Asteon zientzia begi-bistan #298
Koronabirus berriak eragin duen osasun krisi honetan, adituek testak egitearen garrantziaz hitz egin dute. Baina zeintzuk dira test horiek? Zer detektatzen dute? Zein da proba hauen fidagarritasuna? Horien inguruan mintzatu da Iosu Razquin Biologian doktorea. Kontuan izan behar dugu, oro har, bi multzo handitan banatzen direla: birusa zuzenean detektatzen duten teknikak eta modu ez-zuzenean egiten dutenak. Aukera paregabea duzue testen inguruko xehetasunak artikulu honetan irakurtzeko!
Azalpen honi jarraiki, Berriak ere argitaratu du gida bat testak hobeto ezagutzeko.
SARS-CoV-2 birusaren jatorria saguzarretan egon daitekeela zabaldu da. Egoera honen aurrean, Joxerra Aihartza zoologo eta UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko irakasleak esan du Berrian birusa genetikoki aztertu dela, eta, “orain arte topatu diren birusekin konparatu ostean, antzekoena saguzarretan topatutako birus bat omen da”. Halere, gaineratzen du gakoa ez dela birusa nondik etorri den jakitea, baizik eta nola egokitu den birus hori gizakioi ere kalte egiteko.
Hainbat hipotesi ezagutu ditugu birusaren jatorriaren inguruan. Batzuek diote laborategi batean sortu zela, baina ikertzaile batzuek jada jakinarazi dute hori gezurra dela. Eta laborategi batean ez bada sortu, non izan da? Honako hiru teoria hauek ezagutzen dira oraingoz: lehenengoa, hautespen naturala gordeleku animalia batean gertatu izana; bigarrena, hautespen naturala gizakietan gertatzea, eta hirugarrena, hautespen hori animalietatik gizakira salto horretan izatea. Berrian informazioa.
Holandako Osasun Publikoaren eta Ingurumenaren Institutu Nazionalean egindako ikerketa batek ezagutzera eman du SARS-CoV-2 koronabirusa hondakin-uretan detektatu izan dela. Ikerketa horretan esan dute gainera hondakin-uren monitorizazioa estrategia egokia dela biztanlerian birusaren infekziorik dagoen detektatzeko. Espainian ere hondakin-urak izan dituzte jomugan: Valentziako ikertzaile talde batek test bat garatu du hondakin-uretan SARS-CoV-2a dagoen atzemateko. Berrian honen ingurukoak.
Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) nazioarteko lankidetza-ekimen bat abiatu du COVID-19ren aurkako txerto baten garapena bizkortzeko. Erakundeak adierazi du pandemia hau kontrolatzeko beharrezkoa dela txerto bat lortzea. Egitasmo honetan zientzialariak, medikuak, finantzatzaileak eta ekoizleak daude. Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue xehetasunak.
COVID-19ren aurkako borrokan funtsezkoak diren diziplina batzuei buruz hitz egin digu Juan Ignacio Pérez Iglesiasek, hala nola birologia, genetika molekularra –honi esker ezagutzen dugu SARS-CoV-2 birusak gizaki batengana egindako lehen jauzitik aurrera zein leinutan dibertsifikatu den-, epidemiologia, biologia eta immunologia. Osasun krisi honetan beharrezkoak diren arlo horien garrantzia nabarmentzen du.
Birusak zeharo baldintzatu du natur zientzien ikerketen jarduera. Batzuen kasuan, ohiko lan-erritmoan eragin du krisialdi honek, beste batzuek ez dute aldaketa asko nabari. Artikulu honetan, hainbat zentrotako ikertzaileen azalpenak aurkituko dituzue, izan ere, batzuek baldintza berrietara egokitu behar izan dute, proiektuak eten… Aurreikuspenak ere egin dituzte. Ez galdu Berriako informazioa!
Konfinamenduaren eragina aztertu du Massachusettseko Teknologia Institutuak esperimentu baten bitartez. Emaitzei dagokienez, erresonantzia magnetiko bidezko irudiak bat zetozen boluntarioek adierazten zuten gose eta bakardade subjektiboekin. Baina egun bizi dugun konfinamendu-agindua ez da esperimentu boluntario bat. Honen harira, Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzaileek egiaztatu dute konfinamenduak larriagotu egin duela lehendik ere bakarrik zeuden adinekoen sentimendua. Berriako artikulu honetan aurkituko dituzue datu gehiago.
BiologiaBirusei buruzko hirugarren artikulu honetan, Josu Lopez-Gazpiok gure organismoak birusei aurre egiteko martxan jartzen dituen mekanismoei buruz jardun du. Birusaren erasoa gelditzeko, immunitate-sistema dugu. Gai da birusaren mintzetako proteinak ezagutzeko eta horiek arrotzak direla ikusteko. Horren aurrean, immunitate-sistemak antigorputzak sortzen ditu.
Zer da RNA? Zertarako balio du? Ainara Castellanos Rubiok, RNA hitza inoiz baino gehiagotan aipatu den garai honetan, horri buruzko artikulua idatzi du Berrian. Tartean, azkenaldian egiten ari diren ikerketa bi azaldu dizkigu, RNAren gaitasun miresgarriak ezagutzeko.
Emakumeak zientzianElda Emma Anderson fisikariak Manhattan Proiektuan parte hartu zuen, eta laborategian lehen uranio-235 lagin hutsa prestatzea lortu zuen. Halere, Hiroshima eta Nagasaki hirien gaineko bonba atomikoa jaurti zutenean, Andersonek erabaki zuen abiatu zituen ikerketak bertan behera utziko zituela. Horren ondotik, fisikaren esparruan gaiak lantzen jarraitu zuen baina beste bide bat hartu zuen: erradiazioak gizakien osasunean dituen ondorioetan jarri zuen arreta. Emakume honen ingurukoak artikuluan.
GenetikaBeldurraren genetikaren inguruan jardun du Koldo Garciak honetan. COMT genea eta SLC6A4 geneak aipatzen ditu. Lehenengoak neurotrasmisoreen maila kontrolatzen ditu, neutrotrasmisoreak deseginda. Bigarrenak, serotoninaren garraiatzailea da eta jakina denez, serotoninak beldurra modulatzen du. Garciak azaltzen digunez, egoera baten aurrean sentitzen dugun beldurra eta antsietatea ezberdin erantzungo dugu gene horren zein aldaera dugun arabera.
COVID-19a dela eta, gure osasun-informazioa eta kokalekua jasotzen duten mugikorren APPak instalatzeko eskatu dute erakundeek, eta horri jarraiki, Garciak gene-datuen erabileraren inguruan mintzatu da, zehazki, gene-datuen erabilera irekiak komunitate Indigenetan nola eragiten duen. Izan ere, horiek esperientzia negatiboak izan dituzte gene-datuen kudeaketan eta horregatik, hainbat gako eman dezakete gene-datuen gobernantza hobetzeko.
Genomak zer diren definitzen ausartuko zinatekete? Ez larritu, Garciak beharrezkoak direna azalpenak eman dizkigu honetan. Genoma dugun gene-materiala da. Hori argi izan behar dugu. Testuan azaltzen duenaren arabera, espezie bakoitzeko erreferentziazko genoma bat dugu, espezie bakoitzaren gene-longitudea eta gene-latitudea ezartzen duena. Baina, genomak aldakorrak dira, indibiduo bakoitzak ezberdintasun gehiago ala gutxiago dituela bere genoman, erreferentziazko genoma horrekin alderatuta. Ez galdu artikulu interesgarri honetan eman dizkigun gakoak!
Munduko Osasun Erakundeak Gaixotasunen Nazioarteko Sailkapena (ICD, ingelesez) garatu zuen; bertan, gaixotasun, sintoma edo beste edozein gorabeherak kode bat du. Sailkapen hori aldatzen joan da eta berriki publikatu duten bertsioan aldaketa nabarmenak daude. Kode hauen inguruko xehetasunak eman dizkigu Garciak.
ArkeologiaAbri du Maras (Frantzia) Paleolitoko aztarnategi batean neandertalek landare-zuntzez egindako objekturik zaharrena izan daitekeena aurkitu dute: soka-zati bat da, 6 cm-koa, eta 41.000-52.000 urte dituela kalkulatu dute. Orain arte zaharrena zena Ohalo II aztarnategian (Israel) aurkitu zuten. Azken honek 19.000 urte inguru ditu. Honi buruzko xehetasunak Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue.
AstrofisikaZulo beltz baten zorrotada inoizko zehaztasun handienarekin behatu du EHT (Event Horizon Telescope) lankidetzak, Elhuyar aldizkariak azaldu digunez. Duela urtebete, zulo beltz baten irudia erakutsi zuten eta orain bost mila milioi argi-urtera dagoen galaxia batean ikusi dute zorrotada, 3C 279 quasarrean.
IngurumenaIkerketa batean ontzien argiztapenak Artikoko gauean duen eragina aztertu dute inguruan dauden arrainen kopuruari erreparatuta. Delawereko Unibertsitateko (AEB) ikertzaile Jonathan Cohenen esanetan: Itsaso ilun batean pizturiko Gabonetako zuhaitza ematen dute. Bi egoera desberdinetan egin dituzte neurketak: argiak itzalita eta argiak piztuta. Ondorioztatu dute argiak eragina baduela.
