Zientzia Kaiera

Esther Samper

Ba al dago ezer heriotzaren ostean? Gizateriaren historian zehar erlijio asko saiatu dira galdera estu horri erantzuten, baina ez dago frogarik garun heriotza (atzeraezina) jasan duen norbait bizidunen mundura itzuli eta hori kontatu ahal izan duela frogatzeko.

Heriotzara igarotzeko prozesua oso bestelako egoera bat da. Pertsona batzuk gai dira garai lauso horretatik, hau da, hiltzear egotetik, bizirik irauteko, eta heriotzatik gertuko esperientziak (HGE) izan dituztela adierazi dute. Bihotz geldialdi baten ondoren bihotz biriketako bizkortze (BBB) batetik bizirik atera diren gizabanakoen % 10ek erreanimazio aldian deskribatzen dute HGE, ustez konorterik gabe eta hiltzear zeudenean. Bihotz geldialdian gauzak ikusi eta entzun ahal izan zituztela deskribatzen dute batzuek (bihotz geldialdietan ez dago odol ponpaketarik, ezta arnasketarik ere).

Irudia: zientzialariek ikusi dute bihotz geldialdian, ustez hilzorian, dauden pazienteen garunak jarduera goraldiak izaten dituela, baita garuneko hainbat uhin mota ere. (Argazkia: OpenClipart-Vectors – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Pazienteek esperientzia bizi eta surrealista horiei buruz egindako deskribapenetan badira bat datozen zenbait puntu. Askok beren bizitzako historiaren panoramika bat edo bizitzako pasarterik garrantzitsuenak ikusi izana deskribatzen dute. Beste batzuek, berriz, haluzinazioak, erabateko bake sentsazioa edo ametsak esperimentatzen dituzte, edo beren gorputzetik kanpo atera izana sentitu dute (gorputzetik kanpoko esperientziak).

Zer gertatzen da garunean une kritiko horietan? Gaur egun ez dugu ondo ezagutzen HGEetan garunak nola jarduten duen, fenomeno hori zuzenean aztertzea oso zaila delako. Hala ere, 2014tik azterketa kliniko bat martxan dago HGEei buruzko erantzunak emateko: AWARE II azterketa (euskaraz, «kontziente»). Behaketan oinarritutako ikerketa horretan, Estatu Batuetako eta Erresuma Batuko 25 ospitalek parte hartzen dute, eta bihotz geldialdi baten ondoren BBBak pertsonen kontzientzian eta funtzionamendu neurologiko, funtzional eta kognitiboan nola eragiten duen aztertzen du bereziki.

Azterketaren arduradunek honako hau planteatu dute: “Baliteke esperientzia horiek kontatzeko gai diren pazienteek pronostiko hobea izatea garuneko erasan murriztuari dagokionez, baita trebetasun funtzional hobea izatea eta psikologikoki hobeto egokitzea ere. Gure ustez, paziente horiek garunera odol fluxu hobea izango lukete bihotz geldialdian, eta horrek adimenaren kontzientzia eta jarduera eragingo lituzke”.

Hilzorian

Azterketa horretan, 2017ko maiatzetik 2022ko martxora ospitaleratutako 567 pazientek parte hartu zuten. Bihotz geldialdi bat jasan zutenez, osasun arloko langileek bizkortze estandarizatuko maniobra bat aplikatu zieten; aldi berean, garuneko jarduera erregistratu zieten elektroentzefalograma bidez, eta garuneko oxigenazio maila neurtu zieten gailu eramangarri baten bidez. Era berean, tableta bat jarri zuten pazienteen gainean, eta hark hainbat irudi erakusten zituen bizkortze prozesuan (pazienteek kontatzen dituzten oroitzapenak benetakoak diren egiaztatzeko). Horren ondoren, geldialditik bizirik irten ziren eta baimena eman zuten pazienteek beren esperientziei buruzko elkarrizketetan parte hartu zuten (grabatu egin ziren).

NYU Langone Health ospitaleko (New York) ikertzaileak buru dituen azterketa horren emaitzak oraindik ez dira argitaratu aldizkari zientifiko batean, baina egindako azken aurkikuntzei buruzko funtsezko datuak iragarri zituzten Estatu Batuetako Bihotz Elkarteak 2022ko azaroaren 6an Chicagon egindako saio zientifikoetan.

Zientzialariek ikusi zuten bihotz geldialdian dauden pazienteen garunak jarduera goraldiak izaten dituela, baita garuneko hainbat uhin mota ere (alfa, beta, delta, teta eta gamma, besteak beste), gehienez ere ordubetez, BBB egin zen arte. Goi mailako prozesu kognitiboak (pentsatzea eta gogoratzea, adibidez) egiten dituzten pertsona kontzienteengan ere gertatzen dira jarduera piko horietako batzuk. Egileek planteatu dutenez, garun jardueraren erregistro hori heriotzatik gertuko esperientzien froga objektiboa izan liteke.

Sam Parniak, New Yorkeko Estatu Unibertsitateko Zaintza Intentsiboetako eta Bizkorketako ikerketa zuzendari eta azterlanaren buruak, honako hau azaldu die hedabideei: “Esperientzia horiek ezin dira hartu gaixorik edo hilzorian dagoen garun baten trikimailu gisa, gizakia hilzorian dagoenean gertatzen den esperientzia bakartzat baizik”. Bizitzarako kritikoak diren une horietan garunaren desinhibizioa gertatzen dela defendatzen du medikuak; horren ondorioz, oroitzapenak, pertzepzioak eta prozesu mentalak sortzen dira, kontziente garenean egoten diren mugak kontuan hartu gabe.

Etorkizun hurbilean, azterketaren xehetasun guztiak ezagutu ahal izango ditugu, aldizkari batean argitaratzen direnean. HGEen fenomenoan oinarrituta dagoen eta froga objektiboak dituen lehen ikerketa sistematiko handia denez, oso datu baliotsuak ematea espero da.

Egileaz:

Esther Samper (@Shora) medikua da, Ehunen Ingeniaritza Kardiobaskularrean doktorea eta zientzia-dibulgatzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko abenduaren 19an: ¿Qué experimentan las personas al borde de la muerte?

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Zer sentitzen dute hiltzear dauden pertsonek? appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUko Lindy Lab Language in Neurodiversity ikerketa-taldearen azterlan batek kamuflajearen ikuspegi integratzaileagoa eskaintzen du espektro autista osoan. Etorkizuneko ikerketetarako lehentasunak proposatzeari dagokionez, nabarmentzen du zer-nolako garrantzia duen fenomeno hori hobeto ulertzeak eta egungo neurketa-metodoak hobetzeak.

Azken urteotan asko hitz egiten da autismoa duten pertsonen kamuflajeaz. Kamuflajea zera da, trastorno hau jasaten duten pertsonek gizartera egokitzeko erabiltzen dituzten estrategien multzoa. Hala ere, kamuflajeari buruzko ikerketa nahiko berria da oraindik; haren ezaugarriak gutxi aztertu dira, eta erantzunik gabeko galdera asko daude. Horregatik, lan honek kamuflajearen ikuspegi integratzailea aurkeztu nahi du. “Gure helburua da fenomeno hori hobeto ulertzea eta kamuflajea nola garatzen den sakonki aztertzea, ikerketan aurrera egiteko lagungarriak izan daitezkeen alderdi batzuk iradokitzeko”, adierazi du Valentina Petrolinik. Petrolini EHUko Lindy Lab taldeko ikertzaile da, eta ikerketaren egileetako bat.

Irudia: Kamuflajea autismoa duten pertsonek gizartera egokitzeko erabiltzen dituzten estrategien multzoa da. (Argazkia: geralt – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay)

Normalean, pertsonak bi helbururekin kamuflatzen dira: diagnostikoa ezkutatzeko eta gizartera egokitzeko. “Esaten dugu pertsona bat kamuflatu egiten dela izango dituen elkarrizketak entseatzen dituenean, beste pertsona batzuen keinuak eta adierazpenak imitatzen dituenean eta, oro har, bere sintoma fisikoak ezkutatzeko ahalegina egiten duenean”, azaldu du Valentina Petrolinik. “Ikerketa askok erakutsi dutenez, autismoa duten pertsonek benetan ez diren hori izateko egiten duten ahalegina lotuta dago antsietate-maila handiarekin eta epe luzeko arazo mentalekin”, gaineratu du UPV/EHUko ikertzaileak.

Nola detektatzen da kamuflajea garapen neurologikoaren desoreka jasaten duten pertsonen artean? Gaur egun, badira zenbait tresna, hala nola testak eta galdetegiak, baina kanpoan uzten dituzte espektroan dauden pertsona asko; adibidez, inkontzienteki kamuflatzen direnak, adimen- eta/edo hizkuntza-urritasunak dituztenak eta abar. Lan honetan, “informazioa triangulatzea proposatzen dugu: dauden probak erabiltzea, inguruari buruzko informazioa biltzea, pertsona batek hainbat testuingurutan duen jokabidea behatzea eta pertsonekin testuinguru desberdinetan hitz egitea…; hau da, kamuflajearen fenomenoa behatzea baina inplikatutako pertsonari zuzenean galdetu gabe”, adierazi du Valentina Petrolinik.

Inpaktuari dagokionez, oso garrantzitsua da orobat gaur egun kamuflajearen azterketetatik kanpo geratzen diren taldeetara zabaltzea ikerketa. Horregatik, azterlan honek gaur egun autismoaren espektroan gutxi ikertuta dauden taldeetara zabaltzen du kamuflajeari buruzko eztabaida, hau da, hizkuntza- eta/edo adimen-urritasunak dituzten haur eta helduetara. “Guk argudiatzen duguna da ezen balitekeela talde horietako kamuflajea desberdina izatea egungo bibliografiak kamuflaje-kasu ohikotzat deskribatzen duenarekin alderatuta”, adierazi du Petrolinik. “Gure azterlanaren ondorioetako bat da kamuflajeak hainbat forma izan ditzakeela, eta inpaktu desberdina izan dezakeela, egiten duten pertsonen arabera”.

Lan hori teorikoa da erabat, eta, Valentina Petroliniren ustez, honako hau ondorioztatzen du: “orain arte egindako ikerketa askoren oinarria mugatua da parte-hartzaileen ezaugarriei eta adierazgarritasunari dagokienez, eta horrek iradokitzen du ondorioak ezin zaizkiola aplikatu komunitate osoari”. Halaber, azpimarratzen du beharrezkoa dela autismoaren fenomenoa sakonago aztertzea eta gaur egungoak baino neurketa-tresna zehatzagoak eta inklusiboagoak garatzea. “Esan genezake ekintzarako dei bat ere badela, egoeraren koadro zehatzik izan gabe ondorio orokorrik ez ateratzeko”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Autisten ezaugarriak hobeto ezagutu nahi dituzte, gizartera egokitzeko erabiltzen dituzten estrategiei erreparatuz

Erreferentzia bibliografikoa:

Petrolini, Valentina; Rodríguez-Armendariz, Ekaine; Vicente, Agustín (2023). Autistic camouflaging across the spectrum. New Ideas in Psychology, vol. 68. DOI: 10.1016/j.newideapsych.2022.100992

The post Kamuflajearen fenomenoa sakontzen autismoaren ikerketan appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Berdintasuna zientzian

ASHG AEBko giza genetikaren elkarteak barkamena eskatu du adierazpen baten bidez, historian izandako jokabide diskriminatzaile eta eugenesikoengatik. ASHGk onartu du iraganeko ikerketa genetiko batzuk AEBko mugimendu eugenesikoaren parte izan zirela, eta jarrera diskriminatzaileak sustatu ahal izan zituela. Iraganeko akats eta hutsuneei buruzko txostena gizarteratu du, eta horiek konpontze aldera, etorkizunean modu bidezkoan eta ekitatatiboan aritzeko printzipioak azaldu ditu elkarteak. Berri honen inguruko informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Emakumeak zientzian

Irene Lafuente Ibañez de Mendozak odontologian ikertzen du ahoko minbiziaren inguruan, eta azaldu duenez, gero eta argiago dago ze erlazioa duen ahoko higieneak eta osasunak gorputz osokoarenarekin. Zehazki ahoko minbiziaren prebalentzia ikertzen du, emakumeen artean minbizi-kasu gehiago baitaude, eta horren arrazoiak argitu nahian dabil. Bere hipotesia da faktore genetikoak direla arrazoi nagusia. Alabaina, onartu du zailtasunak dituztela odontologian ikertzeko diru-laguntzak eskuratzeko, eta jende gutxi dagoela odontologian ikertu nahi duena. Ikertzaile honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran aurki daiteke, Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atalean.

Argitalpenak

Argia munduaren ertzean liburua Wade Davis antropologoak idatzi zuen 2007an. Bertan, hainbat pentsaera, bizimodu eta izaera desberdin aurkezten dira egiazko kontakizun zirraragarrien bitartez, eta gizarteen aniztasunak egun desagertzeko duen arriskua erakusten du. Hala, Kanadako artikoan, Afrikar-iparraldeko basamortuetan, edota Borneo eta Amazonako oihanetan murgiltzen da idazlea, gizadiren ikuspegi oso bat erakusteko. Argitalpen honi buruz gehiago jakiteko, Zientzia Kaierara jo, ZIO bildumarekin elkarlanean eginiko atalera.

Ingurumena

Basoek “irregularrak” izan behar dute. Errez kooperatibako kideak basogintza eredu berri bat ari dira lantzen eta proposatzen. Eredu horren arabera, baso bakoitzak espezie autoktonoak eta genetika ezberdinekoak izan behar ditu, inguruko aldaketei aurre egin ahal izateko. Errezeko kideek uste dute azken urteotako gaitz eta izurriteen gorakadak agerian utzi duela basoko lehengaiak modu jasangarrian ekoizteko beharra. Izan ere, ikerketa askok frogatu dute kanpoko espezieak landatzean, sistema sinplifikatu eta hauskor bat sortzeko arriskua areagotuko egiten dela. Basogintza sistema horren kalteak nabariak dira gaur egun, baina Errezeko kideen iritziz, epe luzean, galera ekonomikoak nabarmenagoak izan daitezke. Datuak Berrian: Basogintza eredu berri baterantz.

