari hipertermalekin uztartu ahal izan direnak: duela 120 milioi urteko gertakariari dagokion geruza, Aralarren, Mutrikun eta Pagasarrin aurkitua; duela 93.5 milioi urtekoa Leioan; duela 62 milioi urtekoa Sopelan eta Zumaian; duela 59.2 milioi urtekoa Ibaetan eta Zumaian; duela 56 milioi urtekoa Ermuan, Korresen, Laminorian, Mintxaten, Trabakuan (2. irudia), Urrobin eta Zumaian; duela 52.6 milioi urtekoa Sopelan; eta duela 47.4 milioi urtekoa Getxon.

Geruza hauen azterketek eman dizkiguten datuak direla eta, azterketa paleoklimatikoak egiteko punta-puntako gune bilakatu da Euskal Herria.

3. irudia: Duela 56 milioi urte izandako gertakari hipertermalean eratutako geruza buztintsua, Trabakua mendatean (Bizkaia). (Argazkia: Aitor Payros)

Aipatu ezaugarrien interpretazioaren bidez, jakin daiteke gertakari hipertermalek eragindako ingurumen-aldaketak nolakoak izan ziren (3. irudia).

Eragile gisa, gertakari bolkanikoak azaltzen dira kasu gehienetan. Kasurik bakunenetan, sumendiek isuritako SO2-kantitatea handia da eta ur eta karbono-gas (adibidez, CO2) bolkanikoek atmosferan pilatuta, berotze klimatikoa eragiten dute negutegi-efektuaren bidez. Dena den, gertakari hipertermal bortitzenetan, aipatu prozesuak abiapuntua baino ez dira izaten. Gertakari bolkanikoek eragindako atmosfera-berotzearen ondorioz, itsasoetako ura ere berotu egiten da, eta honek itsas hondoko sedimentuetan urarekin batera izoztuta dagoen metanoaren askapena dakar. Itsas hondotik jaregindako metanoaren karbonoa atmosferan pilatzen da, bai zuzenki CH4 gisa, bai uretako edo atmosferako oxigenoarekin erreakzionatu ondoren CO2 gisa. Kalkulatu da antzinako gertakari hipertermaletan atmosferan CO2 gisa pilatutako karbono kantitatea 1000 eta 5000 gigatona artekoa izan zela, CO2-a 1000-2000 ppmv baliotara iritsita. Honen eraginez, negutegi-efektua areagotu egingo zen eta 5-10ºC arteko berotze globala gertatuko zen. Hala ere, toki batzuetako arrokek erakusten dute latitude altuetan nozitzen dela berotze globalaren eragin handiena: poloen inguruko batez besteko tenperatura 15-20ºC ingurukoa izan zen gertakari hipertermaletan, eta latitude altuetako itsas gainazaleko urarena 20ºC-tik gorakoa urtaro beroetan; tropikoetako itsas gainazaleko tenperatura aldiz, 35ºC ingurukoa izan zen.

Beraz, gertakari hipertermaletan egungoa baino txikiagoa izan ohi da planetaren gainazaleko latitudearen araberako tenperatura-gradientea.

Tropiko inguruko lurrinketa handiaren eraginez bertako uraren dentsitatea handitu egingo zen gatzen kontzentrazioagatik, eta tropikotako ur epela izango zen ozeano sakonerantz hondoratzen zena. Honen ondorioz, ozeano sakonetako ura egungoa baino 5-6ºC beroago izango zen gertakari hipertermaletan. Kontinenteei dagokienez, tropiko inguruko eskualdeak oso beroak izango ziren (>40ºC). Tropikoak beroegi bihurtzen zirenean, latitude baxu eta klima epeletako bizidun batzuek latitude altuagoetarantz migratzen zuten. Latitude ertainetan eta altuetan aldiz, klima epela eta hezea egongo zen, zenbait lekutan alderantzizko egoerak gertatuko baziren ere.

Edozein kasutan ohikoak izango ziren euri-jasa bortitzak eta lehorte luzeak. Prozesu horien guztien ondorioz, kontinenteetako arroken meteorizazio kimikoa eta higadura gertatuko ziren, eta horrek itsasoetaranzko sedimentu-garraioa areagotu egingo zuen.

Metanoa, jatorri organikokoa izanik, 12C-tan aberatsa da. Honela, ozeano-hondoko sedimentuetako metanoaren askapenak txikitu egiten du itsasoetako eta atmosferako 13C/12C erlazioa. Ondorioz, garai hipertermalen hasieran eratu eta metatutako sedimentuek 13C/12C erlazioa baxua izaten dute, geruza buztintsuen behealdean maiz ikusi ohi den bezala. Bestalde, gertakari hipertermaletan atmosferako CO2-kantitatea handitzearekin batera ozeanoetako ura ere azidotuz doa. Ondorioz, itsas hondo sakonetan karbonatoa disolbatu egiten da (CaCO3 + H2O + CO2 = Ca2+ + 2HCO3– erreakzioaren bidez); beraz, metatutako sedimentuak CaCO3-eduki txikia du. Ozeanoen azidotzeak zuzen eragiten die bertan bizi diren karbonatozko izakiei, eta suntsipen biologikoak eragiten ditu zenbait kasutan.

Gertakari hipertermalen abiapuntu izan ziren fenomenoen iraupena zenbait milaka urtekoa izan zen, negutegi-gasen urteko isurketa-tasa 1-2 Gt CO2 izanik. Kontuan izanda egungo CO2-isurketaren tasa 25-28 Gt/urtekoa dela, 100-200 urteren buruan atmosferako CO2 kantitatea antzinako gertakari hipertermalak gertatu zirenean egon zenaren antzekoa izatera iritsi daitekeela uste da.

4. irudia: Gertakari hipertermalak eragiten dituzten prozesuak (goian) eta amaiera dakartenak (behean). (Ilustrazioa: Aitor Payros)

Zorionez, gertakari hipertermaletako sedimentuen azterketak erakusten du gertakaria baino lehenagoko baldintza hotzagoetara itzultzen dela klima hamarka-ehunka milaka urteren buruan.

Atmosferako CO2-a gutxitzea da aldaketa horren eragilea, honela negutegi-efektua murrizten baita (3. irudia). Batetik, badugu kontinenteetako silikatozko eta karbonatozko arroken meteorizazio kimikoa. Prozesu hauen bidez, gainera, ondo azal daitezke gertakari hipertermalen amaiera aldeko sedimentuetan dagoen karbonato-edukiaren hazkuntza. Bestetik, materia organikoaren pilaketa da ozeanoetako eta atmosferako CO2-aren murrizketa eragin dezakeen beste prozesu bat. Karbonoa da materia organikoaren ekoizle diren bizidunen oinarrizko osagaietako bat, ingurumenetik bereganatzen dutena. Bizidunek batez ere 12C hartzen dute. Itsasoetako bizidunak hiltzen direnean beraien hondakinak hondoratu eta oxidazio bidez usteldu eta deskonposatu egiten dira. Era horretara, materia organikoko 12C-ak zirkulazioan jarraitzen du karbonoaren zikloaren parte gisa. Dena den, prozesu horiek gertatzea zailagoa gertatzen da gertakari hipertermaletan. Zirkulazio ozeaniko termikoa moteldu egiten da itsaso epel homogeneotan eta ozeanoetako ura geruzatu egiten da, alegia ez da gertatzen gainazalaren eta hondoaren arteko ur-trukaketarik. Itsasoen gainazaletik hondoratzen den materia organikoaren oxidazioak hondoko uren oxigenoa ahitu eta anoxia eragiten du; gerora itsaso hondora heltzen den materia organikoa ezin izaten da usteldu eta sedimentu barnean kontserbatzen da. Honela, gertakari hipertermaletako geruzen goiko aldean dagoen materia organikoaren pilaketa gertatzen da. Gainera, aipatu prozesuen bidez materia organikoko 12C-ak ez du karbonoaren zikloan aurrera egiten, itsas hondo anoxikoetako sedimentuetan harrapatuta geratzen baita. Era horretara, bizidunek ez dute ingurumenean behar beste 12C aurkitzen eta 13C erabili beharrean gertatzen dira. 13C-tan aberastutako bizidun hauen hondakinak sedimentuetan pilatzen direnean, geruza hipertermalen goiko aldeko 13C/12C erlazio altua azaltzen da. Prozesu horiek eragindako CO2-aren murrizketak negutegi-efektuaren murrizketa eta klimaren hoztea dakartza.

Beraz, Lurra aurreko gertakari hipertermaletatik irten bada, etorkizuneko balizko baldintza hiperberoetatik irteteko gai izango dela suposa daiteke. Alegia, gure ukituak ez du planeta fisikoki suntsituko, baina negutegi-efektu bortitzak dirauen bitartean txarrera egingo dute gure biziraupen egokirako komenigarrien zaizkigun ingurumen baldintzek. Ondorioz, baliteke itsas maila altuagoak eragindako geografia berrira egokitu behar izatea; baliteke era berean koral-arrezifeen suntsipenaren eta urakan indartsuagoen eragin bateratuaz kostalde tropikaletan uholde handiak eta higadura bortitza pairatzea; halaber, lehorte luzeek eta euri-jasa gogorrek eragindako lurzoru-galeraren ondorioz nekazaritza eta elikadura-arazoak egon litezke… Are larriago, antzinako gertakari hipertermal batzuk suntsipen biologiko lazgarriak eragin zituztela jakinik, pentsa dezakegu etorkizunean beste suntsipen biologiko bat gerta litekeela. Zorionez, gizakiak muturreko klimetara (ipar poloko klima izoztutik basamortuetako klima idorretara) egokitzeko gaitasuna erakutsi du; beraz, egungo berotze globalak suntsipen biologikoa eragingo balu ere, gera gaitezke iraun lezaketen espezieen artean egoteko itxaropenarekin.