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #298 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #304
Adikizioek oso eragin kaltegarriak izan ditzakete. Eta horietako bati oso esposizio handia du gizarteak. Droga gogorren antzera jokatzen du azukreak. Rosa García-Verdugoren Sweet addiction
Mielina deituriko kapa lipidikoaz daude estalita neuronak. Espektro autistaren eta kapa honen kalitatearen arteko harremana egotea baliteke. José Ramón Alonsoren Myelin and autism
Argiarekin elkarreragiten duten materialen erantzuna modulatzea etorkizuneko nanofotonikaren pausu garrantzitsua izango da. DIPCren ekarpena: On-demand spectral response of phonon polaritons in van der Waals materials
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #304 appeared first on Zientzia Kaiera.
Argi kutsadurak Artikoan izango duen inpaktua aurreikusi dute
Pixkanaka baina etengabean. Horrela zabaltzen da argiztapen artifiziala planetan zehar. Kalkulatu da batez bestean urteko %6 handitzen dela argiztapen hori. Iparraldeko 75 graduen eta Hegoaldeko 60 graduen artean kokatutako lur masen %23 lur artifizialen eraginaren pean daude, bai modu zuzenean zein hodeiek islatutako argia jasota. Gure espeziearen hedapena kontuan hartuta, hau ez da arraroa. Gizakia non, bonbillak han. Argi hori, noski, beharrezkoa da gehienetan, baina, seguruenera, gauzak modu txukunagoak egiteko moduak badira, argiztapen horren efizientzia handituz eta argi kutsadura gutxituz.
1. irudia: Ikerketa itsasontzien argiak inguruan duen eragina aztertu dute zientzialariek. Ondorioztatu dute argiaren eragina 200 metroko sakonera iristen dela, arrainak eta zooplanktona uxatuz eta erakarriz. (Argazkia: Michael O. Snyder)
Argi artifizial horren eragina argitzen saiatzen ari dira aspalditik ikertzaileak. Gizakien artean, askotan aipatu da argiztapen artifizialak ziklo zirkadianoetan izan dezakeen eragina. Gaiaren inguruan gero informazio fidagarri gehiago dagoen arren, egia da ere eragin hori askotan puztu egin dela. Agian, batek daki, gauetan buruan pilatzen zaizkigun kezka horiek guztiak pantailatxo baten argiari leporatzea irtenbide erraza eta modernoa delako.
Ageriagoa da basa animalietan sortzen den eragina, horien bizimoduak ez baitaude ohituta argi artifizialera. Adibidez, argi horrek desorientazioa sor dezake, bereziki nabigatzerakoan argi iturri naturalak erabiltzen dituzten dortoka eta hegazti espezieen artean. Nabarmena izanda ere, ez da eragin bakarra. Eta, ohi bezala, ondorioak onerako zein txarrerako izan daitezke, espeziaren arabera. Hala, hiri inguruetako argiak ehiza egiteko bidea errazten die zenbait harrapakariri, beste espezie batzuk ehizatuak izateko arrisku gehiago daukatelarik. Modu berean, gero eta gehiago, ugaztunek iluntasunera jotzen dute aterpe bila, gizakietatik babesteko. Bestetik, zenbait intsektu eta hegazti espezieren kasuan, iluntasunean dagoen argi puntu distiratsu baten inguruan hegal egiten dute etengabean; batzuetan, heriotzaraino.
Argiarekiko erakarpen hau ehiza egiteko erabiltzen dute argirik gabeko ur sakonetan bizi diren arrain biolumineszenteek, eta arrantzaleek teknika hau kopiatu dute, batez ere, txipiroiak erakarri eta arrantzatzeko. Batzuetan, Lurra gauez erakusten duten mapa ikusgarrietan azaltzen dira flota industrialek sortutako argiak, itsasoaren erdian eraikitako hiriak balira bezala.
Baina argia txipiroiak erabiltzeko erabiltzen den modu berean, logikoa da ere pentsatzea beste organismoetan ere eragina izan dezakeela. Horren inguruko ezagutza handitzera jo du ikertzaile talde batek, Artikoan ikerketa itsasontziek sortzen duten argi artifizialak arrainetan eta zooplanktonean duen eragina aztertuz.
Duela gutxira arte, Artikoko gauean jatorri naturaleko argiak besterik ez zeuden: ilargia, izarrak, planetak eta, noizean behin, aurora borealak. Baina, gizakiaren presentzia, gero eta handiagoa da, eta argi dago hemendik gutxira askoz handiagoa izango dela, berotze globalaren ondorioz bertako izotzak atzera egiten ari direlako. Bereziki kostaldeen inguruan nabarmena da gizakiaren eragin hori.
Momentuz, batez ere ikerketa itsasontziak dira Artikoko gauera argia eramaten dutenak, eta, horregatik, horien eragina aztertu dute Nature Communications Biology aldizkarian argitaratutako ikerketa batean, hemendik gutxira handituko den argi kutsaduraren erakusle. Hain toki bakartian egonda, itsasontzi horiek ez dira oharkabean pasatzen: itsaso ilun batean pizturiko Gabonetako zuhaitza ematen dute, Delawareko Unibertsitateko (AEB) ikertzaile Jonathan Cohenen esanetan.
2. irudia: gizakiaren presentzia urria den heinean, orain arte Artikoko gaueko argi bakarra ilargitik, izarretatik eta auroretatik etorritakoa izan da. Irudian, Kongsfjorden fiordotik (Svalbard, Norvegia) ikusitako ilargi betea. (Argazkia: Geir Johnsen/NTNU)
Ikerketa honetan itsasontziaren inguruan dagoen biomasa kopuruan argi artifizialak duen eragina aztertu dute. Argiaren eragina norainokoa den ebatzi ahal izateko, itsaspeko arrainen inguruko azterketa akustikoak egin dituzte, eta laginak ere hartu dituzte, zooplankton kopurua zein den jakin ahal izateko. Bi egoera desberdinetan egin dituzte neurketak: argiak itzalita eta argiak piztuta.
Hiru tokitan egin dituzte neurketak, neguan: Svalbard uhartediaren inguruko bi puntutan, eta hegoalderago dagoen Eskandinaviako iparraldeko hirugarren puntu batean. Gauez izan arren, azken puntu honetan iluntasuna ez zen hain sakona.
Hiru laginketek, baina, bestelako emaitzak eman dituzte. Hegoaldeko puntuan, argiak piztean biomasa kopurua zertxobait jauzi da (%4-19), baina Svalbardeko bi puntuetan eman da alderik nabarmenena: batean biomasa kopurua %47–54 gutxitu da, baina beste puntuan %43–55 handitu da. “Eraginean hautemandako alde hauek iradokitzen dute ez dagoela modu argirik argi artifizialaren eragina ezaugarritzeko”, idatzi dute zientzia artikuluan. Hortaz, norabide bakarrean ez, baina argiak eragin handia baduela egiaztatu ahal izan dute.
Aurretik ezagutzen zen argiak bazuela halako eragin bat neurketetan, baina ez zuten espero eragin hori hain handia izatea: argi horren eragina 200 metroko sakonera iristen dela egiaztatu dute.
Ondorioa garbia da, ikertzaileen arabera: ezinezkoa da ur zutabe baten azpian dagoen biomasa neurtzea argiztatutako itsasontzi batetik, argiaren pean animaliek ez dutelako egiten normalean egingo luketena. “Saiatzen ari zara neurtzen eta ulertzen ur zutabean dauden animalien kokapena, baina prozesu hori oso sentikorra da argiarekiko; eta, aldi berean, zure inguruan dagoen argi baldintzak aldatzen ari zara”, azaldu du Cohenek.
Biologiari lotutako interesaz gain, ikerketak ekonomiarekin ere badu harremanik. Izan ere, lanaren helburuetako bat izan da arrantzari begira egiten diren neurketetan argiaren alborapena norainokoa den jakitea, bai Artikoan zein beste eremuetan gauez burutzen diren laginketetan. Halako inkesten doitasuna hobetzeko beharra azpimarratu dute, arrantza kuotak ezartzerako orduan, neurketa horietan eskuratutako datuak erabiltzen direlako. Ikertzaileen arabera, argiak piztuta egiten diren neurketek biomasaren gaineko balioespen okerra dakarte.
“Historia ebolutiboan zehar, tenperaturek, izotz geruzen hedapenak zein CO2 mailek, faktore horiek guztiek eragina izan dute komunitate biologikoetan, baina argi artifizialaren eragina aurrekaririk gabekoa izan da. Hala, argi artifizialaren aurrean eboluzionatzeko beharra edo aukera izan duen espezierik ez da egon”, ohartarazi dute zientzia artikuluan.
Erreferentzia bibliografikoa:
Berge, J., Geoffroy, M., Daase, M. et al. (2020). Artificial light during the polar night disrupts Arctic fish and zooplankton behaviour down to 200 m depth. Communications Biology, 3, 102. DOI: https://doi.org/10.1038/s42003-020-0807-6.
———————————————————————————-
Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Argi kutsadurak Artikoan izango duen inpaktua aurreikusi dute appeared first on Zientzia Kaiera.
Elda Emma Anderson, Manhattan Proiektuaren giltzarri
1. irudia: Elda Emma Anderson fisikaria eta osasun arloko ikertzailea.