Ozono-geruzaren zuloa konpontzeko bidean dagoela dirudi. Ozono-geruza Lurraren gainazaletik 15-35 km-ra dagoen ozonoz osatutako geruza da, eta kutsaduraren ondorioz, ozonoa galtzen joan zen azken hamarkadetan. 60ko hamarkadan ohartu ziren zientzialariak ozono-zuloaz, eta jakin izan zen kloro-atomo erradikalek ozonoaren deskonposaketa katalizatzen zutela. Kloro-atomo horiek klorofluorokarbono (CFC) gasen isurietatik zetozen. 1987an Montrealgo Protokoloa sinatu ostean, CFC gasen murrizketa handia lortu zen eta, pixkanaka, ozono-geruza berreskuratzen joan da. Bada, duela gutxi zientzialariek berretsi duten moduan, 2040rako berreskuratu egingo da ozono-geruza munduko leku gehienetan. Informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Antropologia

Paleolitoko labar-arte Kantabriakoan idazkera zantzuak edo gutxienez zenbaketa sistema bat dagoela proposatu du Cambridge Archaeological Journal-eko artikulu batek. Paleolitoko labar-arte Kantabriakoa Frantziako Dordoinatik Kantauriko leizeetaraino aurkitu diren labar-arteko piezek osatzen dute, eta Euskal Herria tartean da, noski. Labar-arteko animalien marrazkiekin batera, puntu, marra bertikalak eta Y formako zeinuak identifikatu dituzte. Ikertzaileen esanetan, Y forma animalien erditze aroarekin lotuta dago, eta marra eta puntuak hilabete edo ilargi-kontaketak lirateke. Horrela, animalia bakoitzaren ehiza-garaia irudikatzen zutela ondorioztatu dute. Azalpenak Sustatun: Idazketa/zenbaketa sistema paleolitiko bat geure leizeetako labar-artean?

Arrasateko Lezetxiki kobako hagin bati esker, baieztatu dute neandertalak oso berandu arte bizi izan zirela inguruan. Bordeleko Unibertsitateko Diego Lopez-Onaindiak zuzendu du ikerketa, eta hagina sakon aztertu ondoren, baieztatu dute Erdi Paleolitoaren eta Goi Paleolitoaren arteko mugan bizi izan zen neandertal heldu batena zela. Hau da, neandertal hura duela 57.000-32.000 urte bizi izan zen, eta, beraz, Ipar Iberiar penintsulako neandertal gazteenen artean dago. Azalpenak Berrian.

Antzinako Egiptoko enbaltsamatzaileen substantziak eta metodoak argitu ditu Alemaniako eta Egiptoko ikertzaile-talde batek. Aurkikuntza hauek Saqqara hilobiaren momifikazio-areto batean aurkitutako ontzi batzuen arrastoei esker egin dituzte. Ontzi horiek K.a.-ko seigarren eta zazpigarren mendeen artekoak dira, eta haien barnean enbaltsamatzeko substantziak gordetzen zituzten, bai eta momifikazioari buruzko inskripzioak ere. Gas-kromatografiaren bidez, ontziek zituzten arrastoak identifikatu dituzte, eta ikusi dute Mediterraneo osoko substantziak erabiltzen zituztela, baita eta oihan tropikaletakoak eta Asiaren hegoekialdekoak ere. Inskripzioek, berriz, gorputzeko atal jakinak tratatzeko jarraibideak adierazten dituzte. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Geologia

Lurreko nukleo solidoaren abiadura moteldu egin da. Berriki, Yi Yang eta Xiaodong Song iketzaileek aditzera eman dute prozesu hori. Lurraren mantuaren errotazio abiadura eta nukleo solidoarena ez dira berdinak, eta alde hori handituz joaten da. Orain, uhin sismikoen datuak aztertuz, ikertzaileek ikusi dute nukleoaren abiadura moteltzen ari dela, eta mantua eta nukleoa abiadura berean doazela dirudi. Lehen, pentsatzen zen nukleoa planetaren gainerako parteak baino azkarrago mugitzen zela, baina orain ikusi dute motelduz joan dela urteetan zehar. Ikertzaileen arabera, Lurraren barne prozesuak hobe ulertzeko balio dezake. Datu guztiak Berrian: Lurraren barrunbeak ezagutzen.

Astrofisika

Unibertsoko materiaren maparik zehatzena osatu dute, 150 zientzialarik baino gehiagok parte hartu duen azterketa batean. Bi behatokitako datuak konbinatu dituzte mapa osatzeko, eta bietan grabitazio-lenteen metodoa erabili dute materia arrunta eta materia iluna atzemateko. Bi datu-multzo horiek gainezarriz, ikertzaileek inoiz baino doitasun handiagoz zehaztu ahal izan dute nola dagoen banatuta unibertsoko materia guztia. Hala, ikusi dute espero zena baino barreiatuago dagoela materia. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Fisika

Ane eta Nerea Gondra ahizpa bikiak Zientzia eta Teknologia Fakultateko ikasleak dira eta ‘Calculation and measurement of center of mass: An all-in-one activity using Tangram puzles’ lana argitaratu dute American Journal of Physics aldizkarian. Artikuluak diziplina anitzeko jarduera bat proposatzen du, Tangram puzzle txinatarrarekin irudi bat sortu, eta ondoren, masa zentroa kalkulatzeko. Ahizpek azaldu dutenez, jarduera merkea da, software libreko programak erabili baitituzte hura sortzeko, eta Tangrama kartulinekin ere egin daitekeelako. Pozik daude bikiak, uste baino urrutiago heldu baita haien sorkuntza. Datu guztiak Zientzia Kaieran: Tangram puzzlea masa zentroa kalkulatzeko.

Biomedikuntza

Lide Totorikaguena Iturriaga Biologian graduatua da UPV/EHUn, eta biomedikuntzan espezializatu eta ikerketaren bideari ekin zion gero. Medikuntza eta Erizaintza fakultateko ugal-fisiologiako ikerketa taldean doktoretza tesia egin zuen, ugalketa-tekniketan lagunduko duen sistema bat ikertzen. Lagunduriko ugalketa tekniketan, emakumezkoek, aste bat eta hiru bitartean hormona dosi altuak hartu behar dituzte obarioen estimulaziorako, eta gure ikerketa taldean pentsatu genuen emakumeei hormonak ematea ekiditeko bide bat izan zitekeela obozitoak In vitro heltzeko (IVM) teknikan zentratzea. Totorikaguenak kannabinoideetan oinarritutako sistema proposatu du. Zehazki, behiekin eta saguekin egindako esperimentuetan ikusi du kannabinoide sintetikoak erabiliz obuluen heltze-prozesua modulatzen zela. Azalpenak unibertsitatea.net webgunean: Lide Totorikaguena: “Obozitoa kannabinoideekin elkartu eta gorputz barnean gertatzen dena gorputzetik kanpo simulatu genuen”.

Medikuntza

Iraia Garcia Santisteban EHUko Genetika Saileko ikertzaile eta irakasleak diabetesaren inguruan idatzi du Berrian. Diabetesa intsulina hormonaren faltak eragiten duen odoleko glukosaren metaketa da. Intsulina pankreako Langerhansen irletako beta zeluletan ekoizten den hormona da, eta bere funtzioa odoleko glukosa zeluletara sartzea da. I motako diabetesean, sistema immuneak beta zelulak suntsitzen ditu, intsulinaren ekoizpena eragotziz. Diabetesa zuten lehen giza pazienteak tratatzeko, animalia jatorriko intsulina erabili zen, eta halakoa izan zen 1923. urtean merkaturatu zen lehen intsulina komertziala. Geroago, 1982. urtean, ingeniaritza genetikoaren bidez lortutako gizakion intsulina propioa merkaturatu zen. Hurrengo erronka gaixo bakoitzarentzako intsulina pertsonalizatua diseinatzea izango da. Datu guztiak Berrian.

Mikrobiologia

Baliteke COVID-19aren ondorioz gripearen birusen leinu oso bat desagertu izana. Influenza birusen B/Yamagata leinua da hori, eta hori hala balitz, gripearen birusaren hiru taldek bakarrik jarraituko lukete gure artean: A influenza birusen H1N1 eta H3N2 azpimotek, eta B influenza birusen Victoria leinuak. Ikertzaileek urteak daramatzate gripearen Yamagata leinuak gure artean jarraitzen duen ikertzen, eta 2020ko apiriletik gaur egun arte, ez da birus horien existentziaren froga fisikorik aurkitu. Adituen ustetan, bitxikeria hau aukera ona izan liteke gripearen aurkako urteroko txertoen eraginkortasuna hobetzeko. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Psikologia

Hamar gaztetik lauk nahiago dute bilaketak Tiktok aplikazioan egin Google erako bilatzaileetan baino. Beñat Flores Mondragon Unibertsitateko irakasle eta ikertzailea da Humanitate eta Hezkuntza Zientzien fakultatean. Haren iritziz, gazteak informazioa eta entretenimenduaren iturriak eta edukiak nahasten ari dira, geroz eta informazio gehiago kontsumitzen delako sakelakotik. Honetaz gain, testu bat irakurtzea baino errazagoa izan daiteke plano mozketa oso bizkorrak dituen bideo bat kontsumitzea. Izan ere, irudiak eta soinuak lagun dezake informazioa dekodifikatzen, errazagoa baita kontzentrazio maila handiagoa behar den irakurketa batean informazioa filtratzea baino. Bestalde, gazteek sare sozialak erabiltzea informatzeko kezkagarria da Edurne Polanco psikologoarentzat, nerabe askok oraindik ez duelako garatu beren iritzi kritikoa. Informazio gehiago Berrian: Algoritmoaren kolore grisak. 

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #426 appeared first on Zientzia Kaiera.

Garunaren garapen-prozesuan, heldu gabeko milioika neuronek distantzia luzeak migratu behar dituzte helmugara iritsi ahal izateko. Migrazio hori ingurune konplexu batean egin behar da. Orain argiago dago zein mekanismok ahalbidetzen duen hori guztia posible izatea. Mechanism of brain cell migration unravelled, José R. Pinedak egina.

Fenomeno astrofisikoetan detektatu diren txorroetan, bi abiadura baino ez daudela dirudi: motela edo erlatibista. Zergatik ez dago tarteko mailako txorrorik? Baliteke azalpena oso sinplea izatea. Astrophysical jets are formed at all speeds

RNA mezulariaren teknologia famatu egin zen Covid-19aren aurkako txertoaren garapenarekin. Baina oso litekeena da hau lehen urratsa baino ez izatea. Hurrengo helburua anbizio handikoa da: zenbait minbizi mota. mRNA technology to fight cancer Rosa García-Verdugok egina.

Katalizatzaile biologiko baten antz gutxi duen zerbait badago, industria-katalizatzaile bat da, bai oinarrizko fisiko-kimikagatik, bai funtzionamendu-baldintzengatik. Orain, DIPCko jendeak erakutsi du erreaktiboen arteko lehia erabakigarria dela katalizatzailearen gainazalean. Kinetic modelling of catalysis for the Ostwald process

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #433 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Irene Lafuente Ibañez de Mendozak odontologian ikertzen du, nahiz eta, dioenez, “mediku frustratua” zen. Izan ere, medikuntza ikasi nahi zuen. Baina, notagatik eta beste kontu batzuengatik, ez zuen lortu medikuntzako graduan sartzea, eta odontologia ikasten hasi zen, hura baitzen bere bigarren aukera. Eta ez zaio damutu: “Bigarren mailan, gustuko izan nuen ikasgai bat, eta laugarren mailan berriro hartu nuen. Ikasgai haren irakasleak ikerketa-mundua ezagutzeko aukera eman zidan, eta, geroztik, hemen nabil“.

Argi dio irakasle hari esker dagoela ikerketa-arloan, eta irmo baieztatzen du asmatu duela bide hori hartzean: “Oso garbi nuen ez nuela nire burua ikusten klinikan. Ikusten nuen unibertsitatean, ikerkuntzan, eta, haren laguntzarekin, pixkanaka joan zaizkit ateak irekitzen eta joan naiz bidea egiten”.

Irudia: Irene Lafuente Ibáñez de Mendoza aho patologian espezializatutako ikertzailea da eta UPV/EHUko Erizaintza eta Medikuntza Fakultateko irakaslea da. (Argazkia: UPV/EHU)

Dena ez da erraza izan, eta, zailtasunen artean, nabarmendu du odontologian ikertzeko diru-laguntza gutxi daudela. “Ikerketarako bekak eta diru-laguntzak beste arloetara batera doaz, gurean ez baitaude aurrekari asko; ondorioz, oso laguntza gutxi iristen dira gurera”. Haren ustez, jende askok ez daki ahoan hasten dela gorputz osoaren osasuna: “Gero eta argiago dago ze erlazioa duen ahoko higieneak eta osasunak gorputz osokoarenarekin“.

Lafuentek ahoko minbizian ikertzen du; zehazki, ahoko minbiziaren prebentzioan. Azaldu duenez, emakumeen artean minbizi-kasu gehiago daude, eta horren arrazoiak argitu nahian dabiltza. “Lehen, gizonetan ohikoagoa zen emakumeetan baino. Izan ere, alkohola eta tabakoa minbiziaren arrisku-faktoreak dira, eta gizonek gehiago edaten eta erretzen zuten. Orian kontsumoa berdinduta dago. Eta begiratzen badiogu erretzen eta edaten ez duen jendeari, ahoko minbiziaren prebalentzia handiagoa da emakumeetan. Gure hipotesia da faktore genetikoengatik dela”.

Kabia ez, txoriak dira garrantzitsuak

Lan horrek guztiz betetzen du, gizarte osoaren mesedetan ari baita. Horrez gain, oso motibagarria zaio, ikerketaren bidez, zerbait ezagutzera iritsi arren, beti geratuko dela askoz ere gehiago ezagutzeko eta ikertzeko.

Arrazoi horiek baliagarriak iruditzen zaizkio gazteak ikertzera animatzeko. Izan ere, “jendea behar da. Ez bakarrik baliabideak. Baliabideak ere behar dira, baina, batez ere, jendea behar da. Irakasle batek dioen moduan, kabiak baino garrantzitsuagoak dira txoriak”. Hala ere, onartzen du ikerketa-mundua zaila dela, ez dagoelako diru-laguntza nahikorik, bere arloan behintzat.

