Zientzia Kaiera

Juan Ignacio Pérez Iglesias

“Oso bitxia dirudien arren, horixe egiten du baleak; izan ere, urpean dagoenean, ordubete edo gehiagoko tarteak igarotzen ditu sistematikoki arnasarik hartu gabe, eta aire partikularik xurgatu gabe, ez baitu zakatzik”. (Moby Dick, LXXXV. kapitulua).

Ahab kapitainak balea zuri handiarekin zuen obsesioaren istorioa epopeia tragiko bat da; hain zuzen ere, baleak kapitaina hiltzea, Pequod ontzia hondoratzea eta tripulazioa galtzea (Ismael izan ezik) eragin zuen, azkenean. Baina XIX. mendeko baleazaleen bizitzaren kronika bat ere bada, bai eta, harritu dezakeen arren, historia naturalari buruzko tratatu bat ere. Halako aniztasun tematikoa obra bakar batean biltzen duelako izango da, agian, Herman Melvillen eleberri hori ezagutzen den hiztegi dentsitate handieneko testua. Beste ezein testutan ez dago hainbeste hitz ezberdin, hitzen guztizkoarekin alderatuta. Moby Dick eleberriak informazio ugari ematen du eta, hein handi batean, biologikoki zuzena da, testu honen goiburuan jaso duguna, esaterako.

Irudia: Kaxaloteek beren denboraren erdia sakonerako murgilketak egiten igarotzen dute. (Argazkia: nesslinger-it – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Kaxaloteak, batez beste, 400 metroko sakoneraraino murgiltzen dira, eta murgilketok 40 minutu inguru irauten dute. Baina 3.000 metroraino irits daitezke, baita uretan ia bi ordu egon ere. Horri esker, txipiroi erraldoiak ere ehizatzen dituzte. Harrapari bikainak dira. XIX. mendean eta XX. mendearen zati handi batean, nabarmen txikitu zen haien kopurua, ehizaren ondorioz; nolanahi ere, gaur egun, urtean ehun mila tona arrain inguru jaten dituzte, hots, gizakiok arrantzatzen duguna bezain beste.

Ezaugarri oso bereziak izan behar dira halako murgilketak egiteko; egiaz, beste animalia batzuek ere badituzte ezaugarriok, baina gutxiago garatuta, esaterako, murgilketa erreflexua. Murgiltzen garenean, bihotzak motelago egiten ditu taupadak eta, hala, oxigeno gutxiago kontsumitzen du. Era berean, zirkulazio periferikoa mugatu edo gelditu egiten da, eta odola, nagusiki, entzefalora, biriketara eta bihotzera bideratzen da; egoera horretan arteria presioa ez igotzeko, taupaden maiztasuna txikiagotzen da eta, itsas ugaztunen kasuan, aorta zabaltzen da, konpentsazio ganbera gisa funtzionatzeko. Gainera, barea uzkurtu egiten da eta barnean oxigenoz beteta dituen globulu gorri ugariak isurtzen ditu zirkulazio sisteman.

Beste ugaztun batzuek ez bezala, zetazeoek ur oso sakonetan igeri egiteko bereziki egokituta dauden ezaugarriak dituzte. Murgildu aurretik, zenbait aldiz hartzen dute arnasa eta, jarraian, biriketako aire guztia botatzen dute. Hala, itsas azalera itzuli eta despresurizatzean odolean nitrogeno burbuilak sortzeko arriskua murrizten dute. Alabaina, “oxigeno gordailu” batzuk dituzte. Aipatu ditugu bareak isurtzen dituen globulu gorri gehigarriak. Halaber, gainerako ugaztunek baino odol gehiago daukate, eta odol horrek oso hematokrito maila –globulu gorrien kontzentrazioa– handia dauka. Guk baino hamar aldiz mioglobina kontzentrazio handiagoa dute; mioglobina hemoglobinaren antzeko proteina bat da, eta giharretako zeluletan egoten da. Gauza bera esan daiteke zitoglobinaz (hainbat ehunetan) eta neuroglobinaz (nerbio ehunean).

Kaxaloteek beren denboraren erdia sakonerako murgilketak egiten igarotzen dute, laurden bat sakonera txikiko murgilketak egiten eta beste laurdena, ur azala baino pixka bat beherago edo ur azalaren gainean igerian. Moby Dick kaxalote izugarri handi bat zen; beraz, seguruenik, Melvillek esan bezala, ordubete baino luzeago egoten zen murgilduta eta, are esanguratsuagoa dena, metaforikoki egia da egileak berak LXXXV. kapituluan idatzi zuena: “Kaxaloteak denboraren zazpiren batean soilik hartzen du arnasa, hots, bere denboraren igandean”.

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@JIPerezIglesias) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Igandean soilik hartzen du arnasa appeared first on Zientzia Kaiera.

Esne Bidearen inguruan dauden galaxia nanoak agian ez dira sateliteak. Are the dwarf galaxies around the Milky Way actual satellites? Tomás Ruiz-Lararena.

Shakespeare bezala hitz egiten badu eta Shakespeare bezala idazten badu, Shakespeare izango da. Adimen artifizialen inguruan We taught an AI to impersonate Shakespeare and Oscar Wilde – here’s what it revealed about sentience, Alex Connock eta Andrew Stephen.

Neurketa elektroniko oso zehatzak tenperatura kriogenikoetan egiteko, tenperatura horietan agertzen diren efektuak, supereroaletasuna eta tunel efektua, kasu, aprobetxatzea da onena. DIPC ren A superconducting tunnel diode

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #405 appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Klima-aldaketa

Normalean baino goizago jo du muturreko beroaldi batek Euskal Herria. Zientzialariek aipatu dute egunotako beroaldiaren atzean klima aldaketa dagoela. Munduaren batez besteko tenperatura 1,1 gradu igo da bakarrik industria aurreko garaiarekin alderatuta. Honen ondorioz, muturreko eguraldi fenomenoak mundu osoan ari dira gertatzen. Indiak martxotik jasan duen beroaldi itzelak ondorio latzak izan ditu gari uztan, lehortea gogor jotzen ari da Afrikako adarreko herrialdeetan, eta aspaldiko sikaterik latzenak bizi dituzte Kalifornian eta Europa hegoaldean, besteak beste. Berrian irakur daiteke: Beroaldiei aurre egiten hasi.

Hari beretik, ikertzaile talde batek azken hamarkadetan izandako muturreko beroaldiak identifikatu ditu. Goreneko tenperaturei begiratu beharrean alabaina, batez besteko tenperaturekiko dagoen desbideraketa aintzat hartu dute. Hau da, egunaren tenperatura aintzat hartu dute, eta ikusi dute horiek zenbatetan desbideratu diren erregio jakin batean izan ziren batez besteko tenperaturekiko. Honela, ikusi dute lehen itxura batean hain esanguratsuak ez diren errekorrak ere kezkagarriak izan daitezkeela. Gainera, espero zitekeen moduan, ikusi dute olatu hauek handiagoak izango direla planetako tenperatuek gorago jo ahala. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran.

Science aldizkarian argitaratu duten azterketa batean ondorioztatu denez, gaur egun klima-aldaketaren aurka hartzen ari diren neurriak ez dira nahikoa izango 2015eko Parisko hitzarmenean jarritako helburua betetzeko. Alegia, berotze globala 1,5 °C-ra mugatzeko. Azterketa horren arabera, egungo isurketen joerak iradokitzen du 1,5 ºC-ko muga 10 urte baino lehen gaindituko dugula. Gainera, lanak agerian uzten du Parisko hitzarmenaren helburua lortzeko oztopo nagusia sistema politiko eta teknologikoen inertzia dela, eta politikarien eta enpresen lidergoa ezinbestekoa dela egoera hobetzeko. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Cabo Verdeko Fogo eta Santo Antão irletan bizi diren Arabidopsis landareak genetikoki ezberdinak dira haien artean. Ikerketa batek ikusi zuen Fogoko Arabidopsis haziak, lur baldintza normaletan hazten zirenean, hostoek kolore berdea galtzen zutela, jatorrizko ingurunean ikusten ez den gertaera. Uste dute nutriente mineralen eskasiaren ondorioz gerta daitekeela kolorearen galtzea. Izan ere, manganesoaren eskuragarritasuna oso baxua da Fogoko lurretan eta, emaitzak ikusita, Fogoko Arabidopsis landareak egoera horretara moldatu direla dirudi, modu oso eraginkorrean garraiatzen baitute manganesoa hostoetara. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Lur elkorrera moldatu ziren landareak.

Eltxo arrunta (Culex pipiens) gure udaberriko eta udako bizilagunak izan ohi da. Ziztadekin lotu ohi dira eltxoak, baina ez dute eltxo guztiek ziztatzen. 3.500 eltxo espezie baino gehiago daude, eta horietatik 200 batek ziztatzen dute. Eta, ziztatzen duten espezieen artean, ez dute eltxo guztiek ziztatzen: emeek soilik ziztatzen dute, odoletako proteinak behar baitituzte arrautzak jartzeko. Eltxoen beste berezitasun bat zera da, arrautza erruteko baldintzak ez badira egokiak, arrautzak iraun egiten du beldarra garatzeko baldintza hobeak sortu arte. Honi diapausa deitzen zaio. Azalpen guztiak Berrian: Burrunba bat gauaren ilunean.

EHUko eta Aranzadiko ikertzaileek egindako azterketa batek agerian jarri du Euskal Herriko nerabeek biodibertsitatearen ezagutza mugatua dutela, batez ere bertoko animalia eta landareei dagokionez. 12-13 urteko 1.000 gazteri ezagutzen dituzten animalia eta landareak zerrendatzeko eskatu zaie ikerketan, eta % 7,4k bakarrik izan du hamar landare izendatzeko gaitasuna. Animaliak izendatzeko gaitasun handiagoa azaldu den arren, bertoko espezieekiko ezagutza txikia dutela geratu da agerian. Datuak Elhuyar aldizkarian: Bertoko espezieekiko itsutasuna, euskal gizartearen arazo.

Osasuna

Nature aldizkarian argitaratutako artikulu baten arabera, SARS-CoV-2aren infekzio kronikoak aldaera arriskutsuak sortzea errazten du. Zenbait pertsonatan, SARS-CoV-2aren infekzioa asko luzatzen da eta ikertzaileek frogatu dute birusa aldatzen zihoala. Infekzio kronikoetan, mutazio desberdinak dituzten bertsioek elkarren aurka lehiatzeko denbora dute eta, beraz, denbora dago ezaugarri jakin bat duen aldaera besteari gain hartzeko. Horrenbestez, infekzio kronikoetan gertatzen diren mutazioak ikertzea lagungarria izan daitekeela uste dute, zer aldaera arriskutsu sortuko diren aurreikusteko. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Astronomia

Izar bat bere bizi zikloaren zein unetan dagoen jakin dezakegu, bere erregaia zein den ezagututa. Izarrek haien barnean hainbat atomo fusionatzen dituzte eta soberako energia erradiazio moduan askatzen dute. Izarrek sekuentzia nagusian igarotzen dute bizitzaren zatirik handiena, hau da, nukleoko hidrogenoa erretzen. Alabaina, nukleoko hidrogeno iturriak agortzen direnean, izarrak zahartzarora iristen dira eta, duten masaren arabera, heriotza bat edo beste izango dute. Masa txikia edo ertaina duten izarrak erraldoi gorri bilakatzen dira, eta izar handiak, berriz, supererraldoi gorriak bihurtuko dira. Azalpenak Zientzia Kaieran: Izar baten bizitza eta heriotza.

Teknologia

Aste honetan Zientzia Kaieran, Enara Zarrebeitiari egin diote elkarrizketa Zientzialari atalean. Zarrebeitia TECHNOLOGY FOR Bussiness, Society and Sustainability ikerketa-taldeko ikertzailea da, eta adimen lehiakorrari buruz hitz egin du. Adimen lehiakorra enpresa baten abantaila lehiakorra hobetzeko datuez eta hauek ematen duten informazioaz baliatzean datza. Behin informazio guztia barneratuta, erabaki estrategiko bat gauzatzen du. Gaur egun, edonon aurki ditzakegu era guztietako datuak, eta honek potentzial handia duela dio.

Googleren Lamda robotak kontzientzia propioa duela esan du enpresako ingeniari batek. Elkarrizketak sortzeko robota da Lamda, Blake Lemoine ingeniariarekin izandako elkarrizketa batean robotak bere sentipenez hitz egin zion Lemoineri (poza, maitasuna, tristura, depresioa, haserrea) eta baita heriotzari dion beldurraz ere. The Washington Post egunkarian kontatu zuen hau Lemoinek, baina munduko aditu gehienek baztertu egin dute kontzientzia izateko aukera. Hala ere, emaitzak izugarriak dira, eta robotak hizkuntza erabiltzeko gaitasun izugarria eta koherentzia maila handia erakutsi ditu.

Jon Otegui Arruti (Tolosa, 1993) ingeniaritzan doktorea da. 2016 eta 2020 urteen artean CAF eta DeustoTechen garatu zuen tesia, trenen lokalizazio segurua ahalbidetzeko sistema baten diseinu eta garapenean. Azaldu duenez, gaur egungo teknologiek muga handiak dituzte tren baten kokapen zehatza segurtasun osoz jakiteko. Orokorrean, 3 muga nagusi identifika daitezke: emaitzaren zehaztasuna, egungo sistemaren kostu altua eta segurtasun mailaren eskakizunen areagotzea. Sistema inertzialak mapekin eta satelite bidezko sistemekin ere harremandu zituen tesian. Honi buruz gehiago jakiteko, Unibertsitatea.net webgunean dago elkarrizketa osoa eskuragarri: Jon Otegi: “Sistema inertzialak eta satelite bidezko sistemak fusionatzea izan da tesiaren ekarpen nagusia”

Fabrikazio-gehigarria geruzaz geruza piezak eratzean oinarritzen den produkzio kontzeptu berria da eta fabrikazio-teknika tradizionalek inposatutako diseinu mugak gainditzea ahalbidetzen dute. Hari elikatzedun deposizioaren barnean arku eta hari bidezko fabrikazio gehigarriak (ingelesez, Wire Arc Additive Manufacturing (WAAM)) zehazki, konplexutasun ertain eta baxuko tamaina handiko geometrien fabrikazioa ahalbideratzen du, eta soldagarria den edozein materialetan fabrika daitezke piezak. Gainera, erabilitako material kantitatea murrizten du. Hiru WAAM prozesu motei buruz gehiago jakiteko Zientzia Kaieran dago eskuragarri artikulu osoa.

Jasangarritasuna

Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) Nazio Batuen Erakundeak argitaratutako 17 helburu dira, eta Agenda 2030 osatzen dute. Alabaina, ikerketa berri batek erakutsi du ez dutela funtsezko aldaketarik eragin ekintzetan, ez legeetan, ezta baliabideak esleitzeari buruzko erabakietan ere. Ikusi dute jasangarritasunari buruzko diskurtsoak aldatu egin direla 2015etik hona, baina politikak eta erakundeak ez direla egokitu, eta ez dela baliabide nahikorik esleitu, helburuak betetzeko. Azalpenak Elhuyar aldizkarian: Garapen Jasangarrirako Helburuak politikan: diskurtsoetan bale, ekintzetan kale.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #399 appeared first on Zientzia Kaiera.