Hondamendi honen atzean Manhattan Proiektua zegoen. AEB jabetu zen (Erresuma Batuaren eta Kanadaren laguntzaz) aukera paregabea zela fisio nuklearretik askatutako energia erabiltzea bonbak egiteko, eta planteamendu hori proiektu horretara bideratu zuten. Elda Anderson fisikariak parte hartu zuen bertan, eta laborategian lehen uranio-235 lagin hutsa prestatzea lortu zuen, naturan dagoen eta kate-erreakzioa sortzeko gai den isotopo fisionagarria. Uranio atomoak, neutroi batekin konbinatzen denean, energia asko askatzen duen bitartekari ezegonkor bat, bi atomo berri (fisio nuklearraren produktuak) eta beste fisio batzuk eragiten dituzten hiru neutroi sortzen ditu.
Hain zuzen ere, hori da bonba nuklearretan gertatzen dena. Erreakzioa ez da kontrolatzen; hasi eta materiala agortzen den arte jarraitu egiten du. Aurkikuntza hau funtsezkoa izan zen lehen armak sortzeko, zehazki, Hiroshiman jaurti zen Little Boy-ren hazia izan zen (ez zen gauza bera gertatu Thin Man eta Fat Man gailuekin, hauek eraikitzeko plutonioa erabili baitzuten). Andersonek beste zientzialari batzuekin batera lan egin zuen; hasieran gutxi ziren baina urteak igaro ahala handituz joan zen taldea. Lehenik, Princeton Unibertsitateko unitate berezi batean egon zen, eta, horren ostean, Los Alamos Laborategi famatuan hasi zen, 1943an.Gerra garaian, fisio nuklearraren oinarrizko ideiak aztertu zituen, neutroien xurgapen eta igorpenarekin lotutako denbora atzerapenen azterketa barne. Lantzean behin, egunean hamasei orduz egiten zuen lan.
Jakina denez, armamendurako uranioa erabiltzeko ideiak aurrekari teoriko bat izan zuen. Hain zuzen, 1938an, Lise Meitner, Otto Hahn, Fritz Strassmann eta Otto Frisch fisikariak lehenak izan ziren frogatzen uranio atomoak neutroiekin bonbardatzerakoan fisionatzen zirela. Aurkikuntza horren ondorioz, Albert Einsteinek Franklin D. Roosevelt Ameriketako Estatu Batuetako presidenteari gutun baten bidez ohartarazi zion alemaniarrek teknologia hori bera baliatu zezaketela bonbak sortzeko. Horregatik, AEBk aurrea hartzea erabaki zuten berea sortuz. Geroago, Einstein damutu egin zen aurkikuntzaren berri eman izanaz, horrek eragin zuelako proiektua sortzea.
Gerra aurretikElda Anderson Green Laken jaio zen, 1899an. Fisikak ez zuen hasieratik liluratu, haurtzaindegi batean lan egin nahi izan zuen, irakasle gisa. Dirudienez, bere ahizpa zaharrenak, une hartan kimika-irakasle laguntzailea zenak, zientziarekiko maitasuna transmititu zion. Azkenean, Fisika aukeratu eta Wisconsineko Unibertsitatean graduatu zen, 1924an. Geroago, Milwaukee-Downer Unibertsitateko irakasle izan zen; bertan, Fisika saileko buru izan zen, 1934tik aurrera. 1941ean, bere doktoretza bukatu zuen, Low energy levels in the atomic spectra Co VII and Ni VIII tesiari esker. Hala ere, irakasle izateari utzi behar izan zion Manhattan Proiektua garatzeko deitu zutelako.
2. irudia: Elda Emma1959. urtean Health Physics Society elkarteko batzarrean. (Argazkia: Health Physics Society)
Gerra ondorenHiroshima eta Nagasaki hirien gaineko bonba atomikoa jaurti zutenean, Andersonek erabaki zuen abiatu zituen ikerketak bertan behera utziko zituela, eta Manhattan Proiektuaren aurretik izandako lanpostura itzuli zen. Fisikaren esparruan aritzea gustuko zuen, bonba atomikoaren jaurtiketak ez zuen erabat suntsitu grina hori, baina beste bide bat hartuko zuela erabaki zuen. Adibidez, erradiazioak gizakien osasunean dituen ondorioetan jarri zuen arreta. 1949an, Tennesseeko Oak Ridge Laborategi Nazionalean hasi zen jardunean; bertan, zientzialarien interesa pizten hasia zen diziplina hau garatzeko aukera izan zuen. Horren ondotik, bertako Osasunaren Fisika Batzordeko buru bihurtu zen.
Ildo horri jarraiki, 1950ean, Manual of Radiological Protection for Civil Defense (Defentsa Zibilerako Babes Erradiologikorako Eskuliburua) argitaratu zuen, arlo horretan egin zuen lehen lana izan zen. Horretaz gain, Vanderbilt Unibertsitatean, Nashvillen, master bateko programa bat sortu zuen, eta nazioarteko ikastaroak antolatu zituen Suedian, Belgikan eta Indian. 1955ean, Health Physics Society elkartea sortu zuten eta Andersonek hainbat kargu izan zituen bertan, elkarteko lehendakaria izan zen, esaterako.
Haren omenez sortu zen urtero talde hartako kide gazte bati ematen zaion E. Anderson saria. Bularreko minbiziaren eta leuzemiaren ondorioz hil zen Anderson, ziurrenik material erradioaktiboekin lan egitearen kariaz.
Marta Orriols idazleak Aprendre a parlar amb les plantes eleberrian kontatzen duenez, egoera traumatiko baten ondoren jendea “lehen” eta “ondoren” aditzondoak erabiliz mintzo da, hesi fisiko bat balego bezala. Andersonentzat hala izan zela imajinatzen dut, gerrak markatu egin zuela hori. Are zehatzago, mugarri bat izan zen Andersonentzat Manhattan Proiekturako egindako lana eta ondorengo bonben jaurtiketak, alegia, mundua ikaratu zuen hondamendia.
Iturriak:
- ANS Nuclear Cafe, Let’s Meet Physicist Dr. Elda Emma Anderson
- Encyclopaedia Britannica, Elda Emma Anderson
- Mujeres con Ciencia, Elda Emma Anderson, la física que fue pieza clave en el Proyecto Manhattan
- Wikipedia, Elda Emma Anderson
———————————————————————–
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————–
The post Elda Emma Anderson, Manhattan Proiektuaren giltzarri appeared first on Zientzia Kaiera.
Birusak (eta III)
Irudia: Immunitate sistema da birusei aurre egiteko mekanismo nagusia, baina, denbora eta osasun egoera orokor ona beharrezkoak dira erantzuna eraginkorra izateko. (Argazkia: Tumisu – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Birusak bizidunak diren edo ez eztabaidagaia da adituen artean. Ziurra dena zera da: birusek ez daukate metabolismo propiorik eta, hortaz, haien buruaren kopiak egiteko beste bizidun baten beharra dute. Bizidun hori birusak kutsatzen duen zelula ostalari bat da. Birusak tamaina oso txikikoak dira, nanometro batzuk, eta bi atal nagusi bereizten dira haien egituran. Alde batetik, azido nukleikoa dute -DNA zein RNA forman egon daitekeen informazio genetikoa-. Informazio genetiko horretan, birusaren kopia berriak egiteko beharrezkoa den informazio guztia dago. Beste aldetik, azido nukleikoa hainbat babes-geruzekin inguratuta dago. Kasurik sinpleenean kapside izeneko proteinek babestuko dute informazio genetikoa eta, beste zenbait kasutan, beste geruza batzuk ere egongo dira.
Zelula ostalaria kutsatzen duenean birusak, bi egituren arteko elkar ezagutzea gertatu behar da, giltza eta sarraila baten modura. Lotura hori gertatzen denean, birusak informazio genetikoa zelula ostalarian txertatzen du eta une horretatik aurrera, birusak bere onurarako erabiltzen du zelularen makineria guztia. Birusak mugaraino ustiatzen du zelula eta, hortaz, zelulak bere funtzioak betetzeari utzi behar dio. Prozesuaren amaieran, birusaren kopiak zelulatik atera daitezke edota zelula suntsitu egin daiteke barruan dauden birus guztiak kanporatuz. Modu horretan, organismo ostalariaren beste zelula batzuk kutsatuko ditu birusak edo beste organismo bat erasotzen hasiko da, lehen organismotik kanporatzeko aukera badauka -eztularen edo doministikuaren bidez, esate baterako-.
Hori guztia gertatzen den bitartean, organismoak immunitate-sistemaren bidez egiten dio aurre birusaren erasoari. Hasiera batean, immunitate-sistema gai da birusaren mintzetako proteinak ezagutzeko, eta gai da konturatzeko proteina horiek arrotzak direla, ez direla propioak. Horren aurrean, immunitate-sistema antigorputzak ekoizten hasiko da. Prozesu horrek denbora eta osasun egoera orokor ona behar ditu eraginkorra izateko.
Immunitate-sistemak birusa lehenagotik ezagutzen bazuen, antigorputzak prest izango ditu edo azkarrago egingo du beharrezko ekoizpen hori. Horixe da, hain zuzen ere, txertoen funtsa. Txertoa jartzen denean, birusaren -edo beste patogeno baten, ez baita birusetara mugatzen- mintzeko osagaiak edo gaitasun patogenikoa ez duten birusak injektatzen dira gorputzean: nolabait, immunitate-sistema entrenatu egiten da. Behin antigorputzak odolean daudela, birusaren mintzeko proteinetan itsasten dira eta horrela birusak ezin du bere ekintzarekin jarraitu.