Etorkizunera begira, ikertzaile-lanetan ikusten du bere burua. “Gradua egin nuenean, apustu egin nuen hemen geratzeko. Masterra egin nuen, doktoretza egin dut, eta honaino heltzeko eman ditudan pauso guztiei eutsi nahi diet. Bidea hori da: unibertsitatean jarraitzea eta ikertzen jarraitzea. Azken finean, Espainian, odontologian ikertu nahi baduzu, unibertsitatean izan behar du“.

Gainera, aitortu du oso gustuko duela irakasle-lana: “Euskarazko taldean ematen ditut klaseak, eta oso gutxi dira. Horrek aukera asko ematen ditu, gertuko harremanak lantzeko”. Ikasle ia guztiak emakumeak dira. Hain zuzen, bere arloan gehiengo dira, eta ez du inoiz bazterkeriarik sentitu emakume izateagatik. Bestalde, ez du baztertzen bere ikasleren bat ikerketa-munduan sartzea. “Baliteke baten batek bide hori hartu nahi izatea, bai”.

Fitxa biografikoa:

Irene Lafuente Ibáñez de Mendoza Bilbon jaioa da, 1994an. UPV/EHUn Odontologia Gradua egin ondoren, Aho Patologia Masterra egin zuen, eta 2022an lortu zuen doktoretza “Analisi genetikoa, zitologikoa eta mikologikoa Euskal Autonomia Erkidegoko Periinplantitisa diagnostikatutako pazienteetan” tesiarekin. Orain, ikertzaile eta irakasle dabil UPV/EHUko Erizaintza eta Medikuntza Fakultatean.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

 

The post Irene Lafuente, odontologian ikertzailea: “Ahoan hasten da gorputz osoaren osasuna” appeared first on Zientzia Kaiera.

Hainbat pentsaera, bizimodu eta izaera desberdin aurkezten dizkigu Argia munduaren ertzean Wade Davisek. Antropologoak kulturen muinak eta landare sakratuak ikertzeko munduan barrena egin dituen bidaiak lokarri hartu ditu 2007an argitaratutako liburu honetan. Egiazko kontakizun zirraragarrien bitartez, gizarteen aniztasunak egun desagertzeko duen arriskua erakusten digu, eta hurbiletik ikustarazten nola galtzen duten herri zaharretako biztanleek beren ohiko bizibidea.

Irudia: Argia munduaren ertzean liburuaren azala. (Iturria: UPV/EHU argitalpenak)

Kanadako artikoan, Afrikar-iparraldeko basamortuetan, Borneo eta Amazonako oihanetan, Orinoko ibaiaren inguruetan, Britainiar Kolunbiako basoetan, edota Haiti uhartean barrena garamatza, gizadiaren ikuspegi osoago bateraino.

Zatoz, bada, giza esperientziaren hamaika modu, aurpegi, mintzo eta ikusmolde zuzenetik ezagutzera; bidaia hau ez zaizu inoiz ahantziko.

Wade Davis (West Vancouver 1953) antropologo eta etnobotanikari kanadar entzutetsuak munduko kultura indigenak ezagutarazteari ekin dio bere lanetan. Ipar eta Hego Amerikako gizarteetan egiten duten landare psikoaktiboen erabilerari loturiko sinisteak eta gurtzak izan ditu aztergai batik bat. Hainbat argitalpen eta liburuen egilea da; horien artean bereziki aipagarri ditugu 1985ean argitara eman zuen The Serpent and the Rainbow, Haitiko zonbiak eta budua ezagutarazi zituena, edo 1996eko One River: Explorations and Discoveries in the Amazon Rain Forest, Amazonako gizarteek landareekin duten lotura sakona azaltzen duena.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Argia munduaren ertzean
• Egilea: Davis, Wade
• Itzultzailea: Iñaki Iñurrieta
• ISBN: 978-84-9860-050-6
• Formatua: 16 x 24 zm
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2009
• Orrialdeak: 182 or.

Iturria:

Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko Errektoretza, UPV/EHU argitalpenak, ZIO bilduma: Argia munduaren ertzean

The post Argia munduaren ertzean appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Sarritan arazoek bakarrik dute lekua hedabideetan, baina noizean behin ingurumenak ere albiste pozgarriak ekartzen dizkigu. 90eko hamarkadan ozono-zuloa kutsadurarekin lotutako gai nagusienen artean kokatzen bazen ere, azken urteotan ez dugu haren berri askorik jaso. Hala eta guztiz ere, berri onak ere aipatu behar dira. 1987an Montrealgo Protokoloa sinatu ostean, CFC gasen murrizketa handia lortu zen eta, pixkanaka, ozono-geruza berreskuratzen joan da. Duela gutxi jakinarazi denez, 2040. urterako konponduta egon litezke arazorik larrienak eta, 2066. urterako, berreskuratuta egon daiteke zulorik handiena, Antartikokokoa.

Irudia: ozono-zuloaz edo ozono-geruzaren zuloaz hitz egiten den arren, zuloak baino, ozono-kontzentrazio baxuagoko eskualdeak dira. (Argazkia: Gerd Altmann – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Lehenik eta behin, koka gaitezen oinarrizko kontzeptuetan. Ozono-geruza Lurraren gainazaletik 15-35 km-ra dagoen geruza da. Ozonoz osaturiko geruza horrek Eguzkitik datozen izpi ultramoreetatik babesteko balio digu. Alabaina, kutsaduraren kausaz geruza ahultzen joan da azken hamarkadetan eta, horrela, ozono-zuloa edo ozono-geruzaren zuloa deitu izan dena agertu da. Ozono-zuloak, neurri batean, arriskuan jartzen du bizidunon gauzarik preziatuena, bizia, Lurraren azalean. Datuetara jotzen badugu, nabarmena da ozono-geruzaren eragina: geruza horrek Eguzkiak igortzen dituen frekuentzia handiko izpi ultramoreen % 97-98 inguru xurgatzen du. Ozono-geruza estratosferan dago eta ozono gasaren molekulez osatuta dago. Ozonoa hiru oxigeno atomoz osatutako molekula ezegonkorra da. Molekula ezegonkorra den arren, Eguzki izpi kaltegarrienak xurgatzeko gai da; hain zuzen ere, UV-B motako izpiak. Era berean, ozonoa sortzeko, ezinbestekoa da erradiazio ultramorea eta horrexegatik sor daiteke estratosferan.

Ozonoa kontzentrazio oso baxuan dagoen molekula da -airean dauden hamar milioi molekula bildu beharko lirateke ozono molekula bakarra lortzeko-. Hala ere, aipatutako arrazoiengatik, ezinbestekoa da ozonoaren funtzioa. Molekula horrek hain beharrezkoa dugun babesa ematen digun arren, dena ez da atsegingarria Kimikaren munduan. Gizakiak sortu duen prozesu zein produktu bakoitzak arrisku bat du eta, arrisku horiek hartu gabe, ez geundeke orain gauden lekuan. Kasu honetan, ozono-geruzak kalte handiak jasan zituen gizakiak sortutako produktu jakin batzuen ondorioz, hasiera batean aurreikusi ezin izan zen arren.

60ko hamarkadan, Antartikan ezohiko erradiazio ultramoreak detektatzen hasi ziren zientzialariak. Fenomenoa udaberri guztietan errepikatzen zen eta, hasiera batean, ikertzaileak ez ziren gai izan azalpenik emateko. Alabaina, ikerketak egiten ziren neurrian, ozono-geruzaren kalteen arrazoia zein zen aurkitu zuten: kloro-atomo erradikalek ozonoaren deskonposaketa katalizatzen zuten eta hori zen ozono-kontzentrazioen murrizketaren eragilea. Ozonoaren sintesi- eta deskonposaketa-erreakzioaren azalpenak izan zuen garrantziaren erakuslea da 1995eko Kimikako Nobel saria; hain zuzen ere, horrexegatik jaso baitzuten Crutzen, Molina eta Rowland zientzialariek.

Kloro atomoak estratosferara nola iritsi ziren ikertuz, klorofluorokarbono gasak agertu ziren. Klorofluorokarbonoak, CFC deiturikoak, askotariko gas taldea dira, industrian hainbat erabilera dituztenak. Besteak beste, aerosolen propultsatzaile gisa erabiltzen dira -espraietan- eta baita hozte-sistemetan ere. Hozkailuetan, izozkailuetan eta aire girotuko makinetan ohikoak ziren CFC gasak. Ozonoa suntsitzen zuten substantziak identifikatu ostean, 1987ko Montrealgo Protokoloan debekatu egin ziren CFCak, haien erabilera murrizteko -1989an sartu zen indarrean debekua-. Horren ondorioz, 1990eko hamarkadan oso ohikoa zen produktu baten salmentak areagotzeko CFCrik gabekoa zela esatea.

Bada, duela gutxi zientzalariek berretsi duten moduan, garai hartan hartutako erabakiek ondorio nabarmenak izan dituzte. 2005. urteko artikuluetan etorkizuna argi ikusten ez zen arren, ozono-geruzaren zuloa murrizten joan da eta ozono kontzentrazioak pixkana berreskuratzen ari dira. Hain zuzen ere, duela gutxi adituek aipatu duten bezala, 2040rako berreskuratu egingo da ozono-geruza munduko leku gehienetan. Artikoan 2045. urterako berreskuratuko dela pentsatzen da eta Antartikan, aldiz, 2066. urterako.

Kasu honetan epe luzean ikusi dira Montrealgo Protokoloaren emaitzak, baina, protokolo hori sinatu eta 35 urtera, esan dezakegu konpontzeko bidean dela ozono-zuloa. Ozono-geruza guztiz berreskuratzea onuragarria izango da, gainera, klima-aldaketan. Hain zuzen ere, Lurraren tenperaturaren 0,5 ºC-ko igoera saihestu ahal izango dela aurreikusten da. Kontzeptuak argitze aldera, hori bai, azpimarratu behar da klima-aldaketa ez dela ozono-geruzaren zuloaren ondorioa. Edozein kasutan berri ezin hobea da; izan ere, gaur egun badakigu ozono-geruzaren zuloa areagotzen duten substantzia kimikoen debekuari esker, haien kopurua % 99 murriztu dela 1989. urtetik. Hala ere, oraindik bada CFC gasen isurian tranpetan ari denik ere, Juanma Gallegok Zientzia Kaieran azaldu zuen bezala.

Gizateriak dituen arazoak ugariak dira eta ozono-geruzaren arazoa konpontzeko bidean dagoela ia ez da aipatu hedabideetan, baina oso lorpen garrantzitsua da. Berri ona litzateke hori eta, gainera, hori froga argia da azpimarratzeko gizateriak hartzen dituen erabaki batzuek ondorio onuragarriak eta nabarmenak dituztela ingurumenean, emaitzak epe luzera ikusi arren.

Informazio gehiago:

• Martín, Azucena (2023). El cierre del agujero de la capa de ozono ya tiene fecha si seguimos así, hipertextual.com, 2023ko urtarrilaren 13a.
• Nunez, Christina (2023). What is the ozone layer, and why does it matter?, nationalgeographic.com, 2023ko urtarrilaren 10a.
• UNEP (2023). Ozone layer recovery is on track, helping avoid global warming by 0.5°C, unep.org, 2023ko urtarrilaren 9a.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Ozono-geruzaren zuloa, konpontzeko bidean appeared first on Zientzia Kaiera.

Esther Samper

2019. urtean iritsi zen SARS-CoV-2 birusak azken hamarkadetako nazioarteko osasun krisi nagusietako bat ekarri du eta hainbat aldaketa sozioekonomiko eragin ditu mundu osoan. Aldaketa horien epe luzerako ondorioak oraindik ezin dira zehaztasunez aurresan.

Pertsona eta komunikabide askoren arreta koronabirusaren aldaera berri bakoitzerantz eta osasunerako zekartzaten ondorioetarantz bideratu zen. Bien bitartean, anomalia mikrobiologiko bat gertatu zen munduan, foku mediatikoetatik urrun: baliteke gripea eragiten duten influenza birusen leinu oso bat, B/Yamagata leinua, desagertu izana. Beste era batera esanda, baliteke arbaso bera zuten eta elkarri estuki lotuak zeuden gripearen birusaren aldaeren talde bat desagertu izana eta gizakien gainean zuen eragina betiko eten izana. Honela, gripearen birusaren hiru taldek bakarrik jarraituko lukete gure artean, urtero epidemiak eragiten: A influenza birusen H1N1 eta H3N2 azpimotak eta B influenza birusen Victoria leinua.

Irudia: ortomixobirusen modelo baten irudi digitala, gripea eragiten duen birus-mota. (Argazkia: Sanofi Pasteur – CC BY-NC-ND 2.0. lizentziapean. Iturria: Flickr.com)

COVID-19aren pandemiak bilakaera fenomeno ultra azkar bat eragin du mundu osoan eta birusen arteko hautespen naturala, biziaren eta heriotzaren arteko linboan dauden entitate horien artean, alegia. Honela, SARS-CoV-2 birusa planetan barna barreiatzen zen bitartean eta kutsatzeko eta transmititzeko gaitasunaren arabera eta giza biztanlerien jokabideen arabera elkar ordezkatzen zuten aldaera berriak sortzen ziren bitartean, A eta B gripearen birusen zirkulazioa nabarmen murriztu zen; berez, ia ez zen neguko gripearen epidemiarik egon 2020. eta 2021. urteetan. Gainera, influenza birusen dibertsitate genetikoa izugarri mugatu zen urte horietan. Ospitaleetan COVID-19aren kasu larrien uholdeak saihesteko hartu ziren osasun neurriek (maskarak, segurtasun distantzia, konfinamenduak, aireztatzea, eskuetako higienea, bidaien murrizketa, etab.) ez zuten SARS-Co-V-2 birusa zokoratzeko balio izan, baina bai gripearen zenbait birus baztertzeko.