Adimen lehiakorra gero eta maizago entzuten den terminoa da. Adimen lehiakorra enpresa baten abantaila lehiakorra hobetzeko datuez eta hauek ematen duten informazioaz baliatzean datza, behin informazio guztia barneratuta, erabaki estrategiko bat gauzatzeko. Datuak hainbat gunetatik lor daitezke: bezeroak, konpentetzia edo merkatuko beste esparru batzuetatik.

Egun non-nahi aurki ditzakegu era guztietako datuak gizartean gero eta garrantzi gehiago hartzen ari diren faktoreak baitira, batez ere enpresa munduan. 

Uneoro sortzen ditugu datuak, mugimenduekin, interakzioekin, eta eguneroko jarduerarekin, esaterako. Datu horiek potentzial handia izan arren, berez ez daukate balio asko, baina balio hori sortu egin daiteke datu-meatzaritzari esker.

Datuek eta hauek ematen duten informazioaren garrantziaz jabetzeko, UPV/EHUko Technology for Business, Society and Sustainability ikerketa-taldeko Enara Zarrabeitia ikertzailearekin bildu gara.“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Enara Zarrabeitia: “Egungo teknologiarekin edonon sor ditzakegu datuak” appeared first on Zientzia Kaiera.

Eider Aldalur, Asier Panfilo, Alfredo Suárez, Jone M. Ugartemendia

Fabrikazio-gehigarria geruzaz-geruza piezak eratzean oinarritzen den produkzio kontzeptu berria da. Fabrikazio-gehigarriaren barneko teknikek duten izaera dela eta, orain artean fabrikazio-teknika tradizionalek inposatutako diseinu mugak gainditzea ahalbidetzen dute. Material mota anitzetan lan egin dezaketen arren, lan honetan material metalikoetan oinarritutako fabrikazio-gehigarriko teknikak azalduko dira, hala nola, hauts-ohearen fusioa (Power Bed Fusion, PBF) eta energiaren ezartze zuzena (Direct Energy Deposition, DED). Azken teknologia honen barnean bi sistema bereizten dira elikatzen den materialaren formatuaren arabera, hauts elikatzedun deposizioa eta hari elikatzedun deposizioa. Hari elikatzedun deposizioaren barnean arku eta hari bidezko fabrikazio gehigarrian (ingelesez, Wire Arc Additive Manufacturing (WAAM)) arreta berezia ezarriko da erakusten dituen abantailak direla eta.

Irudia: metaletan oinarritutako fabrikazio-gehigarriko tekniken irudikapen eskematikoa: (a) Hauts-ohearen fusioa (PBF); (b) Hauts-elikatzedun deposizioa (PFS); (c) Hari-elikatzedun deposizioa (WFS). (Iturria: Ekaia aldizkaria)

WAAMak konplexutasun ertain eta baxuko tamaina handiko geometrien fabrikazioa ahalbideratzen du, lortzen den materialaren ezarpen-tasa altua baita, materialaren arabera 1 eta 10 kg/h artekoa. Gainera, WAAM teknologiaren bidez soldagarria den edozein materialetan fabrika daitezke piezak. Normalean, soldadura konbentzionalerako erabiltzen diren hari metalikoak izaten dira prozesu honetako lehengaiak eta hari hauek material anitzetan aurki daitezke. Bestalde, lehengai gisa hari metalikoak erabiltzeak baditu zenbait onura. Izan ere, kilogramoko materialaren prezioa hari formatuan hauts formatuan baino askoz ere merkeagoa da ingeniaritzako zenbait materialetan eta hautsen gestiorako sistema konplexuen beharra ezabatzen da. Gainera, teknologia konbentzionalen aldean WAAM teknologiak erabilitako material kantitatea murrizten du, soilik behar den lekuan behar den material kantitatea ezartzen baitu.

Bero-iturriaren arabera hiru WAAM prozesu mota bereizten dira: Arku Bidezko Gas Metal Soldadura (Gas Metal Arc Welding, GMAW), Arku Bidezko Gas Tungsteno Soldadura (Gas Tungsten Arc Welding, GTAW) eta Plasma Bidezko Soldadura (Plasma Arc Welding, PAW). GMAW teknologiak elektrodo suntsikorra du, hau da, elikatzen den haria bera da elektrodoa. Beste bi teknologietan, aldiz, elektrodoa iraunkorra da (gehienetan tungstenozkoa), ez da kontsumitzen eta haria independenteki elikatzen da, haria-elikatzeko sistema baten bidez. GMAW teknologiak ezarpen-tasa altuagoak eskaintzen ditu, baina arku elektriko ezegonkorra eta zipriztinak sor ditzake. Hala, lan honetan GMAW teknologian oinarritutako WAAM prozesua aztertzen da eta erabilitako ekipamenduaren zehaztasunak ematen dira. Gainera, aplikazio eremu bakoitzeko teknologia hau erabiltzen duen adibide industrial erreal bat azalduko da. Fabrikazio zuzenean, 5356 aluminio aleazioan topologikoki optimizatutako diseinua duen dorrearen fabrikazioa azalduko da, diseinu originalarekin alderatuta %31ko pisu aurrezkia lortuz. Fabrikazio ez zuzenean, ER70S-6 altzairuan tamaina handiko molde baten fabrikazio aipatuko da. Azkenik, konponketei dagokienez, H13 altzairuzko molde higatu bat WAAM teknologiaren bidez nola konpondu den azalduko da.

Hau guztia kontuan izanda, ondoriozta daiteke WAAM teknologia etorkizun handia izan dezakeen fabrikazio-gehigarriko tekniketako bat dela. Izan ere, teknika honek ezarpen-tasa altuak lortzen ditu ingeniaritzako material metaliko anitzetan eta beraz, tamaina ertain-handiko piezen fabrikaziorako oso egokia da. Gainera, fabrikazio-teknika tradizionalekin alderatuz diseinu mugak zabal daitezke eta erabiltzen den material kantitatea murriztu, material erabilera efizientzia handituz. Hala, artikulu honetan zehaztu diren aplikaziotan ikus daitekeen bezala, WAAM teknologiak hainbat sektore industrialen birmoldaketa suposatuko duela uste da.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 40
• Artikuluaren izena: Hari metalikoetan eta arku elektrikoan oinarritutako fabrikazio-gehigarriko WAAM teknologiaren oinarriak eta aplikazioak.
• Laburpena: Fabrikazio-gehigarria geruzaz geruza piezak eratzean oinarritzen den produkzio-kontzeptu berria da. Fabrikazio-gehigarriaren barneko teknikek duten izaera dela eta, orain artean fabrikazio-teknika tradizionalek inposatutako diseinu-mugak gainditzea ahalbidetzen dute. Material mota anitzetan lan egin dezaketen arren, lan honetan material metalikoetan oinarritutako fabrikazio-gehigarriko teknikak azalduko dira. Horien artetik, arku eta hari bidezko fabrikazio gehigarrian (ingelesez, Wire Arc Additive Manufacturing (WAAM)) arreta berezia ezarriko da, erakusten dituen abantailak direla eta. Lan honen helburu nagusia WAAM teknologia metalen fabrikazio-gehigarriaren barruan kokatzea da, teknologia honen deskribapena eginez eta hark industrian dituen hainbat aplikazio azalduz.
• Egileak: Eider Aldalur, Asier Panfilo, Alfredo Suárez, Jone M. Ugartemendia
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 345-360
• DOI: 10.1387/ekaia.22367

Egileez:

Eider Aldalur eta Alfredo Suárez TECNALIAko ikertzaileak dira. Asier Panfilo eta Jone M. Ugartemendia UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Meatze Metalurgia Ingeniaritza eta Materialen Zientzia Saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Fabrikazio-gehigarriko WAAM teknologia appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia

«Biziak bidea egiten du» da Ian Malcolmek Jurassic Park liburuan esan zuen esaldi gogoangarria. Baina nola urratzen da bide hori? Txoko honetara ekarri ditugu ingurune azidoetara moldatu diren arrainak eta bizi diren ingurunera moldatu diren zuhaitzak. Zelan gertatzen dira moldapen-prozesuak, ordea?

Proposatu da hainbat genek parte hartzen dutela moldapen-prozesuetan. Baina moldapen hori elkarrekintza duten proteinetan gertatzen da edo funtzio biologiko ezberdinak dituzten proteinetan? Moldapen-prozesuaren lehenengo urratsak zenbateraino mugatzen ditu hurrengo urratsak? Posibleak diren eboluzio-bideak mugatzen al dituzte gene-aldaeren arteko elkarrekintzek eta parte hartzen duten funtzio biologikoek? Moldapena gertatzen da mutazio bakar bat populazioan arin hedatzen delako edo hainbat mutazio aldi berean hedatzen direlako? Galdera horiei argi pixka bat emateko, Cabo Verdeko Fogo eta Santo Antão irlak kolonizatu dituzten Arabidopsis generoko landareak aztertu ditu ikertzaile talde batek.

1. irudia: Fogoko geruza-sumendia, Pico do Fogo (Argazkia: Flexman – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Arabidopsis landareak kolonizatu zuen Fogo irla orain dela hiru mila eta bost mila urte artean, 250 kilometrora dagoen Santo Antão irlatik abiatuta. Kolonizazio-prozesu horren ondorioz, bi irletan bizi diren Arabidopsis landareak genetikoki ezberdinak dira beren artean. Esan beharra dago, biak irla bolkanikoak badira ere, Fogo aktibo dagoen geruza-sumendia dela –2015. urtean gertatu zen azken erupzioa–, Santo Antão aspaldi aktibo ez dagoen bitartean –orain dela 90 mila urte gertatu zen azken erupzioa–.

Ikertzaileek ikusi zuten Fogoko Arabidopsis haziak lur baldintza normaletan hazten zirenean hostoek kolore berdea galtzen zutela, jatorrizko ingurunean ikusten ez den gertaera. Izan ere, Santo Antão irlako eta kontinenteko landareekin konparatuta, lur baldintza normaletan hazterakoan, Fogokoen hostoek kolore gutxiago zuten eta txikiagoak ziren. Nutriente mineralen eskasiaren ondorioz gerta daitekeenez kolorearen galtzea, ikertzaileek aztertu zuten hostoetako mineralen kontzentrazioa eta ikusi zuten Fogoko landareetan guztiz bestelakoa zela, batez ere manganeso (lau aldiz handiagoa) eta burdin kontzentrazioetan.

Emaitza horiek ikusita, ikertzaileek aztertu zuten Fogoko lurra eta konparatu zuten Santo Antãoko lurrarekin. Hala, ikusi zuten ezberdina zela kupre, burdin, potasio, rubidio, nikel, manganeso eta fosforo kontzentrazioaren aldetik. Izan ere, manganesoaren eskuragarritasuna oso baxua da Fogoko lurretan eta, emaitzak ikusita, Fogoko Arabidopsis landareak egoera horretara moldatu direla dirudi, modu oso eraginkorrean garraiatzen baitute manganesoa hostoetara.

2. irudia: Arabidopsis thaliana landarea (Argazkia: Salicyna – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Moldaketa horren gene-oinarria ikertzeko, ikertzaileek gurutzatu egin zituzten Fogoko Arabidopsis aleak Arabidopsis thaliana aleekin. Gero, landare horien hibridoak aztertu zituzten ikergai diren ezaugarriak eragiten dituzten mutazioak detektatzeko teknika bat erabilita. Hala, ondorioztatu zuten 1. kromosomako eskualde batek eta 4. kromosomako beste eskualde batek eragiten zutela manganesoa modu eraginkorrean garraiatzea. 1. kromosomako eskualdea sakon aztertu zuten ikertzaileek eta aurkitu zuten NRAMP1 genearen hainbat kopia zeudela eskualde horretan, bata bestearen atzean. Gainera, ikertzaileek ondorioztatu zuten hainbat kopia egoteak eragiten zuela gene horren funtzioa emendatzea. 4. kromosomako eskualdeari dagokionez, bertan IRT1 genea kokatzen da, sustraietan burdinaren xurgapenean parte hartzen duen genea. Bada, gene horretan mutazio bat aurkitu zuten, gene horren funtzioa oztopatzen duena, hain zuzen ere. Gainera, ezaguna da NRAMP1 eta IRT1 geneen artean nolabaiteko elkarrekintza gertatzen dela eta harreman horrek ahalbidetzen duela manganeso gutxiko inguruneetan landareak haztea. Ondorioz, ikertzaileek uste dute Fogoko Arabidopsis landareen moldaketaren azalpen biologiko egokiak izan daitezkeela bi gene hauetan gertatutako aldaketak.

Hurrengo urratsa  izan zen aldaketa horiek populazio naturaletan aztertzea. Hala, ikertzaileek ikusi zuten aztertu zituzten Fogoko landare guztiek IRT1 geneko mutazioa zutela eta aztertu zituzten Santo Antãoko eta kontinenteko landareek mutazio hori ez zutela. NRAMP1 genearen kasuan, ikertzaileek ondorioztatu zuten gene horren hainbat kopiaren sorrera zegoela hiru gertaera ezberdinetan. Hala, gertaera horietako bat antzeman zuten Fogo irlako Arabidopsis landare gehienetan; beste bi gertaerak, aldiz, landare gutxi batzuetan aurkitu ziren.

3. irudia: Arabidopsis thaliana landarea moldatu da Fogo irlan bizitzera DNAn gertatuko hainbat aldaketari esker (Argazkia: qimono – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Fogoko Arabidopsis landareen banaketa aztertuta, ikertzaileek ondorioztatu zuten hiru azpipopulazio daudela eta azpipopulazio horiek erabilita saiatu ziren NRAMP1 eta IRT1 geneetan gertatutako aldaketen historia ondorioztatzen. Hala, hainbat gene-analisi egin ostean, ondorioztatu zuten IRT1 geneko mutazioa azpipopulazioetan banatu baino lehenago gertatu zela eta oso arin orokortu zela Arabidopsis populazioan, manganesoa modu eraginkorragoan erabiltzeko gai baitziren. NRAMP1 genean gertatutako aldaketek, aldiz, bat egiten dute azpipopulazioen banaketa geografikoarekin, hau da, azpipopulazioak sortu ostekoak dira aldaketa horiek. Hala, ikertzaileek ondorioztatu zuten IRT1 genean gertatutako aldaketek burdinaren eskasia eragin zutela, NRAMP1 genean gertatutako aldaketek eskasia hori konpentsatu zutela eta, ondorioz, populazioan pixkanaka orokortu zela.

Laburbilduz, bi urratsetan aldatu zuten nutriente mineralen garraioa Fogo irla kolonizatu zuten Arabidopsis landareek. Lehenengo IRT1 genean gertatu zen mutazio batek manganesoa modu eraginkorragoan garraiatzea ahalbidetu zuen, baina burdinaren garraioa kaltetu zuen. Gero, NRAMP1 genean gertatutako aldaketek burdinaren garraioa hobetu zuten. Hala, aldaketa horiek arin orokortu ziren populazioan, baina populazio horren egiturak baldintzatu zuen orokortze horren prozesua. Azkenik, geneen arteko elkarrekintzek mugatzen dituzte posible diren moldapenak. Bai, biziak bidea egiten du, baina hartzen dituen bide horiek eboluzioaren arauak jarraituta egiten ditu.