Orokorrean birusek eragindako gaixotasunak tratatzea zailagoa da bakterioek eragindakoak tratatzea baino. Salbuespenak salbuespen, antibiotikoak erabilita modu nahiko eraginkorrean egiten zaie aurre bakterioei. Bakterioak, hasteko, askoz hobeto ezagutzen ditugu birusak baino. Birusen kasuan, arazoak gehiago korapila daitezke. Normalean, sintomak arintzeko sendagaiak har daitezke -sukarra, buruko mina, eta abar-, baina, birusa bera ez da erasotzen. Hauxe gertatzen da, esaterako, gripe arruntaren kasuan. Organismoak egin behar dio aurre birusari eta denborarekin lortzen da hori. Bien bitartean, sendagaiak har daitezke gripeak eragindako kalteak arinagoak izateko. Zenbait kasutan, badaude birusen aurkako txertoak zein sendagai antibiralak -zuzenean birusari edo bere metabolismoari aurre egiten dioten sendagaiak-, baina, hori ez da kasu askotan gertatzen.
Horrekin lotuta, ulertu behar da birus hilgarrienak ez direla kutsakorrenak; izan ere, birusak ostalaria azkar hiltzen badu -beste bizidun bat kutsatzeko aukera izana baino lehen-, birusaren hedapena eten egiten da. Birusaren autosuntsiketa litzateke. Horrexegatik, gehien irauten duten birusak eta, hortaz, gizartearentzat arriskutsuenak direnak ez dira birus hilgarrienak, kutsakorrenak baizik.
SARS-CoV-2 koronabirusari dagokionez, hilkortasun-tasa ertain-baxua du eta kutsakortasun ertain-altua. Horiek gizartearentzat arriskutsua izateko beharrezko bi ezaugarriak dira, zalantzarik gabe. Hori gutxi balitz, inkubazio-denbora nahiko altua du eta sintomak agertzen hasi baino hainbat egun lehenago beste norbait kutsatzeko arriskua dago. Birusen aurkako sendagaiak egitearen arazoetako bat da birusak oso aldakorrak direla. Mutazio asko gertatzen dira birusaren kopiak egiterakoan eta, hortaz, zailagoa da aurre egitea. Une honetan SARS-CoV-2 koronabirusaren aurkako txertoa lortuko balitz ere, epe luzerako irtenbidea litzateke hori. Momentuz, sendagairik onena birusari hedatzen ez uztea da.
Informazio gehiago:
- Todos los virus, y no solo el coronavirus, Miguel Pita, elpais.com, 2020.
- ¿Por qué los virus (y el coronavirus) son tan difíciles de tratar en comparación con las bacterias?, Sergi Maicas Prieto, infobae.com, 2020.
- Itxialdirako genetika (artikulu-sorta), Koldo Garcia, edonola.net, 2020.
—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–
Birusei buruzko artikulu-sorta:
- Birusak (I)
- Birusak (II)
- Birusak (eta III)
The post Birusak (eta III) appeared first on Zientzia Kaiera.
COVID-19 gaitza detektatzeko testak
Egunotan, Zientzia Kaieran, birusak zer diren eta birusak zelula ostalaria kutsatzeko prozesua azaldu digu Josu Lopez-Gazpiok, eta, tartean, birusaren atalez ere jardun du artikuluetan. Azalpen horri jarraiki, dakigunez, SARS-Cov-2ak dituen elementuen artean, bik berebiziko garrantzia dute testek nola funtzionatzen duten jakiteko: RNA (azido erribonukleikoa), informazio genetikoa daraman materiala, eta lipidoz eta birusaren proteinaz osatutako kanpo azala.
1. irudia: SARS-Cov-2 birusa detektatzeko (zuzeneko detekzioa) bi test mota erabil ditzakegu: PCRa, birusaren genoma detektatzen duena, eta test immunologikoak, birusaren proteinak (antigenoak) detektatzen dituztenak. Hirugarren motak infekzioaren aurrean sortutako antigorputzak detektatzen ditu: zeharkako detekzioko test serologikoak dira. (Argazkia: Belova59 – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com )
Gatozen harira, testen mamia ezagutzera, alegia. Oro har, bi multzo handitan banatzen dira: birusa zuzenean detektatzen duten teknikak eta modu ez-zuzenean egiten dutenak. Lehenengo multzoan, bi mota daude: batetik, PCRa, birusaren material genetikoa detektatzea helburu duena, eta bestetik, birusaren kanpo geruzako antigenoak (proteinak) antzematen dituena. Biek birusaren atal desberdinak detektatzen dituzte baina informazio bera ematen dute: testak esango digu birusa gure organismora heldu den, gaixotasuna garatu den jada edo egun gutxi barru garatuko den. Aldiz, bigarren multzoan sartzen den testak ez du birusa jomugan, baizik eta haren aurkako ekinean sortzen diren antigorputzak.
Test zuzenak PCR teknika: birusaren RNAren anplifikazioa (erreferentziazko teknika)PCR teknika (Polimerase Chain Reaction edo polimerasaren kate-erreakzioa) RNA laborategian detektatzeko erabiltzen da. Sistema honen bitartez, edozein material genetikoren sekuentzia zehatz bat anplifika daiteke; hasiera batean antzemanezina den nukleotido kate mikroskopikoaren milaka kopia berdin egiten dira detektagarri bihurtzeko. Lagina lortzeko, errinofaringea isipuaz igurtzi eta bertan egon daitezkeen birusaren arrastoak hartzen dira. Ondoren, laborategian, laginean dagoen COVID-19-aren RNA anplifikatu eta detektatzen bada, proba positiboa izango da.
Metodo honek sentikortasun (positiboak detektatzeko gaitasuna) oso ona dauka eta gaur egun dauden testen artean fidagarriena da. Alabaina, arazo bat dakar: laborategi batean egin behar da proba eta 4-5 orduko lana eskatzen du. Hori gutxi balitz bezala, teknikoki trebatutako langileek soilik egin dezakete, eta orokorrean, nahiko garestiak dira (40-60 € artean). Abantailei dagokienez, sintomak agertu baino lehen birusarekin infektatuta dauden pertsonak positibotzat hartzen ditu, hau da, gaixotasunaren lehen faseetan birusak detekta daitezke. Gainera, gaixotasunaren jarraipena egin daiteke, izan ere, gaitza guztiz gainditu dutenek PCRa negatiboa eman beharko lukete. Azkenik, hainbat paziente batera azter daitezke prozeduraren automatizazioari esker.
Test antigenikoak: birusaren proteinen detekzioaLehen aipatu den moduan, birusaren antigenoak (kanpo geruzako proteinak) hautematen dituzte. Mota askotakoak daude eta aukera ugari eskaintzen dituzte. Horien artean, ezagunena immunokromatografia da, haurdunaldi-proba bezalakoa, hain zuzen ere. Aurrena, modu artifizialean sintetizatutako birusaren antigenoaren aurkako antigorputzak beste animalia batzuetatik lortu eta paper euskarri batean itsatsi egiten dira. Test laginetik hartutako tantatxo bat jartzen denean, bertan dauden birusak antigorputzei indarrez lotuko zaizkie, erreakzio berezi bat sortuz: kolore marka baten agerpenak positiboa dela esango digu 15-20 minuturen bueltan.
Teknika hau oso azkarra da eta, orokorrean, PCR testa baino merkeagoa da (12-19 € inguru). Horrez gain, ez da ekipamendu ez kualifikazio berezirik behar proba egiteko. Aldiz, PCRak baino espezifikotasun (benetako negatiboak detektatzeko ahalmena) eta sentikortasun (positiboak detektatzeko gaitasuna) apalagoak ditu. Sentikortasunari dagokionez, %30 baino gutxiago eta, noizean behin, positibo faltsuak ere suerta daitezke, gaixotasuna gainditzerakoan gure organismoan birusaren hondakin proteikoak izan ditzakegulako oraindik. Bestalde, lagin asko batera lantzea oso zaila da, test bakoitza bakarka egin behar delako. Hau guztiagatik, ez da gomendagarria diagnosi errutina batean baliatzea.
Test ez-zuzenak Test serologikoak: antigorputzen detekzioaAzkenik, test serologikoek giza organismoak birusaren aurka sortutako antigorputzak detektatzen dituzte. Gaixoaldian, gorputzak agente arrotzat hartzen du birusa, berezkoa ez duena eta gaitz larri bat eragin diezaioken elementu bat bailitzan. Horren kariaz, mekanismo ugari abian jartzen dira, besteak beste, birusaren antigenoak ezagutu, beraiei itsatsi eta suntsitu egingo dituzten antigorputzak sortzen dira. Nolanahi ere, prozesu hau ez da bat-batekoa, 7-10 eguneko tartea behar du eta.
2. irudia: Test serologiko azkarrak odol-lagin baten bidez egiten dira. (Argazkia: Gerd Altmann – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com )
Teknika honetan, odol-lagina erabiltzen da (serum edo plasmarekin ere egin daiteke), antigorputzak odolean zehar hedatzen baitira. Test antigenikoaren antzekoa da, baina kasu honetan, paperezko euskarrian artifizialki itsatsita birusak jartzen dira (laborategian sortutakoak edo lagin biologikoetatik erreproduzitutakoak) eta gainean, odol-lagina. Odolak antigorputzak edukiz gero, erreakzio positibo bat gertatu eta koloredun marka bat agertuko da. Emaitza positiboak esan nahi du pertsona horrek COVID-19aren aurkako antigorputzak dituela, noizbait birusarekin kontakturen bat izan eta gaixotasuna pairatu duen seinale.
