Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (II)
Elementu bat gas eran edo solido (hauts) egoeran existitzea izar-hodeiak barnean duen puntuz puntuko presio eta tenperaturaren menpe dago. Hodeiaren erdialdea kanpoaldea baino beroagoa da, eta, beraz, nagusi dira bertan material erregogorrak. Material lurrunkorrek, berriz, hodeiaren kanpoaldean bakarrik bizirauten dute, tenperatura baxuagoko guneetan. Hori dela eta dute konposizio ezberdina Eguzki Sistemako planeta lurtarrek eta planeta erraldoiek.
Aztertu diren meteoritoen datazio isotopikoaren arabera, metalak disko protoplanetarioa sortu eta gutxira hasi ziren solidifikatzen, 10 bat milioi urte geroago. Harriak (gehienak silikatoak) are geroago, 100 bat milioi urte geroago zehatzago esanik, behin diskoa hozten hasi ondoren. Beraz, planeta lurtarrak garai horretan sortu ziren, duela 4400 – 4500 milioi urte. Baina nola?
Planeten eraketan hiru fase ezberdintzen dira.
- Lehenengoan, elektrostatikoki elkartzen dira 0.001 milimetro baino txikiagoak diren hauts-aleak. Hau da, elkar erakartzen dute solido partikula mikroskopikoek, kotoizko jertsean igurtzitako boligrafoak paper zati txikiak erakartzen dituen moduan.
- Ondoren, handitzen doaz elkarrekin talka eginez. Nahiz eta talka batek gorputzak birrintzen dituela iruditu, ez da beti horrela. Talka oso abiadura txikian gertatzen bada, objektuak elkarri itsatsita gera daitezke (gainazaleko ezaugarriak direla eta, edo bata bestearen barruan sartzen delako, adibidez). Gainera, abiadura handiko talkek ere gorputzen hazkundea ekar dezakete, talkak eragindako fragmentazioan objektu txikiagoak eta geldoagoak sortzen baitira.
- Azkenik, gorputzak akrezio grabitazionalaz hazten dira, Lurraren grabitateak erakarrita espaziotik eroritako meteorito guztiek Lurra bera mardultzen duten moduan.
1. irudia: Gas eta hauts ale txikietatik planeta bat izatera arteko pausuak: (a) erakarpen elektrostatikoa, disko protoplanetarioaren erdiko planorantz hurbiltzen diren bitartean, (b) talka bidezko hazkundea, nahikoak izan arte haren tamaina eta, beraz, grabitatea, eta (c) akrezio grabitazionala; hari esker planetesimalak elkarri lotuta geratzen dira, barneko dentsitate eta tenperatura altua izan eta diferentziazioa gertatu arte, protoplaneta bat sortuz (d).
Gorputzek kilometro bateko tamaina dutenean, planetesimal deitzen zaie. Une horretaraino, solido-partikulak eta gas-partikulak elkarrekin nahastuta egon dira, gero eta gorputz handiagoak sortuz. Baina planetesimalek material solido nahikoa —eta, beraz, grabitate nahikoa— dute gasa solidotik banantzeko. Askok gas-geruza batez inguratutako nukleo solido itxura dute.
Izar-hodei batean dagoen planetesimal kopurua ikaragarri handia da, bakoitza izarraren inguruko orbita batean biraka eta erdiko planoarekiko makurdura ezberdinetan. Elkarren arteko grabitazio-indarrak eta talkak ugariak dira fase honetan; batzuetan planetesimalen fragmentazioa eragiten dute eta besteetan hazkundea. Zenbat eta handiagoa izan planetesimala, orduan eta material gehiago pilatu dezake bere bidean. Hortaz, gorputz handiak txikiak baino askoz azkarrago hazten dira tamainaz. Ehunka kilometroko gorputzak direnean eta barnean materiala urtzeko gai direnean, protoplanetak direla esaten da. Halere, hazkunde–prozesuak aurrera darrai, akrezio grabitazionala eta talkak direla medio.
Eguzki-hodeian hidrogenoa eta helioa bezalako elementu lurrunkorrak metalak eta silikatoak baino askoz ugariagoak zirenez, Eguzki Sistemaren barnealdeko protoplanetak kanpoaldekoak baino askoz txikiagoak ziren. Jupiterren nukleoa Lurraren masa baino 10-15 aldiz masa gehiago zuen protoplanetatik datorrela uste da. Planeta lurtarren eta erraldoien arteko tamaina diferentzia, beraz, honela azal daiteke: planeta erraldoiek material gehiago zuten inguruan eta, gainera, gorputz handiak izanik, akrezioak azkarrago hazarazten ditu. Euren grabitate eremua ere planeta lurtarrena baino askoz handiagoa zen, eta, ondorioz, inguruko espazio handiagoa garbitu ahal izan zuten; hori horrela, euren artean askoz bananduago geratu ziren.
Eguzki Sistemaren kasuan, izar-haizeak eta fotoebaporazioak eragindako gasaren barreiadura, Eguzkia jaio eta milioi urte gutxi batzuen ostean gertatu zela kalkulatzen da. Horrek zera esan nahi du: planeta erraldoiak ordurako sortuak behar zutela, euren atmosferak Eguzki-hodeiko gasezkoak baitira. Planeta lurtarren eratze-denbora, ordea, askoz luzeagoa izan zen, 100 bat milioi urtekoa. 1. irudiak erakutsitako prozedura bera jarraitu bazuten ere, gorputz harritsuak izanik, euren talkak bortitzagoak ziren eta fragmentazio-akrezio iterazio gehiago behar izan zituzten.
Esan beharra dago sistema planetarioen eraketa-eredu estandar honek, adituen artean onartuena bada ere, oraindik osoki azaltzeko gai ez garen puntuak dituela. Garrantzitsuenetako bat metroaren langa da. Tamaina oso txikiko objektu solidoak gasarekin nahastuta daude, guztira masa gehiegirik ez dutelarik eta, beraz, protoizarraren grabitatea gehiegi nabaritzen ez dutelarik. Hau da, disko protoplanetarioan bertan geratzen dira. Tamaina handikoak, ordea, planetesimalak esaterako, gasetik banandu eta Keplerren orbitak jarraitzeko gai dira. Kasu horretan, abiadurak egiten dio aurre grabitate-indarrari. Baina metro bateko gorputzak dira diskoaren zentroranzko garraioan erakarpena gehien nabaritzen dutenak. Kalkulatzen da unitate astronomiko batera dagoen halako objektu bat 100 urtean eroriko litzatekeela protoizarrera. Nola lortzen da, beraz, oztopo horri aurre egitea eta planetesimalak eratzea? Gaur egun, oraindik, ez gaude ziur.
Eta bihar, zer?Bihar, urik gabe geratuko gara, talka kosmiko asko jasan beharko ditugu, eta Eguzkiak irensten ez bagaitu, hotzez hilko gara.
Izar bakoitzaren inguruan bizigarritasun gune bat defini daiteke. Gune horren definizioa bertan topa daitekeen planeta posible batek gainazalean ur likidoa izateko duen aukeran oinarritzen da. Hau da, izarretik gertu dauden planetetan beroa handiegia da, eta ur molekulak lurrundu egingo lirateke. Izarretik urrun, ordea, tenperatura baxuak ura izoztuko luke. Beraz, bizigarritasun gunea izarretik distantzia jakin batera soilik egon daiteke. Lurra, une honetan, Eguzkiaren bizigarritasun gunean dago. Baina Eguzkiaren argitasuna eta energia-igorpena gero eta handiagoak dira, eta hemendik 1.500 milioi urtera bizigarritasun gune hori gure orbitatik atzera egongo da.
Ur kantitate handiak sortzeko metodo eta baliabideak izango ditugula onartzen badugu, 4.000 milioi urtera izango dugu hurrengo erronka. Zehazki, gure galaxiak, Esne Bideak, eta gertuen dugun galaxiak, Andromedak, elkar hurbiltzeari utzi eta talka egingo dutenean. Galaxia batean 100.000 izar daudela kalkulatzen bada ere, badirudi talka honek ez duela Eguzki Sistema gehiegi asaldatuko eta gure horretan jarraitu ahalko dugula.
2. irudia: Ilustrazio honek Andromeda galaxiaren (ezkerretan) eta gure galaxiaren (eskuinetan) arteko bateratzearen une bat erakusten du. Hemendik 3.750 milioi urtera gure zeruak itxura hau izan lezake.
(Ilustrazioa: NASA, ESA, Z. Levay & R. Van der Marel, STScI, T. Hallas eta A. Mellinger)
Gaurtik 5.400 bat milioi urtera, ordea, gure motorra den izarra, Eguzkia, hidrogenorik gabe geratuko da eta izar erraldoi gorri bihurtzen hasiko da. Horrek zera esan nahi du; alde batetik, Eguzkiak ez duela supernoba baten eztanda moduan amaituko (ez du horretarako masa nahikoa) eta bestetik, ikaragarri handituko dela. Uste da 2.500 milioi urte iraungo duela hazten eta hazten, bere erradioa oraingoa baino 256 aldiz handiagoa izan arte. Merkurio eta Artizarra irentsi egingo ditu, ziur. Eta Lurra, ziurrenik, baita ere.
Halere, ordurako beste planetetara bidaiatzen ikasiak izango gara, beharbada, eta Eguzkiak erraldoi gorri izateko prozesua amaitzean, Titanen (Saturnoren ilargi nagusian) biziko gara. Hala balitz, hotzez hilko ginateke gero. Zeren, erraldoi gorri fasearen ondoren, Eguzkia uzkurtu egingo da, nano zuri gisa amaitu arte. Izar mota honek oso energia gutxi igortzen du, eta bere inguruko espazioa izoztu egiten da berehala.
Dena dela, ez du merezi abentura horietarako guztietarako prestatzen hastea. Adituen ustez, duela 65 milioi urte Lurrean existitzen ziren espezien %70 (dinosauroak barne) desagerrarazi zuen moduko asteroide bat eroriko baitzaigu gainera lehenago, edota gertuko izarren baten supernoba–eztandak sortutako GRB batek (energia oso handiko leherketei loturiko gamma izpiak) erreko baikaitu.
—————————————————–
Egileaz: Itziar Garate Lopez (@galoitz) UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakaslea da eta Zientzia Planetarioen Taldeko kidea.
—————————————————–
Eguzki Sistemari buruzko artikulu-sorta:
- Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (I)
- Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (II)
The post Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (II) appeared first on Zientzia Kaiera.
Gaur egungo efektua
“Egun, luxua gogoko dute gazteek. Portaera txarra dute, agintaritza mespretxatzen dute; ez dituzte nagusiak errespetatzen, eta nahiago dute berriketan aritzea ariketa egitea baino gehiago”
Askotan, halakoak esaten ditugu helduok. Ez da oraingo kontua, gero; aitzitik, gure arbasoen aburuen idatzizko erregistroak ditugunetik esan izan dira. Sokratesena da, zehazki, testu honen hasieran komatxo artean jarritako aipua. Baina hori egia izango balitz, hots, gazteak gero eta libertinoagoak, lotsagabeagoak, alferragoak eta zoroagoak izango balira, gazteei leporatu ohi zaizkien akats bakan batzuk aipatzearren, gain behera etorriko zatekeen gazteria eta, harekin batera, gizadia, modu jasanezinean gainera. Zerbaitek huts egiten du adierazpenotan.
Argazkia: Helduek gazteez gaizki hitz egiteko duten joera, zenbait mekanismo kognitibotan oinarritua dagoen funtsezko ilusioa da. Izan ere, gazteak ginen sasoiko oroimena alboratu egiten dugu eta egun ditugun ezaugarriak erkatzen ditugu gazteekin eta ez gazte sasoian izan genituenak. (Argazkia: birgl / Iturria: Pixabay.com )
Ikerketa batek gai horri heldu dio, eta duela gutxi ezagutarazi dira haren ondorioak. Zehatz-mehatz, “gaur egungo efektua” deritzon fenomenoa —these days effect ingelesez— aztertu du lanak. Horretarako, hainbat pertsona nagusiri iritzia galdetu zaie, beren aburuz hiru alderdi haiek gazteak zirenetik gaur egun arte nola aldatu diren jakiteko. Nagusienganako errespetua, adimena eta irakurzaletasuna dira hiru alderdiak.
Hau da ikerketaren ondorio nagusia: gazteez gaizki hitz egiteko joera orokorra dagoela, nagusienganako errespetuari eta irakurzaletasunari dagokienez. Eta gazteak negatiboki baloratzeko joera ere badago, ustez norbera nabarmena den edota nabarmentzen den ezaugarrietan; joera hori bat dator ikertutako hiru bereizgarrietan. Hau da, pertsona heldu batek agintea asko errespetatzen duenean, uste du egungo gazteek bere garaikoek baino gutxiago errespetatzen dituztela pertsona nagusiak. Eta gauza bera gertatzen da adimenarekin eta irakurzaletasunarekin. Efektua, batez ere, ezaugarri bakoitzari dagokio; izan ere, irakurtzeko zaletasun handia duen baina agintea gutxi baloratzen duen norbaitek ez du pentsatuko gaur egungo gazteek ez dituztela zaharrak lehen bezala errespetatzen. Labur esanda, “gaur egungo efektua” ez da gazteak gaitzestea edo oro har haiei buruzko iritzi txarra izatea, baizik eta arlo nahiko zehatzetara mugatzen da.