Erreferentzia bibliografikoa:

Tergemina, Emmanuel; Elfarargi, Ahmed F.; Flis, Paulina et al. (2022). A two-step adaptive walk rewires nutrient transport in a challenging edaphic environment. Science advances, 8 (20), eabm9385. DOI: 10.1126/sciadv.abm9385

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Lur elkorrera moldatu ziren landareak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Ikertzaile talde batek azken hamarkadetan izandako muturreko beroaldiak identifikatu ditu. Goreneko tenperaturetara jo beharrean, batez besteko tenperaturekiko dagoen desbideraketa aintzat hartu dute. Datozen urteetan horiek handituko direla ohartarazi dute.

2021eko ekainaren 29an, Kanadako Columbia Britainiarrean dagoen Lytton herrian 49,6 °C-ko tenperaturara heldu ziren: herrialdean inoiz neurtu izan den tenperatura gorena izan zen. Tamalez, kontua ez zen soilik datu anekdotiko batean geratu: jasandako bero boladaren ondorioz, baso sute batek herriko etxebizitza gehienak suntsitu zituen. Oro har, Kanadako historian heriotza gehien eragin duen fenomeno meteorologikoa izan zen iazko bero bolada hori: ehunka heriotza izan ziren horren ondorioz.

Gertakaria Kanada bezalako herrialde batean sortua izanda, eta aintzat hartuta zorigaiztoko errekor batera iritsi zela, albistea luze eta zabal jorratu zen mundu osoko hedabideetan. Albisteak aukera asko zituen horretarako: giza alderdia jorratzen zuen —zorigaiztoek interesa pizten dute— eta, gainera, datu zehatz eta esanguratsu bat hartzen zuen: 49,6 gradu.

1. irudia: Bero boladek gero eta arazo gehiago sortzen dituzte, eta adituek uste dute egoera okertuko dela, klima-aldaketak eragindako beroketa globalaren ondorioz. (Argazkia: Juanma Gallego)

Alabaina, lehen itxura batean, bederen, hain esanguratsuak ez diren errekorrak Kanadan gertatutakoa bezain kezkagarriak izan daitezke, zientzialari talde batek ohartarazi duenez. Adibidez, 1998ko apirilean Asiako Hegoaldean 32,8 °C-tara iritsi ziren. Lehen begi kolpean, ez dirudi asko, are gutxiago duela gutxi 49,6 gradu aipatu ditugunean. Arazoa da Asiako Hegoaldean ere tenperatura hori oso arraroa dela bertako estandarretarako; altuegia, inguru horretan bertan izan ohi diren tenperaturekiko.

Hain justu, alderdi honetan jarri dute arreta ikertzaileek: 1950eko hamarkadatik munduan izan diren bero olatu latzenak aztertu dituzte Science Advances aldizkarian. Baina, beste hainbat lanetan ez bezala, oraingoan ez diete erreparatu tenperatura absolutu handienei. Hori beharrean, batez besteko tenperaturekiko desbiderapena aintzat hartu dute. Horri esker, are larriagoak izan ziren olatuak identifikatu dituzte, orain arte horien berri zabala eman ez bada ere.

Bero bolada handiak identifikatzeko metodologia berri batez baliatu dira zientzialariak. Hala, erregioen araberako banaketa bat egin dute, tenperaturek ez dutelako eragin berdina planeta osoan. Egunaren tenperatura aintzat hartu dute, eta ikusi dute horiek zenbatetan desbideratu diren erregio horretan izan ziren batez besteko tenperaturekiko. Zehazki, Europako ERA5 eta Japoniako JRA55 datu-baseak erabili dituzte, eta horiekin kalkulatu dute zein izan den beroaldi bakoitzaren desbideratze tipikoa tokian tokiko ohiko tenperaturen aldean.

Emaitzek nahiko ezagunak izan diren bero olatu batzuk erakutsi dituzte —bereziki, Ipar Amerikan gertatutakoak—, baina azaleratu dira orain arte ia-ia oharkabean pasatu diren beste zenbait muturreko beroaldi. Horien artean, handiena Asiako Hegoaldean 1998ko apirilean aipatutako hori izan zen. Baina azaleratu dira ere ospea hartu ez duten beste hainbat. Kasurako, Brasilen 1985eko azaroan, 36,5 °C-tara iritsi ziren, eta, datu berri haien arabera, hori izan da, hain justu, bigarren olatu altuena, Asia Hegoaldekoaren atzetik. Ondoren etorri dira AEBtako hegoaldean 1980ko uztailean gertatutako bat —38,4 °C—, Alaska hegoaldean 2019ko uztaileko bat —23,8 °C— edota Perun 2016ko urtarrilean izandakoa —23 °C—.

Vikki Thompson Bristolgo Unibertsitateko klimatologoak garrantzitsutzat jo du bero bolada baten larritasuna ebaluatzea tokian tokiko tenperaturaren aldakortasunarekiko. “Bai gizakiak zein ekosistema naturala faktore honetara egokituko dira, baina aldakortasun gutxien dagoen eskualdeetan muturreko tenperatura absolutu txikiago batek eragin kaltegarriagoak izan ditzake”, adierazi du egileak prentsa ohar batean.

2. irudia: Ohiko tenperaturekin alderatuta munduan izan diren muturreko beroaldirik handienak 1950. urtetik, “klima-aldaketarako joera aintzat hartu gabe”. Magnitudeak batez besteko tenperaturekiko desbideratze gisa adierazita daude, eta kolore ilunagoek mutur handiagoak adierazten dituzte. (Irudia: Bristolgo Unibertsitatea)

Zientzialari hauen ustez, bolada hauetako batzuk ia oharkabean pasa dira herrialde txiroetan gertatu direlako. “Gaur egun klima-aldaketa mundu mailako osasun arazo handienetakoa da, eta erakutsi dugu garatutako mundutik kanpoko beroaldi hauek neurri handi batean oharkabean pasatu direla”, azaldu du Dann Mitchell ikertzaileak. Egileek erantsi dute beroaren eragina herrialde baten heriotza-tasan “milaka heriotzena” izan daitekeela. Zentzu honetan, nabarmendu du ohiz kanpoko tenperaturak jasaten dituzten herrialdeak zaurgarrienak direla egoera honen aurrean. “Kasualitatez duela gutxi muturreko bero bolada bat izan ez duten eskualdeak agian ez daude horren prestatuta iristear egon daitezkeen gertakizunetarako”, ohartarazi dute ikerketa artikuluan.

Azken urteotan ikerketa gehienek aurreikusten dutena ere berretsi dute azterlan berri honetan. Etorkizunean egon daitezkeen antzeko bero boladak ikertzeko proiekzio klimatikoetara jo dute ikertzaileek. Espero zitekeen moduan, ikusi dute olatu hauek handiagoak izango direla planetako tenperatuek gorago jo ahala.

Iaz Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batek antzeko ohartarazpena egin zuen. 732 hiritako datuak aztertu zituzten, beroaldiek eragindako heriotzak kuantifikatu nahian. Egiaztatu zuten biktimen kopurua handitzen ari dela. BERRIAk jaso zuenez, ikerketan kalkulatu zuten Hego Euskal Herrian urte bakoitzeko 33 lagun hiltzen direla klima-aldaketaren ondorioz gertatutako muturreko beroaldien ondorioz. Hiriburuz hiriburu, hauek lirateke egindako balioespenak: hamahiru heriotza Bilbon, zazpi Iruñean, zazpi Donostian, eta sei Gasteizen.

Beroaldi hauek noraino diren klima-aldaketaren emaitza ondorioztatzeko, oraingo beroaldiek eta iraganekoek eragindako osasun kalteak alderatu zituzten ikerketa horretan, besteak beste, parametro meteorologikoak aintzat hartuta. Horri esker, adituek giza jarduerekin lotutako beroketa eta inpaktu sanitarioa joera naturaletatik bereizi ahal izan zituzten.

Orduan ere berretsi zuten beste hainbatetan agerian utzitakoa: klima-aldaketari lotutako heriotza gehienak herrialde txiroetan gertatzen direla, hots, berotegi efektuko gas gutxien isurtzen dituzten herrialdeetan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Thompson, Vikki et al. (2022). The 2021 western North America heat wave among the most extreme events ever recorded globally. Science Advances, 8 (18). DOI: https://doi.org/10.1126/sciadv.abm6860

Vicedo-Cabrera, A.M., Scovronick, N., Sera, F. et al. (2021). The burden of heat-related mortality attributable to recent human-induced climate change. Nature Climate Change, 11, 492–500. DOI: https://doi.org/10.1038/s41558-021-01058-x

 

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Ia oharkabean pasa dira zenbait bero bolada appeared first on Zientzia Kaiera.

Almudena M. Castro

Bere uhartea inguratzen duten herrialdeetatik zenbateko distantziara dagoen kalkulatu ondoren, gure naufragoa emigratzeko prestatzen ari da. Zientzian eta ikerketan inbertitzen duen herrialderen batera igeri egin nahiko luke; etorkizuna duen herrialde batera, alegia. Zorionez, bere hondartzako fakturei esker, herrialde bakoitzeko ekonomiaren oinarria zein den, zein garapen mailatan dagoen, etorkizun luzea izango duen edo krisi beldurgarri bat etorriko den jakiteko pista bat dauka.

Izar baten konposizio kimikoak horren antzeko zerbait kontatzen digu. Bere bizi zikloaren zein unetan dagoen jakin dezakegu, bere “erregaia” zein den baldin badakigu; hau da, bere energiari zerk eusten dion. Baina pixkanaka joango gara. Zer esan nahi dugu “erregai” terminoaren bidez kasu honetan?

Bada, azaleko azalpen bat ematearren, izar bat erreaktore nuklear izugarri handi bat da: hainbat atomo fusionatzen ditu eta soberako energia erradiazio moduan askatzen du. Izar gehienak hodei molekular batean jaiotzen dira; hau da, hidrogeno molekular ugari dagoen espazioko eremu batean. Hori da izar guztien “erregai” nagusia; izan ere, hidrogeno atomoak fusionatu egin daitezke eta helioa gehi energia soberakin bat sor dezakete. Horregatik, gasez eta espazioko hautsez osatutako hodei horiei “izar haztegi” ere deitzen zaie; espazioko lorezaintzaren artea irudikatzera bultzatzen gaituen izen eder bat da hori. Batzuetan, grabitateak erakarrita, hodeia konprimitu egin daiteke, bere pisuaren eraginez kolapsatu eta protoizar bat osatzeraino.

Puntu horretan, masa 0,08 eguzki masa baino txikiagoa bada (0.08 M☉), protoizarra ez da behar adina konprimituko eta ez da hidrogenoa fusionatzen hasteko behar den tenperaturara iritsiko. Argitasun gutxiko nano marroi bihurtuko da, eta, denborarekin, pixkanaka itzaltzen eta hozten joango da. Aldiz, masaren eta tenperaturaren atalase hori (10 milioi kelvin inguru) gainditzen duten protoizarrak beren nukleoan hidrogenoa fusionatzen hasten dira. Orduan, sekuentzia nagusiaren parte bihurtzen dira, Hertzsprung-Russell diagramaren (izarren historien mapa) adar bereziki ikusgarri horren parte. Fusio erreakzioek eragindako erradiazio presioak eta izarraren grabitateak berak indar oreka bat sortuko dute. Oreka horrek bere tamaina definituko du eta aipatutako adaretako puntu jakin batean kokatuko du.

1. irudia: Hertzsprung-Russell diagrama. (Iturria: Wikimedia Commons – CC BY SA 3.0 lizentziapean)

Izarrek sekuentzia nagusian igarotzen dute bizitzaren zatirik handiena, beren nukleoko hidrogenoa erretzen duten bitartean. Fusio erreakzio horiek, apurka-apurka, beste elementu astunago batzuk sortzen dituzte, eta horiek, era berean, erregai nuklear bihur daitezke. Lehenik helioa agertzen da, gero berilioa, karbonoa, oxigenoa… harik eta atomo astunenak, burdin atomoak, sortzen diren arte. Beren nukleoko hidrogeno iturriak agortzen direnean, izarrak zahartzarora iristen dira. Une horretan, sekuentzia nagusitik bereizten dira, eta, erretiroa igarotzeko, mapako beste txoko bat bilatzen dute. Baina desplazamendu horren norabidea, abiadura eta helmuga izarraren hasierako masaren araberakoak dira.

Izarren heriotza haien masaren mende dago

Izar batek masa txikia edo ertaina badu (9 M☉ baino txikiagoa), ez da iritsiko bere nukleoan sortzen den helioa berehala erretzeko adinako tenperaturara. Nukleoa agortu ondoren, hidrogenoa erretzen jarraituko du, erdigunetik gero eta urrunago dauden geruzetan, eta, hori egitean, hedatuko egingo da, erraldoi gorri bat osatzeraino. Adituen ustez, gure eguzkiak etorkizun hori izango du. Milaka milioi urte bakar batzuk barru, Merkurio, Artizarra eta agian Lurra ere irentsiko ditu.

Hedapen itzel horren ondoren, baliteke erraldoia bere nukleoko helioa ere irensten hastea. Fase horri pilaketa gorria esaten zaio, H-R diagraman mota horretako izarrak kontzentratzen direlako. Nukleoko helioa agortzen denean, izarra berriz kontsumitzen da, gero eta kanporago dauden geruzetan. Prozesu horretan, hedatu eta hoztu egiten da (gero eta erraldoiagoa eta gorriagoa bihurtzen da) eta diagraman gorantz eta eskuinerantz mugitzen da. Justu desagertu aurretik iristen da izarra bere tamaina handienera. Harik eta, azkenean, kanpoko geruzak botatzen dituen arte (grabitate indarrak gutxien erakartzen dituenak). Orduan, erdian nano zuri bat duen nebulosa planetario bat bihurtzen da.

Izar pixka bat handiagoek (9 eta 30 M☉ artekoak) antzeko jatorria dute. Haiek ere haztegietan jaiotzen dira eta gaztaroa beren nukleoko hidrogenoa kontsumitzen pasatzen dute. Baina erregai hori agortzen denean, helioa erretzen jarraitu dezakete arazorik gabe. Prozesu horretan, haien argitasuna ez da aldatzen, baina masa galtzearen ondorioz, beren tenperatura (kolorea) azkar murrizten da eta diagraman eskuinera mugitzen dira. Urdin izatetik zuri izatera igarotzen dira, eta gero hori izatera, harik eta supererraldoi gorri bihurtzen diren arte; hau da, unibertsoko izarrik handienak. Erregai guztia agortzen dutenean, beren masa erraldoiaren kolapso grabitatorioak supernoba bat sortzen du, neutroi izar deituriko hondarrez osatua.

Izarrik masiboenek (30 M☉ baino gehiago) antzeko historia dute, xehetasun bat kenduta; izan ere, izar horiek beren masa erritmo oso bizian galtzen dutenez, inoiz ez dira supererraldoi gorri bihurtzen. Beren erregai guztia kontsumitzen dutenean, izarrak kolapsatu egiten dira eta supernoba bat eta zulo beltz bat sortzen dituzte, izar hondar gisa.