Gehiago jakiteko:

• Payros, A., Ortiz, S. (2018). “Eventos hipertermales del Paleógeno inferior en los Pirineos occidentales: modelos del futuro climático y elementos del patrimonio geológico”. Non: Badiola, A., Gomez-Olivencia, A., Pereda-Suberbiola, X. (ed.) “Registro fósil de los Pirineos occidentales: bienes de interés paleontológico y geológico” Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia (Vitoria-Gasteiz), ISBN 978-84-457-3437-7, 53-61 or.
• Payros A. (2009). Etorkizun hiperberoa, eta zer? Iragan geologikoaren irakaspena. Ekaia 22, 157-173.

—————————————————–
Egileaz: Aitor Payros irakaslea da UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Estratigrafia eta Paleontologia Sailean.
—————————————————–

The post Iraganeko gertakari hipertermalak, egungo eta etorkizuneko berotze globalaren aurrekari appeared first on Zientzia Kaiera.

Zer iruditzen zaizu zure kopia genetiko bat izatea? Hau da, zure klona. Dena den, kopia genetiko zehatza izango litzateke baina DNA nuklearrari dagokionez. Egun, jakin badakigu teoria mailan posible dela eta agian 2100. urtean egingarria izango da edo ez. Izan ere, eztabaida etikoez gain, honetan badaude oraindik menperatzen ez ditugun prozesu biologikoak.

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Klonatu ahal da gizaki bat? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

Eusko Jaurlaritzak ohartarazi duenez, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan %44 areagotu dira sexu transmisiozko infekzio kasuak eta %25 GIBarenak. Iaz, GIBaren 169 infekzio kasu detektatu zituzten; 2017an baino 34 kasu gehiago, eta 2016an baino 11 gehiago. Gorakada hori ikusita, kontzientziazio kanpaina bat abiaraziko du Osasun Sailak. Informazio guztia Berrian.

Txinako bi lekutan tigre eltxoa ia desagerraraztea lortu dute, bakterio bat eta emeak antzutzeko teknika bat erabilita. Tigre eltxoak arriskutsuak izan daitezke hainbat birus transmiti ditzaketelako: Dengea, Chikungunya eta Zika, besteak beste. Birus horiek eragiten dituzten gaixotasunek ez dutenez txertorik, eltxoen populazioak kontrolatzea da gelditzen den aukera, Elhuyar aldizkarian azaltzen dutenez.

Biologia

Koldo Garciaren eskutik bakailaoa gertutik ezagutzeko aukera izan dugu honetan. Ternua izan da arrantzarako gune nagusiena eta Kanadak bakailaoaren arrantza debekatu bazuen ere, ez da berreskuratu bakailaoaren kopurua Ternua aldean. Horren harira, orain dela gutxi ikertzaile talde batek bakailaoaren gene-egitura aztertu du bakailaoaren kudeaketa hobetzeko eta bakailaoaren berreskurapenean laguntzeko. Ikertzaileek ondorioztatu dute Ternua aldean gertatu den bakailaoaren gehiegizko arrantzak bakailaoaren gene-egituran eragina izan duela.

Fisika

Zientzialariak hegazkinek sortzen dituzten kondentsazio-lorratzak kezkatuta daude. Ondorioztatu dutenez, lorratza horiek dira planeta bereziki berotzen dutenak, hegazkinetako erregai bera baino. Kalkulatu dute, gainera, hodei artifizialen inpaktua hiru aldiz handiagoa izango dela 2050ean. Horretaz gain, kliman ere eragina dutela uste dute, baina klima-sistema oso konplexua denez, zaila da neurtzea norainoko inpaktua sortzen duten. Informazio gehiago Juanma Gallegoren eskutik.

Matematika

Matematikak behin baino gehiagotan izan dira protagonistak Oscar sarietan. Aleka McAdamsek, adibidez, efektu bereziei buruz idatzi zuen bere tesia eta horren ondotik, Walt Disney estudioetan eman zioten lana. McAdams eta bere tesi-zuzendaria daude Frozen eta Moana bezalako filmen arrakastaren atzean. Animaziozko film onenaren Oscar saria lortu zuen Frozen filmak 2014an. Izotza eta elurra ziren protagonista eta haien diseinu egokia lortzea, ahalik eta irudi errealena ematea, nahi izan zuten zuzendari artistikoek. Eredu matematiko berri bat proposatu zuen elurraren mugimenduen simulaziorako eta hori erabili zuten filmean. Honi buruz gehiago jakiteko, irakur ezazue osorik artikulu interesgarri hau!

Emakumeak zientzian

Marie Curiek bi aldiz irabazi zuen Nobel saria: lehenengoa, Fisikako Nobel saria izan zen (1903), bere senar Pierre Curie eta Henri Becquerelekin batera erradiazioaren fenomenoa ikertzeagatik, eta, zortzi urte geroago, berak bakarrik, Kimikako Nobel saria lortu zuen, radioa eta polonioa aurkitzeagatik. 1893an Fisikako ikasketak bukatu zituen eta urtebete geroago, Matematika Zientzietan lizentziatu zen. Lehen Mundu Gerran parte hartu zuen ere. Erabilpen militarrerako lehen zentro erradiologiko mugikorrak sortu zituen berak; Petite Curie gisa ezagunak. Datu gehiago artikuluan.

Biokimika

Antibiotikoekiko erresistentziaz mintzatu da Itziar Alkorta UPV/EHUren ikastaroetan, Berrian irakur daitekeenez. Bertan, ohartarazi du botika horien erabilera demasak handitu egin duela egoera “apokaliptiko” baten arriskua. “Antibiotikoak medikuntzan sartu ahala, demasa izan dela horien erabilera. Eta, testuinguru horretan, bakterioek erresistentzia metodo berriak garatu dituzte, edota metodo horiek partekatu egin dituzte beren artean”, azaldu du elkarrizketa honetan. Egoera kezkatzekoa dela azpimarratu du: “Bakterioek jarraitzen badute multierresistentziak garatzen, antibiotikorik gabe gera gaitezke”.

———————————————————————–
Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #264 appeared first on Zientzia Kaiera.

Onddo batek txitxarren portaera sexualari zelan eragiten dion izugarria da. JR Alonsok azaltzen du Sex, drugs and rock & roll, cicada style

Espazio txikietan, nanometro kubiko bateko espazioetan, argiarekin gertatzen dena oso interesgarria da. Hainbeste, ezen kontsumo baxuko dispositibo nanometrikoak eta aukera handiak martxan dauden. Javier Aizpurua (CFM &DIPC), nanofotonika aditua, berrikuspena egin du taldekideekin batera. The extreme nanophotonics of the plasmonic nanopatch

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #271 appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Marie Curie gertuago dago kondairatik mundu errealetik baino. Edonon aurki ditzakegu bere bizitza txatalak; historian zehar ezagutu ditugun datuekin bertsio ezberdinak sortu ditugu eta Tangram bateko piezak izango balira bezala, denak batu eta bere mitoa sortu dugu. Oso zaila da guztiok ezagutzen dugun pertsonaz idaztea. Batzuetan hainbeste dakigu gauza baten inguruan, non ematen duen ezer ez dakigula.

1. irudia: Fisikako Nobel saria irabazi eta zortzi urtera Kimikako Nobel saria eskuratu zuen Marie Curiek.

Marie Curiek bi aldiz irabazi zuen Nobel saria erradioaktibitateari lotutako lanengatik eta modu berean, hori lortzen lehen emakumea izan zen ere. 1903an, Fisikako Nobel saria irabazi zuen bere senar Pierre Curie eta Henri Becquerelekin batera erradiazioaren fenomenoa ikertzeagatik, eta, zortzi urte geroago, berak bakarrik, Kimikako Nobel saria lortu zuen, radioa eta polonioa aurkitzeagatik.

Marie Curie (jatorriz Marie Sklodowska) Varsovian jaio zen, 1867an. Etxea izan zuen eskola; bere aita, Władysław Skłodowska, fisikako eta matematikako irakaslea zen eta bere ama, Bronisława Boguska, nesken eskola bateko zuzendaria. Hala, etxean ikasi zituen fisika eta kimika arloetako oinarrizko kontzeptuak goi-mailako ikasketak egin ahal izan zituen arte. Bere ahizpa Bronislawarekin batera, emakumeak onartzen zituen unibertsitate polako batean hasi zen ikasten. Mariek beti izan zuen amets Parisera joatea, Sorbona Unibertsitatean ikasi nahi zuen. Lortu zuen, baina sakrifizio handia eginez, jakina. Matrikula ordaintzeko dirua lortu behar zuenez, irakasle gisa aritu zen. Gainera, jada Sorbonan zegoela, kasik ez zuen jaten gehiago ikastearren eta behin baino gehiagotan klasean zorabiatu omen zen. Halere, 1893an Fisikako ikasketak bukatu zituen eta urtebete geroago, Matematika Zientzietan lizentziatu zen. Gizonezkoen munduan gailendu zen fisikaria historia idazten hasia zen.

Erradioaktibitatearen lehen urratsak

Wilhelm Roentgen eta Henri Becquerel fisikariak X izpiak eta uranioaren erradiazioak aurkitu zituzten eta Mariek bide hori jarraitzea erabaki zuen tesia egiteko: argi zeukan substantzia erradioaktiboen inguruko ikerketak abiatuko zituela. Uranioaren mea desberdinen erradioaktibitatea neurtzen ari zela ikusi zuen horietako batzuk beste batzuk baino erradioaktiboagoak zirela. Bere senar Pierre Curie liluratuta zegoen Mariek egindako aurrerapausoekin eta, hortaz, magnetismoari buruzko ikerketak alboratu eta bere emaztea laguntzea erabaki zuen. Hala, senar-emazteek erradioelementu batekin egin zuten topo, uranioa baino erradioaktiboagoa zena: Polonioa –izen hori ipini zioten Marieren jaioterriaren omenez–. Urte berean, torioaren erradioaktibitatea zehaztu zuen. Eta urtebete geroago, radioa aurkitu zuten. Aurkikuntzek ez zuten etenik.