Efektuaren azpiko bi mekanismo aurkitu zituzten lanaren egileek. Alde batetik, ikusi zuten alderdiren batean nabarmentzen direnak alderdi horretan besteek egiten dituzten hutsegiteak antzemateko joera berezia dutela, gazteengan zein helduengan. Bestetik, beren egungo ezaugarriak iraganerantz proiektatzeko joera omen dute, eta, horrenbestez, gaztetan ere egungo bertute edo dohain berak zituztela pentsatzen dute, nahiz eta oker egon. Horregatik erkatzen dituzte gazteak beren egungo izatearekin, kontuan izan gabe haiek ere ez direla duela berrogei urte bezalakoak. Baliteke milurtekoz milurteko egon izana joera hori bera, horrek dakartzan ondorioekin.
Mende luze daramagu “egungo gazteak” gaitzesten, eta, hartara, litekeena da nagusiok hala egiten jarraitzea. Hori dela eta, egungo gazteek diziplinarik ez dutela, nagusiak errespetatzen ez dituztela, irakurtzen ez dutela edota lehen unibertsitatera hobeto prestaturik iristen zirela entzuten badiozu senide edo lagunen bati —edota zure buruari—, baieztatu edo diatribarekin jarraitu aurretik, pentsatu greziarrek ere horixe bera esaten zutela duela ia hogeita bost mende.
Erreferentzia bibliografikoa:
Protzko, John eta Schooler, Jonathan W. (2019). Kids these days: Why the youth of today seem lacking. Science Advances, 5 (10), eaav5916 . DOI: 10.1126/sciadv.aav5916.
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Gaur egungo efektua appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #293
Baleek zuri-beltzean eta gardentasun oso txikiarekin ikusten dutela ondorioztatu du UPV/EHUko Elena Vecino Biologiako eta Histologiako katedradunak eta haren taldeak. Iaz Sopelan agertu zen balearen begia izan dute ikergai. Euren helburua hasieratik izan zen jakitea nola funtzionatzen duen balearen begiak. “Ikusi duguna da balearen begiak nola funtzionatzen duen glaukomarekiko, egokitzapenarekiko, eta nola ikusten duen”, azaldu du Vecinok Berrian egindako elkarrizketan.
Gu al gara unibertsoko espezie adimendun bakarra? Guztik bakarrik al gaude? Ez litzateke harritzekoa izango beste planetetan bizi adimenduna garatu izana. Baina oraindik ez daukagu horren frogarik. Argumentu ugari mahaigaineratu dira hori argitzeko asmoz. Adibidez, planteatu izan da Lur Bereziaren hipotesia, hau da, beharbada gure planetako baldintzak ohiz kanpokoak direla, eta oso planeta gutxi daudela horrelako ezaugarriak dituztenak. Badaude ere proposamen apokaliptikoak. Ez galdu artikulu interesgarri hau!
Intsektuei bakarrik alde txarra ikusten diogu maiz eta ideia horrekin bukatu nahi du Beatriz Diaz entomologoak. Erakutsi nahi digu naturarentzat eta gizakiarentzat intsektuek duten garrantzia. Horretarako, Aranzadi zientzia elkarteak bi urteko proiektu bat abiatuko du apiril-maiatzean; entomologiazaleak sortu nahi dituzte, lehen urtean espezie horiek nolakoak diren erakutsiz, eta bigarrenean haiei laguntzeko ekintzak eginez. Elkarrizketa interesgarria egin diote Berrian, ez galdu!
GenetikaBasoek arazo ugariri aurre egin behar diote klima-aldaketaz gain: deforestazioa, izurriteak, etab. Bada, horiei aurre egiteko genetika gakoa izan daiteke. Testuan azaltzen digutenez, basoen gene-dibertsitatea erabil daiteke klima-aldaketari aurre egiteko. Baina, oro har, zuhaitzen gene-datuak urriak dira. Hori aldatzeko asmoz jarri zen abian GenTree egitasmoa. Bertan, 14 herrialdetako ikertzailek lagindu dituzte, Europan zehar, ekonomikoki eta ekologikoki garrantzitsuak diren 12 zuhaitz-espezie. Bilduma handia sortu dute eta genetikari esker, lanabes berri bat lortu da klima-aldaketari aurre egiteko.
KimikaLurzorua baliabide berriztaezina da giza eskalan; adituek diote mila urte baino gehiago behar direla lurzoru berria eratzeko. Hortaz, oso garrantzitsua da lurzoruen kalitatea eta osasuna bermatzea. Metodo fisiko-kimiko tradizionalek kutsatzaileak lurzorutik guztiz ezabatu ditzakete modu azkar batean baina lurzoruaren ezaugarri fisiko, kimiko eta biologikoak suntsitzen dituzte. Fitorremediazioa, berriz, eskala handian aplikatu daitekeen ekoteknologia ez-suntsitzaile eta ekonomiko bat da. Honen ingurukoak testuan.
AstrofisikaAstronomia modernoak planteatzen duen galderetako bat da: Nola gertatu zen Eguzki Sistemaren eta bertako planeten sorrera? Hori aztertzean, Eguzki Sistemaren geometriak pista garrantzitsuak ematen ditu. Planetak plano berean daude eta euren periodo orbitala gero eta handiagoa da Eguzkitik urruntzean. Asteroideen Gerrikoko edo Kuiperren Gerrikoko objektu txikienek, ordea, orbita eliptikoagoak eta makurtuagoak izaten dituzte. Planetaren sorrera ez ezik, izarren sorrera ere irakurgai duzue honetan. Ez galdu!
EkologiaSuteen kudeaketarako animaliek duten garrantzia azpimarratu dute Australiako zientzialariek. Hegaztiak, intsektuak edota ugaztun handiak aintzat hartzeko beharra azpimarratu dute. Ikertzaileen esanetan, animalia horien jardunari esker, suteak izateko aukerak gutxitu daitezke. Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue xehetasunak.
Emakumeak zientzianIrati Romero Garmendia biologoa elkarrizketatu dute honetan. Biologia Molekularra eta Biomedikuntza masterra egin zuen, gaixotasun zeliakoa ikertzen duen talde batekin. Doktore-tesia ere egin zuen; “gogorra” egin zitzaion eta “nekatuta” bukatu zuen, gustura aritu bazen ere. Egun, gliobastomak ikertzen ari da. Zeliakia gaixotasunaren prozesuak ere ikertu izan ditu, zer aldaketa gertatzen diren gaitza garatzean, hain zuzen.
AstrofisikaIlargiaren alde ezkutuaren egitura azaleratu du zientzialari talde batek. Hiru geruza bereizi dituzte Von Karman kraterraren azpian. CNSA Txinako Espazio Administrazio Nazionalaren Yutu-2 robotak eskuratutako lehen datuetan oinarrituta egin dute analisia. Zeintzuk dira neurriak? Nolakoa da lurra? Elhuyar aldizkarian topatuko dituzue geruza horiei buruzko xehetasunak. Ez galdu!
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #293 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #298
Gaixotasun neuroendekatzaileei aurre egiteko modua txipak inplantatuta ziborg bihurtzea balitz? Rosa García-Verdugoren Neuron-like chips could help revert neurological damage
Teoria konspiranoikoei aurre egiteko frogetan oinarritutako argumentuak ez dira nahiko. Funtzionatzen duen bakarra hedabideak zelan funtzionatzen duten jakitea da. Publiko orokorrarentzat konplexua dena. Martha Villabonaren Media literacy to fight conspiracy theories.
Espalazio nuklearretik abiatuta azeleratzaile lineala eraiki daiteke neutroi iturria izateko, neutrinoak erabilita eta errezeptore egokiak gehituta fisika eredu estandarretik haratago esploratu daitekeela konturatu gabe. DIPCren Exploring new physics at the European Spallation Source using neutrinos
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #298 appeared first on Zientzia Kaiera.
Irati Romero, biologoa: “Ikerketa feministagoa behar dugu”
“Txikitan, beti nenbilen gauzen zergatia jakin nahian. Erantzunen bila, biologia ikasi nuen. Tartean, Pragara joan nintzen Erasmusekin, eta han laborategi batean aritzea egokitu zitzaidan. Orduan konturatu nintzen asko gustatzen zitzaidala laborategiko lana. Hala, karrerako azken urtean, laborategian aritu nintzen, barne-irasle gisa. Bukatutakoan, berriz, Biologia Molekularra eta Biomedikuntza masterra egin nuen, gaixotasun zeliakoa ikertzen duen talde batekin”, gogoratu du.
Gustura zegoela eta, doktore-tesia bertan egitea erabaki zuen. Aitortu duenez, tesia egitea “gogorra” da, eta gustura aritu bazen ere, “nekatuta” bukatu zuen: “Iruditzen zitzaidan ez nuela bizitzerik izan nire bizitzaren alde bat: dantza utzi behar izan nuen, gero eta gutxiagotan joaten nintzen Ordiziara, lagunekin ere noizik eta behin baino ez nintzen elkartzen… Tesitik kanpo, ez neukan bizitzarik”.
Horretaz jabetuta, hilabete batzuk hartu zituen bere burua zaintzeko eta bazter utzitako zaletasunak berreskuratzeko, eta, unea zela iritzi zionean, doktoretza-ondorengoa egiteko leku bila hasi zen: “Baina oso zaila zen. Nik uste nuen tesia egina nuenez, banintzela nor; konturatu nintzen, ordea, ez zela nahikoa, inondik inora ere; presio izugarria sentitzen nuen”.
Irudia: Irati Romero Garmendia, biologian doktorea eta ikertzaile bideomedikoa.
Bila zebilela, Global training beken berri izan zuen. “Berez, lan-munduan sartzeko diru-laguntzak dira, baina, begiratu, eta ikusi nuen Bordelen bazela talde bat minbizia ikertzen. Eskaera egin, eta hartu egin ninduten”.
Horrenbestez, orain glioblastomak ikertzen ari da. Orain arte egindako ikerketetatik oso desberdina dela dio. Izan ere, gaixotasun zeliakoan, oinarri genetikoa ikertzen zuen. Orain, berriz, gaixotasunaren prozesuak ikertzen ditu; zer aldaketa gertatzen diren gaitza garatzean. “Horrek ikuspegia aldatzera behartu nau. Lehen galdera zen zergatik, eta orain da nola, edo zer egin daiteke. Oso desberdina da. Baina hau ere gustatzen zait. Gainera, lehen egiten nuena baino aplikatuagoa da, eta horrek asko betetzen nau”.
Ikerketaren beste alderdi batzuk, ordea, ez ditu batere gustuko. Eta, tamalez, antzekoak dira Bordelen zein gainerako lekuetan. Orokortuta dago ikertzaileek dena eman behar dutela bere lanaren alde, eta normaltzat jotzen da egunean hamabi orduz lan egitea. “Oso sartuta dago kultura hori, eta saiatzen bazara lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiten, gaizki hartzen da. Lehiatik kanpo geratzen zara”.
Ikerketa feministagoa aldarriHorren aurrean, ikerketa feministagoa izan beharko lukeela aldarrikatzen du. “Hasteko, Bordelen, ikertzaile gehienok emakumeak garen arren, gure nagusiak gizonak dira. Eta, normalean, mutilek gehiago lehiatzen dute eta indibidualistagoak dira. Nire lagunak neskak dira, eta gehiago laguntzen diogu elkarri”.
Eta zientzia horretan oinarritzen dela dio: “sormenean eta ideiak elkar trukatzean. Hierarkizazioak, aitzitik, komunikazioa zailtzen du. Bestalde, emaitzek ere berehalakoak izan behar dute. Ikuspegi matxista da: behartuta zaude azkar eta asko argitaratzera, eta hori kalitatearen aurka doa. Izan ere, denbora hartu behar da pentsatzeko zein den galdera, zeri nahi diogun erantzun, eta, horrela, gainera, baliabideak hobeto bideratzen dira”.
Hala ere, oraingoz behintzat ikertzen jarraitzeko asmoa du, “trenetik jaisten bazara, gero ia ezinezkoa baita berriro igotzea”. Baina garbi du Euskal Herrira itzuli nahi duela, eta zalantza egiten du luzaroan eutsiko ote dion ikertzaile-bizitzari, gaur egungo sistema kaltegarria dela uste baitu: “Nola egingo dugu zerbait gizartearen onurarako, ez badugu gure burua zaintzen?”.
Fitxa biografikoa:Irati Romero Garmendia Ordizian jaio zen, 1990an. Biologiako lizentziatura, eta Biologia Molekularra eta Biomedikuntza masterra egin ditu Euskal Herriko Unibertsitatean. Azken urteetan gaixotasun zeliakoaren genetika ikertzen aritu da, eta 2019an doktoretza bukatu zuen alor horretan. Egun, glioblastoma ikertzen doktoretza ondorengoa egiten ari da Bordelen.
———————————————————————————-
Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.
———————————————————————————-
Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.
The post Irati Romero, biologoa: “Ikerketa feministagoa behar dugu” appeared first on Zientzia Kaiera.
Fitorremediazioa lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategia gisa
Irudia: Azken urteotan fitokudeaketaren paradigma sustatu da ekonomia zirkularraren esparruan berreskurapen prozesuan dauden lurzoruak errentagarri bihurtzeko asmoz.
Lurzoruak, besteak beste, elikagaien ekoizpenean paper oso garrantzitsua betetzen du (izan ere, elikagaien %95 zuzenean edo zeharka lurzorutik datorrela kalkulatzen da) eta klima aldaketa arintzeko estrategiak bideratzeko funtsezkoa da. Zoritxarrez, jende gutxik daki lurzorua baliabide berriztaezina dela giza eskalan. Adituek diote mila urte baino gehiago behar direla lurzoru berria eratzeko. Ohartu behar gara, hortaz, gaur zapaltzen ari garen lurzorua dela gure bizitzan zehar edukiko dugun bakarra.