Test antigenikoen antzera, nahiko azkarrak dira. Ez dute ekipamendu berezirik behar, baina euren sentikortasuna eta espezifikotasuna ez da nahikoa. Hala, negatibo faltsuak ager daitezke. Hauek ere PCR testa baino merkeagoak dira (6-13 € inguru). Bestetik, proba hauek oso aldakorrak dira gaixotasunaren fasearen arabera, hau da, test hauek ez dituzte inkubazio prozesuan dauden pertsonak positibotzat hartzen, antigorputzak 7-10 egun geroago sortzen direlako. Beraz, gerta daiteke pertsona batek gaitz infekzioso bat izatea eta test honetan negatibo ematea. Esan beharra dago, test antigenikoekin gertatzen den legez, nahiz eta testak 15-30 minututan emaitza eman, oso zaila dela hainbat lagin batera lantzea.
Jakina da, test serologikoak interesgarriak direla immunitatea lortu duten pertsonak identifikatzeko; alde batetik, printzipioz denboraldi luze batez gaitz hori hartuko ez duelako (gaixotasuna txerto “natural” gisa aritu delako) eta, bestetik, serum horiek oso erabilgarriak izan daitezkeelako gaixo dauden pertsonei tratamendua eman eta birusa akabatzen laguntzeko.
Kontuan hartu beharra dago, sarritan prozesu biologikoek eta gaixotasunek aldakortasun handia izaten dutela, salbuespen eta gertakizun desberdin ugari izan daitezkeelako. Bestalde, oso zaila da edozein baldintzatan informazio anitz eta zehatza emango digun teknika bat soilik eskuartean izatea, horregatik komenigarria da test bat baino gehiagorekin batera aritzea. Kasu honetan interesgarriena da jakitea test bakoitza zein baldintzatan eta nori egin behar zaion, jasoko ditugun datuak desberdinak izan baitaitezke.
Adibidez, COVID-19aren aurkako immunitatea duten biztanleen kopurua jakiteko, antigorputzen testa erabiliko dugu; bestetik, arrisku taldeetan dauden eta sintoma argiak dauzkaten pertsonei PCRa egitea litzateke onena, honek kutsatuen kopurua zehaztasun handiz emango baitigu.
Bukatzeko, argi dago osasun krisi honetan diagnosi ikerketa bat aurrera eramatea zaila dela oso, inportanteena pertsona infektatuak garaiz antzeman eta krisiari aurre egitea delako. Gainera, biztanleriaren baldintzak ez dira egokienak, berrogeialdian sartuta denon laginak lortu ahal izatea, laginen garraioa, osasun zerbitzuen prestasuna eta logistika, kasuak kasu. Hala ere, zinez garrantzitsua da birusari eta berak sortutako izurriteari buruzko informazio eskerga ateratzea, bai momentuko erabakiak hartzeko, bai aurrerago gerta dakigukeen antzeko krisi bati garaiz eusteko.
———————————————————————————-
Egileaz: Iosu Razquin Olazaran (@iosurazquin) Biologian doktorea da.
———————————————————————————
The post COVID-19 gaitza detektatzeko testak appeared first on Zientzia Kaiera.
Nire zergekin, bai
Apirilaren 8an Ignacio López Goñik, Nafarroako Unibertsitateko Mikrobiologiako katedradunak, hau galdetu zuen Twitterren:
Saguzarrak zoonosi baten jatorrian errazago aurki daitezkeen animalien artean daude. Espezie batetik bestera modu naturalean igarotzen den gaixotasun infekziosoa da zoonosia. Horregatik oso baliagarria da haren biologia eta gizakiei kutsa dakizkiekeen birusak ezagutzea. Baliagarria da, ez milaka pertsona hil eta munduko zati handi bat geldiarazi duen pandemia bati aurre egiteko, etorkizuneko pandemiei aurrea hartzeko baizik. Baina badira birusaren hedapena kontrolatu eta sortzen duen kaltea saihesteko funtsezkoak diren beste diziplina batzuk. Birologia da adibide nabarmen bat. Baina gehiago daude.
Genetika molekularrari esker ezagutzen dugu SARS-CoV-2 birusak gizaki batengana egindako lehen jauzitik aurrera zein leinutan dibertsifikatu den. Eta haren metodoek, aldi baterako, agertzen diren barietateak berezitu ahal izango ditu eta ezaugarri arriskutsuak identifikatzen lagunduko dute.
Epidemiologia eredu matematikoetan oinarritzen da, pandemiaren bilakaera eta etorkizunean izan dezakeen bilakaera zehazteko. Une bakoitzean kutsatuta dauden eta infekzioa gainditu duten pertsonen kopuruari buruzko datuez elikatzen dira ereduak. PCR (“polimerasaren kate-erreakzioa”) bezalako teknikei esker badakigu nor dagoen kutsatuta. Biologia molekularrean egindako dozenaka urteko aurrerapenen emaitza dira teknika horiek. Eta analisia serologikoak egiten dira birusak nortzuk infektatu dituen jakiteko. Analisia horiek, odol-serumean SARS-CoV-2-aren antigorputz espezifikoak detektatzeko aukera ematen dute eta immunologian eta analitikan urteetan egindako lanaren emaitza dira.
Irudia: Analisiak egiteko odol-laginak. (Argazkia: Ahmad Ardity – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com) )
Bestalde, botika antibiralak bilatzeko azken hamarkadetan garatu diren biologia estrukturalaren teknikak baliatzen dira egun. Dagoeneko lortu dituzte birusaren proteina batzuen irudiak nanometro gutxi batzuetako bereizmenarekin; horrela, esaterako, birusa birika-zelulan akoplatzeko eta haren barnera pasatzeko baliagarria zaion glukoproteina baten egitura karakterizatu dute. Irudi horiek funtsezkoak izan daitezke sarbide hori blokea dezan molekula bat aurkitzeko. Kriomikroskopia elektronikoaren bidez lortu dira. Karakterizatu nahi diren egituren eta elektroien arteko elkarreraginari buruzko ezagutza oso zehatza izatea beharrezkoa izan da kriomikroskopia teknika garatzeko. Informatika ere ezinbestekoa da, bera gabe ezingo litzateke prozesatu mikroskopio elektronikoak ematen duen informazioa.
Immunologiaren esparruari dagokio birusaren kontrako antigorputz espezifikoak garatzea. Eta, era berean, badagokio ere arnas epitelioa hondatu eta haren funtzionaltasuna arriskuan jar dezaketen gehiegizko erantzun immunitarioak minimizatzeko modua.
Txerto eraginkorrak eta seguruak lortzea da birusaren aurkako lehentasunezko beste jarduera-ildo bat. Zelula-kultiboak beharrezkoak dira (biologia zelularra) lehen entseguak egiteko. Genetikoki diseinatutako saguak infektatu behar dira, beraien biriketako zelulek birusak barruan sartu eta ugaltzeko baliatzen dituen proteinak izan ditzaten. Entseguak onak badira txertoak ekoitzi behar dira, milioika pertsona immunizatzeko, eta ekoizpenak ohiz kanpoko baldintza teknologikoak bete behar ditu.
Honaino aipatu ditut, sakontzeko asmorik gabe, COVID-19ren aurkako borrokan funtsezkoak diren diziplina batzuk. Bada, horietako bakar bat ere ezin izango zen garatu, aldez aurretik gai batzuen inguruko ezagutza sakonik izan gabe. Baina askok ez lukete nahi beraien zergak erabiltzea ezagutza sakon horien ikerketarako.
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Nire zergekin, bai appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #297
Euskal zientzialari talde batek Covid-19 detektatzeko ordezko RT-PCR test bat balioztatu du. Berrian azaltzen digutenez, RT-PCR aldaerak material genetikoaren detekzio kuantitatiboa egiten du, eta, hortaz, aukera ematen du kutsatuak eta birusik ez dutenak bereizteko. Ugo Mayor UPV/EHUko Ikerbasque ikertzaile eta ekimenaren koordinatzaileak dio: “Ordezko test hau auzolanean garatu izanak ikerketaren eta zientziaren balioa nabarmentzen du”.
Elhuyar aldizkariak ere eman digu honen berri. Detekzio-probak 15€ inguruko kostua izan lezake, eta 4 ordu baino gutxiagoko tartean egin ahal izango litzateke. Gainera, beste ikerketa-zentroko laborategietan egin ahal izango lirateke probak, baita ospitaleetan ere.
COVID-19ak eragin duen egoera honi aurre egiteko beharrezkoa da testak egitea. Nolakoak dira baina? Berriak argitzen digu afera: alde batetik, PCR testak daude, hauek birusaren genoma bilatzea dute helburu. Badaude ere PCR testen xede berdina duten test azkarrak, antigenoak atzematen dituztenak. Bestetik, giza organismoak sortzen dituen antigorputzak detektatzen duten testak egongo lirateke.
Birusak, beste substantzia batzuk bezala, hondakin-uretan hauteman daitezke. Orain, AEBetan, Herbehereetan eta Suedian metodo hori erabiltzen ari dira SARS-CoV-2 birusaren hedapenari jarraipena egiteko. Hau da, uretan koronabirusaren RNA agertzen bada, esan nahi du izurria dagoeneko iritsi dela populazio horretara. Ikertzaile guztiak ez daude ados neurri honekin, Berrian informazio guztia.