Ikertzaileek urteak daramatzate gripearen Yamagata leinuak gure artean, gizakion artean, jarraitzen duen ikertzen, akaso munduko txokoren batean ezkutuan. Ahaleginak egin arren, 2020ko apiriletik gaur egun arte, ez da birus horien existentziaren froga fisikorik aurkitu. Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) FluNet gripearen birusen zaintza epidemiologikoa egiteko programak B/Yamagata leinuak eragindako 30 gripe kasu jakinarazi zituen 2021eko apiriletik amaierara arte, eta 38 kasu 2022an. Oso kopuru txikia da hori, pandemiaren aurretik urtero jakinarazten ziren milaka eta milaka kasuekin alderatuta. Hala ere, ikertzaileen ustez, kasu isolatu hauek ez dira Yamagata leinuak gure artean jarraitzearen froga bat, baizik eta gripearen aurkako txertoetan erabiltzen diren leinu horretatik eratorritako birus indargabetuen edo inaktibatuen detekzioaren ondorioa.

Bitxikeria ez den leinu baten desagerpena

Yamagata leinuaren desagerpena ez da bitxikeria hutsa. Zorioneko gertaera izan liteke gizateriarentzat. Alde batetik, birus talde hori desagertu egin dela baieztatzen bada, horrek esan nahiko luke gripearen aldaera gutxiago ari direla munduan barna zirkulatzen, epidemiak eragiten eta zenbait kasutan birulentoagoak izan litezkeen aldaera berriak sortzeko mutatzen. Bestalde, pertsonei eraso diezaieketen gripearen birus potentzialen taldea murriztu izana aukera ona izan liteke gripearen aurkako urteroko txertoen eraginkortasuna hobetzeko.

Txerto tribalenteak eta tetrabalenteak –gripearen birusen hiru edo lau motaren aurkako babesa eskaintzen dutenak, hurrenez hurren– asko zabaldu dira munduan. Bi txerto mota horiek barne dute/dituzte B influenza birusen leinu bat edo bi, besteak beste, B/Yamagata leinua eta B/Victoria leinua. Urtero, hemisferio bakoitzean gailenduko diren gripearen birusak zeintzuk izango diren aurresateko ahaleginak egiten dira. Ondorioz, Yamagata leinua desagertuko balitz, gainerako birusen aurkako babes hobea eskainiko litzateke. Hala ere, oraindik goiz da birus talde hori txertoetatik behin betiko desagerrarazteko. Leinu hori berriz ere agertuko balitz, gerta liteke denboran zehar izandako immunitate galerak kasu larriagoak eta heriotza gehiago eragitea kolektibo kalteberen artean. Oraingoz, Espainian 2022-2023 aldirako jartzen ari den gripearen aurkako txerto tetrabalenteak barne du Yamagata leinua.

Denborak eta gripearen birusen zaintza sistemek bakarrik baieztatu ahalko dute, etorkizun hurbilean, Yamagata leinua behin betiko desagertu den. Gizateriak historian eragin dituen eta biodibertsitatea eta ekosistemak kaltetu dituzten gainerako desagerpenak ez bezala, hau berri ona izango litzateke guretzat.

Egileaz:

Esther Samper (@Shora) medikua da, Ehunen Ingeniaritza Kardiobaskularrean doktorea eta zientzia-dibulgatzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko urriaren 10ean: Un linaje completo de los virus de la gripe podría haberse extinguido por la pandemia de COVID-19

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Baliteke COVID-19aren ondorioz gripearen birusen leinu oso bat desagertu izana appeared first on Zientzia Kaiera.

Ane eta Nerea Gondra ahizpa bikiak Zientzia eta Teknologia Fakultateko ikasleak dira eta ‘Calculation and measurement of center of mass: An all-in-one activity using Tangram puzles’ lana argitaratu dute American Journal of Physics aldizkarian. Artikulua Fisika Saileko Joxemi Campillo eta Ibon Alonso irakasleekin batera egin dute. Fisikaren irakaskuntzaren arloko aldizkari ospetsuenetako bat da, eta Fisikako Irakasleen Amerikako Elkarteak eta Fisikako Institutu Amerikarrak argitaratzen dute.

Ingeniaritza Kimikoko Graduko (Ane Gondra) eta Matematikako Graduko (Nerea Gondra) 4. mailako ikasle hauen artikuluak diziplina anitzeko jarduera bat proposatzen du, eta horren bidez, ikasleek STEM gaitasun desberdinak  erabiltzen dituzten (Matematika, Fisika, Marrazketa Teknikoa eta Programazioa). Hasieran sormen fasea dago: ikasleek Tangram puzzle txinatarrarekin irudi bat sortzen dute, ondoren, kalkuluetarako erabiliko dutena.

Irudia: jardueraren diagrama eskematikoa hiru faseetan: 1) (sormena): Tangram-eko irudien diseinua eta irudiaren aukeraketa, 2): masa-zentroaren kalkulu teorikoa hainbat ikuspuntutatik (fisika, matematika, CAD programazioa eta marrazketa), eta 3): balidazio esperimentala. (Iturria: Campillo-Robles, Jose M. et. al.)

Ane Gondra adierazi duenez, jarduera honek aukera ematen die “lehen mailako ikasleei hainbat irakasgai lantzeko” aldi berean, eta kontzeptu fisiko bat (masa zentroa) uler dezakete jarduera teoriko-esperimental baten bidez. “Zientziako gradu askotan, ikasleek fisikarekiko duten interesa ez da oso handia, baina diziplina anitzeko jarduerei esker, ikasleak hainbat eduki, ez bakarrik fisikaren arlokoak, modu bateratu eta zeharkakoan lantzera motiba daitezke”, Nerea Gondra ikaslearen esanetan.

Uste baino “urrunago” heldu dira

Laburbilduz, artikuluan jarduera erraza eta ekonomikoa planteatzen da.  Helburua ikasleek Tangramarekin sortu duten irudiaren masa zentroa kalkulatzea da. Horretarako, hainbat metodo erabiltzen dituzte, fisikako, matematikako, irudigintza teknikoko eta programazioko ezagutzak oinarri hartuta. “Merkea da, software libreko programak erabiltzen saiatu garelako eta Tangrama kartulinekin egin daitekeelako. Horrela, mundu osoko irakasle eta ikasleek erabil dezakete, arrazoi ekonomikoengatik inor baztertu gabe”, azaldu du Ane Gondrak.

Lana ahalik eta gehien zabaltzeko eta ahalik eta jende gehienak izan dezan honen berri, Anek eta Nereak bideo bat prestatu dute jarduera hau labur azaltzeko. Bideoa eta artikulua argitaletxearen weg gunean daude eskuragarri. Horrez gain, eskuliburu bat ere badago, prozesua pausuz pausu nola egin azaltzen duena, eta material osagarria ere badauka irakasleentzat.

Bi ahizpak pozik daude, uste baino “urrutiago” heldu direlako. “Prozesu luzea izan da eta gogor egin dute lan. Uste dugu urte bete inguru eman genuela lana argitaratzea lortu arte”, esan du Ane Gondrak.

Bi ahizpek Joxemi Campillo eta Ibon Alonso Zientzia eta Teknologia Fakultateko irakasleen laguntza izan dute lana egiteko. “Joxemi nirekin harremanetan jarri zen proiektuan parte hartzeko, eta matematikako norbait behar zuela esan zidan, eta nire ahizpak ere parte hartzea proposatu”, gogora ekarri du Ane Gondrak. “Guk lan-esparru esperimentala egin dugu eta une oro bi irakasleen laguntza izan dugu”, azpimarratu du Nerea Gondrak.

Elkarrekin lan egitea “oso erraza” izan dela, dio Nereak. Haren esanetan, esperientzia “oso aberasgarria” izan da: batetik, “graduan ikasitakoa aplikatu ahal izan dutelako” eta, bestetik, “eta hau ere oso garrantzitsua, jende askorentzat erabilgarria izango delako”.

‘Calculation and measurement of center of mass: An all-in-one activity using Tangram puzzles’ ez da Ane Gondrak aldizkari zientifiko batean argitaratzen duen lehen artikulua. Izan ere, Joxemi Campillo eta Maialen Aranetarekin batera ‘Gaur egungo hidrogeno-ekoizpena: metanoaren ur-lurrun bidezko erreformatzea’ artikulua argitaratu zuen Ekaia aldizkarian. “Oso pozik gaude –halaxe adierazi dute– irakasleak ikasleek ikasteko baliabide hobeak izateaz arduratzen direlako, eta, gainera, horrelako proiektuetan parte hartzeko aukera ematen digutelako”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: American Journal of Physics aldizkarian Ane eta Nerea Gondra ikasleen lana argitaratu dute

Erreferentzia bibliografikoa:

Campillo-Robles, Jose M.; Alonso, Ibon; Gondra, Ane; Gondra, Nerea (2022). Calculation and measurement of center of mass: An all-in-one activity using Tangram puzzles. American Journal of Physics 90, 652. DOI: 10.1119/5.0061884

The post Tangram puzzlea masa zentroa kalkulatzeko appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Ingurumena

One Earth aldizkarian argitaratu denez, basoen galeran nekazaritzak baino eragin handiago du bestelako produktuen nazioarteko merkataritzak. Produktu hauek dira, besteak beste, mineralak, metalak eta zurarekin lotutako produktuak. Ikertzaileek kalkulatu dute ukitu gabeko basoen galeraren % 60, nekazaritzakoak ez diren produktu horien kontsumoari dagokiola. Askotan, nekazaritzarako lur berriak sortzeari egozten zaio ustiatu gabeko basoen galera. Ikerketa honek, ordea, agerian jarri du nazioarteko merkataritzara bideratutako bestelako produktuek ere eragin handia dutela. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Unai Ugalde biologoak intsektuen galeraz ohartarazteko hitzaldia eman du aste honetan Bilboko Bidebarrieta liburutegian. Ugaldek azaldu zuenez, zenbait lanetan ikus daiteke intsektuen gainbehera azken 30 urteetan izan dela. Hegalariak ez diren intsektuen kasuan, bestalde, egoera larriagoa dela dirudi. Costa Rican egindako ikerketa baten arabera, hamarkada batean lurreko intsektuen %98 galdu dira. Ugaldek dio beherakada honen arrazoi nagusiak ekosistemen suntsipena eta zatiketa direla, eta itxurakeria albo batera utzi eta kontserbazioa lantzeko eskatu du. Informazio gehiago Berrian: «Ez dugu neurtzen egiten ditugun gauzek zer eragin duten inguruan».

Mikrobiologia

Mikrobioen artean ere biodibertsitatea azkar galtzen ari direla ohartarazi du zientzialari talde batek. Talde horren parte den Colin Averill SPUN onddo mikroskopioak babesten dituen elkarteko fundatzailekidea da, eta artikulu berri batean aldarrikatu dute mikrobioak babesteko ardura seriotasunez hartu beharreko zerbait dela. Mikroorganismoek, beren txikitasunetik, mundu makroan ezinbestekoak diren hainbat prozesu bideratzen dituzte, bai animalietan, bai landareetan zein ekosistema osoetan ere. Azterketan lurzoruko onddoetan zentratu dira, bereziki, eta ondorioztatu dute lurzoruko mikrobioma natiboak berrezarriz, batez beste landare biomasaren ekoizpena %64 azkartu daitekeela. Datu guztiak Zientzia Kaieran: Mikroorganismoak? Bai, eskerrik asko!

Medikuntza

Giza fetuak erabat esterilak direla berretsi dute. Orain arte eztabaida zegoen ea fetuak esterilak diren edo baduten mikrobiomarik. Azken urteotan, ordea, bakterioak detektatu dituzte giza fetuen hesteetan eta beste organo batzuetan, eta fetuaren immunitate-sistema garatzeko ezinbestekoak direla ondorioztatu dute. Orain, berraztertu egin dituzte ikerketa horiek guztiak, eta ondorioztatu du fetuetatik laginak hartzerakoan gertatutako kutsadura besterik ez zela. Hortaz, fetuak esterilak direla berretsi dute. Alabaina, fetuak esterilak izateak ez du esan nahi immunologikoki garatu gabeak direnik. Immunitate-zelulak garapenean zehar sortzen dituzte, baina mikroorganismoekin lehenengo kontaktua jaiotzerakoan izaten dute umeek. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Genetika

Baleen tamainaren sekretua geneetan dago lau genetan dago. Baleak duela 5-10 milioi urte hasi ziren handitzen eta ikerketa berri batek erakutsi du aipatutako gene horiek, handitzea eragiteaz gain, handitzearen efektu kaltegarri batzuekiko babesa ere eman dietela baleei. Zetazeoen gertuko ahaideak diren zaldietan, behietan eta ardietan gorputzaren tamainarekin lotura duten 9 gene aztertu dituzte 19 zetazeo-espezietan azterketa egiteko, eta ikusi dute horietako 4 genek hautespen positiboa izan dutela zetazeoen eboluzioan. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Astronomia

Nature Geoscience aldizkariak Marteko atmosferaren ezaugarrien berri eman du, NASAren Perseverance ibilgailuko MEDA tresnaren datuetan oinarrituta. Perseverance ibilgailua 2021eko otsailaren 18an iritsi zen Jezero kraterrera, eta intregraturik duen MEDA tresnak Marteko tenperatura, presioa, haizea, hezetasuna eta atmosferan beti esekita dagoen hautsaren propietateak neurtu ditu. Horrela jakin izan dute, besteak beste, airearen batez besteko tenperatura, urtaroetan zehar, zero azpitik 55 gradu ingurukoa da, eta gauaren eta egunaren artean asko aldatzen dela, 50 eta 60 gradu artekoa izanik alde tipikoa. Presio sentsoreek, bestalde, eguneko ziklo konplexu eta aldakor bat erakusten dute, atmosferako marea termikoek modulatua. Berri honen inguruko datu gehiago Zientzia Kaieran: Marteko meteorologia ezagutzen Perseverance ibilgailuarekin.