Munduan 10 milioi leku baino gehiago kaltetzen dituen ingurumen-mehatxu larria izan arren, gaur egun ere lurzoruaren kutsadura errealitate ikusezina da gizartearen zati handi batentzat. Nekazaritza-, industria- eta urbanizazio- jarduerak dira, besteak beste, lurzoruek pairatzen duten kutsaduraren erantzule nagusiak. Kutsatzaile ohikoen eta toxikoenen zerrendan, metalak, pestizidak eta hidrokarburoak lehenengo postuetan daude. Kutsadurak kate-erreakzio bat eragiten du: lurzoruak bere funtzionaltasuna (osasuna) galtzen du eta, honekin batera, (berak) mantentzen dituen ekosistemen zerbitzuak, ezinbestekoak direnak giza osasuna eta ongizatea bermatzeko. Hau horrela izanik, premiazkoa da lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategiak ezartzea, lurzoruek osasuna berreskuratu eta degradazio-prozesuen aurrean erresilienteak bilaka daitezen.
Lurzoru kutsatuen erremediazioa zeregin konplexua da dituen inplikazio ekonomiko, ekologiko eta teknikoengatik. Metodo fisiko-kimiko tradizionalek kutsatzaileak lurzorutik guztiz ezabatu ditzakete modu azkar batean. Alabaina, lurzoruaren ezaugarri fisiko, kimiko eta biologikoak suntsitzen dituzte eta, oro har, garestiak dira. Fitorremediazioa, berriz, in situ eta eskala handian aplikatu daitekeen ekoteknologia ez-suntsitzaile eta ekonomiko bat da. Fitorremediazioan, landareak (eta haiekin erlazionaturiko mikroorganismoak) dira kutsatzaileak lurzorutik ateratzeko (fitoerauzketa) edo/eta lekuan egonkortzeko (fitoegonkortzea) erabiltzen diren erremintak. Teknologiaren eraginkortasunean landareen hazkuntza eta tolerantziak, eta kutsatzaileen bioeskuragarritasunak zeresan handia daukate. Berreskupenerako maneiatzen diren epeak, haatik, luze samarrak dira.
Hau horrela izanik, azken urteotan fitokudeaketaren paradigma sustatu da ekonomia zirkularraren esparruan berreskurapen prozesuan dauden lurzoruak errentagarri bihurtzeko asmoz. Fitokudeaketan, adibidez, ohiko laborantzako praktikak (adib., medeapen organikoen aplikazioa) eta fitorremediaziorako potentziala daukaten labore energetikoak batera erabiltzen dira.
Hortaz, fitorremediazio-programa batean zehar posible da onura ekologikoak (adib., funtzioak eta ekosistemen zerbitzuak), ekonomikoak (adib., biomasa eta energiaren ekoizpena) eta sozialak (adib., aisia) aldi berean lortzea. Honen froga dira gure mugaz barne (PhytoSUDOE, 2015-2018) eta kanpo (GREENLAND, 2010-2015) garatu diren azken ikerketa proiektu ezberdinak.
Hala eta guztiz ere, lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrak fronte ireki ugari ditu, besteak beste: (i) Europa mailako lurzoruaren babeserako Zuzentarau baten gabeziak lurzoruaren kutsadurari aurre hartzeko eta zuzentzeko estrategia orokorrak ezar litzake; (ii) arriskuen ingurumen-ebaluazio xehatua barne hartzen duten landa-proiektuen eskasia dago, fitokudeaketa erreferentziazko estrategia izan litekeen argitzeko; eta, azkenik, (iii) berreskurapen prozesuan dauden kokaleku kutsatuen errentagarritasun potentzialari buruzko datuen falta dago.
Artikuluaren fitxa:- Aldizkaria: Ekaia
- Zenbakia: Ekaia 35
- Artikuluaren izena: Fitorremediazioa lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategia gisa.
- Laburpena: Iraunkorrak eta (eko)toxikoak izan ohi diren konposatu ez-organiko eta organikoen isurketa masiboek potentzialki kutsatuta egon daitezkeen lurzoruen kopurua izugarri handitu dute. Lurzoruen osasuna (funtzionalitatea) eta kalitatea (emankortasuna) arrisku larrian egoteak eta, ondorioz, giza biziraupena estutasunean jartzeak lurzoru kutsatuen kudeaketa eraginkorra mundu mailako ingurumen-politiken premiazko jomugan paratu du. Gaian sartuta, lan honen helburu nagusiak hauek dira: (i) lurzoru kutsatuen kudeaketaren lege eta jarduera markoa aurkeztea; (ii) lurzoru kutsatuen kudeaketa eta arriskuen ebaluazioa aztertzea, eta, azkenik, (iii) ohiko erremediazio-teknika suntsitzaileen aitzinean, fitorremediazioaren arloan egiten ari diren esfortzu zientifiko-teknikoak argitara ekartzea. Lurzoru kutsatuen kudeaketan aurrerapenak egiteko landu beharreko hariak ere laburki iruzkintzen dira.
- Egileak: María Teresa Gómez-Sagasti, Lur Epelde, Oihana Barrutia.
- Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
- ISSN: 0214-9001
- Orrialdeak: 197-212
- DOI: 10.1387/ekaia.19633
————————————————–
Egileez:
María Teresa Gómez-Sagasti UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Landare Biologia eta Ekologia sailekoa da, Lur Epelde Neiker-Tecnaliako Baliabide naturalen kontserbazioa sailekoa da eta Oihana Barrutia UPV/EHUko Hezkuntza, Filosofia eta Antropologia Fakultateko Matematikaren eta Zientzia Esperimentalen Didaktika Sailean dabil.
———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.
The post Fitorremediazioa lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategia gisa appeared first on Zientzia Kaiera.
Basoen gene-dibertsitatea klima-aldaketari aurre egiteko
1. irudia: Europako zenbait basotako hamabi zuhaitz espezieren gene-informazioa jaso da. (Argazkia: Free-Photos – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)
Klima-aldaketaz gain basoek arazo ugariri aurre egin behar diote: esate baterako, deforestazioari, izurriteei eta gaitz berriei. Horiei guztiei aurre egiteko lanabes bat izan daiteke zuhaitzen ahalik eta gene-dibertsitaterik handiena jasotzea. Horrela, ingurune aldakorrei aurre egiteko gene-baliabide gehiago eman ahal zaizkie basoei. Haatik, urriak dira zuhaitzen gene-datu horiek. Aurreko batean zailtasun hori azaldu genuen Zientzia Kaieran, zur-trafikoaren aurka erabiltzen diren gene-teknikak jorratu genituenean, hain zuzen ere.
Gene-datuen eskasia hori betetzeko jarri zen abian GenTree egitasmoa. Egitasmo horren baitan, 14 herrialdetako ikertzailek lagindu dituzte, Europan zehar, ekonomikoki eta ekologikoki garrantzitsuak diren 12 zuhaitz-espezie. Horien artean daude izei zuria eta gorria, zenbait pinu espezie, hagin arrunta, urkia, pagoa, makal beltza edota haritza. Kontinente bateko basoak hain sakonki eta zabalki aztertzen den lehen aldia da. Egitasmo hau 2016. urtean hasi zen eta lau urtez luzatu da, hilabete honetan bukatuko baita. Zortzi milioi euroko aurrekontua izan du, Europar Batasunak lagunduta. Kontuan izan behar da Europar Batasuneko azaleraren %40tik gora basoek estaltzen dutela eta inguru horiek hornitzen dituztela egurra, janaria, energia, ur garbia edota uholdeen aurreko kontrola; eta basoak erabiltzen dituztela txori-behatzaileek, txangozaleek eta ehiztariek. Hortaz, garrantzitsua zen zuhaitzen gene-dibertsitatea dokumentatzea basoen kudeaketa hobetzeko. Alegia, kudeaketa hori, hazkuntzaren ikuspuntutik ez ezik, kontserbazioaren ikuspuntutik ere egiteko.
2. irudia: Lehorteetara moldatuta dauden zuhaitzen gene-informazioa baliagarria izan daiteke klima-aldaketari aurre egiteko. (Argazkia: _Marion – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)
Datuak jaso ziren espezie bakoitzeko hamar eta hogeita bost populazio artean eta hogei zuhaitz inguru aztertu ziren populazio bakoitzean. Ikertzaileak saiatu ziren zuhaitzen hein guztia aztertzen eta muturreko inguruneetan –lehorteak dituzten eremuetan edo izozteak pairatzen dituzten lekuetan– bizi diren zuhaitzak lagintzen. Lagindutako zuhaitz bakoitzetik, sekuentziatu egin ziren aktibo zeuden geneak eta genomak; neurtu ziren urteko hazkundea, hosto-azalera, hazien ernetze-tasa eta gaixotasunei dieten erresistentzia; eta ikertu zituzten parametro horietan eragina zuten gene-aldaerak.
Azterketa horiei esker jakin daiteke zuhaitzak nola moldatzen diren beren inguruneetara; esate baterako, lehorteetara nola moldatzen diren eta zein gene-aldaerak eragiten duten moldaketa hori. Gainera, ikertzaileek ikusi dute espezie bakoitzaren barruan dibertsitate handia dagoela –oso ezaguna ez zen gertaera bat— eta basoen kudeaketan gutxitan kontuan hartzen den alderdia. Ikertzaileek uste dute egitasmo horretan bildutako datuek lagunduko dutela hobeto ulertzen zein eragin duen gene-dibertsitateak Europako basoen adaptazioan eta erresilientzian. Horrela, kontserbazionistek, baso-kudeatzaileek eta ikertzaileek aukera izango dute hobeto ezagutzeko basoak klima-aldaketara nola moldatzen diren. Ondorioz, basoak kudeatzeko orduan, gehiago izan beharko da kontuan genetika: garrantzia zuhaitz bakoitzaren gene-osaketari emango zaio, ez bakarrik zuhaitzaren jatorria zein den jakiteari. Azkenik, adituek uste dute gene-datuak erabiliko direla, orobat, basoen ustiaketa ekonomikoa erabakitzeko, ingurune bakoitzera hobeto moldatzen diren haziak erabilita.
3. irudia: Basoen gene-dibertsitatea erabil daiteke klima-aldaketari aurre egiteko. (Argazkia: Michael Gaida – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)
Bestalde, ikertzaileek uste dute gene-datu hauek erabil daitezkeela aurresateko baso bat klima-aldaketaren aurrean moldatzeko gai izango ote den; eta horrela ez bada, baso horri laguntzeko. Adibidez, epeltzen ari den ingurune bateko basoan klima epeletara moldatuta dauden zuhaitzen haziak landa daitezke, migrazio lagundua deritzon prozesua erabilita, hain zuzen ere. Gene-datuak erabilgarriak izan daitezke erabakitzeko zein hazi landatu behar den landa berrietan edota zuhaitz sendoagoak hazteko. Edo alderantziz, baso batek gene-aniztasun nahikoa badu ez da beharrezkoa izango inolako esku-sartzerik eta zuhaitzak gai izango dira klima-baldintza berrietara moldatzeko.
Laburbilduz, inoiz jaso den zuhaitzen gene-dibertsitatearen bildumarik handiena egin da Europan. Ahalegin horri esker, datuak jarri dira ikertzaileen, baso-kudeatzaileen eta kontserbazionisten eskuetan, basoek aurretik dituzten erronkei hobeto erantzuteko. Ondorioz, klima-aldaketak basoetan eragin ditzakeen kalteen aurrean, lanabes berri bat eskuratu da genetikari esker.
Iturria:
Pennisi, Elizabeth (2020). Massive effort to document the genetics of European forests bears fruit. Sciencemag.org. doi:10.1126/science.abb0632
—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.
—————————————————–
The post Basoen gene-dibertsitatea klima-aldaketari aurre egiteko appeared first on Zientzia Kaiera.
Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (I)
Gaur egun, Eguzki Sistema ez ezik, beste sistema planetario batzuk ere ezagutzen ditugu. Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptunoz gain, 3.000tik gora planeta topatu ditugu gertuen ditugun izarren inguruan biraka. Aipagarria da TRAPPIST-1 kasua, izarraren inguruan 7 planeta baititu. Gure sistema kosmikoki berezia ez dela onartuz, planeta-formazio eredu orokor batek gai izan behar luke, Eguzki Sistemak gaur dituen ezaugarriez gain, exoplaneta horien guztien sorrera ere azaltzeko.
Eguzki Sistemaren egungo ezaugarriakEguzki Sistema aztertzean, Eguzki beroa ikusten dugu erdi-erdian. Barnealdean, planeta harritsuak. Eta, kanpoaldean, gasezko planetak eta planeta izoztuak. Gorputz harritsu txikiz osatutako barne eraztun bat ere badugu, eta baita gorputz izoztu txikiz osatutako kanpo-eraztun bat. Eta ezin ahaztu harri-izotz nahasketazko satelite eta planeta nanoak, edota sistemaren puntu urruneneko kometa izoztuak.
1. irudia: Eguzki Sisteman planetak, ilargiak, asteroideak eta kometak ditugu. Objektu nagusien orbita gehienak eszentrikotasun txikikoak (ia zirkularrak) dira eta plano berean daude. (Ilustrazioa: Tim Gunther – National Geographic)
Sistema planetarioen sorrera- edo formazio-eszenario ezberdinak ikertzerakoan, Eguzki Sistemaren geometriak pista garrantzitsuak ematen ditu, baina baita mugak jartzen ere. Planetak (nagusiak zein nanoak) plano berean daude, 6º-ko diferentziarekin; denek noranzko berean egiten dute bira Eguzkiaren inguruan, eta gehienek noranzko horretan bertan ematen diote bira euren buruari. Planeten periodo orbitala (Eguzkiari bira bat emateko behar duten denbora) gero eta handiagoa da Eguzkitik urruntzean. Asteroideen Gerrikoko edo Kuiperren Gerrikoko objektu txikienek, ordea, orbita eliptikoagoak eta makurtuagoak izaten dituzte.