2. irudia: Flammarionen grabatua. (Iturria: Wikimedia Commons – domeinu publikoko argazkia)

Urruneko objektuen historia liluragarriak dira horiek; hain dira urrunak, ezen gure irudimena ere ez baita haraino iristen. Liluragarriena da gaur egun historia horiek kontatzeko modua dugula, izarren argiari begiratze hutsarekin. Mende eta erdiko ikerketari esker, haien mezua deszifratzen ikasi dugu. Zeru sabaiaren gainazala zeharkatu dugu, azkenean, eta, beste aldean, kontakizun sakon bat aurkitu dugu; denboraz, hidrogenoz eta grabitatez osatutako kontakizun bat.

Egileaz:

Almudena M. Castro (@puratura) pianista da, arte ederretan lizentziatua, fisikan graduatua eta zientzia dibulgatzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko maiatzaren 7an: Vida y muerte de una estrella.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Izar baten bizitza eta heriotza appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Emakumeak Zientzian

Linda Brown Buck biologo estatubatuarra ezaguna da usaimen sistemari buruz egindako lanengatik. 2004ko Fisiologiako edo Medikuntzako Nobel saria jaso zuen, errezeptoreei buruz egindako lanengatik. Bere hastapenetan, biologia molekularra ikastea erabaki zuen Buckek, eta Richard Axelen laborategian hasi zen lanean, Aplysia izeneko molusku batekin. Bertan zebilela, Sol Snyderren taldearen 1985eko argitalpen bat irakurri zuen, usainak hautemateko prozesuaren balizko mekanismoen ingurukoa. Artikulu horrek usaimenean espezializatzeko grina sartu zion. Horrela, hiru urtez usaimen errezeptoreen geneak bilatzen ibili zen, eta azkenik, PCR teknika eraldatu bat erabiliz, usaimen errezeptoreak GPCRen superfamiliako kide gisa identifikatu zituen. Honek usaimenak zientzia modernoan duen garrantzia aldatu zuen.

Ingurumena

Aihnoa Magrach BC3ko (Basque Center for Climate Change) Ikerbasque ikertzaileak basapolinizatzaileen garrantziaz idatzi du Berrian. Azaldu duenez, erleei eta beste polinizatzaile batzuei esker (euliak, kakalardoak, hegaztiak eta saguzarrak) ugaltzen dira loreak dituzten naturako landareen %85 eta jaten ditugun laboreen %70 baino gehiago. Erleetan pentsatzen dugunean, ezti erleak etortzen zaizkigu gogora. Alabaina, Iberiar penintsulan mila erle espezie baino gehiago daude, eta munduan kopurua 20.000 espezieraino iristen da. Ezti erleez asko badakigu ere, gainontzeko espezieez oso informazio gutxi bildu da gaur egunera arte. Magrachek argi dio espezie hauen habitatak zaintzea eta berreskuratzea oso garrantzitsua dela, loreak polinizatzen jarraitzea nahi badugu.

Science aldizkarian argitaratutako artikulu batek salatu du orain arte asko gutxietsi dela gizakiak itsasoan eragindako petrolio-isurien kutsadura. Nanjing Unibertsitateko (Txina) geologo batzuk egin dute ikerketa, eta 450.000tik gora petrolio-orban monitorizatu dituzte satelite-irudien bidez. Honela, ikusi ahal izan dute ozeanoetan 1,5 milioi kilometro karratu baino gehiago daudela marea beltzaz estalita. Orain arteko estimazioek zioten itsasoko azalean dauden hidrokarburoen ia erdia itsas hondoko petrolio-biltegi naturaletatik iragazitakoa zela. Haatik, ikerketa honen emaitzen arabera, % 6 baino ez da itsas hondotik naturalki iragazitakoa, eta gainerako % 94ak jatorri antropogenikoa du. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Zientzia Kaieran, naturako paradoxetako bat azaldu du Juan Ignacio Pérez Iglesiasek. Paradoxa hau zera da: animalia gutxiago daudenean, animaliok janari gutxiago dutela. Izan ere, ekosistema oso emankorretan, landare biomasa asko sortzen da, baina, tokiko belarjaleek biomasa hori oso azkar jaten dute. Alabaina, gakoa belarjaleek sortzen dituzten hondakinetan dago. Elikagaia asimilatu ondoren, hondakinak kanporatzen dituzte belarjaleek, eta horietan daude landareen hazkuntzaren oinarri diren substantzia mineralak. Paradoxa honen hainbat adibide daude, besteak beste, balea eta krillarekin gertatzen dena, edo Australiara Afrikako kakalardo pilotagileak inportatzeko beharraren zergatia. Gai hau hobeto ulertzeko, irakur  Zientzia Kaierako artikulua: Gehiago, gutxiagorekin.

Zetazeoen bi espezie soilik elikatzen dira beste itsas ugaztun batzuez. Orka (Orcinus orca) eta orka faltsua (Pseudorca crassidens) dira zetazeo hauek, baina zientzialariek oraindik ez dakite elikatze-moldaera hau zergatik eta noiz sortu zen. Alabaina, dieta-berezitasun horren jatorria hobeto ulertu dezakegu orain, martxoan Current Biology aldizkarian argitaratutako artikulu bati esker. 2020an Rodas izeneko Greziako irlan antzinako izurde ezezagun baten arrastoak aurkitu zituzten, eta ikertzaileek uste dute izurde hori duela 1,5 milioi urte bizi izan zela. Gainera, arrasto horiekin batera, animalia horren azken bazka izan zenaren hondarrak topatu zituzten: arrain hezurrak. Aurkikuntza honi esker, beraz, ondorioztatu ahal izan dute antzinako izurdeak artean arrainez elikatzen zirela duela 1,5 milioi urte. Datuak Zientzia Kaieran:  Noiz hasi ziren orkak beste itsas ugaztun batzuk jaten?

Kanal ionikoak, mintz-zelularretan zehar ioien fluxua ahalbidetzen duten mintz-zeharreko proteinak dira. Orokorrean, kanal ionikoak hauek zeharkatzen duten ioi espezifikoaren arabera sailkatzen dira. Hauetako batzuk dira potasio-kanalak. Potasio-kanalak ia zelula guztien mintzean agertzen dira eta funtzio biologiko garrantzitsuak betetzen dituzte. Potasio-kanalen artean, bestalde, KV7 kanalak daude, 5 kidez osatutako kanalen familia bat. Familia hau bereziki interesgarria da; izan ere, hauek kodetzen dituzten geneak patologia esanguratsuekin erlazionatzen dira, besteak beste, epilepsia, diabetesa, gortasuna edota arritmiekin. Horregatik, kanal hauek ulertzea garrantzitsua izan daitekeela pentsatzen da, gaixotasun desberdinen kontrako farmakoak diseinatzeko. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Klima-aldaketa

EHUk egindako ikerketa batek frogatu du Kantauriko itsas algen banaketa eraldatzen ari dela. Are gehiago, ikusi ahal izan dute Kantauriko makroalgak Mediterraneokoen gero eta antzekoagoak direla. Naiara Mugerzak, lanaren lehen sinatzaileak, azaldu duenez, uraren tenperatura dela makroalga-multzoak banatzeko faktore nagusia. Hala, beren emaitzek iradokitzen dute ipar-mendebaldeko komunitateek (Galizia, adibidez,) ur hotzenetako espezieak babestuko dituztela etorkizunean. Kantauri itsasoko erdiguneko eta ekialdeko multzoek, berriz, Mediterraneoko eskualdeen antz handiagoa izango dute, eta ur epeletako espezieak gailenduko dira bertan. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.

Zientziaren dibulgazioa

Maddi Astigarragak (Deba, Gipuzkoa, 1997) 2022ko Jot Down lehiaketa irabazi du, ilustrazio zientifikoaren adarrean. Ikusezinak izendun ilustrazioarekin, emakume zientzialarien ikusgaitasunik eza irudikatu du, eta lehen saria jaso du harengatik. Cecilia Payne, Inge Lehmann eta Rosalind Franklin zientzialariak irudikatu ditu Astigarragak bere lanean, eta baita bakoitzaren lorpenekin zerikusia duten irudi bat ere: Izarrak, sismografoetako irudia eta DNAren marrazkia. Bere lanaren izenburuaz baliatuz, ilustrazio zientifikoaren gutxiestea salatu du, honen erabilgarritasuna ere ikusezina baita gaur egun. Elkarrizketa osoa dago irakurgarri Berrian: «Ilustrazio zientifikoek ikusgaitasun handiagoa behar dute»

Geografia

Aste honetan Alea aldizkarian, Itziar Aguado ekonomilariari egin diote elkarrizketa, bizitoki ezberdinen jasangarritasunaren inguruan. Enpresen kudeaketa ikasi zuen Aguadok eta ekonomian doktoretza egin ostean, EHUko giza geografiako irakaslea da gaur egun. Azaldu duenez, jasangarriagoa da hirietan bizitzea landa-eremuetan bizitzea baino. Hau kontraintuitiboa izan daiteke, baina bere tesiko kapitulu batean horiek izan ziren emaitzak. Jasangarritasunaren ikuspuntutik, balio altuena Bilbok lortu zuen, eta kontrara, landa guneek lortu zituzten emaitza txarrenak. Ez da ahaztu behar landa guneetan bizi direnek rol garrantzitsu bat betetzen dutela eremu horietan, baina izatez, ekologikoagoa da hirietan bizitzea. Hirietan jendea oinez edo garraiobide publikoetan mugitzen da gehiago, energia-kontsumoa ere baxuagoa da etxebizitzetan, eta zerbitzuak eskura izateko aukera askoz hobea da hirietan.

Astronomia

Esne Bidearen mapa osatuena eta xeheena osatu du Gaiak. Europako Espazio Agentziaren Gaia misioak Esne Bideari buruzko datu-andana berria argitaratu du, eta hainbat datu erabili dituzte honetarako: milioika izarren osaera kimikoa eta hiru dimentsioko mugimendua jaso dituzte, baita izarretako seismoak, mugimendu asimetrikoak eta beste hainbat datu ere. Mapa honek Esne Bidearen historiari eta eboluzioari buruzko informazioa jasotzen du, eta berretsi dute gure galaxiak aniztasun handia duela. Gainera, konposizio kimikoan oinarrituta, ikusi ahal izan dute badirela izar batzuk beste galaxia batzuetatik etorriak. Izan ere, Esne Bideak beste galaxia batzuk irentsi zituen. Mapa honek jaso dituen aurkikuntza harrigarri gehiago kontsultatu daitezke Elhuyar aldizkarian.  

Sagittarius A* zulo beltzaren lehen irudia lortzeko zientzialariek planetaren tamainako behatoki birtual bat eraiki behar izan dute. Zortzi irrati-teleskopio erabili dituzte (2022an, 11 behatoki dira dagoeneko), eta teleskopio horiek EHT sarea osatzen dute. Teleskopio bakoitzak galaxiaren erdigunea behatu du, eta seinale horiek guztiak bateratu dituzte ondoren irudia sortzeko. Irudi hau lortzeko, zulo beltzaren inguruan dagoen erradiazioan oinarritu dira, irrati uhinen bidez eskuratutako informazioa bisualki erakutsita, hain zuzen. Gainera, oinarrizko informazioa zuri-beltzezkoa zen, eta beraz, kolorea gehitu diote ikusgarriagoa egiteko. Gai honen inguruko azalpen gehiago Zientzia Kaieran: Galaxiaren bihotza azaleratzeko erronka.

Osasuna

Angel Chamorro doktorea saritu egin du Espainiako Neurologia Elkarteak, bere ibilbidean zehar iktusei aurre egiteko ikerketan egin dituen ekarpenengatik. Izan ere, Chamorro ohartu zen iktusa azido urikoarekin tratatzeko aukera zegoela, eta haren ikerketak tratamenduen nondik-norakoak aldatu ditu. Bartzelonako 2.000 pazienteri egindako odol analisien emaitzak ikusita, Chamorro  ohartu zen pazienteen une horretako azido uriko kopurua handitzen zen heinean hiru hilabetera kalte askoz ere txikiagoa izateko aukera zegoela. Animaliekin frogak egin ostean, pertsonekin hasi ziren saiatzen, eta emaitza oso onak lortu zituzten. Alabaina, inbertsioen faltan, oraingoz ezin dute medikamentua fabrikatu. Informazio guztia Berrian irakurri daiteke.

Elhuyar aldizkarian irakur daitekeenez, izurri beltzaren jatorri geografiko eta genetikoa argitu dituzte. Jakina zen 1347an sartu zela izurri hau Mediterraneora, Urrezko Hordatik zihoazen merkataritza-ontzien bidez. Alabaina, eztabaida asko zegoen bigarren olatuaren jatorriari buruz. Alabaina, duela 140 urte Issyk Dei lakuaren inguruetan (gaur egungo Kirguistan) egindako indusketek agerian utzi zituzten 1338-1339 urteetako zenbait hilobi. Hilobi hauek inskripzio batzuk zituzten, bertan lurperatutakoak izurri ezezagun batek hil zituela ziotenak. Orain, inskripzio horiek zituzten hilobietako aztarnen antzinako DNA ikertu dute, eta frogatu dute Yersinia pestis bakterioa zutela, izurri beltzaren eragilea, alegia.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #398 appeared first on Zientzia Kaiera.

Modan dagoen liburua propaganda ideologikoa baino ez balitz? Horixe uste du Jesús Zamorak Lost horizons in the history of science James Posketten “Horizons” liburua irakurri ondoren.

Agian gakoa, Homo sapiens-a kognitiboki gailentzea eragiten duena, informazioa zelan prozesatzen duen da. Emmanuel A. Stamatakis, Andrea Luppi eta David Menonen What is it about the human brain that makes our cognition superior?

Solido batekin talka egiten duen atomo sortak, esklusio printzipioa dela eta, errebotatu egiten du, solidoaren eta atomoen elektroiak elkarreragina egiterakoan. Errebotatzen duten atomoen dispertsioa aztertu daiteke, hala ere, elektroien eta solidoaren bibrazioen (fononen) arteko elkarreragina aztertuta. DIPCren Atom scattering as an electron-phonon interaction

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #404 appeared first on Zientzia Kaiera.

José Ramón Alonso

Linda Brown Buck biologo estatubatuarra ezaguna da usaimen sistemari buruz egindako lanengatik. Richard Axelekin batera, 2004ko Fisiologiako edo Medikuntzako Nobel saria jaso zuen, errezeptoreei buruz egindako lanengatik.

Linda Buck Seattlen (AEB) jaio zen 1947ko urtarrilaren 29an. Bere aita ingeniari elektrikoa zen, eta, aisialdian, aparatuak asmatu eta eraikitzen zituen; ama, berriz, etxekoandrea zen, eta aisialdia gurutzegramak egiten eman ohi zuen. Buck senar-emazteek izandako hiru alabetako bigarrena zen Linda. 1994an, Roger Brent biologoa ezagutu zuen Buckek. Hamabi urte geroago, ezkondu egin ziren.