Orain 250 ikusten diren tokian, mende amaieran bospasei izar ikusiko ditugu gaueko zeruan. 2011 eta 2022 bitartean, gauez zeruan dagoen argitasuna %9,6 handitu da urtero, uste baino zortzi puntu gehiago. Horrela, lehen 250 izar ikusten ziren leku batean hemezortzi urte geroago 100 ikusten direla ondorioztatu dute. Skyglow deitu diote kutsadura horri ingelesez, argiaren kutsaduraren ondorioz, hainbat lekutan zerua ez baita jada erabat iluntzen. Ikerketa hau gauzatzeko, mundu osoko herritarrei eskatu zieten alderatzeko zeruan ikusten zituzten izarrak planisferio batean aurkitu daitezkeenekin. Izan ere, orain arte satelitez egiten ziren neurketak, baina hauek ez dituzte antzematen LED argien emisio urdinak. Horregatik, sateliteen neurketen arabera urtean %2 igotzen zen argiaren kutsadura, baina ikerketa berri honek erakutsi du kutsadura hori askoz ere nabariagoa dela. Informazio gehiago Berrian.

Geofisika

Pekingo Unibertsitateko Geofisika Teorikoko eta Aplikatuko Institutuko ikertzaileek argitaratu berri duten artikulu batek medioen arreta bereganatu du. Izan ere, lerroburu nagusia Lurraren nukleo solidoaren errotazioa moteltzen ari dela izan da. Ondorio hori plazaratu dute Nature Geoscience aldizkariak, 1960ko hamarkadatik 1990eko hamarkadara bitartean Hegoaldeko Sandwich uharteetan jazotako hainbat lurrikara periodiko aztertu ondoren. Lurrikara horiek sortutako uhinak bi puntutan neurtu zituzten ikertzaileek: hego polo aldean jasotakoak, eta, Lurra zeharkatu ondoren, ipar polotik gertu erregistratutakoak. Horrela ikusi zituen Lurra punta batetik bestera zeharkatzean, uhinen erritmoa azkartu egiten zela nukleoaren errotazioa azkarragoa zen heinean. Alabaina, azken 30 urteotako astinaldien datuak aztertuta, erritmo hori moteldu dela dirudi. Azalpenak Berrian.

Fisika

XIX. mendearen amaieran diapasoia oraindik ez zegoen prest laborategian tresna gisa erabiltzeko, kolpatu ondoren soinua azkarregi desagertzen zelako. Rudolph Koenig fisikari alemaniarra izan zen irtenbiderik praktikoena eman zuena. Koenig-ek mekanismo bat asmatu zuen arazo hori konpontzeko, eta, gainera, harekin bibrazio maiztasuna zehaztasunez neur zitekeen. Koenigek ospe handia lortu zuen akustiko eta zehaztasuneko diapasoien fabrikatzaile gisa, baita beste gailu fisiko batzuk egiteagatik ere. XIX. mendearen amaieran, munduko laborategi akustiko guztietan aurki zitezkeen bere diseinuak. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Gure denbora neurtzen duten diapasoiak.

Albaitaritza

2022ko urrian Galiziako bisoi-haztegi batean hegazti-gripearen agerraldi bat izan zen, eta orain argitaratu diren agerraldiaren emaitzek kezka berpiztu dute.  Haztegiko bisoiak neumonia-sintomak izaten hasi ziren, eta hasiera batean, SARSCoV2-aren eraginez izango zela uste zuten. Hegazti-gripea izan zen hurrengo susmagarria, eta probek susmoa baieztatu zuten. Ikertzaileek zehaztu dutenez, (HPAI) A(H5N1) gripearen andui oso patogeniko bat izan zen bisoien agerraldiaren eragilea, eta bisoietara iritsi bazen ere, ez da erraz transmititzen ugaztunetara. Artikuluan deskribatutako agerraldia, beraz, berezia da, andui horrek ugaztunetara jauzi egiteaz gain, haien artean transmititzeko gai izan baita. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Elikadura

Lekaleak elikagai oso osasuntsuak dira eta hainbat mantenugai eskaintzen dizkigute: karbohidratoak, proteina ematen dituzte, baita zuntza, bitaminak eta mineralak ere. Hori hala, Nerea Segura nutrizionistaren esanetan gomendio orokorra da lekaleak astean bitan edo lautan jatea, baina, egunero jan beharko lirateke haren iritziz. Lekaleak egokiak dira zenbait patologia dituztenentzat, esaterako, kolesterol txarra jaitsi egiten dutela, baita hipertentsioa ere; aproposak dira diabetesa dutenentzat, eta II motako diabetesa prebenitzen laguntzen dute, besteak beste. Lurrarentzat ere osasungarriak dira lekaleak. Izan ere, atmosferako nitrogenoa lurrean finkatzea eragiten dute, eta kalitatezko materia organikoa askatzen dute lurzoruan. Lekaleen abantailei buruzko informazio gehiago Berrian aurki daiteke: Lekaleak: zakukada bat osasun.

 

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #425 appeared first on Zientzia Kaiera.

Autoestimu handia edo txikia? Nartzizismoa? Zein nortasun-ezaugarrik abisatzen dute potentzialki matoi baten aurrean gaudela? Personality traits and bullying behavior Egilea: Martha R. Villabona.

Bai, zientzialariek material berriak aurkitzen dituzte ia egunero. Baina bataz beste hilabete behar dute eta adimen artifizial batek sei ordu  baino ez ditu behar. Autonomous methods can discover new materials, faster

Jakina zen haurdunaldiak eta haurraren hazkuntzak amaren entzefaloa aldatzen dutela. Orain badakigu aitarena (presente eta inplikatua denean) ere. Having children also rewires fathers’ brains Rosa García-Verdugoren eskutik.

Gaitz handiei, erremedio handiak. Dauden materialak nanofotonikari zail egiten bazaizkio, beste bat bilatzen da, eta kitto. DIPCko jendea Germanium monosulfide, a versatile platform for terahertz polaritons

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #432 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Gizakiak aintzinatik jakin-mina izan dute Ilargiarekiko eta hamaika ikerketa egin dira Lurreko satelite natural bakarra hobeto ezagutzeko. Eklipseak behatzen, izar bitarren argia analizatzeak bi izarren tamaina eta argitasunaren inguruko informazioa lortzea ahalbidetzen du. Ilargi eklipseekin K.a. III. mendean, Samoko Aristarkok ondorioztatu zuen Ilargia 60 lur-erradiora zegoela Lurretik. Gaur egun ikusi da gero eta urrunago dagoela.

1959. urteraino ez genuen Ilargiaren aurpegi ezkutua ikusterik izan. Astronomiaren zientziaz gain, bestelako zientziak garrantzitsuak ere izan dira satelite honen ezagutzan; geologia besteak beste. Mareta Nelle West geologoak aukeratu zuen Ilargiko lehen giza aztarna markatuta geratuko zen lekua.

Ilargiaren ikerketei errepaso egin dio gure Kiñuk hainbat datu ekartzeko gaurkoan.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: Ilargia appeared first on Zientzia Kaiera.

Eder behar du. Zientzia modernoko ekuazio bikainak (2002) 12 saiakuntzaz osatzen den bilduma da, munduko zientzialari eta historialari gailenetako batzuek idatzitako ekuazio zientifiko modernoen botereari eta edertasunari buruzkoa. Graham Farmelo zientzia dibulgatzaileak argitaratu zuen kolaboratzaile ezberdinen laguntzarekin, besteak beste, Steven Weinberg, Peter Galison, John Maynard Smith eta Frank Wilczek.

Irudia: Eder behar du liburuaren azala. (Iturria: UPV/EHU argitalpenak)

Zientziaren poesia, nolabait, haren ekuazio bikainetan gorderik dago, eta, liburu honetako saiakerek frogatzen dutenez, ekuazio horiek ere tipulak bezala zuritu daitezke. Philip Larkin poetak aipatu zuen poema on bat tipula baten modukoa dela: kanpotik begiratuta, biak dira erakargarriro leun eta kitzikagarri, eta gero eta leunago eta kitzikagarriago bihurtzen dira ondoz ondoko esanahi-geruzak erantzi ahala. Ekuazioen edertasuna, jakina, poemena ez bezalakoa da, baina hura ere barrendu daiteke geruzaz geruza.

Ekuazio bikainak, hala, poesia bezain pizgarri dira irudimen prestatu batentzat, eta badute beste ezaugarri bat ere: haien edertasunaren baliagarritasuna. Esperimentu adierazgarri guztien emaitzekin bat etorri behar dute, eta, are gehiago, iragarpen batzuk egin, ordura arte inork egin ez dituenak. Dirac-ek esana: “Ni baino azkarragoa da nire ekuazioa”.

Bilduma honetako saioetan islaturik ageri da zenbaterainoko garrantzia izan duen matematikak, 1900etik aurrera, zientziaren zenbait arlotan. Fisikan bereziki, baina ez han bakarrik, irakurleak ikusiko duenez: biologian, ekologian, informazioan… baita estralurtarren bilaketan ere, hara!

Ekuazio horien aurkikuntza eta erabilerarekin loturiko giza abentura literatura-sen trebez bildurik dago irakurgaiotan: ipuin zukutsu dira, ez berri-emate lehor.

Eder behar du izenburua Einsteinen eta Dirac-en iruzkinen parafrasia da.

Graham Paul Farmelo (1953) zientzia-idazle eta biografoa da, Cambridgeko Unibertsitateko Churchill College-ko kidea eta Fisikako irakasle laguntzailea Bostongo Northeastern Unibertsitatean.

Liburuan parte hartu dute: Igor Aleksander, Peter Galison, Aisling Irwin, Robert May, Arthur I. Miller, Oliver Morton, Roger Penrose, John Maynard Smith, Christine Sutton, Steven Weinberg eta Frank Wilczek.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Eder behar du. Zientzia modernoko ekuazio bikainak
• Egilea: Farmelo, Graham
• Itzultzailea: Fernando Morillo
• ISBN: 978-84-9860-235-7
• Formatua: 16 x 24 zm
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2009
• Orrialdeak: 500 or.

Iturria:

Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko Errektoretza, UPV/EHU argitalpenak, ZIO bilduma: Eder behar du

The post Eder behar du appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Mikrobioen artean ere biodibertsitatea azkar galtzen ari direla ohartarazi du zientzialari talde batek. Besteak beste, lurraren emankortasunerako ezinbestekoak dira: landareen hazkundea %64 azkartzen dutela ondorioztatu dute.

Badira hainbat espezie gizakiontzat balio sinboliko handia dutenak, eta azken hamarkadetan natura zaintzeko beharraren ikur bilakatu direnak. Ile urdina orrazten dutenek gogoan izango dituzte izotz zuriaren gainean marraztutako itsas txakur kume horien irudi gogorrak, larrua eskuratzeko kolpeka hiltzen zituztenak. Zer esanik ez balea arrantzaren inguruan izandako protestei dagokienez. Azken urteotan hartz zuria bilakatu da, hein handi batean, klima aldaketaren sinboloa, eta gurean otsoa da galdutako mundu oso baten ikurra. Normalean animaliak izaten diren arren, zenbaitetan landare espezie batzuek eskuratu ahal dute balio sinboliko hori. Kasurako, zenbaitetan aktibistak ikusi dira sekuoia erraldoietatik zintzilika, egurgileek horiek bota ez ditzaten.

Baina onartu beharra dago gehienetan gizakion kezka bizidun horien tamainaren parekoa dela. Intsektuen artean erleak baino ez leudeke kezka nagusien kategoria horretan, eta zer esanik ez mikroorganismoen inguruan hitz egiten dugunean. Gutxitan esnatzen gara pentsatzen enterobakterioen aldeko borroka bat abiatu behar dugula.

1. irudia: mikroorganismoen artean biodibertsitatea galtzen ari dela ohartarazi dute zientzialariek, eta horiek babesteko lanean ari dira. (Argazkia: Juanma Gallego)

Ez pentsa, izaki ñimiño horiekiko kezka duen talde bat gutxienez bada, baina zaila izango da hori telebistako albistegietan ikustea. SPUN dute izena, eta onddo mikroskopioak babesten dituen elkartea da. Zehazki, onddo mikorrizikoak ikertu eta defendatzeko lanean ari dira. Diotenez, onddo horiek 475 milioi urte baino gehiago daramate landareekin harreman sinbiotikoa izaten, eta ezinbestekoak dira ekosistemetan. SPUN elkarteko kide gehienak, noski, mikroorganismoetan adituak dira, seguruenera lehen eskutik ezagutzen dutelako begi hutsez ikusten ez diren bizidun horien garrantzia.

Orain, Nature Microbiology aldizkarian Colin Averill talde horretako fundatzailekideak eta beste hainbat adituk idatzitako zientzia artikulu batean aldarrikatu dute mikrobioak babesteko ardura seriotasunez hartu beharreko zerbait dela, beren txikitasunetik mundu makroan bideratzen dituztelako ezinbestekoak diren hainbat prozesu, animalietan, landareetan zein ekosistema osoetan.

Azterketan lurzoruan dauden mikrobioetan zentratu dira, bereziki onddoetan. Horiek lurraren emankortasunean duten eragina aztertzeko gaiaren bueltan egin diren 81 esperimenturi erreparatu diete —esperimentu horiek jaso dituzten 27 zientzia artikulu berrikusiz—, eta irakurketa horretan abiatuta ondorioztatu dute lurzoruko mikrobioma natiboak berrezarriz batez bestean landare biomasaren ekoizpena %64 azkartu daitekeela. Kasu batean egiaztatu dute %700 aldiz handitu dela.

Duela hainbat urte lurpeko mikrobiomak ezagutzea askoz konplikatuagoa bazen ere, orain sekuentziazio masiboko teknikek asko erraztu dute kontua: nahikoa da lur lagin bat hartu eta hori laborategian sekuentziatzea, bertan dauden mikroorganismoen inguruko ideia bat izateko. Modu horretan, lurzoru transplante horiek ezagutzan oinarrituta abiatu daitezke.

Munduan zehar egin diren halako esperientzietako batzuk aipatu dituzte. Horietan, abiapuntua nahiko sinplea izan ohi da: lurpeko mikrobioen ekosistemak berreskuratzeko, oraindik osasuntsu mantendu diren lurzoruetako lurra hartu eta narriatutako lurzoruetara eramaten da, lur horrekin batera mikrobio komunitateak eramanez. Besteak beste, Ipar Amerikako belardietan, Hawaiin edo Estonian egin dira horrelakoak. Funtsean, zenbait gaitzetan lagungarri izateko egiten diren kaka transplanteen antzeko jokabidea litzateke, baina lur ekosistemekin.