2. irudia: Hasiera batean, Becquerelek eta Pierre Curiek baino ez zuten jaso Fisikako Nobel sariak, baina Pierrek bere emaztea sarituen artean agertzea nahi zuen.

1903an Curiek bere tesia aurkeztu zuen Sorbonan eta zientzian doktore bihurtu zen. Urte horretan, Fisikako Nobel saria jaso zuen. Hasiera batean, Becquerel eta Pierre Curie izan ziren sarituak bakarrik baina Pierrek bere emaztea sarituen artean agertzea nahi zuen. Horretarako, hainbat gutun bidali zituen eta azkenean, bere helburua lortu zuen. 1906 urteaz geroztik, Sorbonako Unibertsitateko fisika laborategiko zuzendaria izan zen Marie eta bertan aritu zen irakasle –hori lortzen lehen emakumea izan zen!–; Frantziako Akademiak, ordea, ez zuen onartu emakumea zelako. Halere, urte hura ez zen onena izan Marierentzat, bere senarra hil baitzen istripu baten ondorioz eta horrek Marieri depresioa eragin zion. Dena dela, aurrera jarraitu zuen, ez zuen beste irtenbiderik. Gauzak horrela, Sorbonako Unibertsitateko lehen emakume katedraduna bilakatu zen eta horren ondotik, 1911n, jaso zuen Kimikako Nobel saria polonioa eta radioa aurkitu eta azken hori isolatzeagatik.

Lehen Mundu Gerrak aldatu zuen Marie

Lehen Mundu Gerrak ikerketak uztera behartu zuen fisikaria. Hala, buruan zituen nozio guztiak praktikan jartzeko aukera izan zuen. Ez zuen txarto egin: milaka bizitza salbatzen lagundu zuen. Erabilpen militarrerako lehen zentro erradiologiko mugikorrak sortu zituen; Petite Curie gisa ezagunak. Horretaz gain, ospitaleetan soldaduei erradiografiak egin zizkien eta medikuen lana erraztu zuen horrela, horiei esker soldaduen gorputzetan balak aurkitzea errazagoa baitzen. Gainera, erizainei makina horiek nola erabiltzen ziren irakasten aritu zen. Bere laguntza ikaragarria izan zen baina ez soilik gerran. Izan ere, Curiek berak sortu zuen Radioaren Institutuan minbiziaren aurkako tratamenduak ikertu zituen. Bere alaba, Irene-Joliot Curie, bertan aritu zen ere, bere amaren laguntzaile gisa.

Erradioaktibitateak eman zion bere bizitzako arrakasta baina modu berean kondena izan zen harentzat. Izan ere, leuzemiaz hil zen 1934an, ziurrenik bere bizitzan zehar jasotako erradiazioarengatik.

Marie Curie ez da soilik tentuz ahoskatzen duzun izen bat, ezta kondaira baten pertsonaia bat ere. Jakina da Marie Curie biltzen duen arrakasta-geruza lodia dela baina azken batean, zientzian gauza bikainak egin zituen emakume zientzialari bat da: mitoaren azpian dagoen fisikari aparta, haren lana betierekoa izango dena.

Iturriak:

• Zientzia.eus: Marie Curie zientzian eta gizartean aitzindari eta Curie, Marie (Marie Sklodowska)
• Canal Historia: Perfiles: Marie Curie.
• Zientzia Kaiera: Ikertzaile aitzindari bat ezagutzeko erakusketa: Marie Curie.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Marie Curie (1867-1934): Mitoaren azpian dagoen zientzialaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia Pil-pilean, ajoarriero, bizkaitar erara, tortillan, piper beteak,… hamaika modu daude bakailaoa kozinatzeko. Euskal kulturaren, ekonomiaren eta historiaren osagai garrantzitsua dugu arrain hau. Ezaguna da arrantzale asko joan zirela Ternua aldera bakailaoa arrantzatzera, munduko beste arrantzale askok bezala. Izan ere, arrain hau ugaria baitzen paraje horietan. Gehiegizko arrantzak ordea ondorioak ekarri zituen eta 1970.eko hamarkadan bakailao-populazioaren jaitsiera oso nabarmena gertatu zen, eta ondorioz bakailaoaren arrantzaren debekua egin zen. Gehiegizko arrantza horrek bakailaoaren gene-egituran ere ondorioak ekarri zituen.

1. irudia: Amaren bakailaoa, pil-pilean. (Argazkia: Koldo Garcia)

Bakailaoa (Gadus morhua) Ozeano Atlantikoaren iparraldean bizi da. Arrantzarako bi gune nagusi izan ditu: Ipar-mendebaldea, Ternua inguruan (Kanada eta Groenlandia); eta ipar-ekialdea, Svalbard inguruan (Norvegia). Lehenbizikoak 1970.eko hamarkadan bakailao-populazioaren kolapsoa izan zuen eta jada ez dago ia arrantzarik; azkenekoak osasun ona du eta arrantza-gune nagusia da orain. Ternuan gertatutako kolapsoa azaldu izan da gehiegizko arrantzaren eta klima-aldaketaren ondorio bezala. Bakailaoaren ugaritasunaren gainbeheraz gain ipar-mendebaldeko bakailaoak ere tamainan eta heldutasun-adinean gainbehera izan du, arrantzaren menpeko hautespenaren ondorioz. Kolapsoa gertatu ostean Kanadak bakailaoaren arrantza debekatu bazuen ere, ez da berreskuratu bakailaoaren kopurua Ternua aldean. Orain dela gutxi ikertzaile talde batek bakailaoaren gene-egitura aztertu du bakailaoaren kudeaketa hobetzeko eta bakailaoaren berreskurapenean laguntzeko.

Ternuako bakailaoaren gene-egitura ezagutzeko aztertu dituzte bostehun bakailao baino gehiago. Bakailao horiek 2001 eta 2015 urteen artean jaso ziren ipar-mendebaldeko Atlantikoko hamazortzi tokitan: hamahiru Ternua eta Labrador penintsularen inguruetan; hiru Kanadako hegoaldean; eta bana Gilbert badian eta San Laurendi golkoaren hegoaldean. Azterketa egiteko bakailao horien ia zazpi mila gene-aldaera erabili dituzte, mota honetako azterketak egiteko informazio gehien ematen dituzten gene-aldaerak hain zuzen ere.

2. irudia: Gehiegizko arrantzak eragin zuen bakailaoaren populazioaren gainbehera ikaragarria Ternuan. (Argazkia: kazuphotos – Pixabay lizentzia. Iturria: pixabay.com)

Ikertzaileek ikusi zuten bakailaoak hiru taldetan banatzen zirela. Banaketa horren oinarria da lehenengo kromosoman gertatu den berrantolaketa bat; eta bakailaoak kromosoma bakoitzaren bi kopia dituenez, konbinaketa ezberdinetatik defini daitezke hiru taldeak:

• talde bat osatzen zuten berrantolaketarik ez duten bi kopien eramaileek;
• beste talde bat berrantolaketa duten bi kopien eramaileek;
• eta hirugarren taldea heterozigotoak ziren, hau da, lehenengo kromosomaren kopia batean berrantolaketa zuten eta bestean ez.

Aurretik ezaguna zen kromosoma-berrantolaketa hau ekialdeko Atlantikoko bakailaoetan. Kromosoma-berrantolaketa horretan alboan dauden bi genoma-eskualde atzekoz aurrera agertzen dira, kromosomaren egitura aldatuz. Berrantolaketa horrek eragin du bertan kokatzen diren geneak supergene bakar bat bailiran bezala heredatzea eta eragina izatea bakailao-populazioaren egituran, zailagoa baita gurutzatzea berrantolaketa duten bakailaoak eta ez dutenak. Izan ere, uste da kromosoma-berrantolaketa hori ekialdeko Atlantikoko bakailaoetan gertatu zela orain dela 1,6 eta bi milioi urte artean eta eragin zuela ipar-mendebaldeko bakailaoan aldakortasuna emendatzea.

Aurretik ezaguna zen ere kromosoma-berrantolaketa horrek lotura zuela bakailaoaren migratzeko gaitasunarekin eta ikerketa honetan berretsi dute lotura hori. Oro har, berrantolaketa ez duten bakailaoak ez dira migratzaileak, kostaldekoak dira; berrantolaketa dutenek, aldiz, joera handiagoa dute migratzeko. Kromosoma-berrantolaketa gertatu den eskualdean kokatzen dira igeri-maskuriarekin eta muskuluen errendimenduarekin lotutako geneak; eta iradoki da horrek migrazioak egiteko gaitasunean eragina izan duela. Ideia honen alde, azken lan honetan ikusi dute hautespenak modu ezberdinean jokatu duela berrantolaketa izatearen arabera: migrazioa hobetzen duten gene-aldaeren aldeko hautespen naturala gertatu da kromosoma-berrantolaketa duten bakailaoetan.

3. irudia: irudia: Bakailaoaren gene-egituraren aldaketak Ternuako ekosisteman eragina izan dezake (Argazkia: jzabloski – Pixabay lizentzia. Iturria: pixabay.com)

Baita ere, gene-datuetan oinarrituta eta simulazioak erabilita, aztertu dute talde bakoitzaren kopuruaren bilakaera. 1860. urtean talde bakoitzak antzeko tamaina bazuen ere, kromosoma-berrantolaketarik ez zuen taldean eta heterozigotoak ziren taldean populazioa nabarmen hazi zen 1970. urtera arte, hau da, populazio oso emankorrak izan ziren. Kromosoma-berrantolaketa zuen taldean, ordea, ez zen halakorik ikusi, populazioaren jaitsiera txiki bat baizik. 1970. urtetik aurrera hiru taldeetan populazioaren kopuruak nabarmen behera egin zuen eta horrek eragin du orain talde bakoitzaren kopurua ezberdina izatea: kromosoma-berrantolaketa duen taldea oso urria da eta talderik handiena kromosoma-berrantolaketarik ez duena da. Gainera, tokian toki, ikusi da talde bakoitzaren proportzioa aldatu dela eta horrek iradoki dezake hautespenaren intentsitatea, edo arrantzaren eragina, lekuaren araberakoa izan dela.