SARS-CoV-2 listu-tantei esker transmititzen dela badakigu. Eztula, doministikuak edo hitz egitean tamaina ezberdineko aerosol-tantak kanporatzen dira. Science aldizkarian agertu den berri batean, ordea, zientzialari askok zalantzan jarri dute birusaren hedapena modu horretan bakarrik gertatzen ote denik. Bertan aipatzen dute Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionaleko ikertzaile talde baten ideia: arnastuz soilik ere SARS-CoV-2 birusa zabaldu daitekeela. Irakurri osorik Berriako artikulua!
Berrian irakur daitekeenez, Rafael Tellez neurofisiologoaren aburuz, egoera honek loan eragina izango du, berrogeialdian gure bizi erritmoa aldatzen baita: “Salbuespenezko egoeretan, loak okerrera jotzen du; insomnioa diagnostikatuta zutenengan areagotu daiteke, eta inoiz insomnioa izan ez dutenek garatu dezakete”. Honetan ere badu zer esana teknologiak: ez da gomendatzen lotara joan aurretik eskuko telefonoarekin edo tabletarekin ibiltzea.
COVID-19 gaitza agertu zenetik, horren jatorria argitu nahi izan da. Ikerketak egin dira hori argitzeko eta oso azkar heldu zitzaigun erantzuna: jatorriz saguzarretatik etorri zela esan zuten, baita saguzarren eta gizakien tarteko animalia sugea izan zitekeela ere. Gerora, ordea, zientziari batzuek adierazi zuten bitarteko animalia pangolina izan zela. Halere, hori argitzeko dago oraindik. Horretaz gain, etxeko animaliak ere izan dituzte jomugan zientzialari batzuek; Txinan egindako ikerketa batean ikusi dute katuak kutsatzen direla COVID-19a eragiten duen birusarekin; ez, ordea, txakurrak, txerriak, oilaskoak eta ahateak. Berrian irakur daiteke.
Jakina denez, oraindik ez dago botika edo txerto espezifikorik birusaren kontra. Horregatik, probatu behar dira dauzkagun botikak. Horietako tratamendu bat plasma-hiperimmunea da, Berriaren arabera. Kasu honetan, emaile ezberdinek beren plasma ematen dute gaixoak erabili ahal izateko. Baina plasma guztiak ez dira baliagarriak eta baldintza batzuk bete behar dituzte. Nolakoa da plasma-bilketaren prozedura? Benetan eraginkorra al da terapia hau?
Isabel Sola, Espainiako CNB-CSICeko birologoa elkarrizketatu dute Berrian. Bere taldeak hogei urte baino gehiago daramatza koronabirusak ikertzen. Orain, txertoak eta antibiralak ikertzen ari dira. Solak azaltzen du nola egiten ari diren lan SARS-CoV-2 birusarekin eta zein urratsetan dauden momentuz. “Txertoaren prototipoa eraikitzen ari gara laborategian. Birusaren genoma guztia DNA bertsioan eraikiko dugu; 30.000 hizki dira”, azaltzen du. Ez galdu elkarrizketa mamitsu hau Berrian!
Nicola Abrescia CIC Bioguneko Ikerbasquen ikertzaileak birusak ikertzen ditu. Animalien eta gizakiaren osasunaren arteko loturaz kontzientzia hartu behar dugula dio Berriak egin dion elkarrizketa honetan: “Amorruaz ari garenean edo koronabirusaz ari garenean, agerikoa da lotura hori. Kontua da horretaz akordatzen garela soilik epidemia bat dagoenean”. Gaineratzen du “naturarekin eta animaliekin dugun harremanak eta gertutasunak kontzientzia hartzera eraman behar gaituela”.
GenetikaZergatik pertsona batzuek ez dute ia nabaritzen SARS-COV2-ak eragiten dituen sintomak eta beste batzuek oso gaizki pasatzen dute gaixoaldia? Koldo Garciak azaltzen digu hau aztertzeko bi estrategia jarri direla martxan: biobankuen datuak erabiltzea eta DNA lagin berriak lortzea. Honen helburua da COVID-19 latz bat pasa duten DNA eta COVID-19 leun bat pasa duten DNA alderatzea ezberdintasun genetikorik ote dagoen aztertzeko.
Bizi dugun pandemiaren ildotik, Garciak gai interesgarri bat ekarri du gurera: eugenesia. Hitz gutxitan esanda, orduko ideia zen gizarteko ahulenak sakrifikatzea guztion onurako. Orain, SARS-CoV-2ari aurre egiteko estrategien artean badira batzuk ideia horretara gerturatu direnak, hau da, taldeko immunitatea lortzearen aitzakia erabilita, herrialde batzuek proposatu dute neurririk ez hartzea denok immunizatzen joateko, bidean pertsona asko hiltzen ari diren arren.
Koronabirus berriak ekarri duen osasun krisiaz gain, historian zehar beste pandemia batzuk ere jazo dira. Berriako artikulu honen bitartez, Justinianoren izurria –historian dokumentatutako lehena; VI. mendearen erdialdean zabaldu zen, Bizantziar Inperioan–, izurri beltza –pandemiarik hilgarriena–, baztanga, kolera, gripe espainiarra eta Hiesari buruz irakurtzeko parada izango duzue. Ez galdu!
Autoen zirkulazio masiboak zenbait arazo eragiten ditu. Errepideko zirkulazioak eragindakoari –kedarra, nitrogeno oxidoak eta karbono monoxidoa–, gutxienez, 184.000 heriotza goiztiar egozten zaizkio urtero munduan, gehienak bihotzeko edo biriketako gaixotasunak direla eta. Trafikoaren zaratak ere badu eragina gure osasunean: depresioa pairatzeko aukera handitzen du helduen artean, eta arreta arazoak sortzen ditu haurrengan. Munduko hiri handietan automobilak gutxiago erabiltzeko neurriek emaitza positiboak eman dituzte.
BiologiaBirusak zer diren ikasten jarraituko dugu artikulu honi esker. Zehazki, oraingoan, birusak zelula ostalaria kutsatzeko prozesua ezagutuko dugu. Une batean, birusaren kanpoko geruzetako atal batek bat egiten du zelula ostalariaren kanpoko geruzako beste atal batekin. SARS-CoV-2 birusaren kasuan, litekeena da puntu hori ACE2 izeneko hartzailea izatea. Horren ondotik, birusaren informazio genetikoa zelulan txertatzen da. Horretaz gain, badakigu birusek espezie batetik bestera salto egin dezaketela. Ez galdu azalpen interesgarri hau!
Norainoko ezagutza dute animaliek matematikan? Ikerketa ugariren berrikuspena egin ondoren, Tübingengo Unibertsitateko (Alemania) Andreas Nieder neurobiologoak ondorioztatu du gaitasun kognitibo garatuak dituzten animalia gehienek zenbakiak erabiltzen dituztela egunerokoan, bizirik irauteko garrantzitsuak diren hainbat jardueratan. Besteak beste, janaria lortzeko, ehiza egiteko, ehizatuak izateko aukerak gutxitzeko, nabigatzeko edo eta ugaltzeko.
BiokimikaThe Lancet aldizkariak artikulu baten bidez kutsadura farmazeutikoaren arazo larria izan du mintzagai. Bertan, ohartarazi dute botiken erabilera masiboak ingurumenean eta giza osasunean dituen ondorio suntsitzaileez. Elhuyar aldizkariak artikuluan azaltzen duen moduan, tratamendu masiboetan, botika ohikoenak azitromizina antibiotikoa eta ibermektina, albendazol, mebendazol eta prazikuantel antiparasitarioak izaten dira.
TeknologiaSARS-CoV-2 birusak sortu duen pandemia dela eta, gora egin du norbera babesteko ekipamenduen (eskularru, maskara edota amantalen) eskaerak. Horien artean, 3D inprimagailuen bitartez aurpegiak babesteko biserak daude. Biserak egiteko zenbait polimero edo plastiko erabiltzen dira eta bi atal ditu: alde batetik, buruari lotzeko euskarria, eta, bestetik, aurpegia babesten duen xafla gardena. Azken hau egiteko azido polilaktikoa erabiltzen da. Honen gaineko informazioa artikuluan.
Emakumeak zientzianHistoriak dio 1952ko abenduan, Archer J. P. Martinek eta Richard L. M. Syngek Kimikako Nobel saria jaso zutela “banaketa kromatografia asmatzeagatik”. Hori gertatu aurretik, baina, horren inguruko bere ikerketak egin zituen Erika Cremer, gas kromatografiaren aitzindari ahaztuak. Galdu ziren eskuizkribuak, Bigarren Mundu Gerra… Suspensez betetako istorioa dugu hauxe!
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #297 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #303
Diana terapeutikoan botika kantitate zehatzean dosifikatzeko modu irudimentsuak aztertzen ari dira. Ziklodextrinetan oinarritutako nanoesponjak dira horietako bat. Adrián Matencioren Cyclodextrin-based nanosponges as a complexating agent: application in oxyresveratrol complexes
Zelan liteke jendeak nahiago izatea idei okerrak izatea, informazio objektiboa baino? Honelakoei erantzuteko teoria garatzen ari da Jesús Zamora A minimal theory of ideology for the post-COVID-19 world. (1)
Elektroi-fonoi akoplamendua egoki neurtzea ahalbidetzen du helio atomoen dispertsioak, monokapa materialen ikerketarako tresna baliagarri bilakatzen duena. DIPCren A universal tool for the measurement of electron−phonon coupling in conducting low-dimensional systems.