2. irudia: zenbait proiektutan osasuntsu mantendu den lurra narriatutako lurzoruetara mugitzen ari dira, horiekin batera landareentzat egokiak diren mikroorganismoak mugitzeko helburuarekin. (Argazkia: Juanma Gallego)

Ez da dagoen lotura bakarra. Averillek parekatu ditu hesteetan dagoen mikrobiomak giza osasunean duen eragina eta lurzoruko mikroorganismoek planetaren osasunean dutena. Eta, giza mikrobiomaren kasuan ere, zientzialari batzuk lanean ari dira hesteetan gordeta dagoen biodibertsitatea babesteko. Hau ezinbestekotzat jotzen dute, globalizazioarekin batera zabaltzen diren elikadura forma uniformeak planeta osoan zehar zabaltzen ari direlako. Elikadura uniforme horiek sortzen dituzte ere nolabaiteko mikrobioma uniformeak. Hau saihestu nahian, eta munduko landareen haziekin egiten den modu berdinean, giza mikrobiomaren laginak kontserbatzeko egitasmo bat dago martxan Mikrobiota Ganbara proiektuaren bidez.

Lur ekosistemetara bueltatuz, zientzialariek kezka handia agertu dute galeraren tamainagatik, artikuluan horren inguruan zentratu ez badira ere. Mikroorganismoen kasuan, hainbeste aipatzen ari den seigarren iraungipen masiboaren eskala zenbait “magnitude ordenatan handiagoa” izan daitekeela ohartarazi dute. “Ikerketa berriek erakutsi dute aldaketa globala azkar suntsitzen ari dela munduko mikrobioen biodibertsitatea, eta horrek iradokitzen du biodibertsitate krisiaren eskala uste zena baino askoz handiagoa dela”, azpimarratu du Averillek prentsa ohar batean.

Zientzialari hauen ustez, gizakiak kudeatutako paisaietan parte hartzea da arazoari aurre egiteko aukera gehien ematen dituena. Izan ere, halako paisaiek hartzen dute habitagarri diren lurren erdia. Batez ere deforestazio handia jaso duen Asia Hegoaldean oso irakaspen erabilgarria izan daitekeela diote ikertzaileek. Bestetik, gogora ekarri dute zientzia ezagutzaren beste hainbat alorretan gertatzen den arazo berdina ematen dela beren alorrean ere: Afrikako lurzoruan bizi diren mikrobioen gaineko ezagutza oso urria da oraindik.

Oso garrantzitsua den beste kontu batean arreta jarri dute ere. Jakina da nekazaritza ekoizpena hein handi batean oinarritzen dela monolaborantza zabaletan. Horri esker janari kopuru handiak eskuratu daitezke, eta, nahi ala ez, zaila dirudi denbora gutxian sistema horretan aldaketa sakonak egitea 8.000 milioi lagun baino gehiago elikatu behar dituen mundu batean. Bueltan, baina, halako monolaborantzek arazo asko dakartzate eurekin batera: besteak beste, lurzoruaren emankortasuna ahitu egiten da, eta ongarriekiko dependentzia handia sortzen da. Modu berean, barietate berdinak lantzea izurrien edo klima aldaketaren aurrean zaurgarritasun handia izan dezakete.

Hau arras ezaguna bada ere, horren ezaguna ez da monolaborantza horiez gain sortu daitezkeela ere lurzoruko mikrobioen antzeko monolaborantzak, eta arrisku horren inguruan ohartarazi dute zientzia artikuluan. Diotenez, ingeniaritza bidez posible da mikrobioma horiek nahita sartzea lurpean, eta zerbitzu hori eskaintzen duten enpresak badira. Baina horretan tentuz ibiltzeko beharra azpimarratu dute: “Lurraren gaineko ekosistemen kudeaketan egon diren akatsak ekidin eta errendimendu handiko mikrobio anduien monolaborantzak saihestu behar ditugu, horiek larriagotu dezaketelako ekosistemen zaurgarritasuna patogenoen eta muturreko gertakarien aurrean”, idatzi dute zientzia artikuluan. Bide beretik jo du Thomas Crowther ikertzaileak. “Aire zabalean egindako akatsetatik ikasi behar dugu, biodibertsitatea eta ekosistemen osasuna kaltetu ditzaketen mikrobioen monolaborantzen sorrera saihestuz”.

Erreferentzia bibliografikoa:

Averill, C., Anthony, M.A., Baldrian, P. et al. (2022). Defending Earth’s terrestrial microbiome. Nature Microbiology, 7, 1717–1725. DOI: 10.1038/s41564-022-01228-3

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Mikroorganismoak? Bai, eskerrik asko! appeared first on Zientzia Kaiera.

Koenig hil da, eta lagunek maitasunez eta errespetuz oroituko dute. Ez zegoen zientzia akustikoa hark bezala miresten zuen inor. Atsedenik gabeko batxiler gisa jardun zuen bizitza osoan zehar, eta azken urteetan antsietatea eta estutasunak gertutik ezagutu zituen. Izan ere, ogibidetzat zuen zientziak ez zion bizitzeko adina ematen. Ez dute berehala ahaztuko, baina ez dago bere lekua hartu nahi duenik ere Le Conte Steven, 19011.

Lissajousen esperimentu optikoek soinu bibrazioak zehaztasun handiz ikusteko aukera eman zuten lehen aldiz, eta ikerketa akustikorako funtsezko tresna bilakatu ziren XIX. mendearen amaieran. Dena den, diapasoia oraindik ez zegoen prest laborategian tresna gisa erabiltzeko, kolpatu ondoren soinua azkarregi desagertzen zelako. Eragozpen hori saihesten saiatu ziren zientzialarien artean, Rudolph Koenig izan zen irtenbiderik praktikoena lortu zuena. Alemaniar jatorriko luthier eta fisikari hark mekanismo bat asmatu zuen: diapasoien hotsa luzatzea ahalbidetzen zuen horrek, eta, gainera, harekin bibrazio maiztasuna zehaztasunez neur zitekeen. Eta hala, nahi gabe, betirako aldatu zuen denbora neurtzeko modua. Haren ondareak gaur egun erabiltzen ditugun ia erloju guztien bihotzean jarraitzen du oraindik, diapasoi erara.

Hala ere, egiaz, Koenig ez da oso zientzialari ezaguna. Nerabezaroan, Fisika eta Matematika ikasi zituen Königsbergen, baina ez zen unibertsitatera joan. Institutua (edo “gymnasium”, garai hartan deitzen zioten bezala) amaitzean, Parisera joan zen bizitzera, Jean Baptiste Vuillaume izeneko luthier entzutetsu baten aprendiz lan egitera. Musika tailerrean, mota guztietako instrumentuak egiten ikasten zuen bitartean, Koenigek egurra eta metala lantzeko zuen talentua hobetu zuen.

1. irudia: 1889ko Koenig katalogoko erloju baten marrazkia, Catalog des appareils d’acoustiquen ageri den bezala. (Marrazkia: L. Landry – domeinu publikoko irudia. Iturria: Sound & Science: Digital Histories / Berlingo Humboldt Unibertsitatea)

Ziurrenik orduan bereganatu zuen akustikarako grina ere. Zazpi urtez soinua egiteko makinak egiten aritu ostean, Koenigek bere negozioa hastea erabaki zuen. Horrek, ordea, aldatu egin zuen bere ibilbidea. Laborategiko tresnen diseinuan eta ikerketa akustikoan lan egitea erabaki zuen. Bere diseinuek jada ez zuten musika soinuak sortzeko balio, aztertzeko baizik.

Koenigek ospe handia lortu zuen akustiko eta zehaztasuneko diapasoien fabrikatzaile gisa, baita beste gailu fisiko batzuk egiteagatik ere. Helmholtz eta biak elkarrekin aritu ziren lanean, soinez soin, eta XIX. mendearen amaieran, munduko laborategi akustiko guztietan aurki zitezkeen beren diseinuak. Horien artean, erloju mekanismo baten laguntzaz etengabeko bibrazioan mantentzen zen diapasoi bitxi bat zegoen. Erloju estandar baten oso antzekoa zen, baina aldaketa bakarra zuen: normalean pendulu batek hartuko lukeen lekuan diapasoia erabiltzen zen, maiztasuna markatzeko. Diseinuari esker, aukeratutako diapasoiaren maiztasuna zehaztasun osoz neur zitekeen. Nahikoa zen gailuaren orratzek markatutako denbora ondo kalibratutako erloju batenarekin alderatzea. Horrela egiaztatu zuen Koenigek Lissajousen diapasoi estandarrak, hots, “la unibertsala” izatera bideratuta zegoenak, ez zituela segundoko 435 bibrazio nabarmen sortzen, 435,4(5) baizik.2

Koenigen erloju diapasoiak beste arrazoi batengatik izan zuen aparteko garrantzia. Mekanismoak bibrazioa konstante mantentzen zuen bitartean, diapasoiaren afinazio tematiak (musikarientzako tresna bikaina bihurtzen duen ezaugarri bera) erlojuaren orratzak beti abiadura berdinean mugitzen zituen, doi-doi. Hori dela eta, denbora neurtzeko aliatu bikaina zen.

2. irudia: kuartzozko kristalezko erresonadorea “kuartzozko” erloju moderno baten diapasoi itxurarekin. (Argazkia: Chribbe76 – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Eskumuturreko erlojuetan mende bat geroago txertatu zen, aurrekaririk gabeko zehaztasuneko modeloak ekoizteko. 1960an, Accutron erlojua salgai jarri zen, denbora adierazteko 360 hertzeko altzairuzko diapasoi bat erabiltzen zuen erlojua, hain zuzen. Maiztasun hori gizakien espektro entzungarrian zegoenez, erabiltzaileek fa diesean zegoen burrunba txiki bat entzun zezaketen erlojua belarrira hurbiltzean. Egia esan, iruditzen zait poesiarako aukera galdu zela 440 Hz-etako diapasoirik ez erabiltzean, baina kontua da berrikuntza hark izugarri hobetu zuela erlojuen zehaztasuna. Ziurrenik horregatik mantentzen du Bulova erloju markak, Accutronen jatorrizko fabrikatzaileak, diapasoi bat bere logotipoan.

Denborarekin, fabrikazio prozesuak hobetu egin ziren, baita materialak ere. Malgukien ordez pilak erabiltzen hasi ginen eta elektronika menderatzen ikasi genuen. Gaur egun, ia eskumuturreko erloju guztiek urkila formako diapasoi txiki bat dute. Kuartzoz egina dago eta 32768 Hz-etan kulunkatzen da. Eta guk jadanik ez badugu entzuten ere, baliteke gure maskotek oraindik soinu musikal hura entzuten jarraitzea.

Erreferentzia bibliografikoak:

1 Le Conte, Steven W. (1901). Rudolph Koenig. Science, 14, no. 358, 1901, pp. 724-727. DOI: 0.1126/science.14.358.724

2 Feldmann, H. (1997). History of the tuning fork. I: Invention of the tuning fork, its course in music and natural sciences. Pictures from the history of otorhinolaryngology, presented by instruments from the collection of the Ingolstadt German Medical History Museum. Laryngorhinootologie, 76(2), 116–122. DOI: 10.1055/s-2007-997398

Egileaz:

Almudena M. Castro (@puratura) pianista da, arte ederretan lizentziatua, fisikan graduatua eta zientzia dibulgatzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko uztailaren 28an: Los diapasones que miden nuestro tiempo.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Gure denbora neurtzen duten diapasoiak appeared first on Zientzia Kaiera.

NASAren Perseverance ibilgailuko MEDA tresnaren datuetan oinarrituta, Nature Geoscience aldizkariak Marteko atmosferaren ezaugarrien berri eman du. Datu hauei esker, Marteko meteorologia ezagutzeko aukera dago. Datu meteorologikoak, besteak beste, etorkizunean gizakiek planeta gorrira egingo dituzten espedizioak prestatzeko baliagarriak dira.

Perseverance NASAren ibilgailu autonomo bat da, eta 2021eko otsailaren 18an iritsi zen Jezero kraterrera (Marten lehortuta dagoen antzinako aintzira baten ohea). Ibilgailuak zazpi tresna zientifiko konplexu eta berritzaile ditu, iraganean ustez izandako bizitza zantzuen bila planetaren azalera esploratzeko, laginak bildu eta uzteko eta gero Lurrera ekartzeko, teknologia berriak probatzeko giza esplorazioan erabiltzeko xedez, eta atmosfera xehetasunez aztertzeko.

Azken helburu horri dagokionez, hau da, atmosferaren azterketari dagokionez, MEDA (Mars Environmental Dynamics Analyzer) tresnak emaitza berritzaileak lortu ditu. Ikerlana José Antonio Rodríguez Manfredik, Madrilgo Astrobiologia Zentroko ikertzailea, zuzentzen du eta UPV/EHUko Zientzia Planetarioen Ikerketa Taldeko ikertzaileek ere hartzen dute parte. MEDA sentsore-multzo bat da, tenperatura, presioa, haizea, hezetasuna eta Marteko atmosferan beti esekita dagoen hautsaren propietateak neurtzen dituena.

Irudia: eguneko presio zikloak Marteko Jezero kraterrean, MEDA tresnarekin neurtuak. (Argazkia: UPV-EHU, CAB-INTA, NASA, JPL-Caltech. Iturria: UPV/EHU prentsa bulegoa)

Perseverancek atmosferaren ikerketa osatu berri du Marten eman duen lehen urtean (Lurrarekin alderatuta, gutxi gorabehera bi urteko iraupena du Marteko urtebetek). Emaitzen aurrerapena Nature Geoscience aldizkariaren urtarrileko zenbakian argitaratu dira. UPV/EHUko Zientzia Planetarioko ikertzaileek tenperaturaren eta presioaren urte sasoiko eta eguneroko zikloen azterketa gidatu dute eta baita prozesu oso desberdinek beste denbora eskala batzuetan eragindako aldaketak ere.

Jezero kraterra planetaren ekuatoretik gertu dago eta, urtaroetan zehar, airearen batez besteko tenperatura zero azpitik 55 gradu ingurukoa da, baina gauaren eta egunaren artean asko aldatzen da, 50 eta 60 gradu artekoa izanik alde tipikoa. Eguneko erdiko orduetan, gainazala berotzean, mugimendu zurrunbilotsuak sortzen dira airean, aire masak igotzean eta jaistean eragindakoak (konbekzioa). Gaua iristean, airea egonkortu egiten da eta eten egiten dira zurrunbiloak.