Objektu txikiek forma irregularra izaten dute, normalean, eta ez-diferentziatuak dira. Objektu handiak, berriz, esferikoak eta diferentziatuak izan ohi dira. Hau da, iraganeko momenturen batean tenperatura nahikoa izan zuten barneko materiala urtu eta barnean zenbait geruza sortzeko. Objektuen gainazalak ere iragan termikoari buruzko informazioa eman lezake, kraterrez edo labaz estalia egon baitaiteke. Kraterrak zenbatuz, Eguzki Sistemaren hasierako faseetan izandako inpaktu tasa lor daiteke.
Lurrera eroritako meteoritoen azterketari esker, Eguzki Sistemako lehen solidoak orain dela 4.570 milioi urte ingurukoak direla dakigu. Ilargiko harriak 3.000 – 4.400 milioi urtekoak dira, eta Lurreko harri zaharrenak 4.000 milioi urtekoak (baina 4.400 milioi urteko lur-aleak ere topatu dira).
Izar-eraketaren eredu estandarraEzaguna da planetak izarren inguruan sortzen direla, izarren eraketa–prozesuaren ondorio natural moduan. Beraz, planeten sorrera ikusi aurretik, izarren sorrera aztertu behar dugu.
Izarrak galaxien beso espiraletan dauden molekula-hodeietan sortzen dira. Molekula-hodeiak hodei dentso eta hotzak dira, gas eta hautsez beteak. Esne Bideak ugari ditu, sistema erraldoietatik (100.000 – 1.000.000 Eguzki masa bitarte dituztenak) nukleo txikietara (Eguzki masa gutxikoak). Dentsitateak askotarikoak dira; hodei erraldoietan 1.000 partikula daude cm3 bakoitzean, eta nukleo txikietan 100 aldiz gehiago. Molekula-hodei gehienek -223ºC baino tenperatura baxuagoak dituzte.
Hodeien egonkortasuna hainbat indarren arteko orekari zor zaio; grabitateak, indar magnetikoak, gasaren presio-termiko indarrak eta errotazioak sortutako indarren orekari, hain zuzen. Dena dela, oreka hori apurtu dezaketen zenbait fenomeno agertzen dira espazioan; galaxien arteko talka, galaxia bereko molekula-hodeien talka, gertuko supernoba baten eztanda… Halako gertakizun batek molekula-hodei baten dentsitatean perturbazioak eragin eta gune trinkoagoak sortu ditzake. Gune trinko hauetan materia (gas eta hauts) gehiago pilatzen denez, bertako grabitatea indartu egiten da eta inguruko materia erakarria sentitzen da, eta gune trinkora eroriko da, ondorioz. Zenbat eta materia gehiago metatu, orduan eta indartsuagoa da grabitatearen erakartze-indarra eta orduan eta materia gehiago pilatzen da. Molekula-hodeiaren kolapso grabitazionala hasi da orduan.
Kolapsoan, energia potentziala energia termiko bilakatzen da. Hasiera batean, nukleoak tenperatura mantentzen du, irabazitako energia termikoa kanporantz igorriz. Baina nukleoko dentsitatea oso handia denean, gehiegizko energia termiko hori nukleoa berotzen eta bertako presioa igoarazten hasten da. Halako une batean, grabitate indarraren (barruranzkoa) eta presio indarraren (kanporanzkoa) arteko oreka lortzen da; oreka hidrostatikoa. Sortu berri den gorputzak protoizar izena jasotzen du eta bere inguruko materialak, izar-hodeia.
2. irudia: Ilustrazio honek sistema planetario baten sorrera erakusten du; molekula-hodeitik hasi eta izar baten inguruan biraka dauden planeta multzoa bihurtu arte. (Ilustrazioa: Bill Saxton – NRAO/AUI/NSF)
Nukleoko tenperaturak 1 milioi gradu inguruko balioa lortzen duenean, erreakzio nuklearrak hasten dira. Eta 10 milioi graduko tenperaturan, hidrogenoaren fusioa hasten da eta izar bat jaio dela esaten da.
Disko planetarioaren jatorriaBere buruarekiko biratzen ari den patinatzaile batek, uzkurtzen denean, abiadura irabazten duen moduan, kolapsatzen ari den izar-hodeiak ere abiadura irabazten du. Zenbat eta biraketa azkarragoa izan, orduan eta handiagoa da indar zentrifugoa (errepideko bihurgune batean edo tiobibo batean kanporantz bidaltzen gaituen indarra). Indar zentrifugoa handiagoa da esfera baten erdiko planoan (ekuatorean) poloetan baino, eta, ondorioz, kolapsatzen ari den hodei esferikoa gas eta hautsezko diskoa bilakatzen doa poliki-poliki. Prozesuak iraun egiten du diskoan barrena grabitate indarra (zentroranzkoa edo izarreranzkoa) eta indar zentrifugoa (kanporanzkoa) orekatzen diren arte. Disko protoplanetario bat sortu berri da.
Une honetan diskoa oraindik oso lodia da eta materia asko du. Milioi urte gutxi batzuen buruan, gas eta hauts zati handi bat protoizarrera eroriko da, diskoan zehar materia barrurantz garraiatzen delako, momentu angeluarra (abiadura kantitatea, nolabait) kanporantz garraiatzen den heinean.
Aldiune batean, diskoko gasa barreiatu edo sakabanatu egiten da eta, ondorioz, hustu egiten da ordura arte sortu diren gorputz solidoen arteko espazioa. Uste da hiru fenomenoren ondorio dela. Alde batetik, izarrak eragindako akrezioa garrantzitsua izan daiteke (sortzen duen grabitatea oso indartsua da eta distantzia handietara dagoen gasa ere erakar dezake). Bestetik, izarraren erradiazioak (izar-haizeak) gasa sistematik kanpora bultza dezake. Eta azkenik, izar gaztearen energia altuko erradiazioak fotoebaporazioa eragin lezake.
Horrek denbora-muga bat ezartzen du planeta gaseosoen eraketan, gasa diskotik barreiatu ostean planeta horiek sortzeko materialik ez baita geratzen. Hori dela eta, Jupiter eta Saturno moduko gasezko planetak 3-5 milioi urtean eratzen direla uste da. Planeta lurtarrak edo telurikoak, ordea, askoz geldoago sortzen dira.
Planeta bakoitzak jarraitu duen eraketa-prozesua eta Eguzki Sistemak izan dezakeen amaiera katastrofikoa hurrengo artikulu batean landuko dira.
—————————————————–
Egileaz: Itziar Garate Lopez (@galoitz) UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakaslea da eta Zientzia Planetarioen Taldeko kidea.
—————————————————–
The post Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (I) appeared first on Zientzia Kaiera.
Baina non demontre daude denak?
Oraindik Lurretik kanpoko izakien bisitarik jaso ez izanak eragiten zion harridura adierazten zuen fisikari italo-amerikarraren galderak. Fermiren ustez, Esne Bidean beste zibilizazio batzuk sortu izanaren nahiko probabilitate handia zegoen eta, horregatik, harrigarria egiten zitzaion horren frogarik ez egotea. Nahiz eta Fermi bera ez izan inpresio kontraesankor hori formulatzen lehena, gaur egun Fermiren paradoxa izenez ezagutzen da.
Irudia: Gizakia ote da unibertsoko espezie adimendun bakarra? Dirudienez ez dago hori pentsatzeko arrazoirik. Izan ere, bizitza eta adimena milioika urteko eboluzioak eragindako prozesu baten emaitza baldin bada, prozesu hori unibertsoko hainbat lekutan errepika zitekeen. (Ilustrazioa: Pizar Almaulidina / Iturria: Pixabay.com)
1961ean, Frank Drake astrofisikariak ekuazio bat diseinatu zuen, gure galaxiako zenbat zibilizaziorekin komunikatu ahalko ginatekeen jakiteko; hala ere, ariketa horren arrazoi nagusia bizitza adimendunaren bilaketari buruzko eztabaida sustatzea zen. 1975ean, Michael Hart astrofisikariak Fermiren argumentua zehatz-mehatz landu zuen zientzia artikulu batean. Eta 2013an, Sara Seager astrofisikariak Drakeren ekuazioaren bertsio paralelo bat proposatu zuen, kasu honetan gure galaxiako planeta potentzialki habitagarrien kopurua kalkulatzeko.
Alde batetik, badakigu Esne Bidean Eguzkiaren pareko milaka milioi izar daudela eta, gainera, hura baino milioika urte lehenago eratu zirela. Bestalde, oso litekeena da izar horietako batzuek gurearen antzeko planetak izatea; beraz, ez litzateke harritzekoa izango planeta horietan bizi adimenduna garatu izana. Behin horretara ezkero, ez litzateke ezinezkoa izango izaki adimendun horiek izarrarteko bidaiak egitea eta, hala, gure planetan ere egon izana edo, behintzat, haiek bidalitako zundak iritsi izana. Eta, hala ere, ez dago halakorik gertatuaren frogarik. Fermik horregatik egin zuen galdera: “Baina non demontre daude denak?”.
Jakina, paradoxa argitu ahalko luketen zenbait argumentu eman dira. Adibidez, planteatu izan da zenbait trantsiziok –adibidez, materia inertetik materia bizira, zelula bakunetik konplexuetara, edo izaki indibidualetatik sozialetara– beste mundu batzuetan denbora asko beharko zutela edo, beharbada, oraindik ez direla gertatu. Lur Bereziaren hipotesiaren arabera, beharbada gure planetako baldintzak ohiz kanpokoak dira, eta oso planeta gutxi daude horrelako ezaugarriak dituztenak. Bestalde, Lurrean bertan, bizi adimendunak oso historia laburra du; beraz, ez dakigu zenbateraino den gertaera benetan ezohikoa edo bakarra, eta arrazoi hori teknologia edukitzearen arlora estrapola dezakegu, zeina askoz ere mugatuagoa den. Proposamen apokaliptiko batek, berriz, hauxe dio: ikusita gizakiek elkar hiltzeko joera hipotetikoa dutela, bizi adimendunak, beharbada, bere burua suntsitzera joko du. Edo, agian, beste bizi mota adimendun batzuk suntsitzeko joera du, eta, horrela, bizi mota hori askoz ere iragankorragoa bihurtzen da. Beste batzuek uste dute baliabideak agortzeari lotuta dagoela zibilizazio batek galaxian zehar hedatzeko duen gaitasunaren muga. Edo, besterik gabe, ez gara behar den bezala bilatzen ari.
Modu batera zein bestera, gero eta teknologia hobea daukagu espazioa esploratzeko, eta programa espezifikoak daude hor kanpoan bizia bilatzen saiatzeko. Bertigoa emango lidake aurkituko bagenu. Baina oraindik bertigo handiagoa jakiteak bizirik ez dagoela, Unibertsoan guztiz bakarrik gaudela.
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Baina non demontre daude denak? appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #292
Marten lurrikarak detektatu dituzte NASAko ikertzaileek. InSight zunda Marteko azalera iritsi zenetik, 174 gertaera sismiko identifikatu dituzte, horietatik batzuk 3-4 mailako lurrikarak izan dira. Gauzak horrela, mugimendu sismikoak egoteak frogatu du Marte sismikoki aktiboa dela. Halaber, zundak aztertu ditu planetaren atmosfera, haizeteak eta magnetismoa. Elhuyar aldizkarian topatuko dituzue xehetasun gehiago.
BiologiaGarunak musika eta hitzak nola bereizten dituen argitu dute McGill Unibertsitateko (Kanada) ikertzaileek. Horien arabera, pertzepzioa estimuluan dagoen informazio akustikoaren araberakoa da: hitzen pertzepzioaren oinarrian modulazio tenporal motzak prozesatzeko ahalmena dago. Musikaren pertzepzioan, berriz, soinuen espektroan dago gakoa. Egindako esperimentuaren xehetasunak Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue.
Zer egiten dute moko-baleek orketatik babesteko? Sakontasun handiko uretan ibiltzen dira normalean baina itsas azalera itzultzean, haientzako izugarrizko eremu arriskutsua denez, estrategia bat jartzen dute martxan: isilpeko igeriketa. Moko-baleek erabiltzen duten ibilbidea eta portaera aztertu dituzte ikerketa batean eta ikusi dute itsas azalera bueltatzean, ez dutela modu zuzenean egiten, zeharka baizik. Gainera, igotzean, 700 metroko sakonetik erabateko isiltasuna mantentzen dute, artikuluan irakur daitekeenez.
OsasunaDiabetesari buruzko hirugarren atalean, iraganera egin dugu jauzi, historian zehar gaixotasunak izan duen garapena eta data esanguratsuenak bildu dizkigu Josu Lopez-Gazpiok. Badakigu aspalditik ezaguna dela diabetesa eta horri aurre egiteko hainbat ahalegin egin direla. Hala nola, 1869. urtean Paul Langerhansek pankreako zelula-multzoak ezagutzera eman zituen haren tesian. 1921.urtean, adibidez, Frederick Banting eta Charles Best ikertzaileek ordura arteko ideiak elkartu eta pankrearen substantziak bilatzen hasi ziren. Bazekiten pankreak zerbait izan behar zuela eta horren gabeziak diabetesa sortzen zuela. Ez galdu ibilbide historiko hau!