Egileen ustez argi dago gehiegizko arrantzak batez ere kromosoma-berrantolaketa duen populazioan eragina izan duela, hau da, migrazioak egiten dituzten bakailaoetan. Egileen aburuz, populazio mota ezberdinen proportzio aldaketak eragin du kostako ekosistemaren berrantolaketa eta, gehiegizko arrantzak jarraituko balu, migratzen duen bakailao-taldea guztiz desagertuko litzateke. Ondorioz, bakailaoaren bioaniztasuna, banaketa eta iraunkortasuna aldatuko litzateke eta horrek aldaketak sortuko lituzke ipar-mendebaldeko Atlantikoko ekosistemen funtzioan eta osaketan. Hortaz, bakailaoaren kudeaketa egiterako orduan aholkatzen dute genoma-egitura kontutan hartzea, bioaniztasuna mantentzeko eta, horrela, etorkizunean bakailaoaren populazioaren beste kolapso bat ekidin.

Laburbilduz, badirudi Ternua aldean gertatu den bakailaoaren gehiegizko arrantzak bakailaoaren gene-egituran eragina izan duela eta, horrek, Ternuako ekosisteman eragina izan dezakeela. Horrela, uda honetan egingo diren bakailao-lehiaketa batean parte hartzen baduzu edo kuxkuxeatzen baldin bazaude, zure kideei eta lehiakideei azal ahal diezu nola gure zaletasun horrek bakailaoaren gene-egitura aldatu duen.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kess et al. (2019). A migration-associated supergene reveals loss of biocomplexity in Atlantic cod. Science Advances, 5(6), eaav2461. DOI: 10.1126/sciadv.aav2461

—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.
—————————————————–

The post Bakailaoa bere gene-saltsan appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Hegazkinek sortzen dituzten kondentsazio-lorratzak kezka iturri izan daitezke, baina ez konspirazioari lotutako teoriek esaten dutenagatik. Zientzialariek ondorioztatu dutenez, abiazioari dagokionez, zeruan sortzen diren lorratzak dira planeta bereziki berotzen dutenak, hegazkinetako erregai bera baino. Kalkulatu dute, gainera, hodei artifizialen inpaktua hiru aldiz handiagoa izango dela 2050ean.

The Cloudspotter’a Guide liburuan, CAS Hodeiak Estimatzeko Elkarteko presidente Gavin Pretor-Pinneyk “hodeien familiako sasikume” berritzat hartzen ditu kondentsazio-lorratzak. “Gaur egun, agian hobe da mugatzea esatera haien ez direla sortuak izan haien anai-arrebak sortuak izan diren modu berean”, gaineratzen du, iseka puntu batekin. Egileak argitzen duenez, bi hodei mota horien artean dagoen desberdintasun bakarra da, hain zuzen, batzuk modu naturalean sortzen direla, eta besteak giza jardunaren ondorio direla.

1. irudia: Denbora askoan ez da kontuan hartu kondentsazio-lorratzen eragina klima aldaketan, baina orain ikerketa batek azaleratu du eragin esanguratsua izan dezaketela. (Argazkia: William Hook/Unplash)

Hegazkin komertzialek eragiten dituzten lorratz horiek 8.000-12.000 metroko altueran sortu ohi dira; horixe baita, hain zuzen, hegazkin gehienen gurutzaldi-abiadurarako altituderik hoberena. Baina bertan dagoen tenperatura oso baxua da, 30-60 gradu zero azpitik, eta hegazkinen motorretatik ateratzen diren gas heze eta beroak atmosferan dagoen aire hotzarekin nahastean ur-tanta txikiak eragin daitezke, modu horretan izotz-kristal txikiak sortzen direlarik. Kristalen eraketa horretan motorretik ateratzen diren partikulak ere lagungarri dira, horien inguruan biltzen baita hezetasuna. Alabaina, ez dira beti lorratzak sortzen: airean hoztasun eta hezetasun nahikoa egon ezean, kristal horiek ia berehala sublimatzen dira. Horregatik, eguraldia iragartzen trebezia nahikoa dutenentzat, zeruan marraztutako marra horiek troposferaren goiko aldearen tenperaturaren adierazle izan daitezke.

Eguraldian ez ezik, hodei artifizial horiek kliman ere eragina dutela uste dute zientzialariek, baina klima-sistema hain konplexua denez, askotan zaila izan da neurtzea norainoko inpaktua duten. Batetik, lorratz hauek eta bestelako partikulek iluntze efektu bat sortzen dutela proposatu da behin baino gehiagotan, eguzkiaren energiaren zati bat islatzen dutelako. Hau da, planeta berotu beharrean, planeta hozten lagunduko lukete. Efektu bera dute ere hodei gehienek, baina hodei artifizialen kasuan efektua kontrakoa dela uste dute zientzialariek, haien tamainagatik eta dauden altitudeagatik energia kopuru bat igarotzen uzten dutelako; baina, aldi berean, bertan dauden izotz kristalek energia kopuru bat ere metatzen dutelako.

Orain, aurrenekoz, ikerketa batek zehaztu du lorratz horiek klima aldaketan daukaten eragina, mundu mailan. DLR Alemaniako Zentro Aeroespazialeko bi ikertzailek egin dute kalkulua. Gaur egungo egoera kontuan hartzeaz gain (berez, 2006. urtea hartu dute erreferentzia modura), eta klimatologian egin ohi den moduan, 2050. urterako aurreikuspenak ere egin dituzte. EGU Europako Geozientzien Batasuna elkarteak argitaratzen duen Atmospheric Chemistry and Physics aldizkarian zabaldu dituzte emaitzak.

2. irudia: Mapetan azaltzen da hegazkinetako lorratzek sortzen duten beroketa, metro koadroko miliwattetan neurtuta. 2006ko datuak (a), eta 2050erako aurreikuspenak (b). Erakusten dira ere berotegi efektuak eragindako berotze erantsia (c), eta motorren efizientzian aurreikusitako hobespenak (d). (Grafika: EGU)

Egileek proposatu dute beroketa globalean orain arte behar bezala kontuan hartu ez den eragina badutela hodei artifizial hauek. Bi dira atera dituzten ondorio nagusiak. Batetik, ikusi dute kondentsazio lorratzen bitartez kliman sortzen den eragina hegazkinetan erabilitako erregai fosilen errekuntzagatik sortzen dena baino handiagoa dela. Bestetik, egin dituzten kalkuluen arabera, hodei artifizial horien eragina hiru aldiz handiagoa izango da 2050ean. Zehaztu dutenez, hodei artifizialen eragina abiazioaren hasieratik egindako CO2 isuriak baino zertxobait handiagoa izan da. Kalkulatu dutenez, hegazkinen inpaktua 2006an metro koadroko 49 miliwattekoa izan zen, baina 2050ean eragin hori 159 mW/m2 izango dela aurreikusi dute. Izan ere, eta Europako Batzordeak egin dituen aurreikuspenak kontuan hartuta, aireko zirkulazioa 3-7 aldiz handiagoa izango da data horren bueltan. Hemendik 30 urtera bitarteko egoera kalkulatzeko, egileek azaldu dute haien ikerketan ere kontuan hartu dutela hegazkintzaren industriak motorretan hobekuntzak garatuko dituela.

Argitu dute abiazioak erradiazio bidezko indartze antropogenikoaren %5 sortzen duela, hau da, planetak jasotzen duen erradiazioak eta giza jardueraren ondorioz espaziora bueltatzen den erradiazioaren arteko aldean eragina baduela.

Munduaren tokiaren arabera, ezberdina da hodei artifizial hauen presentzia. Hala, aurretik egindako ikerketa batek zehaztu zuen batez bestean zeruen %0,61 okupatzen dutela hodei artifizial hauek, baina kopurua handitzen da noski populazio gehien duten guneetara hurbildu ahala. Modu horretan, Europan %2 da batez bestekoa, baina kontinente zaharreko erdigunean zein Ameriketako Estatu Batuetako hainbat eremutan portzentajea %10era iristen da.

Toki hauetan ez ezik, eta gaur egun ekonomiari lotuta egiten diren aurreikuspenak kontuan izanda, egileek ondorioztatu dute datozen urteetan bereziki Asiaren ekialdean eta hegoaldean handituko dela lorratzek sorraraziko erradiazio bidezko indartzea.

Erreferentzia bibliografikoa:

Bockand, Lisa; Burkhardt, Ulrike (2019). Contrail cirrus radiative forcing for future air traffic. Atmospheric Chemistry and Physics, 19, 8163-8174. DOI: https://doi.org/10.5194/acp-19-8163-2019

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Arrazoi dute: zeruan ikusten diren lorratzak kezkagarriak dira appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea Asko izan dira gure fakultatean matematikari egin direnak haren 50 urteko ibilbidean. Nik dakidala, inork ez du Oscar sari bat irabazi… orain arte. Harrigarria badirudi ere, hori gerta daiteke, eta ez aktore ospetsu bihurtuta, matematika erabilita baizik.

Star Wars, Karibeko piratak, Toy Story, Frozen eta beste film asko ikusita, sumatzen dugu ordenagailuak zeregin handia izan duela haien atzean dagoen lan teknikoan. Zer ote da, baina, ordenagailuaren lana? Baten batek eman behar dizkio aginduak…

Elurra, ura, ilea, haizea eta abar

Aleka McAdamsek 2011n aurkeztu zuen tesia UCLAn, Joseph Teran irakaslearen zuzendaritzapean. Matematika aplikatuko tesia zen eta izenburuan efektu berezietako erabilera aipatzen zuen (applications to physical simulation in visual effects). Walt Disney estudioetan eman zioten lana. Alexey Stomakhinek urte bi geroago amaitu zuen bere tesia, zuzendari berarekin lan eginda, eta hura ere Walt Disneyra joan zen lanera. Hirurak, Teran, McAdams eta Stomakhin, agertzen dira Frozen eta Moana filmen arrakastaren atzean, beste zenbait lankiderekin batera, haietariko batzuk UCLAko ikasleak.