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #303 appeared first on Zientzia Kaiera.
Eurek ez dakiten arren, animaliek matematika pixka bat behar dute
2007ko irailean hil zenean, 31 urte zituela, Alexek bazekien zazpira arte zenbatzen. Ikasle trebea zen, baina, erretxina ere bazen, batez ere bera bezain aurreratuta ez zeuden beste klasekideekin. “Hau guztia dakienez, aspertu egiten da, eta gainerakoei eten egiten die, edo zuzena ez den erantzun bat esaten die, molestatzearren”, esan zion Irene Pepperberg etologoak Virginia Morell kazetariari, National Geographic aldizkarirako erreportaje baterako.
Alexen zaindaria zen Pepperberg, eta hiru hamarkada eman zituen haren alboan, animalien adimena ikertzen. Izan ere, Alex loroa zen, eta hitzak erabiltzen zituen komunikatzeko. Hobeto esanda, ingelesezko hitzak imitatzeko trebatua zuten loroa, eta gauzak eskatzeko —”mahatsak nahi ditut”— edo atazak egiteko eta arazoak ebazteko baliatzen zituen hitz horiek.
1. irudia: Adituek harremana aurkitu dute otsoek ehizatzeko osatzen duten taldeen kopuruaren eta harrapatzen dituzten animalia motaren artean. (Argazkia: Thomas Bonometti / Unsplash)
Pepperbergek beti argi utzi nahi izan zuen bere asmoa ez zela Alexi hizkuntza bat irakastea, animaliaren ahalmen kognitiboak ulertzeko hizkuntza tresna gisa erabiltzea baizik. Eta, bide horretan, gauza interesgarriak azalarazten hasi ziren, gure alboan dagoen eta, halere, askotan ikusteko prest ez gauden errealitatea baten erakusle. Adibidez, Alexek banerry hitza asmatu zuen; platanoaren antzeko zaporea duen fruitua, baina gerezi baten itxura biribila duena. Banana eta cherry. Banerry. Sagarra.
Alexek, beraz, objektu kopuru zehatz bat hitz batekin adierazten ikasi zuen, beti ere, trebakuntza baten ostean. Norainokoak dira, baina, gaitasun horiek oinarrizko matematika baten adierazle animalietan? Hori argitzeko, bide ugari jorratu dituzte zientzialariek. Batzuetan, Alexen kasuan bezala, laborategian egin dute ikerketa, itxian hazitako animaliekin. Besteetan, askatasunean dauden animaliei landa lanean jarritako esperimentuen bidez. Eta, azkenik, basa animalien behaketa soilean oinarritutako ikerketak ere izan dira.
Orain arte gaiaren inguruan egin diren ikerketa askoren berrikuspena egin du Tübingengo Unibertsitateko (Alemania) Andreas Nieder neurobiologoak, eta Trends in Ecology and Evolution aldizkarian eman du ondorioen berri. Esan bezala, berrikusketa ikerketa izan da, gaiari buruz idatzi diren aurreko lanen irakurketa kritiko bat, hain justu. Modu horretan, gaur egun gaiaren harira dagoen ezagutzaren inguruko irudi orokor bat ateratzeko moduan egon da ikertzailea.
Atera duen ondorio nagusia argia da: gaitasun kognitibo garatuak dituzten animalia gehienek zenbakiak erabiltzen dituzte egunerokoan, bizirik irauteko garrantzitsuak diren hainbat jardueratan. Besteak beste, janaria lortzeko, ehiza egiteko, ehizatuak izateko aukerak gutxitzeko, nabigatzeko edo eta ugaltzeko. “Zenbakizko gaitasun” gisa ezagutzen den ezaugarri horrek moldaerazko balioa duela babestu du adituak; hau da, zenbakiekin modu batean edo bestean aritzeko gaitasun horrek biziraupena zirtatzeko eta eboluzioaren katean aurrera egiteko balio du.
Zaila da horrelako kontu bat ikertzea antropozentrismoan erori gabe. Naturan gertatzen dena gizakien araberako eskematara eramateko arriskua handia da. Zailtasunetako bat da, adibidez, animalien portaeran ondo bereiztea zer den zenbakia eta zer diren luzapena edo denbora bezalako kontzeptuak. Agian horregatik, gutxi ikertu den gaia izan da. “Naturan gertatzen diren portaerei buruzko aurkikuntza hauetako asko ikertzaileak egindako beste galderen azpi-produktu gisa edo ezusteko ondorio gisa atera dira”, adierazi du ikertzaileak, prentsa ohar batean.
Zenbatekotasuna oinarriObjektuak ikusita, zenbaki kardinalak identifikatzeko ahalmena dute zenbait animaliak. Gaitasun hori agerian geratzen da objektu horiek dagozkien hurrenkeran ordenatzen dituztenean. Baina hau, batez ere, laborategietan egiten diren esperimentuetan ikusten da. Oro har, animalia askok zenbatekotasun gisa ezagutzen den gaitasuna dute: ez dirudi gai direnik kopuru zehatza jakiteko, baina bai kopuru bat bestea baino handiagoa dela bereizteko.
Adibidez, Bombina orientalis espezieko igelaren kasuan, aurrean hiru eta lau elementuz osatutako janari multzoak jartzen zaizkionean, ez du ematen bata bestearen gainetik lehenesten duenik. Hots, multzoaren aukeraketa ausazkoa da. Baina hiru eta sei artean aukeratu behar izanez gero, seiko multzora joko du.
2. irudia: Ohikoak dira animalien adimena ikertzeko laborategian egindako esperimentuak. Besteak beste, zenbakizko kognizioa aztertzen dute halakoetan. (Argazkia: Andreas Nieder)
Erleen kasuan ere ikusten da zenbakizko gaitasuna dutela. Erlauntzetik polen bila ateratzen direnean, bidean aurkitzen dituzten hainbat puntu hartzen dituzte erreferentzia gisa, eta horiek zenbatu egiten dituzte, behin erlauntzean bueltan daudela, beste erleei horien inguruko informazioa eman ahal izateko, erleen dantza famatuaren bidez. Baina badira beste intsektu batzuk bereziki ikertzaileen arreta erakartzen dutenak: basamortuko inurriak (Cataglyphis generoa). Behin eta berriz egiaztatu ahal izan denez, modu batean edo bestean inurritegira bueltatu ahal izateko urratsak zenbatzen dituzte. Halabeharrez egin behar dute, basamortuan hil nahi ez badute bederen.
Ehiza egiteko garaian ere lagungarria da kopuruak kontuan izatea. Kasu honetan, ehiza optimizatu ahal izateko. Otsoaren (Canis lupus) ehiza ohituretan ikusi da harreman hori. Harrapakina zein den, horren araberakoa izango da ehiztari taldearen osaketa. Hala, Kanadako oreina (Cervus canadensis) ehizatzeko, 2-6 otso izango dira beharrezkoak. Amerikako altzearen (Alces americanus) kasuan, berriz, zortzi otso inguru. Indartsuagoa den bisontearen (Bison bison) kasuan, azkenik, 9-13 otso beharko dira.
Quorumak osatzeko ere funtsezko rola jokatzen dute zenbakiek, norbanako ugari biltzen dituzten animalien artean: intsektu sozialetan, arrain talde handietan edota babuinoetan (Papio anubis) ikusten da hori: taldearen norabidea zehazterakoan, hautu bat edo bestea egiten duten animalia kopuruaren arabera aritzen da talde osoa.
Komunikazioaren alorrean ere hauteman dira hainbat portaera bitxi. Adibidez, Poecile atricapillus kaskabeltzen artean ikusi da harrapakarietatik babesteko egiten dituzten alarmetan kopuruak baduela zeresanik. Txio bereziak darabiltzate horretarako, baina txio kopurua aldagarria da, arrisku mailaren arabera. Hala, urubi bat inguruan baldin badago, nahikoa da txio pare bat. Baina arerioa mozolo bat bada, arrisku maila handitzen da, eta bost txio inguru erabiliko dituzte horretaz abisua emateko.
Baina, zalantza barik, hegaztien artean zenbakiekin ondo moldatu behar den txoriren bat badago, hori da, hain justu, Molothrus ater birigarroa. Espezie horrek parasitismoa egiten du. Emeak arrautza bat jartzen du beste espezie baten habian, arrautzen artean berea kokatuz, beste “guraso” batzuek eurena ez den txita elika dezaten. Baina kontuz ebatzi behar du noiz jarri, beste espezieko txitekin batera jaiotzeko. 12 eguneko txitaldia da, eta egutegi hori beste espeziak duen egutegiaren ondo sinkronizatu behar du. Horretarako, hainbat egunez habia bisitatu behar du, bertan dauden arrautzen kopurua ikusi eta errunalditik igaro diren egunak kontuan hartu, habia horretan bere arrautza noiz jarriko duen erabakitzeko.