Ikerketa batek frogatu du depresioak %50 areagotzen duela hiltzeko arriskua. Elhuyar aldizkariak azaltzen digunez, arriskua are handiagoa da gizon gazte eta adin ertainekoetan: 18-64 urteko gizonek 6 aldiz arrisku handiagoa dute hiltzeko.
Bizi-itxaropena handiagoa da herrialde aberatsenetan herrialde pobreenetan baino, hau da, zenbat eta diru-sarrera handiagoak orduan eta elikadura, etxebizitza, arropa hobea, eta horrenbestez, orduan eta hobea da osasuna. Baina Samuel Preston demografoa konturatu zen agian dena ez zegoela diru-sarreraren mailaren mende. Hamarkada bat geroago, John C. Caldwell demografoak ikusi zuen eskualde pobreetan bizi-itxaropenak gora egiten zuela osasun zerbitzuak hobetzeaz gain emakumeek hezkuntzarako sarbidea zuten tokietan. Halaber, Wolfgang Lutz eta Endale Kebede ikertzaileek ikusi zuten hezkuntza mailak diru-sarreren mailak baino eragin handiagoa zuela biztanleriaren osasun egoeran. Honen guztiaren informazioa artikuluan.
GeologiaAzken bi milioi urtean izandako erupzio handienetakoa gertatu zen duela 74.000 urte inguru Sumatra uhartean (Indonesia): Toba sumendiak eztanda egin zuen eta zientzialari askok uste dute horrek eragin handia izan zuela garaiko gizakiengan. Orain, baina, nazioarteko zientzialari talde batek esan du gertakizun hori ez zela hain katastrofikoa izan. Elhuyar aldizkarian informazio guztia.
MikrobiologiaErrealitate bilakatu den fenomeno baten aurrean gaude: gure betiko antibiotikoak geroz eta ahulagoak dira bakterioen aurka. Super-bakterio hauei buruzko ikerketa asko abiatu dira azken urteotan, eta adimen artifizialak badu zeresana afera honetan, izan ere, aurreko astean argitaratu zen artikulu batean erakusten zuten nola erabili neurona-sare artifizialak antibiotiko berriak diseinatzeko. Ikertzaileek erakutsi dute era horretara diseinatutako antibiotiko berritzaile batek hainbat superbakterio hiltzen dituela laborategiko probetan. Berrian irakur daitekeenez, bide berri bat ireki dute superbakterioak garaitzeko!
IngurumenaZaldibarko zabortegiaren harira, asteon Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailak jakinarazi du dioxina eta furano maila “nabarmen” murriztu dela, eta “hiri eremuetan ohikoak” diren mailetan daudela. Zaldibarko zabortegiaren inguruko herrietan egindako dioxina eta furano azterketen emaitzen sintesia aurkituko duzue Berriako artikulu honetan.
NeurologiaSare neuronalak izan dituzte mintzagai Unibertsitatea.neteko artikulu honetan. Giza burmuinaren funtzionamendua eredutzat hartuta, patroiak ezagutzeko erabiltzen diren algoritmo multzoak dira. Definizioa eta sailkapenaz gain, sare neuronalen osagaiak aztertu dituzte, baita ikaskuntza-algoritmoak ere. Honen inguruan unibertsitatea.neten.
Adimen artifizialaDatuen Zientzien eta Adimen Artifizialaren Institutua martxan jarri du Nafarroako Unibertsitateak. Institutu berriak ikerketa, berrikuntza, transferentzia eta formakuntza izango ditu helburu. Jesus Lopez Fidalgo institutuko zuzendariak Big data-ren garrantziaz hitz egin du Berrian: “Beti izan dugu datu asko. Orain dela bi mende datu asko ziren 500, orain datu asko dira milioika, milioika eta bilioika datu, aldagai eta zenbaki. Beti arazo hori izan dugu: datu kopuru handiak analizatzearena. Orain, arazo horrek salto oso handia eman du aurrerapen teknologikoei esker eta denetariko datuak ateratzeko dugun gaitasunari esker”.
KimikaEgun, materialak ezaugarritzeko erabiltzen diren teknikek informazio dezente uzten dute agerian. Informazio hau garrantzitsua eta beharrezkoa da polimero horietatik eratorritako materialen propietateak ezagutzeko. Polimeroak karakterizatzeko, Matrix Assisted Laser Desorption-Ionization Time of Flight Mass Spectrometry (MALDI/TOF MS) teknika dugu, sortu zenetik asko hedatu dena, polimeroen karakterizazioan, masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polisakabanatzea eta kateen muturrak ezagutzea lor daitekeelako. Lan honetan teknika horren oinarriak azaltzeaz gain, zenbait polimeroen karakterizazio adibideak aztertu dituzte.
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #292 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #297
Garun erdiarekin bizi daiteke? Eta erdiarekin baino gutxiagorekin? Baiezkoa da erantzuna, baina, zelan? J.R. Alonsoren Living with half a brain
Min kronikoa tratatzeko bezalako interbentzio medikuetan nahitaezko tresna bilakatzen ari dira simulazio matematikoak. BCAMekoek Heterogeneous sorroundings are critical in the analysis of nerve ablation for treating chronic pains
Molekula bat isomero zelan bihurtzen den pausoz pauso behatu duten DIPCn fluoreszentzia eta tunel efektuko mikroskopioa erabilita. Tracking the tautomerization of a single molecule in space and time
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #297 appeared first on Zientzia Kaiera.
Aran Garcia-Lekue: “Elektroiek atomoen eta molekulen eskalan duten portaera aztertzen dugu” #Zientzialari (132)
Nanometroa gure inguruan dauden atomoen eta molekulen neurria da, non efektu kuantikoek aparteko portaerak eragiten dituzten. Hain zuzen ere, eskala horretan zer gertatzen den aztertzea da nanozientziaren helburua, diziplina askotarako baliagarria izan daitekeelako eta aplikazio berriak sortzen lagun dezakeelako.
‘Bottom-up’ delako metodoa, adibidez, aurrerapauso handia izan daiteke nanoteknologian. Behetik gorako prozedura honen bidez molekulak, haien kabuz, banan-banan antolatzen dira nanoegiturak sortuz, Lego piezak balira bezala.
Aran Garcia-Lekue Materialen Zientzian eta Ingeniaritzan doktoratu zen UPV/EHUn eta gaur egun Ikerbasque ikertzailea da DIPCn. Berarekin elkartu gara nanomundu honi buruz gehiago jakiteko eta ikerketa-arlo honen erronka nagusiak ezagutzeko.
“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.
The post Aran Garcia-Lekue: “Elektroiek atomoen eta molekulen eskalan duten portaera aztertzen dugu” #Zientzialari (132) appeared first on Zientzia Kaiera.
MALDI-TOF masa espektrometriaren erabilera polimeroak karakterizatzeko
Masa espektrometria hau barreiatu egin da polimeroen karakterizazioan, masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polidispertsitatea eta kateen muturrak jakitea lor daitezkeelako, hain zuzen ere.
Lan honetan MALDI/TOF zenbait polimeroen karakterizazioa aztertuko da. Zehazki, polimero hauen karakterizazioa erakutsi da: Poliestireno (PS) homopolimeroa eta Latemul, kopolimeroa.
PS homopolimeroaren MALDI espektroa aztertuz, ikus daiteke C4H9-(C8H8)n-H estrukturari lotuta dagoela (1. irudia), hau da, mutur taldeak C4H9 eta H dira eta monomero bakarrez osaturik dago, estirenoa (St, C8H8). Monomeroaren kopurua n letraz seinalatzen da.
1. irudia: PS-aren MALDI espektroa. (A) Espektro osoa 10000-15000 Da masa artean. Egitura eta formula molekular orokorra ere erakusten dira.
Espektroaren gailur bakoitzak 1. Ekuazioari dagokio, monomero kopuru desberdina nSt letraz adierazten da eta, AgTFA gatza erabili denez, espektroan agertzen den gailur bakoitza zilarra aduktuarekin batera detektatzen da, horregatik MAg agertzen da ekuazioan.
(m/z)kal = nStMSt + MH + MButiloa+ Maduktoa (Ag). (1)
Non (m/z)kal, gailur bakoitzarentzat kalkulatutako balioa; n, monomero kantitatea; M, masa molekularra; eta St, estirenoa dira. Kalkuluak egiteko erabili diren masa molekularrak hauek dira: MSt = 104.06, MH = 1.007, MButiloa = 57.07 eta MAg = 106.90 Da.
Bestalde, Latemul PD-104 kopolimero komertzialaren (Kao Chemicals) analisia burutu da. Konposatu hau emultsionatzaile polimerizagarri moduan erabiltzen da emultsio-polimerizazioetan. Honen egitura jakitea premiazkoa da emultsio-polimerizazioetan partikulen egonkortasun koloidalean duen eraginagatik. Normalean industriak ez du datu gehiagorik errazten eta zaila izaten da konposatu osoa karakterizatzea.
2. irudia: Latemul PD-104 kopolimeroaren MALDI/TOF masa espektroa (1675 g/mol). (A) Espektro osoa 800-2400 Da masa artean.
MALDI espektroa aztertuz polimero honen egitura zehatza jakin dezakegu. Latemul PD-104-k, C5H9O-(C2H4O)n-(C3H6O)m-SO4 egitura dauka (2. Irudia), hau da, mutur taldeak C5H9O eta SO4 dira, eta bi monomero desberdin dauzka: etilenglikola (EG, C2H4O) eta propilenglikola (PG, C3H6O). Monomero bakoitzaren kopurua n eta m letraz seinalatzen da. Espektroaren gailur bakoitzak 2. Ekuazioari dagokio, monomero desberdinak kopuru desberdinekin (nEG eta nPG letraz adierazita). Kasu honetan NaI erabili da gatz moduan eta espektroan agertzen den gailur bakoitza sodioa aduktuarekin batera detektatzen da, beraz, kontuan hartu behar da MNa ekuazioan.
(m/z)kal = nEGMEG + nPGMPG + MSO4 + MC5H9O+ Maduktoa (Na). (2)
Non (m/z)kal, gailur bakoitzarentzat kalkulatutako balioa; n, monomero kantitatea; M, masa molekularra; EG, etilenglikola; PG, propilenglikola. Kalkuluak egiteko erabili diren masa molekularrak hauek dira: MEG = 44.03, MPG = 58.04, MC5H9O = 85.06, MSO4 = 95.95 eta MNa = 22.99 Da.
Ondorioz, masa espektrometria teknika hau erabiliz egiturari buruzko informazio osatua lor daiteke polimeroen mikroegitura eta polimero horietatik eratorritako materialen propietateak ezagutzeko. Masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polidispertsitatea eta kateen muturrak jakitea lor daiteke, hain zuzen ere. Hori dela eta, teknika hau gero eta gehiago barreiatzen ari da polimeroen propietateak hobeto aztertzeko.
Artikuluaren fitxa:- Aldizkaria: Ekaia
- Zenbakia: Ekaia 35
- Artikuluaren izena: MALDI-TOF masa espektrometriaren erabilera polimeroak karakterizatzeko.
- Laburpena: Gaur egun, materialak ezaugarritzekoerabiltzen diren teknikek informazio dezente uzten dute agerian, baina oraindik nahiko zaila da egiturari buruzko informazio osatua lortzea. Informazio hau garrantzi handikoa eta beharrezkoa da modu sakon batean polimero horietatik eratorritako materialen propietateak ezagutzeko. Polimeroak karakterizatzeko, Matrix Assisted Laser Desorption-Ionization Time of Flight Mass Spectrometry (MALDI/TOF MS) sortu zenetik, gero eta gehiago hedatu da teknika honen erabilera arlo desberdinetan. Masa-espektrometria teknika hau hedatu egin da polimeroen karakterizazioan, masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polisakabanatzea eta kateen muturrak ezagutzea lor daitekeelako, hain zuzen ere. Lan honetan MALDI/TOF teknikaren oinarriak labur azalduko dira: masa espektrometroak nola funtzionatzen duen, zein den matrizearen garrantzia, zeintzuk diren matrize ohikoenak… Eta zenbait polimeroren karakterizazio adibideak aztertuko dira. Zehazki, bi karakterizazio-prozedura erakutsiko dira: Gel Permeation Chromatography (GPC) teknikan estandartzat erabiltzen den poliestireno homopolimeroa eta Latemul, emultsionatzaile polimerizagarri komertzial moduan erabiltzen den kopolimeroa.
- Egileak: Antonio Veloso eta Rebeca Sola-Llano.
- Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
- ISSN: 0214-9001
- Orrialdeak: 185-196
- DOI: 10.1387/ekaia.19691
————————————————–
Egileez:
Antonio Veloso eta Rebeca Sola-Llano UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa sailekoak dira eta Antonio Velosok, gainera, Polymaten dabil.
———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.
The post MALDI-TOF masa espektrometriaren erabilera polimeroak karakterizatzeko appeared first on Zientzia Kaiera.
Moko-baleen estrategia bizirik irauteko: isilpeko igeriketa sinkronizatua
Ez da erraza moko-balea edo zifio bat ikustea, eta agian horregatik ere ez dira oso ezagunak. Askotan, hondartzetan hilik agertzen direnean baino ez dira ikusten. Horren arrazoia da normalean sakontasun handiko uretan denbora gehiena ematen dutela. Ez da soilik habitat kontua: tartean biziraupena dago.