1. irudia: Linda B. Buck (2015). (Argazkia: Royal Society uploader – Creative Commons Attribution. Iturria: Wikimedia)

Biologia molekularra ikastea erabaki zuen Linda Buckek; Axelen laborategian hasi zen lanean, eta, han, Aplysia izeneko molusku bat ikertzeari ekin zion; generoko moluskuak oso handiak dira eta, neurona handien multzo txiki bat dutenez, aukera ematen dute neuronekin banan-banan lan egiteko. Proiektu hori amaitzear dela, artikulu bat irakurri zuen, eta artikulu hark, bere hitzetan, bizitza aldatu zion. Sol Snyderren taldearen 1985eko argitalpen bat zen, usainak hautemateko prozesuaren balizko mekanismoak eztabaidatzen zituena. Usaimenean pentsatzen zuen lehen aldia zen eta liluratu egin zuen. Nola hauteman zitzaketen gizakiek eta beste ugaztun batzuek 10 000 substantzia kimiko usaintsu edo gehiago, eta nola sor zitzaketen substantzia kimiko ia berdinek usain hautemate desberdinak? Sekulako buru hausgarria zen, eta aniztasun izugarria zegoen tartean. Argi zegoen buru hausgarria ebazteko, lehenik eta behin, zehaztu egin behar zen nola hautematen diren hasieran odoranteak sudurrean. Edo bestela esanda, aromen hartzaileak identifikatu behar zirela; molekula horiek bazeudela proposatu zen, baina ez ziren aurkitu.

2. irudia: Gizakien usaimen sistema. 1: Usaimen sinua, 2: Zelula mitralak, 3: Hezurra, 4: Sudurreko epitelioa, 5: Usaimen glomerulua, 6: Usaimenaren neurona errezeptoreak. (Argazkia: Chabacano – Creative Commons Attribution. Iturria: Wikimedia)

Odoranteekin elkarrekintzan jarduteko gaitasuna zuten molekulak zer-nolakoak ziren argitzeko hainbat proposamen bazeuden ere, usaimen transdukzioak AMPc induzitutako G proteinek gehikuntzak zekartzalako froga sinesgarriak zeuden; beraz, G proteinen errezeptore akoplatuak (GPCR) ziren aukerarik onena, agidanez. Arazoa zera zen, GPCRi buruz ez zekitela asko, eta are gutxiago zekitela usaimen errezeptoreei buruz (kopurua eta tamaina barne). Buckek honako hau kontatzen zuen: «Axelek esaten zuen: “Zure ustez, zenbat errezeptore daude? 20? 100?” Nik esaten nuen: “Ez dakit, baina jakin nahi nuke!”». Buck zen Axelek Columbiako Unibertsitatean zuen laborategian ugaztunen usaimenean lan egiten zuen doktoratu ondoko bakarra. Hiru urtez, usaimen errezeptoreen geneak bilatu zituen. Lana zaila zen: askotariko aminoazido sekuentziak izaki tamaina handikoak diren geneen familia ezezagun bat aurkitu behar zuen; alabaina, eta paradoxikoa bazen ere, gene familia horrek homologia esanguratsua izan behar zuen beste GPCR familia batzuekin. Beraz, zeregina ez zen lastategi batean orratz bat bilatzea bezalakoa, are gogorragoa baizik: orratz zehatz bat beste orratz pila baten artean bilatzea bezalakoa.

Buckek estrategia ugari bilatu zituen: DNA osagarriaren errepliken baheketa (DNAc), DNAc ateratzea, lotutako geneen klonazioa, etab. Aitzitik, ez zuen arrakastarik izan. Baliabide iraultzaile bat biologian sartu zen arte: PCRa.

«PCRari buruzko artikuluak agertu zirenean, hunkitu egin nintzen. PCRak gauza askori atea irekiko ziela uste nuelako. Droga miraritsuaren antzeko zerbait zen biologo molekularrentzat. Eta ez soilik errezeptoreen bilaketari zegokionez. Baliabide horrek aurretik egin ezin zituzten gauza ugari egiteko aukera eman zion jendeari. Ikaragarria. Pentsa ezazu lehen mikroskopioak jendeari zer egiteko aukera eman zion; begira zezaketen, gauzak ikus zitzaketen. Niretzat, gauzak ikusi ahal izatea da garrantzitsuena.»

Hainbat ikuspegi probatu ondoren, Buckek odoranteen errezeptoreen familia bilatu zuen eta, horretarako, hiru suposiziotan oinarritutako esperimentuak diseinatu zituen. Lehenik eta behin, odoranteak egiturari dagokionez askotarikoak direnez eta diskrimina ditzakegunez, askotariko baina elkarri lotutako usaimen errezeptore familia bat egongo litzateke, familia multigeniko batek kodetuak. Bigarrenik, odorante errezeptoreak, behintzat, une hartan sekuentzia ezagunak zituzten G proteinetara akoplatutako errezeptoreen multzo txikiarekin gutxieneko lotura bat izango lukete. Eta, azkenik, odorante errezeptoreak usaimen epitelioan adieraziko lirateke, modu selektiboan, usaimen neurona sentsorialak dauden tokian.

PCRa sekuentziaren osagarriak ziren primerrak erabiliz DNA sekuentzia ezagunak anplifikatzeko diseinatuta zegoen. Zer bereizgarri izan zuen Bucken ikuspegiak? Zer egin zuen PCRa sekuentzia ezezagunak aurkitzeko baliabide bihurtzeko? Buck mundu guztia bezala hasi zen: bi GPCR ezagunen sekuentzia osatzeko diseinatutako primer parearekin probatzen. Pare horrek usaimen errezeptoreen geneak ekar zitzakeen. Baina ez zituen ekarri. Horrek esan nahi duen honako bi aukera hauek zeudela: usaimen errezeptoreak ez ziren GPCRak, edo, bestela, usaimen errezeptoreak GPCR familia berri bat ziren, sekuentzia desberdinekin. GPCR dibergenteak baziren, nola harrapatu, orduan?

3. irudia: Primer degeneratuen parea, anplikoi bat zehazten dutenak, lerrokatutako ADNen sekuentzietatik abiatuta. (Argazkia: Mujeres con Ciencia)

Buckek bi aldaketa egin zituen. Lehenik eta behin, primer degeneratuak erabili zituen, nukleotidoen sekuentzia laburrak, genomaren sekuentzia jakin batzuen osagarri gisa lotzen direnak; haietan, primerraren sekuentzietako posizio batzuek oinarri posible bat baino gehiago dute. Bigarrenik, ez zuen DNArik erabili; RNArekin lan egin zuen (RNA DNAc bihurtuz). Doikuntza horiek nabarmen zabaldu zuten PCRaren irismena. PCRaren primer degeneratuak lehendik ere erabili ziren GPCRren familia ezagun bateko kide berriak aurkitzeko –sekuentzia batzuk ezarrita–, baina hura izan zen familia berri bat identifikatzeko baliatu zireneko lehen aldia. Primer degeneratuak usaimenaren errezeptoreak aurkitzeko erabiltzeak apustu arriskutsua zirudien, plan sistematikoa baino gehiago.

Buckek hiru urrats egin zituen: primeraren diseinua, material genetikoaren anplifikazioa eta familia harremana aurkitzeko probak. Hamaika primer degeneratu diseinatu zituen:

«[GPCR] ezagunen sekuentzia horiek guztiak jaso –oso kopuru mugatua– eta eskuz lerrokatu nituen. Eta, ondoren, primer degeneratuak diseinatu nituen, eta, 30 konbinaziotan erabiltzean, GPCR horietako edozein anplifikatzeko gaitasuna izango zuten primer horiek». Eta honako hau esan zuen: «GPCRen eta primer orokorren garaia iritsi zenean, zera pentsatu nuen: askotariko GPCRak daude; usaimen errezeptoreak, agian, GPCRak dira. Baina, agian, beste errezeptore mota batzuk dira, nuklearrak, beharbada. Beraz, egia esan, primer orokorrak ez nituen soilik GPCRetarako diseinatu».

4. irudia: RT-PCR. (Argazkia: Mujeres con Ciencia)

Buckek sare zabalagoa bota zuen. Nola jakin arrakastatsua izan ote zen? Bere primerrak DNAc anplifikatuan probatu zituen, eta alderantziz transkribatu zen DNAc hori arratoiaren usaimen epiteliotik isolatutako RNAtik abiatuta (hau da, RT-PCR erabiliz): soluzio burutsua izan zen. DNA genomikoa aztertu beharrean, RT-PCRak RNAren adierazpenaren aztarnari segitzen dio. Usaimen errezeptoreek adierazpen handia izan beharko lukete usaimen epitelioaren ehunean; beraz, ikuspegi horrek usaimen errezeptoreetara bideratu beharko luke bilaketa, GPCR superfamiliaren gainerakora beharrean. Prozedura horrek 64 DNAc zinta sortu zituen, GPCR sekuentzia posibleekin. Usaimen errezeptoreak heterogeneoak zirela uste zen eta, beraz, Buck gene ugariko zinta baten bila zebilen. Zinta hori identifikatzeko, 64 zintak zatietan moztu ziren, murrizte entzimekin. Kontua zen ea zati horiek moztu gabeko zintaren pisu molekularra baino handiagoa edo bera zuten. Zinta batek gene bakarra baldin bazuen, haren zatiak jatorrizko zintaren pisu berari gehituko zitzaizkion. Zinta batek gene ugari baldin bazituen, berriz, haren zatiak jatorrizko zintarena baino pisu molekular handiagoari gehituko zitzaizkion. Zinta batek baino ez zuen azaleratu ezaugarri hori.

Azkenik, usaimen bidezko GPCRak zirela ziurtatzeko (eta ez beste batzuk), Northern blot bat erabili zuen, usaimen epitelioko materialaren adierazpena eta beste ehun batzuetako materialaren adierazpenarekin erkatzeko. Emaitzak irmoak izan ziren eta ziztu bizian zabaldu ziren. Usaimen errezeptorearen aurkikuntzak usaimen mekanismoei buruzko funtsezko ezagutzak ekarri zituen. Deskribatu dugun saiakuntzak frogatu zuen arratoiak familia multigenikoa duela, ehun errezeptore odorante mota baino gehiago kodetzen dituena, zeinak, lotuta egonik ere, desberdinak baitira. Genomaren gene familiarik handiena. Familia hori ezin handiagoa eta anitzagoa delako dute, hain zuzen, ugaztunek hainbat substantzia kimiko hautemateko gaitasuna, usain desberdinak izango balituzte bezala.

1991n, Buckek eta Axelek usainak ezagutzea ahalbidetzen duten errezeptoreak topatzeaz haraindi joan ziren. Aurkikuntza horrek agerian utzi zuen proteina horiek ligando-proteina interakzioetan egitura funtzio erlazioa, geneen erregulazioa eta axoien orientazioa ikertzeko eredu molekular erabat moldakorra ahalbidetzen dutela. Usaimen errezeptoreak GPCRen superfamiliako kide gisa identifikatu izanak usaimenak zientzia modernoan duen garrantzia aldatu zuen: GPCRak zelula seinaleztapeneko funtsezko prozesu askoren parte dira; farmakoen % 50 GPCRetara bideratzen dira, eta usaimen errezeptoreak interes berezikoak dira GPCRak aztertzeko, horien barnean motarik zabal eta anitzena direlako.

Ez da gutxietsi behar Linda Buckek tematu izana, kontuan izanik 1980ko hamarkadan gizonak nagusi zireneko biologia molekularraren alor batean emakumezko ikertzaile hasiberria izan zela.  Firesteinen hitzen arabera:

«Estimatzen dut Linda, niretzat zientzian balioaren erretratua delako. Ikasleekin adibide gisa erabiltzen dut. Berak lortu nahi zuen emaitzak oso-oso zehatza behar zuen, eta ez zuen argitaratzeko aukerarik. Beste pertsona batek beste laborategiren batean usaimen errezeptoreak aurkitu izan balitu [Richard] ez zatekeen ilunpetan desagertuko. Baina Lindaren kasuan, adin zehaztugabeko doktoratu ondoko baten kasuan, horixe zegoen, hain zuzen, jokoan. Etxea eta, agian, bere karrera zientifikoa zeuden arriskuan. Kontuan izanik gaur egungo ingurunean, ikerketa translazionala, patente eskubideen sorrera eta zerbait «erabilgarria» egitea dela garrantzitsuena, zaila da ausardia zientifikoko halako adibideak topatzea. Lindak gogorarazten digu ausardiak funtzionatzen duela.»

Gaur egungo ikerketaren zati handi baten esparrua zientziaren honako ikuskera hau da: hipotesiak bultzatutako jardunbide onenaren arauzko ikuskeran oinarritzen dena. Miaketako ikerketa alde batera uzten da, «prestatze» ikerketa gisa. Horrek zientziaren irudi mugatua ematen du, ohartarazi zuen Buckek:

«Ez naiz hipotesietan oinarritutako ikerketaren aldekoa. Nahiago dut aurkikuntzan oinarritutako ikerketa deitu. Izan ere, jendeak hipotesi bat duenean, haren joera orokorra izan ohi da bururatu zaiona frogatzen saiatzea. Eta uste dut hori zaldi bati kabestruak jartzea bezala dela. Itxi egiten da. Jendeak espero ez dena eta dagoena ikustea eragozteko arriskua dakar berekin». Albert Szent-Gyorgyik, C bitaminaren aurkikuntzagatik Nobel saria jaso zuenak, honako hau nabarmendu zuen: «Aurkikuntza mundu guztiak ikusi duena ikustea eta inork pentsatu ez duena pentsatzea da».

Linda Buckek honako hitz hauekin bukatu zuen Nobel sariaren hitzaldia:

«Zientziako emakume naizen aldetik, espero dut, benetan, nik Nobel Saria jasotzeak mezu bat helaraztea mundu osoko emakume gazteei: ateak zabalik daude halako emakumeentzat, eta dituzten ametsak lortzen jarraitu behar dute».

Egileaz:

José Ramón Alonso biologia zelularreko katedraduna da, Gaztela eta Leongo Neurozientzien Institutuko plastikotasun neuronal eta neurokonponketako laborategiko zuzendaria.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko urtarrilaren 11n: La búsqueda del olfato.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Linda Buck eta usaimenaren bilaketa appeared first on Zientzia Kaiera.

Eider Nuñez, Arantza Muguruza-Montero, Ainhoa Rodriguez de Yurre, Ariane Araujo, Alvaro Villarroel, Janire Urrutia

Kanal ionikoak, mintz zelularretan zehar ioien fluxua ahalbidetzen duten poroak sortzen dituzten mintz-zeharreko proteinak dira, mintz plasmatikoan baita organuluen mintzetan ere agertzen direlarik. Egituraren aldaketa txikien bidez kanal hauek itxita egotetik irekita egotera pasatzen dira, 10 milioi ioi/segundoko fluxua ahalbidetuz.

Kanal motaren arabera fluxu hau zelula barnera zein kanpoaldera sor daiteke. Orokorrean, kanal ionikoak hauek zeharkatzen duten ioi espezifikoaren arabera sailkatzen dira, horrela, potasio-kanalak, kaltzio-kanalak, sodio-kanalak eta kloro-kanalak aurki daitezke. Bestalde, potasio-kanalak honako azpitaldeak ditu: boltai menpekoak, kaltzio-menpekoak, sodio-menpekoak, bi-porodunak eta K+ barne aztergailua.