1. irudia: Stomakhin, Teran eta UCLAko beste ikasle bi, Frozen filmaren amaiera ospatzen. (Argazkia: UCLA Newsroom)

Animaziozko film onenaren Oscar saria lortu zuen Frozen filmak 2014an. Izotza eta elurra ziren protagonista eta haien diseinu egokia lortzea, ahalik eta irudi errealena ematea, nahi izan zuten zuzendari artistikoek. Teranen taldeak, Stomakhin barne zela, eredu matematiko berri bat proposatu zuen elurraren mugimenduen simulaziorako eta hortik sortu zen programa erabili zuten filmean. McAdamsen lantaldeak beste eginkizun bat izan zuen film berean: haizearen eragina jantzietan eta ilean simulatu zuten.

2. irudia: Aleka McAdams Frozen filmak irabazitako Oscarrarekin. (Argazkia: TigerBands)

Moana filma (Vaiana, hemengo aretoetan) Polinesiako itsasoetan kokatzen da. Urari protagonismo berezia eman nahi izan zioten, filmeko beste pertsonaia bat bailitzan. Zaila da uraren simulazioa egitea, masa osoaren mugimenduaz gain, olatuen talkak eta baita zipriztinak ere erakutsi behar baitira, itxura erreala lortzeko. Ordurako beste film batzuetan ere agertu zen uraren mugimendua, baina hobetu nahi izan zuten. Stomakhinek garatu zuen simulazio berriaren kodea, talde baten barruan, eta bertan zen berriro Teran irakaslea ere. McAdamsek ere hartu zuen parte filmean, oraingoan ilearen simulazio berri bat proposatu zuen taldean.

Joseph Teranen tesi-zuzendaria Stanford Unibertsitateko Ronald Fedkiw izan zen, entzutetsua eta saritua zinemarako egin duen lanagatik. Fedkiwren zuzendaria izan zena, berriz, ospe handiko matematikaria da: Stanley Osher, UCLAko irakaslea. Besteak beste, matematika arloko sari garrantzitsu bat eman zioten Osher jaunari 2014n, Gauss saria. Berak sortu zuen, James Sethianekin batera, maila-multzoen metodoa (level-set method) gainazalen irudikapenerako eta horrekin gainazalen mugimendua, nahastea edo bateratzea deskribatzeko tresna bat. Fedkiwk tresna matematikoa zena zinearen teknologiara egokitu zuen eta hainbat filmetan erabili da.

Sci-Tech (Oscar) sariak

Zinemako Arte eta Zientzien Akademiak ematen ditu Oscar sariak mundu guztian ikus daitekeen zeremonia arranditsu batean. Askok ez dute jakingo, ordea, glamour gutxiagoko beste zeremonia batean Sci-Tech sariak banatzen dituela. Horien bidez Akademiak ohoratzen ditu “gizon, emakume eta enpresak, zeinen aurkikuntza eta berrikuntzek modu garrantzitsu eta iraunkorrean lagundu baitioten zinemari”. Ohiko da matematikariak, fisikariak eta informatikariak saritzea. Aurtengo adibidea aipatzearren, 2019ko Zientzia eta Ingeniaritza alorreko saridunen artean Edwin Catmull, Tony DeRose eta Jos Stam izan dira, hiru dimentsioko geometriaren eredu digitaletarako gainazalen zatitze-metodoa sortu eta garatzeagatik. Irudi poligonal edo poliedriko batetik abiatuta, forma leunak lortzen dituzte iterazio bidez.

3. irudia: Jos Stam, Edwin Catmull eta Tony DeRose saria jasotzen. (Argazkia: Todd Wawrychuk / ©A.M.P.A.S)

Edwin Catmull aitzindaria izan zen animazioa ordenagailuz egiten, 1970eko hamarkadan hasi baitzen, informatika eta fisikako ikasketak amaitu berritan. Laster kontratatu zuen George Lucas zinegile ospetsuak bere enpresetan lan egiteko, zinemaren industrian konputazioa sartzearen beharraz konbentzituta. Catmullek ekarpen tekniko asko egin ditu eta, gainera, Pixar eta Walt Disney Animation Studios enpresen presidentea izan da. Bost bider irabazi ditu Zinemako Akademiaren sariak, haietako bat Gordon E. Sawyer sari berezia (2009).

Tony DeRose Pixar enpresaren ikerketa taldeko burua izan da denbora luzez, unibertsitateko irakasle izan eta gero. Gazteen artean matematika, fisika eta ingeniaritza bultzatzeko Pixar in a box programa abiatu zuen Pixar eta Khan Academy elkartuta. Bertan bideo laburren bidez azaltzen da Pixarren animazio lana (bideo-sorta honetan, adibidez, aipatu dugun zatitze-metodo saritua).

Jos Stam, holandarra jaiotzez, Suitzan hazi zen eta informatika eta matematika ikasi zituen Genevan. Gero Toronton egin zuen tesia informatikan eta fenomeno fisikoen animazioan hasi zen lanean. Fluidoen simulazioan arrakasta handiko Maya Fluid Effects programaren sortzaileetako bat da. Bere lana aurkezteko hala dio: “nire ikerketan atsegin dut konbinatzea artea, matematika, zientzia, ordenagailuak eta beste zenbait gauza exotiko”.

4. irudia: Jos Stam, konputazio grafikoan aditua, zenbait ekuazio matematikoren aurrean. (Argazkia: Azam Khan / Wikipedia – CC BY 3.0 lizentziapean)

Aurtengo hiru hauen moduan, hainbat zientzialari agertzen dira beste urte batzuetako sarituen artean.

Kirurgia birtuala

Josep Teranek zinemarako lan egiteaz gain, badu beste ikerketa-ildo interesgarri bat: kirurgia birtuala. Ez du berak sortu, lehenago ere egiten zen, baina bereziki interesatzen zaion alor bat da. Medikuak ordenagailuan egiten du ebakuntza, trebatzeko edo ondorioak probatzeko, eta ez du gorpurik behar. “Pazientea” hiltzen bazaio, berriro has daiteke ebakuntza egiten.

Garrantzitsua da horretarako ordenagailuen kalkuluak denbora errealean egitea, esan nahi baita, medikuaren mugimendu bakoitzaren erantzuna berehala agertu behar da pantailan, benetako ebakuntza bat simulatuz. Horrek esan nahi du atzean dauden ekuazio matematikoak ebazteko denbora oso txikia izan behar dela. Esandako horrek zinemarako ere balio du, komenigarria baita talde artistikoarentzat irudien segida jarraitua ikustea. Hortaz, segundoko 30 fotograma hartzeko, beste horrenbeste bider ebatzi beharko dira ekuazioak, aldi bakoitzean lortutako datuetatik abiatuz hurrengoen kalkulua.

Azken hitzak McAdams, Osher eta Teranen artikulu batetik (2010) hartuko ditugu:

“konputazio zientziaren teknikak duela gutxi bihurtu dira praktikoak zineman eskala handian, beraz, oraindik ez dakigu zein izango den haien eraginkortasuna eta tokia zinemagintzan. Ahaleginak egingo dira hurrengo urteetan erabat ulertzeko matematika aplikatuaren gaitasuna industrian, eta hori bakarrik egin dezakete matematikan, konputazio zientzian eta fisikan oinarri sendoa duten ikertzaileek”.

Gehiago jakiteko:

• McAdams, S. Osher eta J. Teran, (201). Crashing waves, awesome explosions, turbulent smoke, and beyond: applied mathematics and scientific computing in the visual effects industry, Notices of the American Matematical Society 57(5).
• Khan Academyren Pixar in a box: Pixarreko langileek zer egiten duten azaltzen dute bideo laburretan, erabiltzen dituzten teknika matematikoak barne.
• Tony DeRose: The math behind the movies, TedEd hitzaldia; eta artikulu bat.
• Jos Stam: elkarrizketa bat.
• Joseph Teran eta Ronald Fedkiw irakasleen webguneetan informazio ugari aurki daiteke egin duten eta egiten ari diren lanari buruz, irudi eta bideoekin hornituta. Gomendagarriak dira, era berean, Alexey Stomakhin eta Jos Stamen webguneak.

——————————————-
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn.

——————————————-

The post Oscarretarako bide matematikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Aspaldi honetan denok sumatu dugu beroaldiak, hezeagoak, luzeagoak eta larriagoak direla. Hauek, klima-aldaketaren ondorioak dira. Beroaldi horiek are eta larriago eragiten diete aire zabalen lan egiten dutenei, kirolariei, haurrei, adinduei eta bihotzeko arazoak dituztenei ere. Baina, zehazki, zein arazo dakar muturreko beroak osasunarentzat?

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Zelan eragiten digu klima-aldaketak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Paleontologia

Eurasiako sapiens zaharrena identifikatu dute. Grezian, leku berean aurkitutako bi garezur aztertuta, bata duela 210.000 urteko sapiensa, eta bestea 170.000 urteko neandertala direla ondorioztatu dute. Elhuyar aldizkariak azaltzen digunez, lehena, Eurasian aurkitu den sapiensik zaharrena litzateke. Horrek adierazten du modu berean gizaki modernoa uste baino askoz lehenago atera zela Afrikatik. Ikerketa honek zalantzak piztu ditu.

Beste aurkikuntza bat ere izan dugu asteon: Europan inoiz aurkitutako hegazti fosilik handienaren berri eman dute. Paleontologo talde batek ostruka bat baino hiru handil handiagoa zen hegazti bat aurkitu dute; duela 1,5 eta 1,8 milioi urte bitartean kokatu dute fosila, Krimean, eta Europara sartu ziren Homo erectus espezieko lehen hominidoak iritsi zirenean hegazti hori kontinentean zegoela iradoki dute. Aurkitutako fosilean oinarrituta, hegaztia nolakoa izan zen azaldu digute. Juanma Gallego kazetariak eman dizkigu xehetasunak artikulu honetan. Ez galdu!