Arazoaren muina moko-baleen areriorik handiena da, eta Orcinus orca du izena. Bai, orka. Haiengandik babesteko, moko-baleak gutxitan joaten dira itsasoaren azaletik gertu, eta, egiten dutenean, kontu handiz egiten dute, haientzako arrisku handiko eremua baita. Beste hainbat zetazeok badute abantailaren bat orkei aurre egiteko: balearik handienek tamaina eta indarra dituzte alde. Izurdeek, batera eta arin igeri egiteko gaitasuna. Odontozento klaseko hainbat espeziek, berriz, orkek entzuteko gai ez diren komunikazio-frekuentzia bat erabiltzen dute. Moko-baleen kasuan, sakontasun handietan igeri egitea da haien abantaila, baina, hain ezezagunak izanik, zientzialariek portaeraren atzean gehiago jakin nahi izan dute. Eta ikasi dute.
1. irudia: Izurdeen itxura dute moko-baleek, baina elefante baten tamainan. Ez dira oso ezagunak, denbora gehiena urpean ematen dutelako. (Argazkia: Ivan Dominguez / La Lagunako Unibertsitatea – CC BY 3.0 lizentziapean)
La Lagunako Unibertsitateko (Tenerife) itsas biologoek gidatutako ikerketa batean, moko-baleen portaera aztertu du nazioarteko zientzialari talde batek; atera dituzten ondorioak Scientific Reports aldizkarian ezagutarazi dituzte. Zehazki, bi dira aztertu dituzten espezieak: Cuvier moko-balea (Ziphius cavirostris) eta Blainville moko-balea (Mesoplodon densirostris).
Zetazeoen jarduna jarraitu ahal izateko, sentsoreak jarri dizkiete hiru talde desberdinetako sei animaliari. Lagin gehiago nahiko lituzketen arren, arras zaila da moko-balea bati halako gailu bat txertatzea. Modu horretan, zetazeoek hartzen duten sakontasuna eta urpetik ateratzean hartzen duten ibilbidearen makurdura neurtzeko aukera izan dute, eta egiten dituzten soinuak ere grabatu dituzte.
Datu berrietan oinarrituta, aurretik zituzten hainbat susmo berresteko moduan izan dira, eta gauza berriak ikasteko abagunean egon dira. Ikertzaileek azaldu dutenez, beste zenbait zetazeo espezieren artean ohikoa da kumeak itsas azaletik gertu uztea, taldeko heldu batzuen zaintzapean, uretan murgildu eta janari bila joateko. Baina moko-baleek kumeak ere eramaten dituzte beraiekin. Gainera, modu sinkronizatuan egiten dute, eta isilpean. Soilik sakontasun handiko uretara iristean hasiko dira ekolokalizazioa erabiltzen, janaria aurkitu ahal izateko.
Maila fisikoan, badirudi hori egiteko ondo prestatuta daudela ere. Umeek arren tamaina berdina dute, eta kumeak nahiko handiak dira, jaiotzetik bertatik. Modu horretan, helduekin batera urperatzeko gai dira. Nagusiek kilometro bateko sakontasunera iristeko gaitasuna dute, zenbait kasu berezitan marka hori bizpahiru kilometrora luza daitekeelarik.
Jaistean, 450 metroko sakontasunean hasten dira ekolokalizazioa erabiltzen, eta taldeko kideak sakabanatu egiten dira, ehiza egiteko. Ehiza bukatzean, bildu egiten dira, gorantzako norabidea hartuta arnastu ahal izateko. Urpean bi ordu eta erdi inguru eman dezakete, baina, ugaztunak direnez gero, noizean behin arnasa hartu behar dute, ezinbestean.
Dena dela, goian zain dituzte orkak. Sakontasun handietara iritsi ezin badaitezke ere, orkak gai dira ekolokalizariorako erabilitako deiak entzuteko, eta moko-baleak noiz aterako diren zain geratzen dira, adi-adi.
2. irudia: Moko-baleek erabiltzen duten ibilbidea eta portaera aztertu dituzte, sentsoreak erabilita. Igotzean, 700 metrotik aurrera desbideratzen dira, orken harrapakaritza saihestu nahian. (Irudia: Scientific Reports – CC BY 4.0 lizentziapean / Eraldatuta)
Harrapakariaren eta harrapakinaren arteko beste hainbat harremanetan bezala, hemen ere portaera bitxia garatu dute moko-baleek: itsas azalera bueltatzean, ez dute modu zuzenean egiten, zeharka baizik, bertikalarekiko angelu bat osatuz. 700 metroko sakonetik, gainera, erabateko isiltasuna mantentzen dute. Gainera, pixkanaka joan behar dira, halabeharrez, oxigeno gehiegi ez kontsumitzeko.
Gorantzako bidean, ekolokalizazioa egiteri utzi dioten puntutik kilometro batera atera daitezke. Modu horretan, orkek harrapatuak izateko aukerak gutxitzen dituzte moko-baleek. Kalkulatu dutenez, moko-baleak atera daitezkeen eremuaren %10 baino ezin dute behatu orkek. Hortaz, estrategia hau erabilita, moko-baleek %90 handitzen dute bizirik irauteko aukera.
Dena dela, ikertzaileek argitu dutenez, dena ez da abantaila: ezkutuan ibiltzeko behar izanagatik, itsasoan gora egiteko ordubete inguru behar dute, eta horrek janaria lortzeko denbora kentzea dakar. Ikertzaileen esanetan, janaria lortzeko denbora %35 murrizten zaie, beste zetazeoekin alderatuta.
Hau gutxi balitz, orkak ez dira arerio bakarrak: orka diruditen arren, orka ez direnak ere arazo iturri dira moko-baleentzat. Sonar militarrei buruz ari gara. Orkek erabili ohi dituzten antzeko frekuentziak erabiltzen dituzte, eta horregatik moko-baleek soinu horiek orketatik datozela pentsatzen dute. Ondorioz, izugarrizko ezustekoa hartzen dute, eta ziztu bizian alde egiten dute. Zenbait kasutan, horrek heriotza dakarkie; orketatik babesteko urpean igeri egiteko behar diren eskakizun fisiologikoak hain muturrera eraman behar izanagatik, sonarrek eragindako estresak enboliak eta barneko odoljarioak eragin ahal dizkiete.
Natacha Aguilar de Soto itsas biologoaren hitzetan, ez dago modurik zetazeoek halako alarma baten aurrean hartzen duten izua murrizteko, baina badago aukera gobernuei neurriak har ditzaten eskatzeko, “maniobra militarrak inpaktua izango ez duten eremuetara mugatu ditzaten”.
Eboluzioaren bidean, bada, orkei aurre egiteko moduan egon dira zetazeo bitxi hauek, baina, tamalez, hamarkada gutxietan garatu diren sonarrei egokitzeko denbora nahikorik ez dute izan.
Erreferentzia bibliografikoa:
Aguilar de Soto, N., Visser, F., Tyack, P.L. et al. (2020). Fear of Killer Whales Drives Extreme Synchrony in Deep Diving Beaked Whales. Scientific Reports, 10:13. DOI: https://doi.org/10.1038/s41598-019-55911-3.
———————————————————————————-
Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Moko-baleen estrategia bizirik irauteko: isilpeko igeriketa sinkronizatua appeared first on Zientzia Kaiera.
Diabetesa ulertzeko bidean (eta III): akatsak konpontzen
Irudia: Diabetikoek maiz kontrolatu behar dute odoleko glukosa kontzentrazioa. (Argazkia: Tesa Robbins – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Diabetes mellitusaren ondorioz glukosaren metabolismoaren erregulazioan bi akats nagusi gertatzen dira: pankreak intsulina ez jariatzea -1 motako diabetesa- edo organismoko zeluletako hartzaileak intsulinarekiko sentikortasunik ez izatea -2 motako diabetesa-. Edozein kasutan, diabetikoen ezaugarri komuna odoleko glukosa kontzentrazioa altua izatea da eta, hortaz, arazoa tratatzen ez bada, hainbat osasun-arazo ekar ditzake. Odoleko glukosa kontzentrazio altuaren ondorioz, diabetikoen gernua ohikoa dena baino gozoagoa da. Hain zuzen ere, 1776. urtean jakin zuten glukosa zela gernuaren zapore gozoaren erantzulea, baina, XIX. mendera arte ez zen lortu gernuko glukosa kontzentrazioa neurtzeko metodorik.
Era berean, 1869. urtean Paul Langerhansek egun Langerhasen irlak izenarekin ezagutzen ditugun pankreako zelula-multzoak ezagutzera eman zituen haren tesian. Orain badakigu irla horietan ekoizten dela intsulina -glukosaren metabolismoa erregulatzen duen hormona-, baina jakina, orduan ez zuten hori ezagutzen. Hirugarren ezagutza aipagarria hauxe da: 20 urte geroago, Joseph von Mering eta Oskar Minkowskik zenbait esperimentu egin zituzten txakurren pankreak aztertzeko. Hobeto esanda, txakurren pankreak erauzita jakin zuten pankrearik ez zuten txakurrek egarri eta pixagura handia zutela eta haien gernua gozoa zela. Ondorioa nabarmena zen: pankrearik gabeko txakurrek diabetikoen antzeko sintomak eta ezaugarriak zituzten.
Iraultza 1921. urtean iritsi zen. Frederick Banting eta Charles Best ikertzaileek ordura arteko ideiak elkartu zituzten eta pankrearen substantziak bilatzen hasi ziren. Bazekiten pankreak zerbait izan behar zuela eta horren gabeziak diabetesa sortzen zuela. Substantzia hori lortzeko, 1921eko maiatzean lehen esperimentuak egin zituzten. Lehen pausoa txakurren pankreako hodiak ixtea izan zen. Horrela, txakurraren pankreak intsulina ekoizten zuen, baina, pankrean bertan pilatzen zen -une hartan substantzia horri isletina deitu zioten, Langerhasen irletan ekoizten zelako-. Esperimentuaren bigarren fasean, beste txakur batzuk hartu eta pankrea kentzen zieten. Diabetesa agertzea itxaroten zuten eta, orduan, hasierako txakurren pankreatik erauzitako substantzia –intsulina– ematen zieten. Horrela lan eginda, txakurren bizitza luzatu zuten eta diabetesa kontrolatu ahal izan zuten.
Banting eta Bestek animalien intsulina gizakietan erabiltzea posible izan zitekeela pentsatzen zuten eta egun badakigu zuzen zeudela. Gizakion intsulina eta txerriena edo behiena oso antzekoa da. Desberdintasun txiki honi esker, txerrien pankreatik erauzitako intsulina sendagai gisa erabili izan da diabetikoak tratatzeko, baina, 1921ean oraindik ez zekiten posible izango ote zen. Lehen saiakuntza Leonard Thomson gazte diabetikoarekin egin zuten. Txakurren pankreatik erauzitako substantzia eman zioten eta hasiera batean erreakzio alergikoa izan bazuen ere, aurrera jarraitu zuten. Bigarren aldian, purifikatutako intsulina eman zioten eta, oraingoan bai, hobekuntza txikiak ikusten hasi ziren. Tratamenduarekin jarraituz, hilzorian zegoen Leonard Thomsonen bizitza beste 13 urtez luzatzea lortu zuten.
Iraultza izugarria izan zen eta horrek azaltzen du zergatik jaso zuten 1923an Medikuntzako Nobel saria. Pixkanaka ikerketa gehiago egin ziren eta metodoak hobetuz, animalien pankreak erabili ziren intsulina erauzteko. Modu horretan, intsulinarik jariatzeko gai ez ziren diabetikoei ematen zitzaien odoleko glukosa kontzentrazioa murrizteko. Azken batean, organismoak duen mekanismo berdina erabiltzen zuten, baina, pankrea kanpotik hartzen zuten. Gaur egun beste bide batzuk erabiltzen dira intsulina lortzeko eta ingeniaritza genetikoari esker bakterio eta legamiek ekoizten dute intsulina -bai, sendagai gisa erabiltzen den intsulina transgenikoa da-. Intsulinaren aurkikuntzaren ondoren, diabetesaren tratamendurako hiru lerro zeudela jakin zuten -eta gaur egun ere, 1921ean bezala, horrela izaten jarraitzen du-: kirola, dieta eta sendagaiak. Garrantzitsua da esatea, gainera, 2 motako diabetesa sendatu daitekeela ohitura onak hartzen edo berreskuratzen badira. 1 motakoaren kasuan, aldiz, gaixotasun autoimmune denez gauzak ez dira hain errazak. Hala ere, pankreako transplanteak eta bestelako tratamendu zelularrak ere izan badira.
Zalantzarik gabe, diabetesari aurre egiteko modurik eraginkorren prebentzioa da: dieta eta kirola. Batez ere, jakinda 2 motako diabetesa dela ugariena, alegia, ohitura txarren ondorioz agertzen dena. Hala ere, intsulinaren erabilpena ezinbestekoa da milaka gaixorentzat eta, hori gabe, diabetesak heriotza azkarra eragingo luke. Era berean, intsulinaren aurkikuntza prozesuan ondo ikusten da zientziak nola funtzionatzen duen: ikertzaile askok aurretik egindako lanik gabe, Banting eta Bestek ez zuten 1921erako intsulina lortuko eta Leonard Thomson, beste asko bezala, diabetesak jota hilko ziren. Zorionez, gauzak asko aldatu dira.
—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–
Diabetesari buruzko artikulu-sorta:
- Diabetesa ulertzeko bidean (I): glukosaren metabolismoa
- Diabetesa ulertzeko bidean (II): metabolismoan akatsak daudenean
- Diabetesa ulertzeko bidean (eta III): akatsak konpontzen
The post Diabetesa ulertzeko bidean (eta III): akatsak konpontzen appeared first on Zientzia Kaiera.