Potasio-kanalak ia zelula guztien mintzean agertzen dira eta funtzio biologiko garrantzitsuak betetzen dituzte; hala nola bihotz-taupadak edo neuronen arteko seinale-transmisioa erregulatzen dituzte. Potasio-kanalen artean KV7 kanalak daude, boltai menpeko kanalak direnak. Familia hau 5 kidez osatuta dago (KV7.1-KV7.5) eta hauek kodetzen dituzten geneak patologia esanguratsuekin erlazionatzen dira, besteak beste, epilepsia, diabetesa, gortasuna edota arritmiekin. KV7 kanalen egitura, zelula-mintzean txertaturiko 6 segmentuz osaturiko ohiko egitura partekatzen du, amino (N-) eta karboxilo (C-) muturrak zelula barnekoak izanik. Neuronetan, KV7.2 eta KV7.3 dira nagusiki agertzen diren kanalak M-korrontea sortuz, neuronen kitzikagarritasuna kontrolatzen dutelarik. Ekintza potentziala mintzean zehar hedatzen den seinale elektrikoa da eta berau gauzatzeko mintz potentzialak atalase bat gainditu behar du. Ekintza potentziala ematen denean sodio kanalak ireki egiten dira, zelulan sodio ioiak masiboki sartzea eraginez. Gehiegizko karga positiboak konpentsatzeko KV7.2/3 kanalak aktibatu egiten dira zelulatik K+ kanporatuz; horrela, zelulak atseden egoeran zuen mintz potentziala berreskuratzen du. Beraz, esan daiteke, M-korrontea garrantzitsua dela ekintza-potentzialaren atalasea igotzeko, izan ere, M-korronterik gabe, ia edozein katioiren sarrerak ekintza potentzial berri bat sor lezake, zelularen hiperkitzikagarritasuna eraginda.

Irudia: KV7 kanal ioiko baten arkitektura orokorra. A: 4 KV7 azpiunitatez osaturiko tetrameroak sortutako poroa, goiko ikuspegitik (goiko panela) eta ikuspegi sagitaletik (beheko panela). B: KV7 kanalaren azpiunitate baten egitura eskematikoa. Azpiunitate bakoitza sei mintz-zeharreko segmentuz (S1-S6) osatuta dago, zelula barneko N- eta C- muturretik- S1-S4 kanaleko tentsio-sentsore gisa jokatzen dute, S5-S6 poro selektiboa osatzen duten bitartean. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

M-korrontea Gq/11 proteinari akoplaturiko hartzaileen bidez erregulatzen da. Erregulazio hau konplexua da, seinaleztapen-bidezidor desberdinen bidez erregula baitaiteke. Aktibatzen den seinaleztapen-bidezidorra hartzaile motaren menpekoa da. Horrela, azetilkolinaren M1 hartzaile muskarinikoak KV7.2-aren korrontea inhibituko du fosfatidil inositol 4,5-bisfostatoaren (PIP2) agorpenaren ondorioz. Bradikininaren hartzaileak ordea, inositol 1,4,5-trifosfatoak (IP3) eragindako kaltzio kontzentrazioaren igoeraren bidez inhibituko du. Erregulazio mekanismo hauetan hainbat proteinek hartzen dute parte, hala nola kalmodulinak, proteina kinasak eta aingura proteinak. Honez gain, erregulazio honetan kanalaren kokapena eta sintesia eta berriztapena kudeatzen duten proteinek ere hartzen dute parte. Konplexutasun hau dela eta kanala farmakologikoki oso itu ona da bere erregulazioa maila desberdinetatik hel baitaiteke. Zelulen kitzikagarritasunaren propietate fisiologikoak zehaztea eta parte hartzen duten gertakarietako bakoitza ulertzea interes handikoa da, izan ere, bere funtzioa eta erregulazioa guztiz ezagutzeak gaixotasun desberdinen kontrako farmakoak diseinatzea ahalbidetuko bailuke.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 39
• Artikuluaren izena: Kv7.2 kanala: estruktura, erregulazioa eta kitzikagarritasun neuronalean duen ekintza.
• Laburpena: Potasio-kanalak ia zelula guztien mintzean agertzen dira eta funtzio biologiko garrantzitsuak betetzen dituzte; besteak beste, korronte elektrikoak kontrolatzen dituzte zelula kitzikagarrietan. KV7 kanalen familia 5 kidez osatuta dago (KV7.1-KV7.5), eta horiek kodetzen dituzten geneak patologia esanguratsuekin erlazionatzen dira. KV7 kanalen estrukturak zelula-mintzean txertaturiko 6 segmentuz osaturiko ohiko estruktura partekatzen du; N- eta C-muturrak zelula barnekoak dira. Neuronetan, KV7.2 eta KV7.3 kanalak agertzen dira batik bat; M-korrontea sortuz, neuronen kitzikagarritasuna kontrolatzen duena. M-korrontearen erregulazioa konplexua da seinaleztapen-bidezidor desberdinen bidez erregula baitaiteke. Gq/11 proteinari akoplaturiko hartzaileen bidez erregulatzen da eta seinaleztapen-bidezidorra desberdina da aktibatutako hartzailearen arabera. Horrela, azetilkolinaren M1 hartzaile muskarinikoak KV7.2-aren korrontea inhibituko du PIP2-aren agorpenaren ondorioz. Bradikininaren hartzaileak, ordea, IP3-ak eragindako kaltzio-kontzentrazioaren igoeraren bidez inhibituko du. Mekanismo horietan, hainbat proteinak hartzen dute parte, hala nola kalmodulinak, proteina kinasek eta ainguratze-proteinek. Berrikuspen honetan, KV7.2 kanalari erreparatuko diogu, hainbat gaixotasunen partaide izateagatik eta haren erregulazio konplexuagatik, ikuspuntu farmakologiko batetik itu interesgarria izan baitaiteke.
• Egileak: Eider Nuñez, Arantza Muguruza-Montero, Ainhoa Rodriguez de Yurre, Ariane Araujo, Alvaro Villarroel, Janire Urrutia
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 37-60
• DOI: doi.org/10.1387/ekaia.21870

Egileez:

Ariane Araujo, Eider Nuñez, Arantza Muguruza-Montero eta Alvaro Villarroel Biofisika Institutuko ikertzaileak dira. Ainhoa Rodriguez de Yurre Fundació Privada per la recerca i la docencia Sant Joan de Déu zentroko ikertzailea eta Janire Urrutia EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Fisiologia saileko ikertzailea.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Multimerotan egituratzen diren potasio-kanalak appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Zetazeoen bi espezie soilik elikatzen dira beste itsas ugaztun batzuez: orka (Orcinus orca) eta orka faltsua (Pseudorca crassidens). Azken hau orkaren oso antzekoa da, baina eskeleto txikiagoa du eta gris koloreko azala, orkaren bereizgarri diren orban zuririk gabe. Bi harrapari hauek izurdeen familiako kideak dira, baina, esan bezala, elikatzeko beste itsas ugaztunak ehizatzen dituzten bakarrak dira. Izatez, orkak ezagunak dira dituzten ehiza-teknika bikainengatik. Taldeetan antolaturik, ikusi da gai direla balea urdinak ehizatzeko, inoiz Lurrean bizi izan den animalia handiena. Alabaina, zientzialariek ez zuten argi bi espezie horiek noiz garatu ote zuten harrapakaritza-jokaera hori eboluzioan zehar. Orain, ikerketa berri batek oinarrizko ebidentzia batzuk plazaratu ditu misterio honen inguruan.

Itsas ugaztunak talde oso heterogeneoa dira. Talde horretan sartzen dira zetazeoak (izurdeak, baleak eta fozenidoak), pinnipedoak (fokak, mortsak, itsas lehoiak eta itsas txakurrak), sirenioak (dugongoak eta manatiak), eta baita igarabak ere. Jada ohartuko zineten moduan, ugaztun horiek ez dute lotura filogenetiko esturik beren artean, baina ezaugarri ebolutibo zehatz bat partekatzen dute: itsasoa behar dute bizirauteko. Batzuek beren bizitzaren parte handi bat itsasoan pasatzen dute, baina ahal dira lurrazalera atera (igarabak, adibidez). Beste batzuk, berriz, ezin dira itsasotik kanpo bizi; zetazeoak, esate baterako.

Irudia: orkak ezagunak dira dituzten ehiza-teknika bikainengatik. (Argazkia: Schmid-Reportagen – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Ugaztun horien dietak askotarikoak dira oso. Gehienak arrainez, moluskuez edo krustazeoez elikatzen dira, eta badira belarjaleak direnak ere (manatiak, adibidez). Baina orka eta orka faltsua dira beren dietan itsas ugaztunak sartu dituzten bakarrak. Super-harrapariak dira orkak eta orka faltsuak, hau da, kate trofikoaren puntu gorenean daude kokatuta eta ez dute harrapari naturalik. Bi espezieak haragijale hertsiak dira, eta harrapakin ugari dituzte. Habitataren arabera, espezie batzuk edo besteak: txipiroiak, izurdeak edo/eta fokak ehizatzen dituzte elikatzeko.

Dieta-berezitasun horren jatorria hobeto ulertu dezakegu orain, martxoan Current Biology aldizkarian argitaratutako artikulu bati esker. 2020an sortu zen ikerketa hori abiatzeko aukera, Rodas izeneko Greziako irlan antzinako izurde ezezagun baten arrastoak aurkitu zituztenean. Arrasto horiek orken jatorriaren lehen fosil-ebidentzia bihurtu ziren. Rododelphis stamatiadisi izendatu zuten antzinako espezie hori, aurkitu zen irlaren omenez eta aurkitu zuen paleontologoaren omenez (Polychronis Stamatiadis). Arrastoaren gainean metatu den lur geruzan oinarriturik, ikertzaileek uste dute izurde hori duela 1,5  milioi urte bizi izan zela, Pleistozenoan zehar.

Rododelphis hobeto ulertzeko, haren anatomia gaur egungo orkaren eta orka faltsuaren anatomiarekin konparatu zen, bai eta Orcinus citoniensis espeziearekin ere, ordura arte ezagutzen zen orkaren ahaide fosil bakarra. Burezurraren zabalerak alderatuz, ondorioztatu zuten Rododelphis anatomikoki orka faltsuaren oso antzekoa zela; 4 metro luze zen eta 500 kilo baino gehiagoko pisua zuen, seguruenik. Arrasto horien ondoan, alabaina, animalia horren azken bazka izan zenaren hondarrak topatu zituzten: arrain hezurrak. Rododelphis-en hortzak aztertuz, gainera, ikusi zuten gaur egungo orkek baino hotz txikiagoak zituela, eta hortzetako urratuek ere arrainak jan izana iradokitzen zuten.

Emaitza hauek erakusten dute, beraz, antzinako izurdeak artean arrainez elikatzen zirela duela 1,5 milioi urte. Ebidentzia hau gaur egun oso hedaturik dauden teoria batzuen kontra doa. Izan ere, zientzialari batzuen ustetan, balea urdina bezalako balea handiak hain handiak izatearen arrazoia, hain zuzen ere, harrapakaritza saihestea da. Balea handiek, ordea, duela 3,6 milioi urte eboluzionatu zuten, eta ikerketa honen arabera, hori baino askoz geroago garatu zuten aintzinako izurdeek beste itsas ugaztunak ehizatzeko jokabidea. Beraz, bi teoria hauek kontraesanean daude.

Ikertzaileen esanetan, oraindik informazio asko falta da antzinako izurdeen eboluzio-historia eta dibertsifikazioa erabat ulertzeko. Rododelphis generoak eboluzioko hutsune bat bete du, eta asko estutu du elikatze-moldaera berezi hori agertu zitekeen denbora tartea (gehienez duela 1,5 milioi urte gerta zitekeen). Tamalez, garai hartako fosilak oso urriak dira. Gauzak horrela, ikerketa gehiago beharko dira orkak eta orka faltsuak duten elikatze-moldaeraren jatorria eta jatorri horren zergatia ulertu ahal izateko.

Erreferentzia bibliografikoak

Bianucci, G., Geisler, J. H., Citron, S., Collareta, A. (2022). The origins of the killer whale ecomorph. Current Biology. DOI: 10.1016/j.cub.2022.02.041 

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Noiz hasi ziren orkak beste itsas ugaztun batzuk jaten? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Sagittarius A* zulo beltzaren lehen irudia lortzeko zientzialariek planetaren tamainako behatoki birtual bat eraiki behar izan dute. Kasu honetan ere, erronka zientifikoari erronka teknologikoa gehitu zaio.

Zientziaren historia txikira igaroko den egun horietako bat izan zen joan den maiatzaren 12koa. Egun horretan, munduko zenbait tokitatik egindako prentsa agerraldietan aldi berean aurkeztu zen aspalditik esperotako irudi bat: gure galaxiaren erdian dagoen zulo beltzarena.

1. irudia: Sagittarius A* zulo beltz supermasiboa izanda ere, soilik Eguzkiaren masa halako lau milioi ditu, M87* baino askoz txikiagoa izanik. (Irudia: EHT / ESO)

2019ko apirilean gertatu zen iragarpen honen aurrekaria. Orduan ere, iragarpen historikoa egin zuten zientzialariek: zulo beltz baten lehen irudiaren berri eman zuten, M87 galaxiaren erdian dagoen zulo beltz supermasiboarena, hain justu. Duela hiru urte aurreratu zuten hurrengo helburua gu gizakiontzat askoz esanguratsua den bigarren helburu bat zutela buruan, eta orain iritsi da horretarako garaia.
Aspalditik ari ziren gure galaxiaren erdiguneko zulo beltzaren atzetik. Aurreko ikerketek erakutsi zuten Esne Bidearen erdian zegoen objektu ikusezin baten inguruan izarrak biraka ari zirela. Hain konpaktua eta masiboa izateagatik, ikertzaileak sinetsita zeuden zulo beltz supermasibo bat egon behar zela hor. Hori ondorioztatzeagatik jaso zuten, hain justu, 2020ko Fisikako Nobel Saria Reinhard Genzel eta Andrea Ghez zientzialariek. Gainera, zientzialariek uste dute galaxia gehienek —batez ere espiral edo eliptiko direnek— halako objektu bat dutela erdigunean.

Ohi bezala, zientzian ez dira nahikoak froga ez zuzenak edo zantzu soilak, eta, horregatik, objektu horren ebidentziak behar zituzten. Hortik aurtengo irudiaren garrantzia. Alabaina, irudia baino, irudi multzoa aipatu beharko genuke. Izan ere, milioika irudi desberdinen ondorioz osatutakoa da The Astrophysical Journal Letters aldizkariaren zenbaki berezi batean aurkeztu dutena.

Teknikoki, argazkia ere ez da, astronomian askotan gertatzen den moduan. Zulo beltzaren inguruan dagoen erradiazioan oinarrituta osatutako irudi bat da, irrati uhinen bidez eskuratutako informazioa arlo bisualera eramanda. Gizakiok batez ere izaki bisualak garenez gero, zulo beltzaren irudian jarri da interes puntu nagusiena, baina lortutako datuekin ere objektuaren inguruko materiala soinutara eramateko ariketa egin dute.

Bestetik, oinarrizko informazioa zuri-beltzezkoa da, baina kolorea gehitu diote ikusgarriagoa egiteko. Aintzat hartu behar da berez oso zaila litzatekeela hain distantzia handira dagoen objektu bati argazki bat ateratzea. Erdian dagoen material guztia zeharkatzea ia ezinezkoa izango litzateke. Zulo beltzaren kokapena irudikatzeko sortu duten bideo batean erraz ulertu daiteke hori, zoom motako bidaia ikusgarri horietako bat osatu baitute. Baina 26.000 argi urte ingurura dagoen informazio hori irrati uhinen bitartez iristen da, zarataz beteta bada ere, eta horri atera diote etekina.