Astrofisika

Badirudi azken asteotan Jupiterren Orban Gorri Handia materia galtzen eta, ondorioz, tamainaz txikitzen ari dela, hau da, orbana desagertzen ari da. Artikuluan azaltzen denez, Orbana oso gune dinamikoan dago. Jupiterren bandak eta zonak korronte atmosferikoen mugak dira, ia denak ekialderanzkoak. Jupiterrerantz begira jarraitu beharko dugu. Zer gertatuko da etorkizunean?

Artikulu honen bidez egileek azaldu dute nola aplikatzen zaien termodinamikaren legeak zulo beltzei. Hasteko zer da termodinamika? Beroaren dinamika aztertzen duen fisikaren adarra da eta lau lege ditu oinarri, XIX.mendean zehar garatu zirenak. Duela 50 bat urte, Einsteinen erlatibitate orokorraren teoriaren arabera, zulo beltzek termodinamikaren legeen pareko legeak betetzen dituztela ondorioztatu zen.

Osasuna

Frantziako Osasunaren Goi Agintaritzak argitaratutako txosten batean homeopatia diru publikoz ez laguntzea aholkatu zuen agintaritzak, ez dagoelakoan produktu horiek eraginkorrak direla frogatzen duen oinarri sendorik, eta gobernuak kasu egingo dio. Hortaz, 2021etik aurrera, produktu homeopatikoak diru publikoz ordaintzeari utziko diote. Adierazi dutenaren arabera, prozesua progresiboa izango da: 2020an, kostuen %15 ordainduko ditu estatuak. Berrian informazio guztia.

———————————————————————–
Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #263 appeared first on Zientzia Kaiera.

Harreman sozialak ez dira errazak autismoa duten pertsonentzat. Estimulu sentsorial jakin batzuekin lotuta egon liteke hau. Pertsonen usaina barne. José Ramón Alonsoren Altered responses to social chemosignals in autism

Fermioi astunen egitura kristalinoak ulertzeko efektu garrantzitsua ikustea lortu dute DIPCn. Oso gauza arraroak, baina oso interesgarriak gertatzen dira. First direct visualization by photoemision of how the Luttinger theorem works for Kondo lattices

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #270 appeared first on Zientzia Kaiera.

Gaur egun erleen gainbehera bizitzen ari gara; izan ere, beren habitat naturala murriztuta dago eta beren dibertsitate genetikoa ere galtzen ari da zenbait faktore direla eta. Gure planetan erlerik ez izateak galera handiak ekarriko lituzke ekosistemara eta, nagusiki, landareen ugalketa oztopatuko litzateke.

Egoera horri aurre egiteko bi proiektu jarri dira martxan azken hilabeteotan Europa mailan, bien helburu nagusia bertako erlea kontserbatzea izanik. Proiektu horien baitan, txip bat ere garatu da Europako subespezieak bereizteko.

Europako bi proiektu horietan parte hartu du Andone Estobak, UPV/EHUn Genetikan Katedradunak, eta berarekin hitz egin dugu egungo erleen egoera ezagutzeko eta ikerketa esparru honen erronkak ezagutzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Andone Estonba: “Erlerik gabe landareen ugalketa oztopatuta egongo litzateke” #Zientzialari (119) appeared first on Zientzia Kaiera.

David Brizuela eta Iñaki Garay Fisika teorikoaren ikuspuntutik zulo beltzak unibertsoko objektu bitxienetarikoak direla esan liteke. Haatik, horiek ere betetzen dituzte termodinamikaren legeak. Artikulu honetan, saiatuko gara termodinamikaren legeak zulo beltzei nola aplika diezazkiekegun azaltzen.

Termodinamika, bere izenak dioen moduan, beroaren dinamika aztertzen duen fisikaren adarra da. Bere oinarriak lau lege edo printzipio oso bakunetan labur daitezke. Lege hauek zenbakiturik izendatzen ohi dira, zerotik hasita. Zero printzipioak bi gorputzen arteko oreka termikoa definitzen du: tenperatura desberdinetara dauden bi gorputz kontaktuan jarriz gero, euren artean beroa trukatuko dute, biek tenperatura berdina izan arte.

1. irudia: Termodinamikak beroaren transferentzia aztertzen du. Unibertsala denez, edozein sistemari aplika diezaiokegu: bai irakiten
dagoen ur lapiko bati, bai zulo beltzei. (Argazkia: Stanford University)

Lehenengo legea energiaren kontserbazioari dagokio. Beroa, izatez, energia transferitzeko modu bat da. Aurreko adibideko bi gorputz horiek energia trukatuko dute, baina energia osoa konstante mantenduko da prozesu osoan zehar.

Bigarren legea formulatzeko modu ugari daude, baina horretarako entropia (desordena neurtzen duen magnitude fisikoa) erabiltzen da askotan. Bere esanahi fisikoa sistema isolatu batean desordena (entropia) beti handiagotzen doala da. Horrela, aditzera ematen digu espontaneoki zer prozesu gertatzen diren eta zeintzuk ez. Esate baterako, kontaktu termikoa ezarri ondoren, gorputz berotik gorputz hotzera igaroko da beroa beti, eta ez alderantziz. Bestalde, kafeari azukrea botatzen diogunean, pixka bat irabiatu ondoren, disoluzio homogeneo bat eratzen da; nahiz eta denbora asko itxaron, bat batean azukrea ez da kristalduko eta hasierako egoerara itzuliko.

Azkenik, hirugarren printzipioa dugu eta, horren arabera, ezinezkoa da prozesu finituen bidez 0 Kelvin graduko (-273,15 Celsius graduko) tenperaturara iristea.

Lege horiek era enpirikoan garatu ziren batez ere XIX. mendean zehar. Zentzu batean ez dira oinarrizko legeak, ezin baitzaizkie banakako partikula bati aplikatu. Hala ere, fisikaren legeen artean termodinamikaren printzipioek estatus berezia dute, oinarrizkoak ez badira ere. Portaera estatistiko baten ondorioz betetzen direnez, ez dute oinarrizko elkarrekintza partikularrekiko menpekotasunik eta, beraz, euren formulazioa ez da aldatu (eta ustez ez da aldatuko), nahiz eta fisikaren oinarrizko teoriak zeharo aldatu diren azken mendean zehar.

Horrez gain, printzipio horiek unibertsalak direla esaten da oso aplikazio zabalekoa direlako eta izatez, edozein sistema makroskopikoren portaera deskribatzen dutelako. Sistema makroskopiko bat, osagai askoz osaturik dago: banakako elementuak oinarrizko partikulak, atomoak edo molekulak izan ohi dira. Adibidez, lege horiek betetzen dituzte laborategian prestatzen den edozein disoluziok, eguzkiaren barneak edo argiak berak (fotoi askoz osaturiko sistema bezala).

Hala ere, joan den mendeko 70. hamarkadan zulo beltzen termodinamika aztertzen saiatzen ari zirela, zailtasun larriak aurkitu ziren. Zulo beltzak deritzen gorputz astrofisikoak, izarrak kolapsatzean eratzen dira. Bi indarrek eragiten diote izar bati. Alde batetik, bere masak eragindako grabitateak barneranzko indar bat sortzen du, eta bestalde, izarraren barneko presio hidrostatikoak kanporanzko indar bat eragiten du.

2. irudia: Zulo beltz baten irudikapen artistiko bat. (Argazkia: NASA / Goddard Space Flight Center)

Orekan dagoen bitartean, gaur egun gure eguzkiaren moduan, izarraren barnean erreakzio nuklearrak gertatzen dira, barneko tenperatura oso altu mantentzen da eta ondorioz oso presio handia ekoizten da. Presio horrek grabitatearen indarra deuseztatzen duelarik, izarra egonkor mantentzen da.

Izarren barneko erreakzio nuklear horietan hidrogenoa edo helioa bezalako elementu arinak, astunagoak bihurtzen dira eta soberan dagoen energia argi moduan igortzen dute. Elementu arin horiek agortzen direnean ordea, erreakzio nuklearrak amaitu egiten dira eta izarraren barneko tenperatura eta presioa murriztu egiten dira. Hori gertatzen denean, presioak ezin dio izarraren pisuari eutsi eta izarrak kolapsatu egiten du, eta kanpoko geruza guztiak zentrorantz erortzen dira.

Izarraren masaren arabera, kolapso horretan zehar presio berriak ager litezke (elektroien edo neutroien degenerazioak sortuta). Presio horiek aurka egingo liokete grabitateari, eta ondorioz, kolapsoa gelditu eta izar berri bat (nano zuri edo neutroi-izar izenekoak) eratzen dira.

Izarraren masa oso handia bada ordea, ez dago kolapso hori geldi dezakeen presio ezagunik eta materia guztia zentrora iristen delarik, dentsitate infinituko puntu bat sortzen da. Objektu astrofisiko berri hau zulo beltz bat da. “Zulo” deitzen zaio, zentroko dentsitate infinitu horrek espazio-denbora jarraia zulatzen duelako. “Beltza” esaten zaio bestetik, bere barnean dagoen ezerk ezin duelako ihes egin, ezta argiak ere.

Bere inguruan horizontea deitzen den geruza irudikari bat dago, eta ezinezkoa da kanpotik geruza horren barnean dagoen ezer ikustea. Izatez, geruza hori zeharkatuz gero, ezin izango ginateke kanpora itzuli eta, nahi eta nahi ez, zentroko singularitatean amaituko genuke.

Duela 50 bat urte, Einsteinen erlatibitate orokorraren teoriaren arabera, objektu astrofisiko horiek termodinamikaren legeen pareko legeak betetzen dituztela ondorioztatu zen. Lege horietan grabitatearen azelerazioak tenperaturaren funtzio bera betetzen du, zulo beltzaren masak energiarena eta horizontearen azalerak entropiarena.