Presio sentsoreek, bestalde, xehetasunez erakusten dute Marteren atmosfera ahularen urtaro aldaketa, kasko polarreko atmosferako karbono dioxidoa urtzeak eta izozteak eragindakoa; bestalde, eguneko ziklo konplexu eta aldakor bat erakusten dute, atmosferako marea termikoek modulatua. “Marteren atmosferaren presioa eta tenperatura aldatu egiten dira Marteren eguzki egunaren aldietan eta haren azpimultiploetan, eguneko intsolazio zikloari jarraituz (lurrekoa baino pixka bat luzeagoa da eguzki eguna, Martekoak batez beste 24 h 39,5 minutu baititu); aldaketa horietan eragin handia dute hauts kantitateak eta atmosferako hodeien presentziak”, adierazi du Agustín Sánchez Lavegak, Bilboko Ingeniaritza Eskolako katedradunak eta Mars 2020 misioko ikertaldeko kideak.

Bi sentsoreek, gainera, ibilgailutik gertu gertatzen diren fenomeno dinamikoak detektatzen dituzte atmosferan, esate baterako: haize zurrunbiloek eragindakoak —harrotzen duten hautsa dela eta “dust devils” deiturikoa —, edo oraindik ondo ulertu ez diren arrazoiengatik sortutako grabitate uhinak. “Hauts zurrunbiloak ugariagoak dira Jezeron Marteko beste leku batzuetan baino, eta tamaina handikoak izan daitezke: 100 metro baino diametro zabalagoa izan dezakete zurrunbilook. MEDArekin, alderdi orokorrak (tamaina eta ugaritasuna) ez ezik, zurrunbilo horiek nola funtzionatzen duten ere zehaztu ahal izan dugu” adierazi du Zientzia Planetarioen taldeko Ricardo Hueso ikertzaileak.

Bestalde, MEDArekin milaka kilometrora dauden ekaitz gogorrak antzeman dira, Lurrean izaten direnen oso antzera sortuak: orbitan dauden sateliteek emandako irudien bidez ikusi dira, eta elur karbonikoak sortutako iparreko kasko polarraren ertzetik mugitzen dira.

Aztertutako fenomeno ugari eta aberatsen artean, MEDAk xehetasunez ezaugarritu ahal izan ditu 2022ko urtarrilaren hasieran izan zen hauts ekaitz beldurgarrietako batek atmosferan eragindako aldaketak. Ibilgailuaren gainetik igarotzean, bat-bateko aldaketak sortu zituen tenperaturan eta presioan, haize bolada gogorrak eragin zituen eta hautsa harrotu eta tresnak kolpatu zituen, haize sentsoreetako bat kaltetuz.

“MEDA doitasun handiko neurri meteorologikoak ematen ari da, eta, horiei esker, lehen aldiz ezaugarritu ahal izango da Marteren atmosfera, eskala lokaletatik metro batzuetako distantziara, bai eta planetaren eskala globalean ere, milaka kilometrora gertatzen denari buruzko informazioa bildu baita. Horrek guztiak Marteko klima hobeto ezagutzea eta erabiltzen ditugun iragarpen ereduak hobetzea ekarriko du”, adierazi du Sánchez Lavegak.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Marteko meteorologia oparoa zehatz-mehatz aztertua Perseverance roverretik

Erreferentzia bibliografikoa:

Rodriguez-Manfredi, J. A.; de la Torre Juarez, M.; Sanchez-Lavega, A. et al. (2023). The diverse meteorology of Jezero crater over the first 250 sols of Perseverance on Mars. Nature Geoscience. DOI: 10.1038/s41561-022-01084-0

Sánchez-Lavega, Agustín; de la Torre Juarez, Manuel (2023). Meteorological phenomena on Mars studied by the Perseverance rover. Nature Portfolio. DOI: 10.1038/s41561-022-01085-z

The post Marteko meteorologia ezagutzen Perseverance ibilgailuarekin appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Emakumeak zientzian

Raye Jean Montague afro-amerikarrak ontzi militarrak ordenagailu bidez diseinatzeko lehen sistema sortu zuen. Sistema horren bidez erabat aldatu zuen ontzi horiek fabrikatzeko eta erabiltzeko modua. Hastapenetan, Washingtonen mekanografo lana lortu zuen Montaguek, itsas armadaren David Taylor Saiakera Kanalean. Ingeniari guztiak gaixorik zeuden egun batean, Raye ordenagailua manipulatzera ausartu zen, eta primeran egin zuen. Horrela, mundu horretan sartzea lortu zuen, eta Estatu Batuetako Itsas Armadaren historian ontzigintza programen lehen emakume kudeatzailea izan zen. 1972an AEBko Itsas Armadaren merezimenduzko zerbitzu zibilaren saria jaso zuen, erakundearen ohorezko hirugarren saririk altuena. Azalpenak Zientzia Kaieran: Raye Jean Montague, ontziak ordenagailu bidez diseinatzen aitzindaria.

Genero-ezberdintasuna zientzian

Aldizkari zientifikoen editore gehienak gizonezkoak dira. Editoreen %14 baino ez dira emakumezkoak, eta editore nagusien %8a bakarrik osatzen dute emakumezkoek. Ondorio honetara heltzeko, 50 urtetan zehar 80.000 editoreren datuak aztertu dituzte, 15 diziplinetan eta 1.000 aldizkari baino gehiagotan. Urteak aurrera egin ahala emakumezkoen kopurua handituz joan da, baina aldea osoa handia da oraindik. Hori gutxi balitz, azterketak erakusten du, gizonek aldizkari horretako editore bihurtu ondoren gehiago argitaratzen dutela aldizkari horretan, emakumeekin alderatuta. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Europak debekatu egingo du Gipuzkoako angulen aisialdiko arrantza, eta Euskadiko Anguleroen Elkarteak angulen arrantza profesionalizatzea eskatu du. Alabaina, aingira europarra desagertzeko arrisku kritikoan dagoen espeziea da. Azti ikerketa zentroak ere argi utzi du, urteetako ahaleginak ahalegin, oso egoera larrian dagoela aingira. Espezie hau hain egoera larrian egotearen arrazoietako bat da arrantza; baina ez da bakarra. Erreketan egin diren aldaketa guztiek, presek, ur saltoek, hormigoiak eta abarrek ere zeresan handia dute ainguraren egoera larrian. Azalpenak Berrian: Angulatara, azken aldiz?

Ingurumena

Fukushimako zentral nuklearrean pilatutako ur kutsatua udaberrian edo udan isuriko du itsasora Japoniak. Zehazki, 1,29 milioi metro kubiko ur dira, erreaktoreak hozteko edo instalazio nuklearren barruan iragazteko erabili dena. Ozeano Barera isuri nahi dute, eta egitasmoak kaltetua izan daitekeen arrantza industriarentzat kalte-ordainak ere jasotzen ditu. Alabaina, hango arrantzaleak planaren aurka azaldu dira. Zientzialari talde bat ur horrentzat konponbide posibleak aztertzen aritu da, eta azkenik Japoniako agintariek eta Tepcok likido guztia zentralaren parean itsasora isurtzea erabaki dute, kutsadura kentzeko tratamendua egin ondoren. Berri honen inguruko informazio gehiago Garan.

Genetika

Science aldizkariak CRISPR edizio genetikoko teknologiari buruzko berrikuspen bat argitaratu du. CRISPR teknologia argitaratu zenetik hamar urte igaro dira, eta ikertzaileen arabera, teknologiak dituen aukerak eta haien aplikazioek sakon eragin dute ikerketa biologikoan, hasi gaixotasun genetikoen tratamenduetatik eta nekazaritza-produktuetaraino. Saguak ere hainbat gaitzetarako ereduak sortzeko eraldatu dira, CRISPR bitartez. Oraindik badaude oztopoak gainditzeko, hala ere. Oztopo teknikoez gain, kostuak, araudiak eta eskuragarritasuna ere hobetu behar dira, ikertzaileek azaldu dutenez. Azalpenak Elhuyar aldizkarian: CRISPR-en hamar urteko garapena eta etorkizunerako aurreikuspenak, argitara.

Farmazia

Konposatu poliziklikoen sorkuntza ikertzen ari dira elkarlanean UPV/EHUko bi ikerketa-talde. Konposatu poliziklikoak batez ere hidrogenoz eta karbonoz osatutako eraztun bat baino gehiagoko molekulak dira, eta zuzeneko erabilera dute industria farmazeutikoan. Berriki, UPV/EHUko katedradun José Luis Vicarioren taldeak eta Zaragozako Unibertsitateko Pedro Merino katedradunak konposatu horiek sortzeko bide berritzaile bat garatu dute, uztai baten diametroko bi mutur elkartuz bi uztai sor daitezkeen modu berean. Horrela, aukeran dauden molekularen bi enantiomeroetatik bakarra sortu du, farmakologian oso garrantzitsua den ezaugarria. Datu guztiak Zientzia Kaieran: Farmakoak ‘Aliziaren ispiluaren bidez’ sintetizatzen.

Medikuntza

CAR-T zelulak minbizi solidoen barruan txertatzeko kapsula batzuk prestatzen ari dira CARTsol proiektuko ikertzaileak, tartean, CIMA zentrokoak. CAR-T zelulak genetikoki eraldatutako T linfozitoak dira; hau da, CAR antigeno-hartzaile kimerikoduna gehitu zaien T linfozitoak, tumoreak identifikatzeko gai izateko. Orain arte, CAR-T zelulek ez dute tumore solidoetan sartzea lortzen, eta CARTsol proiektuko fisikariek kapsula porotsu biodegradagarriak sortuko dituzte, pazienteen T zelula eraldatuak biltzeko. Proiektu hau ongi aterako balitz, zenbait minbizi solidorentzako tratamendu gisa erabiltzeko aukera izatea aurreikusten da. Azalpenak Berrian: Troiako zaldia minbizi solidoak zeharkatzeko.

Zentro berak, CIMA zentroak hain zuzen, immunoterapiari erresistente zaizkion biriketako minbiziek tratamenduei erantzutea lortu du. Ikertzaileek DSTYK proteina identifikatu dute, ikusi baitute DSTYK proteina alteratua dagoela biriketako minbizia duten pazienteen %7tan. Hala, proteina hori tumore zeluletan proteina inhibitu edo nokeatzen bada, ikertzaileek ikusi dute immunoterapiari erantzuten diotela. Gainera, ohartu dira DSTYK beste minbizi mota batzuetan ere ageri dela, hala nola hepatokartzinoman, bular kartzinoman edo melanoman. Aurkikuntzak eraginkorrak diren tratamendu berriei eta konbinazio berriei ateak ireki diezazkieke. Datuak Berrian: Hidrari burua mozteko ahalegina.

Fisioterapia

Bendaje neuromuskularra edo kinesiotaping delakoa kotoizko zinta batzuk dira, itsasgarri akrilikoa dutenak, eta atleten lesioak edo bestelako arazo fisikoak tratatzeko erabiltzen dira. Benda hauek gehiegizko gihar tenkaketa sendatzeko erabiltzen dira. Izan ere, benda bera, azalari itsatsi aurretik, tenkatu egiten da eta jatorrizko luzerara itzultzeko kontrako indarra egiten du. Horrek lagundu egiten dio giharrari jatorrizko egoera bueltatzen. Zinten eraginkortasuna kolorearekin lotzen da gainera; koloreak geroz eta argi gehiago xurgatu, giharrak bero gehiago jasoko du. Alabaina, nolabaiteko eraginkortasuna izan dezaketen arren, oraingoz ez da frogatu horrelakorik ez praktika klinikoan ez zientifikoan. Koloreari dagokionez ere, ikerketek erakutsi dute ez dituela modu esanguratsuan aldatzen pazienteen pertzepzioak. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Desmitifikatzen: “Kinesiotaping” edo bendaje neuromuskularra.

Teknologia

Erromatarrek beren eraikuntzetan erabiltzen zuten hormigoiak osagai berezi bat du, eta hormigoia hau bere kabuz konpontzeko gai bihurtzen du. Duela bi milurteko porlanean kaltzita pikorrak aurkitu ditu ikertzaile talde batek. Orain arte uste izan da pikor txiki txukuntasun askorik gabe egindako nahasketen edo material eskasen ondorio zirela. Baina nazioarteko zientzialari talde batek ziurtatu du nahita sortzen zituztela pikor horiek, hormigoia erresistenteagoa bihurtzeko. Karea urarekin nahastu beharrean zuzenean kare bizia botaz gero, duela bi milurteko hormigoian atzemandako kaltzio karbonato pikor horiek sortzen direla ikusi dute. Horrela, hormigoian arrakala edo poro txikiak sortzen direnean, urarekin kaltzio karbonatu hori lixibatu egiten da, berriro kristalizatuz eta hutsune horiek betez. Datu guztiak Zientzia Kaieran: Erromatar hormigoiaren ezusteko osagaia.

Argitalpenak

Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika liburua (2006) zientzialariei, politikariei eta hiritarrei klima-aldaketaren inguruan laguntzeko asmoa duen liburua da. Andrew E. Desslerrek eta Edward A. Parsonek zientzia atmosferikoan eta politikan duten esperientzia konbinatzen dute bertan, eta zientziaren eta politikaren araubideak alderatu eta eskumenean diren aukerak azaltzen dituzte. Andrew E. Dessler ( Houston 1964) Zientzia atmosferikoen saileko irakaslea da Texas A&M Unibertsitatean, eta ozono geruza eta klimaren fisikari buruzko hainbat argitalpenen zientifikoren egilea da. Edward A. Parson berriz, Zuzenbide eta Ingurumena eta Baliabide Naturalen irakaslea Michigan Unibertsitatean, eta ingurugiroaren politikari buruzko hainbat argitalpenen idatzi ditu. Liburu honen inguruko informazioa Zientzia Kaieran aurki daiteke, ZIO bildumarekin elkarlanean eginiko atalean.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #424 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zientzialari talde batek bere ikerketa-emaitzak munduari aurkeztuko dizkion artikulua idazten hasten denean datu horiekin bateragarriak diren argumetnu-lerro posibleen artean bat aukeratu behar du. Hau da, taldea “zientzia-egitateak” eraikitzen ari da, askotan joera pertsonal eta kulturalek eraginda, konturatu gabe. Duhem-Quineren tesiaren teorien subdeterminazioaren adierazpen bat besterik ez da. Agian, espero ez zenuena da prozesu osoa landu daitekeela matematikaren eta ekonomiaren arteko tresna batekin: jokoen teoriarekin. Scientists selling lemons, a game-theoretic analysis of how scientific facts are constructed, Jesus zamora.