2. irudia: irrati-uhinen bitartez lortutako irudia osatu dute, baina funtsean behaketa desberdinetan hartutako batez bestekoaren emaitza da irudia. Behean agertzen diren lau irudiak ere Sagittarius A* zulo beltzarenak dira. (Irudia: EHT / ESO)

Are gehiago, behaketa desberdinen batez besteko ondorioa dela aintzat izanda, irudi bat baino gehiago aurkeztu dute. Irudi nagusiarekin batera, beste lau aurkeztu dituzte. Horietatik hiru gehien errepikatu diren egoerei dagokie —irudiarekin batera agertzen diren beheko barrek erakusten dute multzo bakoitzari dagokion irudi kopurua—, eta laugarrenak, berriz, behaketetan hain ohikoa izan ez den egoera erakusten du.
Irudia eskuratzeko, Lurraren tamainaren pareko behatoki birtual bat osatu duten zortzi irrati-teleskopio erabili dituzte —2022an, 11 behatoki dira dagoeneko—. Teleskopio horiek EHT sarea osatzen dute: Event Horizon Telescope izeneko kolaborazioa da, hots, Gertaeren Muga Teleskopioa. Elkarlan horren izenak berak erreferentzia nagusia egiten dio zulo beltzen berezko ezaugarriari: grabitate itzelaren ondorioz zulo beltz baten inguruan sortzen den mugari, non fotoiak ere bertatik ateratzeko gai ez diren, horretarako argiaren abiadura gaindituko beharko luketelako.

Mundu osoan barreiatutako irrati-teleskopioen sarea izanik, behaketaren bereizmena asko handitzeko moduan egon dira. Hala, teleskopio bakoitzak galaxiaren erdigunea behatu du —2017an egin ziren behaketa horiek―, eta seinale horiek guztiak bateratu dituzte gero, interferometria teknikaren bitartez. Teleskopio hauek Antartidan, Txilen, Mexikon, AEBn eta Espainian kokatuta daude.

Batera lan egin ahal izateko, erloju atomikoekin koordinatu dituzte behaketak. Halere, zientzialariek prentsa ohar batean zein hedabide askotan azaldu dutenez, teknikoki erronka oso handia izan da, eta arazo askori aurre egin behar izan diete. Adibidez, Txileko ALMA da munduko astronomia behatokirik handiena —66 antena ditu—. Bada, bertan argiaren polarizazioa modu desberdinean egiten dute beste behatokiekin alderatuta. Errezeptoreak aldatu beharrean —horrek ekarriko lukeen kostuarekin, bai dirutan zein denboran— softwarean egindako aldaketen bitartez moldatu dira beharrezko egokitzapenak egiteko. Horrez gain, irudiak prozesatzeko algoritmoak hobetu eta garatu behar izan dituzte. Premiazkoa izan zaie hori. Izan ere, eskuratzen duten irudia ez denez batere perfektua, algoritmoen bitartez bete dituzte irudian geratu diren hutsuneak.

Eskuratutako zientziari berari dagokionez, esan daiteke une honetan zientzialariek tamainan oso desberdinak diren zulo beltz supermasiboen inguruko informazioa dutela eskura, eta hori oso komenigarria izan zaiela halako objektuak alderatzeko. Ondorio nagusia izan da funtsean haien arteko alde nabarmen bakarra tamainarena dela, hain zuzen. M87 galaxiaren erdian dagoena —M87— Eguzkia baino 6.000 milioi aldiz handiagoa da, Sagittarius A* soilik Eguzkiaren masa halako lau milioi izanik. Hain handia izanda, M87-n gasak asteak behar ditu zulo beltza inguratzeko. Sgr A-n, berriz, minututan egiten du bira, eta horrek behaketak zaildu egiten ditu.

3. irudia: zortzi irrati-teleskopiok parte hartu dute behaketa kanpainan: horien artean, Txilen kokatutako ALMA behatokia da handiena. (Argazkia: ESO / C. Malin)

Ezusteko batzuk izan dituzte gure galaxiako zuloari dagokionez. Batetik, konturatu dira nahiko lasaia dela, eta denbora gehienean inaktibo dagoela, noizean behin baino ez duelarik gasa edo hautsik xurgatzen. Bestetik, jabetu dira ere haren mugimendua ez dagoela lerrokatuta galaxiaren mugimenduarekin, eta, hortaz, argitzeko dago horren atzean egon daitekeen zioa. Baina, oro har, egin dituzten neurketek berriro berretsi dute orain arte beste hainbatetan ikusi izan dena: 1915ean Albert Einsteinek ondutako erlatibitate orokorraren teoria bat datorrela behaketa hauekin ere.

Hurrengo helburua izango da EHTren diametroa handitzea, bereizmen hobea eskuratu aldera. Hobekuntza teknikoez gain, hori lortzeko modu bakarra Lurraren tamaina bera gainditzea izango da, eta, horretarako, noski, satelite artifizialetan jarrita dute esperantza.

Erreferentzia bibliografikoa:

The EHT Collaboration et al. (2022). First Sagittarius A* Event Horizon Telescope Results. The Astrophysical Journal Letter, 930 (2), L12. DOI: https://doi.org/10.3847/2041-8213/ac6674

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Galaxiaren bihotza azaleratzeko erronka appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Beth Shapirok bere azken liburuan azaltzen duenez, Holozenoaren hasieran, Beringian, Amerikako ipar-mendebaldeko eta Asiako ipar-ekialdeko muturrak hartzen dituen lurraldean, gaur egungo tundra ekosistemak aurreko estepa-tundra ordezkatu zuen, eta lehengoa emankorragoa zen. Hain zuzen ere, lehen zeuden belarjale handiek tokiko mantenugaiak birziklatu eta haziak barreiatu zituzten, eta lurra irauli zuten, baina desagertu egin ziren, nagusiki, gizakiek ehizatu zituztelako.

Gizakien esku hartzeak, ugaztun handien populazioak ehizaren ondorioz zuzenean murrizteaz gain, zeharka ere txikiagotu zituen, tundrako emankortasunean zuten eragin mesedegarria gutxitu zutelako eta, hala, elikatzeko behar zituzten landareak murriztu zirelako.

Ideia hori apur bat paradoxikoa da. Izan ere, animalia gutxiago daudenean animaliok janari gutxiago dutela esan dut eta, begiratu soil batean, kontraesankorra iruditu daiteke. Baina ez da hala. Ekosistema oso emankorretan, landare biomasa asko sortzen da, baina, tokiko landarejaleek biomasa hori oso azkar jaten badute, normalena asko ez egotea da. Hala, gehiago lortzen da (emankortasuna), (biomasa) gutxiagorekin.

Irudia: Scarabaeus sacer (kakalardo pilotagile sakratua) espezieak jainko estatusa zuen antzinako Egipton. (Iturria: Wikimedia Commons – CC BY SA 3.0 lizentziapean)

Belarjaleek, materia hila deskonposatzen duten organismoek eta aurreko horiek jaten dituztenek betetzen duten funtzioa da gakoa. Horiek, elikagaia asimilatu ondoren, hondakinak kanporatzen dituzte, eta horietan daude landareen hazkuntzaren oinarri diren substantzia mineralak. Zenbat eta mantenugai mineral gehiago birziklatu denbora unitate bakoitzeko, orduan eta gehiago egongo dira landareek berrerabiltzeko, denbora unitate bakoitzean. Nitrogenoz eta fosforoz osatutako substantziez ari naiz, besteak beste, bai eta burdinaz eta antzeko mineralez ere; hain zuzen, halako mineralak erabiltzen dituzte landareek ehun berriak egiteko.

Molusku bibalbioez ari bagara, Arousako itsasadarra da ezagutzen dudan tokirik emankorrena. Beste itsasadar batzuetan bezalaxe, han hazten direnak eta mareen arteko eremuko sedimentuzko eta hareazko zabaldegietan bizi direnak oso azkar hazten dira. Horiek horrela, Arousako itsasadarreko uretan, mikroalgen kontzentrazio txikiagoa egoten da molusku horiek hazten dituzten beste estuario batzuen aldean.

Antzeko zerbait gertatzen da baleekin (zetazeo mistizetoak). Animalion elikagairik garrantzitsuena krilla da, oskoldun txiki bat. Zetazeoen populazioak sarraskitu eta ia desagerrarazi aurretik, Antartikoko urak orain baino askoz ere emankorragoak ziren. Balea bizardunek sekulako krill kantitateak jaten zituzten. Horrek, mantenugaien zikloa bizkortzen zuen –burdinarena, bereziki– eta aukera ematen zuen fitoplankton mikroalgak oso emankorrak izateko, baita krilla ere, ondorioz. Orain, itsaso horiek ez dira hain emankorrak, geratzen diren balea urriek ezin baitute hainbeste burdin birziklatu.

Australian, Afrikako kakalardo pilotagileak inportatu behar izan zituzten, abereen gorotzak jan eta horietan zeuden mantenugaiak askatzen lagun zezaten, larreen emankortasuna berrezartze aldera. Dirudienez, Australiako kakalardoei ez zitzaizkien kanpoko landarejaleen gorotzak gustatzen, kanguruenak soilik nahi zituzten; hori dela eta, larreetako emankortasuna nabarmen gutxitu zen.

Naturak bere arauak ditu eta gizakiok, naturaren parte izan arren, sarritan esku hartzen dugu haren kontuetan, gure esku hartzeak izan ditzakeen azken ondorioak kalkulatu gabe. Batzuetan, garaiz gabiltza egindako gehiegikeriak konpontzeko. Batzuetan bakarrik.

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@JIPerezIglesias) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Gehiago, gutxiagorekin appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Osasuna

Itziar Gonzalez Moro 1 motako diabetesaren garapenean lncRNA geneek duten funtzioa aztertzen ari da bere doktoretza-tesian. lncRNA molekulak RNA luze ez-kodetzaileari egiten dio erreferentzia, ingeleseko sigletatik. Itziarrek azaldu duenez, berriki aurkitu dira molekula hauek, eta oraindik ez dira oso ondo ezagutzen. Hauek hobeto ezagutzeko, beraz, Itziarren tesian lncRNA geneak erabili dituzte, eta infekzio biral bat simulatu dute gene hauek 1 motako diabetesean izan dezaketen eragina frogatzeko. Orain arte, eritasun honen garapenean eragina duten zenbait lncRNA aurkitu dituzte. Hemendik aurrera, gene hauek duten funtzioa argitzea falta zaie, bai eta gaixotasunarekin duten lotura topatzea. Elkarrizketa osoa irakur daiteke Unibertsitatea.net webgunean.

Tximino baztangaren zazpigarren kasua atzeman dute. Orain arte, sei pertsonak eman dute positibo Euskal Herrian, denak kasu arinak. Osakidetzaren hitzetan, ez dute inor ospitaleratu beharrik izan, aski izan baitute osasun langileek egin dieten jarraipenarekin.

Aitor Santisteban Jarduera fisiko eta kiroletan doktoreak bere ikerketan ikusi duenez, surfa egiteak eragina du ezaugarri antropometrikoetan, gaitasun fisikoan eta tekniko-taktikoan. Besteak  beste, ikusi du esperientzia gehiagoko surflariek hobeto interpretatzen dutela itsasoa, eta morfologia fisikoari dagokionez, gihar-masa handiagoa dute enborraren goiko aldean behealdean baino, eta, horregatik, forma mesomorfoa izaten dute. Azterlan horren prozesu osoa eta emaitzak ezagutarazten ditu “Surf praktikatzen duten kirolari ez profesionalen ezaugarri morfologiko, fisiologiko eta teknikoak” hitzaldian, Zientzia Kaieran dago ikusgai.

Iraia Garcia Santisteban EHUko Genetika Saileko ikertzaile eta irakasleak penizilinaren aurkikuntzaren nondik norakoak azaldu ditu Berrian. Fleming bakteriologoak Staphylococcus aureus bakterio patogenoen kultibo bat laborategian utzi eta onddo batez kutsatu zitzaion. Ikertzailea ohartu zen, ordea, onddoaren inguruan ez zirela bakterioak hazi, eta Penicillium notatum izena eman zion onddoari. Alabaina, Flemingek penizilinaren ikerketa alde batera utzi zuen, klinikan inolako aplikaziorik edukiko ez zuela pentsatu zuelako. Handik hamar urtera ordea, Oxfordeko Unibertsitateko talde batek penizilinaren ikerketari berriro ekin zion, eta azkenik lortu zen erabilera klinikoa izatea. Azalpenak Berrian: Serendipia eta penizilina.

Gaur egun, diagnostiko goiztiarra ahalbidetu dezaketen biomarkatzaileak identifikatzea beharrezkoa da Parkinsonaren terapeutika hobetzeko. Orain arte, eritasun honen diagnostikorako ikertu diren biomarkatzaile hautagai guztien artean, alfa-sinukleina proteina kontsideratzen da baliagarriena. Izan ere, Parkinsona duten gaixoen neuronetan proteina honen metaketa ematen da, eta gainera, molekula honen mailak gorputzeko fluido desberdinetan neur daitezke. Honela, odol-plasma, listua eta malkoa bezalako biofluidoak ikertu dira biomarkatzaile honen mailak aztertzeko, eta emaitzak eztabaidagarriak diren arren, badirudi alfa-sinukleina fosforilatuaren maila handituta dagoela Parkinsona duten pazienteen plasman.

Aste honetan, Zientzia Kaierako Zientzialari atalean,  Asier Anabitarteri egin diote elkarrizketa.  Anabitarte UPV/EHUko EANPsi ikerketa-taldeko ikertzailea da, eta gune berdeek gizakiongan duen eragina aztertzen du. Azaldu duenez, berdeguneek modu ezberdinetan eragiten dute osasunean. Eremu hauek ingurumen faktore negatiboak arintzeko gaitasuna dute, eta estresa eta arreta-falta hobetzen dituztela ere ikertu da. Gainera, ariketa fisikoa egitera bultzatzen duten guneak direnez, giza-kohesioa indartzen laguntzen dute. Azkenik, immunitate-sistema ere hobetzen dutela ondorioztatu da. Asier Anabitarte: “Gune berdeek 11 eta 13 urteko gazteen arreta hobetzen laguntzen dute”

Psikologia

Nature Human Behavior aldizkarian argitaratutako ikerketa batek ikusi du zientzialariek joera diskriminatzaileak dituztela artikulu zientifikoak aipatzen dituztenean. 35 urtetako 20 milioi artikulu zientifikoetako aipamenak aztertuta ikusi dute joera hori, beti ere kalitate bereko ikerketak konparatuz. Honela, ikusi dute ikertzaileen jatorriaren inguruko diskriminazioa egiten dela. Hiru herrialde dira aipamen gehienak jasotzen dituztenak: AEB, Erresuma Batua eta Txina. Brasilek, Mexikok eta Turkiak, bestalde, aipamenetatik kanpo geratzeko joera dute. Honek jatorri jakin batzuetako zientzia-aurkikuntzak isilean geratzea eragiten du, eta herrialdeen arteko ideien fluxua eteten du.