Beraz, honela labur ditzakegu zulo beltzek betetzen dituzten printzipioak:

• 0. printzipioa: Grabitatearen azelerazioa horizontean zehar konstantea da.
• 1. printzipioa: Energia kontserbatzen da. Hau da, zulo beltzera zerbait erortzen bada, bere masa eta azalera handituko dira.
• 2. printzipioa: Edozein prozesutan zehar horizontearen azalera handitzen joango da. Adibidez bi zulo beltzek talka egin eta beste zulo beltz berri bat eratzen badute, amaierako zulo beltzaren azalera hasierako bien azaleren batura baino handiagoa izango da.
• 3. printzipioa: Ezinezkoa da horizonteko grabitatearen azelerazioa zero izateraino murriztea. Alegia, ez dago modurik zulo beltza desagerrarazteko.

3. irudia: Termodinamikaren bigarren printzipioaren arabera, bi zulo beltz elkartzen direnean eratzen duten zulo beltz berriaren azalera hasierako bien azaleren batura baino handiagoa da. (Grafikoa: David Brizuela eta Iñaki Garay)

Orain arte esandakoa analogia bat baino ez da: lege multzo batetik beste batera igaro gaitezke objektuak berrizendatuz. Hurrengo galdera beraz zuzena da: analogia hori soilik matematikoa da edo zentzu fisiko sakonagoa dauka? Hau da, horizonteko grabitatearen azelerazioa eta bere azalera, hurrenez hurren, benetako tenperatura eta entropia bezala uler ditzakegu? Hala balitz, zulo beltzek, erradiazio elektromagnetikoa igorri beharko lukete tenperatura jakin batean dagoen edozein gorputzen moduan.

Izatez, 1974. urtean Hawkingek argudio teoriko bat plazaratu zuen zulo beltzen erradiazioa kalkulatzeko. Hawkingen kalkuluak zentzu fisikoa ematen dio aurreko analogiari. Alegia, jadanik ez da analogia matematiko bat, erlazio fisiko erreala baizik.

Hawkingen erradiazioa kalkulatzeko prozesu zehatza nahiko korapilatsua da eta teoria kuantikoaren oinarriak erabili behar dira. Haatik, era intuitibo batean uler daiteke nola izan daitekeen zulo beltzek erradiatzea. Lehenengo eta behin, esan behar da erradiazioa ez dela zulo beltzetik irteten, espero genuen bezala. Baina zulo beltzak eragiten dio erradiazio prozesu horri. Teoria kuantikoaren arabera hutsa ez dago guztiz hutsik. Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioaren arabera (oinarrizko printzipio kuantiko bat) energiaren kontserbazioaren legea urra daiteke denbora tarte labur batean zehar. Horren ondorioz, partikula bikoteak sortzen eta azkar elkar deuseztatzen ari dira hutsean eten gabe. Prozesu hori zulo beltz baten horizontearen aldean gertatzen bada, partikula bat zulo beltzera eror liteke eta besteak ihes egin lezake. Hori dela eta, zulo beltzaren kanpoan partikula berriak agertuko dira eta, hain zuzen ere, partikula horiek Hawkingen erradiazioa sortuko dute.

Hawkingen erradiazioa azaltzeko, kontuan hartu behar izan ditugu, bai teoria kuantikoa bai teoria grabitatorioa. Beraz, zulo beltz bat ondo ulertzeko bi teoria horiek bateratu beharko genituzke, ondorioz grabitate kuantikoaren teoriari bide emanda. Teoria hori gauzatzea ordea, arazo itzela da. Izan ere, erlatibitate orokorra eta teoria kuantikoa oso formalismo matematiko desberdinekin formulaturik daude eta gainera, euren oinarri fisikoen artean kontraesanak daude. Horren ondorioz, oraindik ez daukagu eskura grabitate kuantikoaren teoria osorik. Azken 50 urteotan proposamen batzuk jorratu dira elkarrekintza grabitatorioa eskala kuantikoan deskribatzeko; esate baterako, soken teoria (string theory) edo kiribilen grabitate kuantikoa (loop quantum gravity). Dena dela, teoria horiek ez daude osorik gauzatuta eta egungo ezagutzaren mugak topatzen ditugu arlo honetan.

———————————————————————————-

Egileez: David Brizuela eta Iñaki Garay UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Fisika Teorikoa eta Zientziaren Historia Saileko ikertzaileak dira.

———————————————————————————-

The post Zulo beltzen termodinamika appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Ostruka bat baino hiru handiz handiagoa zen hegazti bat ezagutzera eman du paleontologo talde batek. Duela 1,5 eta 1,8 milioi urte bitartean kokatu dute fosila, Krimean, eta Europara sartu ziren Homo erectus espezieko lehen hominidoak iritsi zirenean hegazti hori kontinentean zegoela iradoki dute.

Europara iritsi zirenean, baliteke lehen hominidoek tona erdiko hegaztiekin topo egin izana. Egia esanda, momentuz ez dago ziurtatzea hala izan zenik, baina aukera hori planteatu du ikertzaile talde batek, Krimean (Ukraina) aurkitu berri duten fosil baten datazioa jakinda. Teorian bederen, eta epe luzeko datazioak nahiko malguak direla kontuan izanda, bai hominidoek zein hegazti erraldoiek denboran eta espazioan bat egiteko aukera bazegoelako. Dena dela, batera agon ziren ala zen gutxienekoa da. Deigarriena da ipar hemisferioan horrelakorik aurkitzen den lehenengo aldia dela honakoa.

1. irudia: Krimeako aztarnategian aurkitutako hegaztiaren berreraikitze artistikoa. (Ilustrazioa: Andrey Atuchin)

Aurkitutakoa ez da edonolako fosila. Zinez, hezur puska bat da: 40 zentimetroko luzera duen izterreko hezurra, hain zuzen. Lehen aldiz fosila eskutan izan zuenean, elefante-hegazti baten fosila zelakoan zegoen Errusiako Zientzien Akademiko ikertzaile Nikita Zelenkov, artean Europako erregistro fosilean tamaina horretako hegaztiren aztarnarik ez zegoelako. Orain arte uste zen horrelako hegazti erraldoiak soilik Madagaskarren, Australian eta Zeelanda Berrian bizi izan zirela, beti ere, uharteei lotuta.

Ez da izan Taurida izeneko leize sare batean aurkitutako fosil bakarra, baina bai esanguratsuena. Ezaguna da paleontologoak ederki moldatzen direla hezur bakar batean abiatuta animalia osoa “eraikitzen”, baina badira hainbat hezur mota bereziki aproposak direnak horretarako. Tamaina kalkulatzeko, bereziki femurra edo humeroa dira oso egokiak. Animalia pisutsuenek hezur indartsuagoak behar dituzte euren gorputzaren pisuari eusteko, eta ia animalia guztietan aurkitu da hezur horien eta pisuaren arteko korrelazioa badagoela.

Hortaz, aurkitutako fosilean oinarrituta, hegaztia nolakoa izan zen irudikatzeko modua izan dute. 3,5 metroko altuera eta 450 kilo inguruko pisua kalkulatu dute; ostruka bat baino hiru aldiz handiagoa, gutxi gorabehera. Pachystruthio dmanisensis espeziekoa dela uste dute, baina bere katalogazioa ez dago guztiz argi oraindik. Ikerketa hau ahalbidetu duen Errusiako Zientzien Fundazioaren txostenaren arabera, aurretik espezie horretako aztarnak aurkituak izan dira Georgian eta Hungarian, baina “ostruka erraldoienak” zirela zehazterik baino ez dute izan, haien tamaina kalkulatu ahal izan gabe. Orain Krimean aurkitutako hezurrarekin tamaina fintzeko modua izan dute. Journal of Vertebrate Paleontology aldizkarian argitaratutako zientzia-artikulu batean egin dute fosilaren deskribapen osoa.

Hezurra luzea eta nahiko mehea izateagatik, uste dute abiadura handia hartzeko gaitasuna zuela, hegal egiteko ahalmena galduta izan arren. Hori izan zen, ikertzaileen arabera, espezieari bizirik irautea ahalbidetu zion estrategia. Beharko zuen, seguruenera, aztarnategi berean aurkitu dituztelako hegazti horren harrapakari izan zitezkeen bestelako animalia beldurgarrien aztarnak: sable horzdun tigrea, gepardo erraldoia edota hiena erraldoia, besteak beste. Horiez gain, mamut baten eta bisoi baten aztarnak aurkitu dituzte. Azaldu dutenez, aztarna hauek erabakigarriak izan dira hegaztiaren datazioa egiteko.

2. irudia: Aurkitu berri duten hegaztiaren hezurrak (ezkerrean, erdian eta eskuman), ostruka baten hezurrekin alderatuta. (Argazkia: Nikita Zelenkov/Society of Vertebrate Paleontology)

Hegazti horren fosila duela 1,5 eta 1,8 milioi urte bitartean bizi izan zela uste dute, eta, Homo erectus hominidoa duela 1,2 milioi urte iritsi izan zela kontuan hartuta, biak aldi berean kontinentean egoteko aukera planteatu dute. Zelenkovek aitortu du ez dakitela ziur noiz desagertu zen hegazti erraldoi hori, eta balitekeela 1,2 baino milioi urte inguru desagerrarazita egotea. Halere, “Homo erectus espezieko kideek horiek ikusteko aukera” izan zezaketela erantsi du, prentsa ohar batean, eta hegazti handi hori haragiaren, hezurren edota arrautzen iturria izan zitekeela planteatu dute. Esan beharrik ez dago, hegazti horiek gure espeziekoak ez ziren baina gizakitzat hartzen ditugun hominido horien alboan irudikatzeak joko gehiago ematen du hedabideetan, eta bide hori jarraitu dute haien ikerketa zabaltzeko. Baina, kasu honetan, ez da hedabideei begira diseinatutako estrategia hutsa izan: zientzia-artikuluaren tituluan bertan ere azaldu dute ideia.