Prestakuntza hobea duten pertsonek osasun hobea ere badute
Alabaina, duela lau hamarkada baino gehiago, Samuel Preston demografoa eta soziologoa konturatu zen aldagai horien arteko erlazioa ez zela uste bezain sinplea. Egiaztatu zuen herrialde askotan biztanleen bizi-itxaropena ez zetorrela bat eskema horrekin eta, horretaz gain, ikusi zuen XX. mendean zehar, bizitza-luzera aberastasunaren hazkundearen efektuz espero zitekeena baino handiagoa zela. Eta, orduan, pentsatu zuen agian guztia ez zegoela diru-sarreren mailaren mende. Proposatu zuen osasun kondizioek izandako hobekuntzak eta medikuntzan gertatutako aurrerabideak –faktore ekonomikoen araberakoak ez erabat– izan zirela bizi-itxaropena handiagotzearen eragile nagusiak. Hamarkada bat geroago, John C. Caldwell demografoak ikusi zuen eskualde pobreetan (adibidez, Indiako Keralan, Sri Lankan eta Costa Rican) bizi-itxaropenak nabarmen egiten zuela gora osasun zerbitzuak hobetzeaz gain emakumeek hezkuntzarako sarbidea zuten tokietan.
Irudia: Hezkuntza maila eta osasunaren arteko harremana ikertu zuten 2018an Wolfgang Lutz eta Endale Kebede ikertzaileek. Lortutako emaitzen arabera hainbat egilek adierazitako diru-sarreren eta osasunaren arteko korrelazio estatistikoa faltsua izan litekeela ikusi zuten. Ikerketan adierazi zuten hezkuntza maila hobea dela osasun hobearen eta diru-sarrera gero eta handiagoen funtsezko determinatzailea. (Argazia: Steffen Eckart. Iturria: Pixabay.com)
Datu horiek eta beste azterlan batzuetan ikusitakoa kontuan izanik, Wolfgang Lutz eta Endale Kebede ikertzaileek osasunaren eta bizi-itxaropenaren baldintzatzaile nagusia identifikatzen saiatu ziren, eta, horretarako, oso aberastasun maila desberdinak dituzten 174 herrialderen datuak baliatu zituzten; datuak, 1970‑2010 tartekoak, bost urteko tartetan sailkatu zituzten azterlanerako. Azterlan horretan, jaiotzean bizi-itxaropenean eta haurren heriotza-tasan eragina izan dezaketen bi faktore hartu zituzten kontuan: batetik, herrialdeen batez besteko aberastasun maila (pertsona bakoitzeko barne produktu gordina); bestetik, biztanleriaren hezkuntza maila (azterlan batean, 15 urtetik gorakoen eskolatze urteak; bestean, 20-39 urteko emakumeen eskolatze urteak).
Datuen azterketa estatistikoen arabera ondoriozta daitekeenez, hezkuntza mailak diru-sarreren mailak baino askoz ere hobeki azaltzen du biztanleriaren osasun egoera. Ondorio hori azaltzeko beste modu bat da, jendearen hezkuntza maila herrialdearen aberastasun maila baino garrantzitsuagoa dela haurren heriotza-tasa eta bizi-itxaropenean. Ikertzaileek proposatzen dute hezkuntza mailak irizpide hobea ematen diela pertsonei, osasunarekin loturiko ondorioak dituzten erabakiak hartzeko orduan, dela elikadurari dagokionez, dela bizi ohitura orokorrei gagozkiela. Aberastasun mailaren efektua ez litzateke benetakoa izango; aitzitik, egileen hitzetan, lotura faltsua izango litzateke: herrialde aberatsenetan jendea hobeto prestatuta egotearen ondorioa litzateke diru-sarreren mailaren eta osasun-egoeraren arteko erlazioa.
Azterlanak ez du kontuan hartzen osasun sistemara bideratzen diren baliabideek bizi-itxaropenean duten eragina. Baina, jada azaldu den bezala, zenbat eta handiagoa izan biztanleen prestakuntza maila, orduan eta handiagoa izango da herrialdearen aberastasuna eta, horrenbestez, gehiago dira osasun sistemara bideratzen diren baliabideak. Berriz ere agerian geratzen da prestakuntzan baliabideak inbertitzea oso errentagarria dela. Prestakuntza ona duten pertsonen bizitza ez ezik, biztanleria osoarena ere hobeagotzen du.
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Prestakuntza hobea duten pertsonek osasun hobea ere badute appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #291
Esteban Abad Holgado CSICeko kimikaria elkarrizketatu dute Berrian, Zaldibarko luiziaren harira. Zabortegiko suteetako kearen bidez airera zabaldu diren partikulak (dioxinak eta furanoak) kezka dira. Horiei buruz hitz egin du adituak: “Toxikoak dira; kontrolatu egin behar dira maila apaletan ere. OME Osasunerako Mundu Erakundeak berak esana du minbizia eragiten dutela; disruptore endokrino ere badira”. Halere, kimikariak dio ez zaiola aparteko larritasunik eman behar egoerari: “Kezka iturri dira dioxinekiko esposizio iraunkorrak. Kasu honetan, hamar-hamabi eguneko esposizio bati buruz ari gara; ezin dugu esan hori iraunkorra denik”.
Berriki publikatu den ikerketa batek aditzera eman du permafrostean zein izotz-geruzen azpian bilduta dagoen metanoa askatzeak ez duela izango orain uste den bezainbesteko eragina klima-aldaketan. Ondorio horretara iristeko, zientzialari talde batek duela 18.000-8.000 urte inguru, Antartikako izotzetako aire-burbuiletan bildutako metanoa aztertu du. Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue xehetasunak.
OsasunaAurreko artikulu batean, Josu Lopez-Gazpiok glukosaren metabolismoan intsulinak duen garrantzia azaldu zigun. Eta oraingoan, erregulazio horretan akatsak daudenean gertatzen dena izan du mintzagai. Jakina denez, glukosaren metabolismoa intsulinak erregulatzen du eta bere funtzio garrantzitsuena glukosa odoletik zeluletara igarotzen laguntzea da. Baina pankreak intsulinarik jariatzen ez badu, zeluletako paretetan dauden glukosa garraiatzaileak ez dira behar bezala aktibatzen eta glukosa ez da modu eraginkorrean sartzen zeluletara. Horri 1 motako diabetesa deritzo.
Tontakeria bat dirudi baina aireportuetatik igarotzen diren bidaiariek eskuak ondo garbitzen badituzte, gaitz infekziosoen hedapena murriztu daiteke. Hala adierazi dute Massachusettseko Teknologia Institutuko ikertzaileek. Proposatu dutenez, munduko hamar aireportutan eskuak garbitzeko tasa handitze soilarekin, gaitz biral baten zabalkuntza asko murriztuko litzateke. Informazio guztia Juanma Gallegoren artikuluan.
Berdeguneetatik hurbil bizitzeak menopausia atzeratzen duela erakutsi du ikerketa batek. Datuek argitu digute bidea: hurbil bizi diren emakumeek urrun bizi direnak baino 1,4 urte geroago izaten dute menopausia. Ikertzaileek azaldu dutenez, menopausia hasteko adinean hainbat faktorek dute eragina, hala nola genetikak eta bizi-ohiturek; tabakoa erretzeak, obesitateak, jarduera fisikoa egiteak, etab. Berdeguneen faktoreak kortisolarekin du harremana Elhuyar aldizkarian irakur daitekeenez.
PaleontologiaNeanderthal heldu baten gorpuzkiak topatu dituzte Hego Kurdistanen, inguruan polen arrastoak dituela, eta hori hileta errituak frogatzeko aztarna bat izan daiteke. Cambridge Unibertsitateko laborategietara eraman dute gorpua, haren berreraiketa digitala egiteko. Halaber, ikertzaile taldea leizean aurkitutako sedimentuak ere aztertzen ari da, Berriaren artikuluaren arabera.
AstrofisikaLehenengo aldiz, eguzki-sistematik kanpoko planeta batek bere izarrean eragin ahal izan dituen aurorak identifikatu dituzte. Hala, exoplaneta berri bat aurkitu dutela adierazi dute. Elhuyar aldizkaria azaldu digu LOFAR erabilita –Europan zehar banatutako 20.000 irrati-antenen sarea– hauteman dutela GJ 1151 izar nanoan eztanda aurorarra. Oraingoz hipotesi bat da horren aurkikuntza.
FisikaAntihidrogenoaren propietate fisiko bat doitasun handiz neurtzea lortu dute CERNeko zientzialariek. Ikusi dute propietate hori ohiko hidrogenoaren parekoa dela eta horrekin ikertzaileek berretsi dute materiaren eta antimateriaren arteko simetria. Elhuyar aldizkariak azaldu digunez, antihidrogeno atomo batean dauden bi energia-mailaren arteko aldea neurtu dute eta hidrogenoan atzeman daitekeen alde hori antihidrogenoan ere dagoela frogatu dute.
MikrobiologiaLurpeko biosferari (mikrobio materia iluna deitzen zaio) arreta jarri dio Tennesseeko Unibertsitateko ikertzaile talde batek; izan ere, mikrobio horien populazioa lehen aldiz kalkulatu du. Datuak harrigarriak dira oso: organismo horiek guztiak 2 mila milioi km³-ko arroka bolumenean banatuta daude (Lurreko ozeano guztiek okupatzen duten bolumenaren bikoitza), Lurreko mikrobio-bizitzaren %70 izango litzateke. Nolakoak dira mikroorganismo horiek? Ez galdu artikulu interesgarria hau!
KimikaTeknologia arloan, material porotsuak lortzeko nahia gero eta handiagoa da. Material horien artean ezagunak dira zirkonio-MOFak (ingelesez metal-organic frameworks), propietate bikainak dituelako eta bere sendotasunagatik. Halere, azken urteotan, MOFen aurrerakuntza horrekin lotuta berezko arazoak ere ageri dira, haien artean ezegonkortasun kimikoa eta termikoa. Egun, zientzialariak sendoagoak diren MOFen bila ari dira, artikuluan irakur daitekeenez.
Emakumeak zientzianUPV/EHU Euskal Herriko Unibertsitateko fisika eta matematika departamentuetan emakumeek jasaten duten diskriminazioari buruzko ikerketa bat abiatzea pentsatu zuen Nastassja Ciprianik (Erroma, 1987). Emakunderen beka bati esker, datuekin hori frogatu du. Fisika eta matematika departamentuetako maila guztietako ikertzaileei eta irakasleei galdetuta, gehienek ez zuten ikusten emakumeen diskriminazioa. “Jende askok uste du diskriminazioa sexu jazarpen esplizitua dela”, dio Ciprianik. Ez galdu Berriako elkarrizketa interesgarri hau!
Jone Uria Albizuri matematikan doktorea elkarrizketatu dute honetan Unibertsitatea.neten. Egun BCAM-en ari da doktoretza ondoko ikertzaile gisa, Neurozientzia Matematiko, Konputazional eta Esperimentalen lan taldean. Bertan, neurozientzia ikuspuntu matematiko batetik aztertzea dute helburu. Horretaz gain, elkarrizketa honetan, bere matematikarekiko zaletasunaz eta egindako ikerketaz eta tesiaz mintzatu da.
Iraganera jauzi eginez, Jean Sammet informatikaria ezagutzeko aukera izan dugu artikulu honen bitartez. Zenbakiak maite zituen eta arlo konputazionalean murgildu zen: COBOL (COmmon Business Oriented Language) eta FORMAC (FORmula MAnipulation Compiler) programazio-lengoaiak diseinatu eta garatzeagatik bilakatu zen aitzindari.
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #291 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #296
Arroparen etiketak ez nabaritzea da ohikoena. Jantzi ostean denbora pasata, arropa bera ez nabaritzea da ohikoena. Ohitze deitutako mekanismoa da hau, bizitzarekin aurrera egitea ahalbidetzen duena. Berdin funtzionatzen du, baina, autismoa duten pertsonengan? JR Alonsoren Habituation and autism
Argumentazio bide bati eusteko arazo batzuk ebakuntzarekin konpondu daitekeen zioa izan dezakete: minbizia. How a meningioma can make you lose your train of thought while speaking Cheyenne Svaldiren eta Adrià Rofesen eskutik.
Hall efektu kuantikoak dirudien baino kontribuzio gehiago ditu. Horietako batzuk errelatibistak dira eta argiaren abiaduraren araberakoak dira. DIPCren An additional contribution to the spin Hall effect induced by an electric current.
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #296 appeared first on Zientzia Kaiera.
Jean Sammet (1928-2017): programazioaren lengoaiak argitu zizkigun emakumea
1. irudia: Jean Sammet informatikaria aitzindaria izan zen konputazio lengoaien alorrean. (Argazkia: SDTimes)
Batzuek akaso, programazioa, alor gisa alegia, kaotiko eta nahasi samar ikusiko dute; miopiadun batek betaurrekoak kentzean sentituko lukeen sentsazioa bailitzan. Ez zitzaion, alabaina, estatubatuar informatikariari horixe gertatu, hark zenbakiak maite zituen eta. Agian, gainerakoak horrenbeste harritzen dituen horrek gidatuta aukeratu zuen Matematika, eta helburu bakarra izan zuen: jende guztiak gai izan beharko luke ordenagailu batekin komunikatzeko.
COBOL (COmmon Business Oriented Language) eta FORMAC (FORmula MAnipulation Compiler) programazio-lengoaiak diseinatu eta garatzeagatik bilakatu zen Sammet aitzindari arlo konputazionalean. Halaber, ACM (Association for Computing Machinery) elkarteko fundatzailea eta lehenengo zuzendaria izan zen.