Teknologia

Prozesadore fotoniko batekin gailentasun kuantikoa lortu dute ikertzaile kanadar batzuek.  Gailentasun edo abantaila kuantikoa zera da, konputazio kuantikoko gailuek problemak ebazteko duten gaitasuna. Abantaila hau neurtzeko erabiltzen den esperimentuetako bat bosoien laginketa da, eta hauen probabilitate-banaketa azaltzea da helburua. Aurretik egin diren beste esperimentuetan gehienez 113 fotoi detektatzea lortu dute, baina oraingo honetan 219 fotoitara iritsi dira. Honako hau aurrerapauso garrantzitsua izan liteke ordenagailu kuantikoak eskuragarriago izateko. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Apo hontzaren errolda egin dute Iruñerrian eta Zangozan. Bildutako datuekin ikusi ahal izan dutenez, uste baino hontz gehiago bizi dira inguru horietan. 2019an abiatu zuten apo hontzaren errolda egiteko proiektua, eta laginketetan bi datu nagusi ateratzen dituzte: kontatutako hontz kopurua eta kilometro bakoitzeko dauden hontz kopuruaren dentsitatea. Oraindik goizegi da eskuratu dituzten datuei buruzko ondorioak ateratzeko, baina uste baino hotz gehiago daudela dirudi. Azalpenak Berrian: Nork aditu du gaueko doinu hori?

Jon Benito biologoak, blog bat zabaldu berri du Gaubean dagoen natur-aberastasuna aurkezteko. Un naturalista por Valdegovía jarri dio izena blogari eta bertan, inguruan dauden ibilbideez gain, naturalista honen kontakizunak irakur daitezke. Benitok dioenez, Gaubeako natura basatia da, ia dena mendia eta basoa. Gainera, inguru horietan basoko orkideak aurki daitezkeela azaldu du. Biologikoki oso bitxiak dira orkideak, goi mailako eboluzioa eduki dute, eta intsektuekin batera egin dute eboluzioa. Gaubea inguruan aurki daitezkeen espezie eta bitxikeria biologikoen inguruan egin diote elkarrizketa Jon Benitori, Alea aldizkarian.

Aezkoa ibarrean alka belarra hedatzeak izan dituen ondorioak ikertu ditu María Duránek. Defendatu berri du doktoretza-tesia Duránek UPNA/NUPen. Azaldu duenez, alka belarra (bazka-kalitate eskaseko gramineo autoktonoa) hedatzearen ondorioz, Aezkoa ibarrean flora-dibertsitate handia galdu da. Larreen kalitate murrizketak ekonomikoki duen eragina ere ikertu du tesian, eta bere kalkuluen arabera, uda bakoitzean 50.007 elikagai-errazio galtzen dira alkaren hedapenaren ondorioz. Gainera, onddo endofitoetan ere eragina duela aztertu du. Azalpen gehiago Unibertsitatea.net webgunean.

Animalia batzuk gai dira lurreko eremu magnetikoa erabiliz orientatzeko eta nabigatzeko. Alabaina, oraindik ez dakigu ziur zer mekanismok ahalbidetzen duen gaitasun hori. Hipotesi onartuenaren arabera, organulu zelular batzuek dituzten magnetita kristalen eta eremu magnetikoaren arteko elkarreraginaren bidez gertatzen da. Izokinen kasuan zehazki, argitaratu berria den ikerketa batek ikusi duenez, izokinen usaimen epitelioko zeluletako substantzia kimiko batzuen bidez, zehazki zein ibaitara doazen identifikatu dezakete. Azalpenak Zientzia Kaieran: Izokinen iparrorratza.

Geologia

Zundaketek lur-barrunbeak ezagutzeko aukera ematen dute, eta metodo honekin lortutako datuek balio zientifiko aparta izaten dute. Izan ere, eremu jakin batek azken ehunka, milaka edo milioika urteetan izan duen bilakaera geologikoaren erregistro bat gordetzen dute barruan. Antartikan eta Groenlandian, adibidez, izotz geruza ikaragarri lodiak aurki daitezke, eta zundaketen lekukoak aztertuta, zenbait gasek (karbono dioxidoak eta metanoak, adibidez) denboran zehar izan dituzten aldakuntzak berreraiki ahal izan dira, baita azken 800.000 urteotan atmosferak izan duen tenperatura ere. Blanca María Martínezek azaldu du Zientzia Kaieran: Iraganaren lekukoak.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #397 appeared first on Zientzia Kaiera.

© C. Pouss

 

Eboluzio-mekanismoak oso motelak direla uste dugu. Eta ez du zertan. Evolution, faster than anybody thought Timothée Bonnetena.

Ironiaren erabilera inteligentziaren seinale dela dioenik bada. Baina guztiek ez dute ondo erabiltzen eta denek ez dira gai ulertzeko. Four psycholinguistics tips for recognizing and using irony, Anas Maya, Mariia Porunkova eta Adrià Rofes.

Solido baten ezaugarrien ikerketa, tradizionalki, konposizioan, egitura geometrikoan, elektroien disposizioa, eta abarretan egon da oinarrituta. 25 milioi ordu konputazioren ostean, gauza gehiago kontuan izan behar direla frogatu da. DIPCren Topology for every electronic band

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #403 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Gaztetatik irakatsi digute natura zaindu behar dela eta, esaterako, zuhaitzik gabe ezingo ginatekeela bizi. Beti esan ohi da berdeguneek gizakien bizitza hobetzen dutela. Beraz, eragina izango luke gure etxebizitzen alboan berdeguneak izatea? Nolakoa litzateke eragin hori?

Berdeguneen eta osasunaren arteko harremana oso estua da eta lau bide nagusietan ematen da. Lehena arintzeekin lotutakoa da, izan ere, mota honetako espazioek ingurumen faktore negatiboak arintzen dituztela dioten ikerketak daude. Bigarren bidea, estresa eta arretarekin lotutakoa da, gune berdeek alderdi hauek hobetzen dituztela ziurtatzen duten bi teoria garrantzitsu baitaude (Stress Reduction Theory eta Attention Restoration Theory). Beste ildoetako bat gaitasunen garapenarekin etorriko litzateke, hau da, ariketa fisikoa egitera bultzatzen duten guneak direnez giza-kohesioa indartzen laguntzen dute. Azkenengo bidea immunitate-sistemaren ingurukoa da, izan ere gorputzaren aspektu hau hobetzen duten tokiak ere badirela ondorioztatu da.

Gune berdeen inguruko ezaugarri zein onurak ezagutzeko, UPV/EHUko EANPsi ikerketa-taldeko Asier Anabitarte ikertzailearekin bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Asier Anabitarte: “Gune berdeek 11 eta 13 urteko gazteen arreta hobetzen laguntzen dute” appeared first on Zientzia Kaiera.

Ane Murueta-Goyena, Maider Zubelzu, Teresa Morera-Herreras

Parkinson gaixotasuna nahasmendu neurodegeneratibo motore ohikoena da. Mundu mailan, 60 urtetik gorako biztanleriaren %1-2ri eragiten dio, eta 80 urtetik gorako biztanleen %4ri. Prebalentziak gora egiten du adinarekin, eta biztanleriaren zahartzearen ondorioz, datozen hamarkadetan nabarmen gorago egingo duela aurreikusten da.

Parkinson gaixotasunaren diagnostikoa irizpide klinikoetan oinarritzen da. Gorputz-adarren dardara edo moteltasuna bezalako sintoma motorrak agertzen direnean, gaixoek medikuarengana jotzen dute. Neurologo batek sintoma motorrak aztertzen eta neurtzen ditu, hala nola, atsedenaldiko dardara, mugimenduen moteltasuna, gorputz jarreraren ezegonkortasuna edo muskuluen zurruntasuna. Neurologoak sintoma hauen presentziaren, ezaugarrien eta graduaren arabera egingo du diagnostikoa. Hala ere, sintoma motorrak azaleratzen direnerako, garuneko substantia nigra pars compacta-ko neurona dopaminergikoen erdia baino gehiago galdu direla uste da eta honek tratamenduen eraginkortasuna mugatzen du. Hori dela eta, Parkinsonaren terapeutika hobetu nahi bada, lehenik eta behin diagnostiko goiztiarra ahalbidetu dezaketen adierazle biologikoak edo biomarkatzaileak identifikatzea beharrezkoa da.

Irudia: Parkinsonaren sintoma motorrak azaleratzen direnerako, garuneko substantia nigra pars compacta-ko neurona dopaminergikoen erdia baino gehiago galdu direla uste da eta honek tratamenduen eraginkortasuna mugatzen du. (Argazkia: AnnyksPhotography – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Parkinsonaren diagnostikorako ikertu diren biomarkatzaile hautagai guztien artean, alfa-sinukleina (α-sinukleina) proteina kontsideratzen da baliagarriena. Izan ere, Parkinsona duten gaixoen neuronetan proteina honen metaketa ematen da. Zorionez, α-sinukleinaren eta bere forma ezberdinen edo proteoformen mailak gorputzeko fluido desberdinetan neur daitezke. Likido zefalorrakideoa (LZR) izan da α-sinukleinaren maila neurtzeko hautazko biofluidoa ikerlan gehienetan. Ikerlan hauetan behatu da α-sinukleina totalaren maila murriztuta dagoela Parkinsona duten gaixoen LZRan kontrol osasuntsuekin alderatuta. Hala ere, α-sinukleina totalaren mailak LZRan zehaztasun diagnostiko txikia du eta, berez, ezin izango litzateke erabilgarritzat jo Parkinson gaixotasunaren diagnostikoan. Aldiz, gaixoen LZRan a-sinukleina fosforilatua eta oligomerikoa handituta daudela frogatu da. Nahiz eta oraindik ikerlan gutxi egin diren, badirudi proteoforma hauek modu espezifikoagoan areagotzen direla eta baliagarriak liratekeela diagnostikorako, baina ebidentzia gehiago behar da hauen potentziala baieztatzeko.

Azken urteotan, α-sinukleina eta bere proteoformen presentzia beste biofluido batzuetan ere aztertu da. Kontuan hartuta LZR biltzeko prozedura inbaditzailea dela, ez da egokia ingurune kliniko gehienetan eta modu errazago batean biltzen diren fluidoetan detektatzea izan da helburua. Hori dela eta, odol-plasma, listua eta malkoa bezalako biofluidoak ikertu dira. Biofluido hauetan lortutako emaitzak ere ez dira eztabaidaezinak izan, segur aski, nahasle-faktoreek eta prozedura analitikoen aldakortasunak duten eraginagatik. Hala ere, badirudi α-sinukleina fosforilatuaren maila handituta dagoela Parkinsona duten pazienteen plasman. Bestalde, listua biofluido erakargarria izan daiteke bere irisgarritasun eta homogeneotasunagatik, baina gaur egun existitzen den ebidentzia eskasa eta kontraesankorra da. Azkenik, Parkinson gaixotasunean malkoetan α-sinukleina oligomerikoa nabarmen handitzen dela frogatu da eta azken ikerketek, ultrasentikorra den entsegu bat erabiliz, frogatu dute α-sinukleina totalaren maila ere areagotuta dagoela.

Orain arte α-sinukleinaren neurketak muga tekniko anitz izan ditu, hala nola, hemoglobinaren kutsadura, teknika desberdinen arteko aldakortasuna edo teknika berdinen arteko errepikakortasuna. Azken urteotan sortutako tekniken bitartez, entseguen errepikakortasuna eta fidagarritasuna nabarmen areagotu da. Beraz, α-sinukleinak eta, batez ere, bere proteoforma fosforilatuak izan ditzaketen potentziala Parkinsonaren diagnostikoan hurrengo urteetan egiaztatzea espero da.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 41
• Artikuluaren izena: Alfa-sinukleina biomarkatzaile gisa Parkinson gaixotasunaren diagnostikoan.
• Laburpena: Parkinson gaixotasuna ohiko gaixotasun neurodegeneratiboa da, patologikoki Lewy gorputzen presentziagatik eta neurona dopaminergikoen galera progresiboagatik bereizten dena. Gaur egun, Parkinson gaixotasunaren diagnostikoa irizpide klinikoetan oinarrituta dago; hau da, gorputz-adarren dardara, mugimenduen moteltasuna edo muskuluen gogortasuna bezalako sintoma motorrak agertzen direnean diagnostikatzen da. Hala ere, sintoma motorrak azaleratzen direnerako, mesentzefaloko neurona dopaminergikoen erdia baino gehiago galdu direla uste da. Gainera, Parkinsonaren diagnostiko klinikoa erronka bat denez, ohikoak dira diagnostiko okerrak. Horrek argi uzten du gaixotasunaren berariazko diagnostikorako biomarkatzaileak behar direla, batez ere fase goiztiarretan. Lewyren gorputzak aberatsak dira alfa-sinukleina (α-sinukleina) proteinatan, eta hauek funtsezko eginkizuna dute Parkinson gaixotasunaren patogenesian. Hori dela eta, α-sinukleina baliagarria izan daiteke Parkinsonaren biomarkatzaile gisa.
• Egileak: Ane Murueta-Goyena, Maider Zubelzu, Teresa Morera-Herreras
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 11-29
• DOI: doi.org/10.1387/ekaia.22751

Egileez:

Ane Murueta-Goyena eta Teresa Morera-Herreras Biocruces Bizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasunen Neurodegeneratiboen taldeko ikertzaileak dira eta UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakasleak.

Maider Zubelzu UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Alfa-sinukleina proteina, Parkinsonaren diagnostikoan biomarkatzaile appeared first on Zientzia Kaiera.

Surfa egiteak eragina du ezaugarri antropometrikoetan, gaitasun fisikoan eta tekniko-taktikoan. Halaxe egiaztatu du Aitor Santisteban Jarduera fisiko eta kiroletan doktoreak bere ikerketan. Azterlan horren prozesu osoa eta emaitzak ezagutarazten ditu “Surf praktikatzen duten kirolari ez profesionalen ezaugarri morfologiko, fisiologiko eta teknikoak” hitzaldian.

Behin surflari ez profesionalen lagina hartuta, aztertu zen haien gorputzaren konposaketa, gaitasun aerobikoa, gaitasun esplosiboak eta anaerobikoak.  Surflarietan gaitasunak bost eremutan sailkatu daitezke: gaitasun fisikoak, trebetasun teknikoak, gaitasun kognitiboak, gaitasun emozionalak eta gaitasun sozialak.

Esperientzia gehiago daukaten surflariek saio gehiago egiten dituztenak dira eta hauek potentzia gehiago lortzen dute eta maniobra kopuru handiagoa erabiltzen dute olatu bat hartzeko. Era berean, eskarmentu handieneko surflariek hobeto interpretatzen dute itsasoa, eta gutxiago igeri egiteko estrategiak bilatzen dituzte. Morfologia fisikoari dagokionez, gihar-masa handiagoa dute enborraren goiko aldean behealdean baino, eta, hala, forma mesomorfoa izaten dute, v formakoa.



Hitzaldia “Surfa eta Zientzia” programaren barruan antolatu zen 2022ko urtarrilean, itxuraz urrun dauden bi arloen arteko harremana erakusteko asmoz. Donostia Kulturaren ekimen honek Donostia International Physics Center (DIPC) eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren laguntza izan du eta Donostia, Zientzia Hiria egitasmoaren parte da.

 

The post Surflari ez profesionalen ezaugarriei so appeared first on Zientzia Kaiera.