Nanoplastikoak kutsatzaile fisiko gisa aipatzen dira eta kutsatzaile kimikoak ere badirela ahaztu ohi da. Nanoplastics have active roles as chemical reactants

Erakunde mikroskopiko batek kontrolatzen du zure borondatea eta konturatu gabe sartu duzu zure organismoan. Eta ez, ez da oinarririk gabeko teoria konspiranoiko bat, non nanobotak eta Bill Gates ateratzen diren. Ekosistemak aldatzen dituen errealitate biologikoa da. Toxoplasma induces behavioural changes in intermediate hosts and promotes social rise in wolves, Ramón Muñoz-Chápuli.

Berez apartekoa den material baten, tenperatura altu samarreko supereroalea delako, portaera aldatzerakoan, bere orbital molekularrak nola aldatu diseinatuz egitea zientzia fikziozkoa dirudi. DIPCko jendea Engineering the orbital character of the electronic structure of superconducting cuprates.

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #431 appeared first on Zientzia Kaiera.

Edurne Gaston

Raye Jean Montague afro-amerikarrak (1935-2018) ontzi militarrak ordenagailu bidez diseinatzeko lehen sistema sortu zuen eta, horrela, erabat aldatu zuen ontzi horiek fabrikatzeko eta erabiltzeko modua. Estatu Batuetako gobernuarentzat joan den mendeko 30eko hamarkadatik aurrera konplexutasun tekniko handiko lanak egin zituzten emakume beltzen talde zabal baten parte da, beti ikusezin publikoarentzat.

Raye Jordan 1935eko urtarrilaren 21ean jaio zen, Little Rock Arkansas estatuko hiriburuan (AEB). Bere gurasoak Rayford Jordan eta Flossie Graves Jordan ziren. Hura, gaztetatik, bere alabak bizitzan aurre egin beharko zien hiru aurreiritzi handiak gorabehera –emakumea izatea, beltza izatea eta zentro bereizietan hezi izana–, nahi zuena lor zezakeela barneratu zezan tematu zen.

1. irudia: ingeniari titulua lortu ez bazuen ere, Raye Montague ingeniaritzat onartua izan zen AEBn eta Kanadan. (Argazkia: AEBetako marinel edo itsas armadako langile baten lana – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Zazpi urte zituela, Bigarren Mundu Gerra bete-betean, Rayek aitonari lagundu zion alemaniar itsaspeko bat ikustera. Urpeko hori Karolina Uharteetako kostaldearen parean harrapatua izan zen, eta herrialde osoan erakusten ari ziren. Neskatoa txundituta geratu zen han ikusi zuenarekin, eta bertan zegoen bati galdetu zion ea zer jakin beharko zuen halako zerbait egin ahal izateko. Zera erantzun zion hark: «Ingeniaria izan beharko zenuke, baina ez kezkatu horregatik». Beste era batera esanda, esan zion neskato beltz bat ezingo zela inoiz ingeniari izan. «Une hartan ez nintzen konturatu ni iraintzen ari zela», aitortu zuen Rayek, urteak geroago. Haurtzaro osoan, Raye neskatoa barregarri utzi zuten etengabe, ingeniari izan nahi zuela esateagatik.

1952an Merril institutuan unibertsitate aurreko ikasketak amaitu ondoren, Rayek ingeniaritzan matrikulatu nahi izan zuen, baina garai hartan estatuko unibertsitate batek ere ez zien titulu hori ematen emakume afro-amerikarrei. Neskak hari baimendutako karrera bakanetako batekin konformatu behar izan zuen: enpresa zientziak. 1956an graduatu zen gaur egun University of Arkansas at Pine Bluff izena duen unibertsitatean.

Raye hiru aldiz ezkondu zen bere bizitzan zehar: Weldon A. Meansekin 1955ean; David H. Montaguerekin 1965ean; James Parrottekin 1973an. Bera eta Parrott dibortziatu ondoren, berriro erabili zuen Montague abizena, bere seme bakar David R. Montaguek zuen bera.

Itsas armadan oztopoak gaindituz

Ingeniari izateko borondateari jarraiki, graduatu bezain laster Washingtonera joan zen bizitzera, eta han mekanografo lana lortu zuen itsas armadaren David Taylor Saiakera Kanalean. Rayeren asmoa pixkanaka armadaren mailan gora egitea zen. Bere idazmahaitik, ingeniariak ikusten zituen UNIVAC I ordenagailua erabiltzen, AEBn fabrikatutako lehen konputagailu komertziala. Ingeniari guztiak gaixorik zeuden egun batean, Raye ordenagailua manipulatzera ausartu zen, eta primeran egin zuen. Horrela, gizonak nagusi ziren mundu batean sartzen hasi zen, haiek Rayeren bidea oztopatzeko zalantzarik izan ez zuten arren.

Gauetan programazioa ikasi zuen, eta sistema informatiko digitalen operadore postura igo zuten; ondoren, sistema informatikoen analista izendatu zuten Ontzigintzako Ingeniaritza Zentroan. Geroago, NAVSEAko (Naval Sea Systems Command) Diseinu, Fabrikazio eta Mantentze Programa Integratuko programen zuzendaria izan zen. Ondoren, CAD/CAM, programen dibisioko burua izan zen eta, azkenik, 1984an, Informatika Programak Hobetzeko Programaren kudeatzaile laguntzailea. Horrela, Estatu Batuetako Itsas Armadaren historian ontzigintza programen lehen emakume kudeatzailea izan zen.

2. irudia: Raye Jean Montague ontzi militarrak ordenagailu bidez diseinatzeko lehen sistema sortu zuen. (Argazkia: AEBetako marinel edo itsas armadako langile baten lana – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)Lorpenik nabarmenena

Montaguek itsas armadan izandako ibilbidean zehar, hainbat teknologia informatiko garatu zituen, UNIVAC I-etik hasi eta ordenagailu modernoetaraino. Itsasontzien zehaztapenak hautatu eta inprimatzeko lehen sistema automatizatua arrakastaz berrikusi zuen.

1970eko hamarkadaren hasieran, Rayeren departamentuari ontziak diseinatzeko balioko zuen programa informatiko bat sortzeko eskatu zioten. Sei hilabeteko epea eman zieten, baina ez zieten esan beste departamentu batzuek urteak zeramatzatela saiatzen, ezer lortu gabe. Rayek berehala ondorioztatu zuen, programa hori sortu ahal izateko, armadako edozein ordenagailu hasieratik konfiguratu beharko zutela berriro. Gau eta egun lan egin zuten hori lortzeko, eta ezarritako epe irreala bete zuten horrela.

Nixon presidenteak aurrerapen horren berri izan zuenean, eta itsas armadak ontziak azkarrago eraiki zitzala nahi zuenez, eskatu zuen taldeak lehendik zegoen gerraontzi baten formen zirriborroa egitea, Oliver Hazard Perry klaseko fragatena. Langileak eta aurrekontu mugagabea eman zizkien, normalean lortzeko bi urte beharko zituzkeena hilabete batean sortzeko. 19 ordu baino gutxiagoan, Rayek eta bere taldeak ordenagailuz diseinatutako historiako lehen gerraontzirako hasierako zirriborroa egin zuten. Inoiz ikusi gabeko moduan, Raye Montaguek betiko irauli zuen itsas armadak ontziak eta itsaspekoak diseinatzeko zuen modua.

Ondoren, USS Dwight D. Eisenhower (CVN-69) hegazkin-ontzian lan egin zuen Montaguek, bai eta armadako helikopterodun lehen erasorako ontzian (LHA) ere. Parte hartu zuen azken proiektua Seawolf (SSN-21) klaseko itsaspekoa izan zen.

Montaguek 1990ean hartu zuen erretiroa, 33 urtez itsas armadan lanean aritu ondoren.

Aitortza publikoa

Raye Montague. Arkansa’s Women Hall of Fame.

Ontziak ordenagailu bidez diseinatzeak Montagueri balio izan zion 1972an AEBko Itsas Armadaren merezimenduzko zerbitzu zibilaren saria jasotzeko, erakundearen ohorezko hirugarren saririk altuena, hain zuzen. Gainera, lehen emakume ingeniari profesionala izan zen 1978an Society of Manufacturing Engineers elkartearen lorpen saria eta 1988an National Computer Graphics Association elkartearen saria jasotzen, azken hori ordenagailu bidezko grafikoetan egindako aurrerapenengatik. Ingeniari titulua lortu ez bazuen ere, Raye Montague ingeniaritzat onartua izan zen AEBn eta Kanadan, eta adar militarren, industriaren eta mundu akademikoaren beste ohore batzuk ere jaso zituen.

2006an, Washingtonen berrogeita hamar urte bizi ondoren, Arkansasera itzuli eta Little Rockeko mendebaldean bizi izan zen. 2017an Hidden Figures filma argitaratu zuten. Margot Lee Shetterlyren izen bereko liburuan oinarrituta dago, eta NASAko hiru matematikari afro-amerikarrek beren ibilbide espazialean jasan zuten diskriminazioa kontatzen du. Filmaren arrakastaren ondoren, Estatu Batuetako Itsas Armadak Raye bere pertsona ezkututzat errekonozitu zuen. Arkansa’s Women Hall of Fame zerrendako parte ere bada 2018az geroztik.

Bizitzaren amaierara arte aktibo mantendu zen, eta proiektu komunitarioetan parte hartu zuen. Raye Jean Montague, inoiz ezezkorik onartu ez zuen emakumea, gutxiegitasun kardiako kongestiboak jota hil zen 2018ko urriaren 9an, Little Rock jaioterrian, 83 urte zituela.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Raye Montague, Wikipedia
• Betty Sorensen Adams (2022). Raye Jean Jordan Montague (1935-2018), Arkansasko Entziklopedia, azken eguneratzea 2022ko abuztuaren 26an
• Sharde Miller, Meet the woman who broke barriers as a hidden figure at the US Navy, ABCNews, 2017ko otsailak 20
• Laura Alonso, Raye Montague, la mujer que no aceptaba un no por respuesta, vadebarcos.net , 2019ko azaroak 16
• Fallece Raye Montague, la mujer que revolucionó el diseño de buques por ordenador, Sector Marítimo, 2018ko urriak 23

Egileaz:

Edurne Gaston Estanga elikagaien zientzia eta teknologiako doktorea da. Gaur egun, zientzia eta teknologiaren ezagutza zabaltzea sustatzen duten erakundeen proiektuak kudeatzen ditu.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko abuztuaren 25ean: Raye Jean Montague, pionera del diseño de buques por ordenador.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Raye Jean Montague, ontziak ordenagailu bidez diseinatzen aitzindaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Andrew E. Desslerrek eta Edward A. Parsonek zientzia atmosferikoan eta politikan duten esperientzia konbinatzen dute Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika liburuan (2006) zientzialariei, politikariei eta hiritarrei klima-aldaketaren labirintuan zehar laguntzeko asmoz. Zientziaren eta politikaren araubideak alderatu eta eskumenean diren aukerak azaltzen dituzte.

Irudia: Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika liburuaren azala. (Iturria: UPV/EHU argitalpenak)

Zergatik da hain nahasia klima-aldaketari buruzko debatea? Batzuek diote krisi izugarria ate-joka dugula, besteek, aldiz, klima-aldaketaren aldeko ebidentzia oso ahula dela. Batzuen ustez, berotegi-gasak murrizteko ahaleginek lur jota utziko dute gure ekonomia, besteen iritziz arazoak gehiegizko kosturik gabe konpon daitezke.Ezinezkoa da alde biak zuzen ibiltzea, baina komunikabideek eskaintzen dituzten argibideetatik ez da erraza izaten aldarrikapen kontrajarri hauen funtsa balioestea.

Klima-aldaketaren gaiari buruzko informazio oinarrituaren egarri den irakurleak, eta baita politika-eztabaidetan zientzia nola erabili ohi den interesatzen zaionak ere, guztiz argigarri aurkituko du liburu hau.

Andrew E. Dessler ( Houston 1964) Zientzia atmosferikoen saileko irakaslea da Texas A&M Unibertsitatean. Harvard Unibertsitatean doktgoretza Portu ondoan, NASAn eta Maryland Unibertsitatean lan egin du 2005.erarte. Estatu Batuetako gobernuaren aholkularia izan da Zientzia eta Teknologia Politikan; bertan hasi zen Parson-ekin lankidetzan. Ozono geruza eta klimaren fisikari buruzko hainbat argitalpenen zientifikoren egilea, badu beste liburu bat klimaren inguruan: The Chemistry and Physics of Stratospheric Ozone (Academic Press, 2000).

Edward A. Parson Zuzenbide eta Ingurumena eta Baliabide Naturalen irakaslea Michigan Unibertsitatean. Fisikan eta Kudeaketa-zientzian lizentziatua, eta Harvard Unibertsitateko doktorea Politika Publikoan. Bertako Kennedy School of Government-ean irakasle izan da, Canadako gobernuaren, EBko National Science Foundation erakundearen eta gobernuaren aholkularia izan da. Ingurugiroaren politikari buruzko hainbat argitalpenen egilea da, adibidez Protecting the Ozone layer: Science and Strategy (Oxford University Press, 2003) liburua.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika. Eztabaida gida
• Egilea: Dessler, Andrew E.; Parson, Edward A.
• Itzultzailea: Iñaki Iñurrieta
• ISBN: 978-84-9860-211-1
• Formatua: 16 x 24 zm
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2009
• Orrialdeak: 354 or.

Iturria:

Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko Errektoretza, UPV/EHU argitalpenak, ZIO bilduma: Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika

The post Klima-aldaketa globalaren zientzia eta politika appeared first on Zientzia Kaiera.