Uko egitetik liluraraJean Sammet 1928an jaio zen New Yorken. Bere gurasoak, Harry eta Ruth Sammet, abokatuak ziren. Euren alabaren nahia Bronx High School of Science-n ikastea zen, hiriko eskola ospetsuenetarikoan, alegia, baina ez zuten onartu emakumea izateagatik. Hortaz, Julia Richman High School ikastetxean eman zuen izena. Horren ondotik, Matematikako gradua ikasi zuen Mount Holyoke Unibertsitatean. 1948an, titulua lortzeaz gain, arlo horretako klaseak eman zituen laguntzaile gisa. Urtebete geroago, matematikako masterra egin zuen Illinoisko Unibertsitatean.
Ordenagailuen munduak ez zuen batere erakartzen hasieran, alor horri uko egitetik oso gertu zegoen, baina ikasketa akademiko gisa ezarri zutenean, iritziz aldatu zuen. Izan ere, Jeanek 2000. urteko elkarrizketa batean azpimarratu zuen moduan, ordenagailu bat ikusten zuen bakoitzean pentsatzen zuen ez zuela “hardware-pieza lizun horrekin” zerikusirik izan nahi. Batzuetan, norberaren uste osoa zalantzan jarri, eta hasieran pentsatzen zenuenaren kontrakoa egin behar da. Hori dibertigarriagoa da.
1951n, Metropolitan Life Insurance enpresan hasi zen lanean. Urtebete baino ez zuen eman bertan, irakasle izatea nahiago baitzuen. Hala, irakaskuntzan murgildu zen, eta Columbiako Unibertsitatean eman zituen klaseak. Bere programatzaile-lanari dagokionez, esan beharra dago hiru espaziotan garatu zuela. Lehenik, 1955ean, Sperry Gyroscope enpresan hasi zen, eta programatzaileen lehen taldea ikuskatu zuen bertan. Edonola ere, ez zuen alboratu irakasle-lana, horrek ere asebetetzen baitzuen. Modu honetan, 1956 eta 1958 bitartean, Adelphi Unibertsitateko graduondoko batean, Ordenagailuen programazioa ikasgaiaz arduratu zen.
2. irudia: Jean Sammet informatikaria, 1979. urtean hitzaldi bat eman aurretik Marylandeko Unibertsitatean. (Argazkia: Nytimes.com / Ben Shneiderman)
Bigarrenik, Sylvania Electric Products enpresan kontratatu zuten eta 1961era arte iraun zuen bertan. Hasieran, oinarrizkoak ziren lanak egin zituen, adibidez, MOBIDIC (MOBIle DIgital Computer) ordenagailuaren softwarearen garapena kudeatu zuen. Ordenagailu hori AEBtako Seinaleen Armada-gorputzarentzat eraiki zuten. Oro har, enpresa hartan, matematikariak postu ugari izan zituen; aipagarriena da COBOL programazio-lengoaia garatu zuen taldeko kide izan zela. Mundu guztiak bere ordenagailuan erabil zezakeen lengoaia zen COBOL, baina, kontuan hartu behar da sistema hori negozio kontuetarako bideratuta zegoela batez ere. Sammetek hobekuntzak egin zituen, unibertsalagoa bihurtu zuen sistema, gainontzeko arloetan ere erabili ahal izateko, hala nola, bankuetan eta osasunean.
Azkenik, 1961ean, IBM taldean hasi zen lanean; bertan, Bostoneko Programazio Zentroa kudeatzea eta antolatzea izan zuen helburu. Kalkulu sinbolikorako erabili zen lehenengo lengoaia eta programazio-sistemaren (FORMAC) garapena zuzendu zituen. Horretaz gain, programazio-lengoaiaren teknologiako gerente bilakatu zen Sammet 1965ean, aipaturiko enpresako sistema-garapenen departamentuan. Geroago, ADA programazio-lengoaia sortzeko proiektua zuzendu zuen.
Eskuliburu bat eta goraipamen ugariUrteetan zehar egindako lan eta ezagutza guztiak Programming Languages: History and Fundamentals liburuan (1969) bildu zituen, programazio-lengoaien inguruan idatzitako oinarrizko eskuliburuan. Argitalpenaz gain, ugariak izan ziren jaso zituen goraipamenak programazio alorrean egindako lanagatik. 1974an, ACMren (Association for Computing Machinery) lehendakari izateko hautatu zuten (bi urte igaro zituen karguan). Horretaz gain, 1978an, SIGPLAN izeneko elkartea zuzendu zuen, ACMren barruan zegoen erakundea, hain zuzen ere.
1977an, Konputazioaren Historiaren batzordea antolatu zuen American Federation of Information Processing Societies (AFIPS) izeneko elkarterako. Gainera, Sammet bertako zuzendaria izan zen. Halaber, Estatu Batuetako Ingeniaritza Akademiako kide izendatu zuten. Urtebete geroago, honoris causa doktoretza eman zioten Mount Holyoke Unibertsitatean. Horretaz gain, Bostoneko Ordenagailuaren Museoko Administrazio Kontseiluko kide bilakatu zen.
1988an erretiroa hartu eta gutxira, Ada Lovelace Saria jaso zuen, Konputazio alorrean lan egiten duten Emakumeen Elkartearen eskutik. Aipaturiko sari eta errekonozimendu askok ziurtatzen dute Sammetek egindako lan aitzindaria, bera izan baitzen programazio-lengoaien munduan bide-urratzaileetako bat. Sariei dagokienez, nabarmentzekoak dira, alde batetik, IEEE Institutuak (Institute of Electrical and Electronics Engineers) 2009. urtean eman zion saria, eta bestetik, 2013an National Center for Women & Information Technologyren (NCWIT) eskutik jaso zuena.
Badira euren lanaren bitartez besteon bizitza erraztea lortzen duten pertsonak. Sammet izango genuke horren adibide. Haren lanak eta programazio-lengoaien erabilerak erraztu egin zuten gizakien eta makinen arteko harremana; bat-batean, ordenagailuak lan batzuk egiteko tresna eraginkorrak bihurtu ziren. Hiru urte pasa dira ikertzaile estatubatuarra hil zenetik, baina bere ondareak bizirik dirau. 50eko hamarkadan fikzioa zirudien erronka gainditzea lortu zuen.
Iturriak:
- Computer History Museum, Jean Sammet.
- El Mundo, 2017ko ekainaren 5a: Muere Jean Sammet, pionera de los lenguajes de programación.
- Foro Histórico de las Telecomunicaciones, Sammet, Jean E.
- The New York Ties, 2017ko ekainaren 4a: Jean Sammet, Co-Designer of a Pioneering Computer Language, Dies at 89.
———————————————————————–
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————–
The post Jean Sammet (1928-2017): programazioaren lengoaiak argitu zizkigun emakumea appeared first on Zientzia Kaiera.
Zirkoniozko material porotsu berriak: egitura sendoen bila
1. irudia: Zr-MOFek basamortuan uraren lorpena ahalbidetu dute. 2018. urtean,.
MOFak (ingelesez metal-organic frameworks) ordena handiko material hibrido porotsuak dira, metalez eta estekatzaile organikoz osatutako koordinazio-konposatuen sare hedatuak. Konposatu horietako sare-nodoak ioi metalikoz edo kluster metalikoz osatuta daude. Kluster horiei bigarren mailako eraikin-unitate deritze, edo SBU (ingelesez, secondary building units). Barruko metalaren arabera mota askotako SBUak daude, MOFen eraketan faktore determinatzailea izanik. Nodoen arteko konexioetan estekatzaile organikoak zubi gisa agertzen dira (nagusiki azido karboxilikoak), eta koordinazio-loturen bidez SBUekin lotuta geratzen dira. Antolamendu horren ondorioz porotasun iraunkorra duten sare irekiak sortzen dira, kristalezko esponja molekularrak antzekoak direnak.
2. irudia: Plastilinaz eta zotzez eratutako MOFa. (Irudia: Luz Fidalgo).
Hurrengo analogia hau argigarria izan daiteke. Demagun plastilina bolatxoak eta zotzak ditugula. Bolatxo batean 90 graduko angelua eratuz lau zotz sartuko ditugu eta zotz bakoitzari beste bolatxo bat gehituko dugu. Jarraian bolatxo bakoitean posizio berdinean beste hiru zotz kokatuko ditugu. Hiru dimentsioetan prozedura honi jarraituz, espazioan hedatzen den sare porotsu bat eratuko da, 1.irudian agertzen den moduan. Bolatxoak Zr-klusterrak badira eta zotzak ligando organikoak, horra hor gure Zr-MOFa!
Ikusgarriak dira eskaintzen dizkiguten aukerak bai metalari bai estekatzaile organikoari dagokienez. Hain aldakortasun handiak milaka konposatu sortzeko modua ematen du, eta CSD (Cambridge Structural Database) datu-basean 84000 mila MOFen egiturak agertzen dira. Konposatu horiek porotsuak izan daitezke beren bolumenaren % 90 arte, eta BET (Brunauer-Emmmett-Teller) azalera espezifikoari dagokionez, MOF bat azukre-koskor bat izatekotan sei futbol-zelaiei dagokiena izango litzateke. Harrigarria!
Azken urteotan, MOFen aurrerakuntza horrekin lotuta berezko arazoak ere ageri dira, haien artean ezegonkortasun kimikoa eta termikoa. Hori dela eta, propietate horiek areagotu nahian izugarrizko esfortzuak egin dira eta zientzialariak sendoagoak diren MOFen bila ari dira. Abiapuntua konposatu horietako loturek irmotasuna irabaztea da eta xede horretarako Zr(IV) MOFak baliagarriak izan daitezkeela egiaztatu dute.
Zirkonioak oxidazio-egoera, karga-dentsitatea eta eratzen dituen loturen polarizazioa altua du. Faktore horien ondorioz, Zr(IV)-aren eta karboxilato anioien artean afinitate handia sortzen da.
Zr-MOFen lotura honen sendotasunaren lehendabiziko froga 2008.urtean lortu zen, Osloko unibertsitateko Cavka eta lankideek Zr(IV)-MOFaren sintesi berria argitaratu zutenean. 2. irudian ikusten dira UiO-66, UiO-67 eta UiO-68 deritzen MOFak, guztietan SBU bera agertzen denez, Zr6(µ3–O)4(µ3–OH)4(CO2)12. Konposatu horiek guztiek ohiz kanpoko portaera dute. Beraren agerpenak iraultza bat ekarri zuen ikerkuntza-eremu honetara.
3. irudia: Zr(IV)-MOF a) Cu-aren gelaxka-unitatea; b) UiO-66-ren egitura; c) UiO-67-ren egitura; d) UiO-68-ren egitura. (Iturria: DOI: 10.1021/ja8057953)
4. irudian azken urteotan izugarrizko garapena izan duten MOFen aplikazio batzuk ageri dira. Nanoteknologia arloan, ere, agertzen ari dira nano-MOF motako konposatuak.
4. irudia: MOFen zenbait aplikazio.
Ikerketa-talde askok Zr-MOFek duten propietateen artean adsortzioarekiko selektibotasuna azpimarratu dute. Adibidez, CO2/CH4 eta CO2/N2 nahasketekin egindako lana, negutegi-efektuan gas horiek duten eraginagatik.
Bestalde, Zr-MOFek basamortuan uraren lorpena ahalbidetu dute. 2018. urtean, Omar Yaghy eta lankideek garatutako gailuan, gaueko aire hezea adsortzioz eta egunean geroko kondentsazioz, 200mL MOF-Kg-tik eskuratu dute.
Azkenik, Zr-MOFak aplikazio biologikoetarako bereziki egokiak dira, bio-bateragarritasun bikaina baitute eta farmakoen askapenean erabiliak dira. Zalantzarik gabe, Zr-MOFak etorkizun handiko materialak dira.
Gehiago jakiteko:
- Chen, Zhijie, et al., (2019). Reticular chemistry in the rational synthesis of functional zirconium cluster-based MOFs. Coordination Chemistry Reviews 386 (2019) 32–49. DOI: https://doi.org/10.1016/j.ccr.2019.01.017
- Fathieh, Farhad, et al., (2018). Practical water production from desert air. Science. Advance, 4. DOI: https://doi.org/10.1126/sciadv.aat3198
- Aldizkaria: Ekaia
- Zenbakia: Ekaia 35
- Artikuluaren izena: Zirkoniozko material porotsu berriak: egitura sendoen bila.
- Laburpena: MOFak (ingelesez metal-organic frameworks) ordena handiko material hibrido porotsuak dira, ioi metalikoz eta estekatzaile organikoz osatutako koordinazio-konposatuen sare hedatuak. Azken urteotan, material porotsuek teknologiaren arloan izan duten interes handiak sustatuta MOF konposatuen aurrerakuntza handia izan da. Hala gertatzeko arrazoien artean berezko ezaugarri eta propietate interesgarriak daude, baita aplikazio ugari eta askotarikoak ere. Aurrerakuntza horrekin lotuta MOFen arazoak ere ageri dira, haien artean ezegonkortasun kimikoa eta termikoa. Hori dela eta, zientzialariok sendoagoak diren MOFen bila ari gara, eta, ildo horri dagokionez, Zr-MOFak adierazgarriak dira beren ohiz kanpoko portaeragatik. Zalantzarik gabe, etorkizun handiko materialak dira.
- Egileak: Luz Fidalgo Mayo.
- Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
- ISSN: 0214-9001
- Orrialdeak: 165-183
- DOI: 10.1387/ekaia.19546
————————————————–
Egileez:
Luz Fidalgo Mayo UPV/EHUko Farmazia Fakultateko Kimika Ez-Organikoa sailekoa da.
———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.
The post Zirkoniozko material porotsu berriak: egitura sendoen bila appeared first on Zientzia Kaiera.
Orriak
- « lehenengoa
- ‹ aurrekoa
- …
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- …
- hurrengoa ›
- azkena »