Dena dela, datarena ez da erabili dute argudio bakarra ustezko lotura hori proposatzeko. Georgiako Dmanisi aztarnategian hegazti hori ez baina bai hegaztiarekin batera aurkitu diren antzeko fosilak aurkitu dituzte, eta ezaguna da Dmanisin ere Homo erectus izan zela. Zientzialariek beraiek aitortu dutenez, oraingo erronka da espeziea Europako beste lekuren batean aurkitzea, baina iragarri dute Krimeako aztarnategian bertan beste kanpaina bat aurrera eramateko aukera dutela.

Simferopol eta Kertx hirien artean eraikitzen ari diren autobiderako lanetan aurkitu dute aztarnategia. 2014an Krimea okupatu zuenetik, Errusiar Federakundeak martxan jarri nahi izan dituen azpiegituretako bat da hori, penintsularen erdian dagoen Simferopol hiriburu administratiboa eta Errusiarako sarbidea den Kertx hiriak lotzeko.

Gigantismo mota honen arrazoi ebolutiboa orduko klima-aldaketei egokitzeko beharrarekin lotu dute. Estepa irekietan zailagoa da nutritiboak diren elikagaiak eskuratzea, eta animalia handiek behar metaboliko txikiagoak dituztela azaldu dute egileek. Ez dago argi zein izan den Lurraren historian zehar planetan inoiz izan den hegaztirik handiena, baina ikertzaileek uste dute marka hori Vorombe titan deritzonari eman behar zaiola. Hiru metroko altuera zuela kalkulatu da, eta 800 kilo inguruko pisua.

Erreferentzia bibliografikoa:

Zelenkov, Nikita V. et al., (2019). A giant early Pleistocene bird from eastern Europe: unexpected component of terrestrial faunas at the time of early Homo arrival. Journal of Vertebrate Paleontology, e1605521. DOI: 10.1080/02724634.2019.1605521

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Europan inoiz aurkitutako hegazti fosilik handienaren berri eman dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Naiara Barrado, Itziar Garate eta Peio Iñurrigarro Azken asteotan Jupiterren orban ikusgarriena materia galtzen eta, ondorioz, tamainaz txikitzen ari da. Eguzki-sisteman ezagutzen den ekaitzik handiena eta luzaroena da Orban Gorri Handia, baina litekeena da laster desagertzea.

Jupiterrera begiratzean edota planetaren irudi bat ikuskatzean, marra horizontalez osatutako planeta ikusten dugu. Zuri-marroi tonalitate ezberdinetako marrak dira izatez (ilunak bandak eta argiak zonak deiturikoak). Hego-hemisferioan, 22º-ra ordea, elipse gorri handi bat azaltzen da (ikus 1. irudiaren ezkerraldea), Orban Gorri Handia modura ezaguna dena.

1. irudi-elkarketa: Ezkerrean, Jupiterren ohiko itxura, Orban Gorri Handia argi eta garbi identifikatzen delarik hego hemisferioan. Eskuinean, orbanaren behe-ezker aldean kanporanzko beso espiral gorri bat antzematen da. Bi irudiak behatzaile amateurrek Lurretik hartuak dira, bata 2018ko apirilean eta bestea 2019ko maiatzean. (Irudien elkarketa: Peio Iñurrigarro)

Oraindik ez dago argi kolore gorri berezi horren jatorria. Orbana inguruko hodeietatik 8 km gorago hedatzen da eta bertan atmosferako baldintzak ezberdinak direnez, pentsatzen da atmosferako konposatuen eta eguzki erradiazioaren arteko erreakzio kimikoak ezberdinak izan daitezkeelarik, horrek kolore gorria eragin dezakeela.

Kontua da orban hau oso ondo bereizita dagoela bere ingurutik, eta beraz, bere koloreari esker oso ondo identifika daitekeela orbanaren muga. Horregatik, orbanak materia galtzen duenean ere, askatutako materia argi eta garbi azaldu ohi da irudietan. Adibidez, maiatzaren 19an orbanetik kanporantz beso espiral gorri moduko bat ateratzen zela ikusi zen (ikus 1. irudiaren eskuinaldea). Astebete geroago, orbanak materia zati handi bat galdu zuela ere ikusi genuen.

Orbana oso gune dinamikoan dago. Jupiterren bandak eta zonak korronte atmosferikoen mugak dira, ia denak ekialderanzkoak. Bada ordea bat mendebalderanzkoa, ekuatoretik hegoaldera 20º-ra dagoen korronte estu baina indartsu bat. Orban Gorri Handiaren goi muga ezartzen du korronte honek. Izatez, orbana bi korronteen artean kokatuta dago, goitik (iparraldetik) mendebalderanzko korronte indartsua du eta behetik (hegoaldetik) ekialderanzko korronte bat.

Konfigurazio honek eragiten du orbanak erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan biziki biratzea (430km/h abiadurako haizeak izan ditzakeelarik), baina tarteka ezegonkortasunak ere eragiten ditu. Hauen ondorioz, orbana eta bere ingurunearekin materia-trukaketak gerta daitezke. Zurrunbilo txikiak (zikloiak eta antizikloiak) orbanera hurbiltzean, orbanak irentsi egin ohi ditu, eta materia berria barrura sartzen da. 2017ko maiatzean ordea, aurkako fenomenoa gertatu zen, orbanak materia galdu zuen kanporanzko beso espiral baten ondorioz. Beso honek egun batzuk iraun zituen ikusgai, azkenean inguruko atmosferarekin nahastu eta desagertu zen arte.

Beraz, duela aste pare bat ikusitako besoa ez da fenomeno berria. Izan ere, urtarriletik hona behin baino gehiagotan ikusi da. Azken beso horrek orbanean eragin duena ordea, ezberdina da; izan ere, orbana mugatzen duen elipsea nabarmen txikitu da. Horrela dirudi baina baliteke beste zerbait izatea: orbana uzkurtu ez baina kanpoaldeak kolorez aldatu izana.

2. irudi-elkarketa: Jupiter metanozko filtroarekin behatuta. Horrela, Orban Gorri Handia elipse distiratsu baten moduan ikusten da eta jasaten dituen eraldaketak errazago iker daitezke. Lehenengo irudia maiatzaren 19koa da, eta bertan 1. irudiko eskuinaldean ikusitako beso espirala argi identifika daiteke. Irudi guztiak behatzaile amateurrek Lurretik hartuak dira. (Irudien elkarketa: Peio Iñurrigarro)

Bestalde, badirudi inguruko atmosferak orbana “erasotzen” jarraitzen duela, eta materia zatiak behin eta berriz kanporatzen direla (ikus 2. irudia). Oraindik ez dago erabat argi orban inguruko korronteak edota korronteei esker orbanera hurbiltzen diren zurrunbiloak diren materia kanporatze honen erantzule, baina egoerak honela jarraituz gero, Jupiterren Orban Gorri Handia desagertu egin daiteke.

Edo agian ez. Orbanaren nukleoak indartsu darrai eta ez dirudi ahuldu egin denik. Agian orbanak nukleo inguruko materia guztia gal lezake, baina bihotza tinko mantenduz. Beharbada, ondoren, berriz indartu eta hazi liteke.

Ekaitzak etengabe sortzen eta desagertzen dira Lurrean, bai eta Jupiterren ere. Izatez, ezin dugu baieztatu egun ikusten dugun Orban Gorri Handia 1665ean ikusitakoaren berdina denik. Hooke eta Cassiniren lehen behaketa haien ondoren, 1713. urtera arte, orbanaren erregistro gehiago egin ziren. Ondoren ordea, 1830. urtera arte ez dago datu gehiagorik. 115 urteko hutsunea dago behaketetan. Beraz, baliteke hasierako orban gorri hura desegin eta birsortzea, guk berriz behatu aurretik.

Edozein kasutan, egungo orbana ahuldu eta indartuz gero, edota guztiz desagertuz gero, edota desegin eta berriz sortuz gero, zientziaren une garrantzitsu baten aurrean gaude, eta adi adi jarraituko dugu Jupiterrerantz begira.

Izatez, aspaldi gaude erne: iaz The Astronomial Journal aldizkariko artikulu batean orbana hurrengo 20 urteetan desager zitekeela azaldu zutenetik. Egia da bere tamaina (XIX. mendean) lehenengo aldiz neurtu zenetik asko txikitu dela. Garai hartan orbanaren diametroa Lurrarenaren hirukoitza zen, eta iaz 1.3 aldiz handiagoa soilik. Artikulu horretan esaten zen, txikitze erritmo horri eutsiz gero 20 urte beharko zirela orbana guztiz desegiteko. Edonola, zenbat eta txikiagoa izan, orduan eta ahulagoak izaten dira ekaitzak, eta beraz, hauskorragoak. Agian, ez ditugu 20 urte beharko orbanaren amaiera ikusteko. Apika, 20 egunean gerta daiteke.

—————————————————–

Egileez: Naiara Barrado Izagirre (@naierromo) eta Itziar Garate Lopez (@galoitz) UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakasleak dira eta Zientzia Planetarioen Taldeko kideak, Peio Iñurrigarro fisikaria da eta Zientzia Planetarioen Taldeko
kidea.

—————————————————–

The post Jupiterren Orban Gorri Handia, desagertzear? appeared first on Zientzia Kaiera.

Bidaian zoaz hegazkin komertzial batean, 35.000 oineko altueran zaude hau da, lurretik 10.668 metrora. Hegazkina diseinatuta dago kabina barruan 2.438,4 metrora (8.000 oin) dagoen presio bera izateko. Baina ba al dakizu zergatik? Lurreko presioa mantenduko balu esfortzu ikaragarria eragingo liokeelako hegazkinaren egiturari eta… ez zenuke nahi izango horrelakorik.

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Zer gertatzen da hegazkinak presioa galtzen badu kabinan? appeared first on Zientzia Kaiera.