Zer gertatzen da, ordea, bigarren espezieko txoriak amarruaz konturatzen badira? Arrautza arrotza txikituko dutela. Birigarroa hori egin dutela konturatu orduko, habiara bueltatu eta bertan dauden gainerako arrautzak apurtuko ditu. Gizakien pentsaeran, dudarik gabe mendekutzat hartuko genukeen portaera bitxia da. Niederrek ere ez du arazorik izan jokaera hori gizakioi ulergarri egiten zaigun modu argigarri batean deskribatzeko: “mafia-style reinforcement strategy”. Ez dago euskaratzeko beharrik, ezta?
Erreferentzia bibliografikoa:
Nieder, A., (2020). The Adaptive Value of Numerical Competence. Trends in Ecology & Evolution, 2020. DOI: https://doi.org/10.1016/j.tree.2020.02.009.
———————————————————————————-
Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Eurek ez dakiten arren, animaliek matematika pixka bat behar dute appeared first on Zientzia Kaiera.
Erika Cremer: gas kromatografiaren aitzindari ahaztua
Gas kromatografiaren eginkizuna funtsezkoa izan da kimikaren eta beste diziplina batzuen historian (bereziki industria petrokimikoan); besteak beste, Ingurugiroaren Zientzietan. Izan ere, ezinbestekoa izan zen 1960ko hamarkadako DDTaren kontrako mugimenduan, bai eta industria isurietatik eratorritako substantzia kimikoek kutsatutako edateko urak ikertzeko ere.
1952ko abenduan, Archer J. P. Martinek eta Richard L. M. Syngek Kimikako Nobel saria jaso zuten “banaketa kromatografia asmatzeagatik”. Gaur egun baztertu egin da termino hori, barnean hartzen baititu orain eskuragarri dauden hainbat teknika kromatografiko. Lehen sarituak bere Nobel Lecture hitzaldian azaldu zuen zerk eraman zuen 1940ko hamarkadako lehen urteetan “kromatografia likido” izenez ezagutzen duguna garatzera. Teknika horretan, banatu nahi den nahasketa likido eramaile batean injektatzen da (gas batean injektatu ordez). Hitzaldi horren azken hiru paragrafoetan, Martinek gas kromatografia aurkeztu zuen jendaurrean: “Syngek eta biok proposatu genuen duela hamar urte, banaketa kromatografiari buruzko gure lehen artikuluan. Baina, Jamesek eta biok egin dugun arte, ez du inork aintzat hartu”.
Irudia: Erika Cremer zientzialariaren irudia Letizia Mancino Cremerrek egina.
Beraz, dirudienez, 1952. urte amaierara arte, beraiek bakarrik egin zituzten aurrerapenak kromatografia mota zehatz horri dagokionez, eta hori bera ulertzen da testu akademiko batean baino gehiagotan. Hain zuzen ere, testuen arabera, eta, zehazki, 1952ko martxoan argitaratutako artikulu baten arabera, Martin eta Synge ziren teknika horren sortzaileak. Hala ere, gas kromatografiak hasiera ezezagunago bat izan zuen (gaur egun, dokumentuen bidez egiaztatuta dago), eta zerikusia dauka artikulu honen xede den emakumearekin.
1944ko udazkenean, Erika Cremerrek, (Munichen jaioa) Innsbruckeko Unibertsitatean irakasle zela (naziek 1938. urtetik hartuta zuten Austriako hiria), eskuizkribu bat bidali zien Naturwissenschaften aldizkariko editoreei. Eskuizkribua bere gradu ikasle baten emaitzetan oinarrituta zegoen: etileno eta azetileno adsortzioko entalpien neurri esperimentalak egin zituen, eta ondorioztatu zuen metodo horrekin posible zela entalpia horretan 0.01 kilokaloriako desberdintasun txikiekin ere substantziak bereizi eta identifikatzea. Lehen artikulu horrek prozeduraren oinarriak finkatu zituen, eta egileek agindu zuten beste artikulu bat egingo zutela, neurri esperimentalak zehatz-mehatz azalduta.
Aldizkariak baieztatu zuen urte horretako azaroaren 29an jaso zuela eskuizkribua. Artikulua onartu ondoren, 1945eko otsailean, Cremer irakasleari bidali zizkioten inprentako probak. Hark zuzendu egin zituen, eta argitaletxeari itzuli zizkion. Alabaina, Bigarren Mundu Gerrako gorabeheren eta erregimen naziaren erorketaren ondorioz, aldizkariak ez zuen ezer argitaratu ez 1945. urtean ezta 1946. urtearen zati batean ere. Horrez gain, Naturwissenschaften aldizkaria Vienan argitaratzen zen alemaniarren okupazioan, baina, gerra amaitu eta Alemania banatu ondoren, Berlinera eraman zuten argitaletxea. Argitaratzaileak ere aldatu zituzten, eta, hainbeste aldaketa egin zirenez, Cremer irakaslearen txostena galdu zen; baina egileak txostena bilatzea baino gauza garrantzitsuak zituen egiteko. 1944ko abenduan, aliatuen bonbardaketa baten ondorioz, ia erabat desagertu zen Cremerrek lan egiten zuen institutua (Innsbrucken), eta hiritik kanpo zeuden instalazioetara joan behar izan zuen, baliabide materialik gabe kasik. Horregatik, sinesgaitza dirudi Cremerrek egoera horietan zuzendu eta argitaletxeari itzuli ahal izatea inprentako probak.
2. irudia: Erika Cremer lanean laborategian. (Argazkia: Science History Institute)
Urte gogor horietan, tresnak berregin behar izan zituzten institutuan hautsi ez ziren materialekin; ikasle berriak bilatu, eta bizirik iraun mendebaldeko hedabide zientifikoek isolatu bazituzten eta Cremerrek argitaratu ohi zuen Alemaniako aldizkarien eragina txikitu bazen ere. Edonola ere, Cremerren doktoregai batek, Fritz Priorrek, galdu zen artikulua sortzeko egin ziren lanekin jarraitu zuen, eta jatorrizko ekipamenduak aldatu zituen. Hala, modu argiago batean aurreratu zituen gas kromatografiaren funtsezko elementuak.
Fritz Priorren tesiaren eta Roland Müller ikaslearen emaitzek hiru artikulu egiteko balio izan zuten, eta, 1951n, hiru aldizkari desberdinetan argitaratu ziren. Hau da, Martinek eta Syngek 1952an Kimikako Nobel saria jaso eta Martinek gas kromatografiaren lehen saioak iragarri baino urtebete lehenago. Baina aipatu ditugun artikuluek eta Cremerrek nazioarteko kongresuetan parte hartzeko egin zituen bidaia bakanek ez zuten balio izan taldeak egindako lanei ikusgaitasuna emateko.
Hala ere, 1976. urtean, gas kromatografiaren sortzaile gisa aitortu zuten Cremer; hain zuzen ere, Chromatographia aldizkariak artikulu oso desberdin bat argitaratu zuenean, bai formari, bai edukiari dagokienez. Aldizkariko editore L.S. Ettrek hitzaurre batean azaltzen zuen, garai hartako kongresu batean ustekabean jakin zuenez, Cremerrek egindako lana galdu zela eta ez zela inoiz argitaratu. Editoreak gaiaren inguruan zuen interesa dela eta, gure protagonistarekin jarri zen harremanetan, eta hark esan zion inprentako proba zuzenduen kopia bat zuela bere artxiboetan eta aldizkarian argitaratzeko emango ziola.
Editorearen hitzaurrearen ostean eta jatorrizko artikuluaren kopia argitaratu ostean, Chromatographia aldizkariaren zenbaki horretan, Cremerren beraren kontakizun xehe bat argitaratu zen, eta bertan azaltzen zuen zer gertatu zen bere ikertaldearekin gerra amaitu osteko urteetan (lehen laburtu dugu).
Cremer doktorea 1996ko irailean zendu zen, 96 urte zituela. Urtebete lehenago, Deutsches Museumek, munduko museo teknikorik garrantzitsuenak, egoitza berri bat ireki zuen Bonnen, Bigarren Mundu Gerraren osteko lorpen zientifiko-tekniko garrantzitsuenak biltzeko. Eta, erakusgai zeuden materialen artean, Erika Cremerren eta bere ikasleen gas kromatografiako lehen instalazioa zegoen.
—————————————————–
Egileaz: Juan J. Iruin (@lbuhodelblog), Kimika Fisikoko katedraduna UPV/EHUko Kimika Fakultatean. 2006. urtetik, el Blog del Búho izeneko blogean idazten du, gure eguneroko bizitzan aurkitzen ditugun eta kimikarekin lotuta dauden gaiei buruz.
—————————————————–
Oharra: Artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2014o uztailaren 23an: Erika Cremer: La olvidada pionera de la cromatografía de gases.
The post Erika Cremer: gas kromatografiaren aitzindari ahaztua appeared first on Zientzia Kaiera.
Birusak (II)
Irudia: Birusen egituraren atalik garrantzitsuena azido nukleikoak dira. Bertan DNA edo RNA moduan haien buruaren kopia berriak egiteko informazioa gordetzen dute. (Argazkia: Pete Linforth – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Une batean, birusaren kanpoko geruzetako atal batek bat egiten du zelula ostalariaren kanpoko geruzako beste atal batekin. Giltza eta sarraila baten modura, birusa gai da zelularen punturen bat ezagutzeko eta hortik sartzen da barrura. SARS-CoV-2 birusaren kasuan, adibidez, litekeena da puntu hori ACE2 izeneko hartzailea izatea. Lotura hori espezifikoa da eta, horregatik, birusak espezie-espezifikoak izaten dira. Birus bat espezie bateko bizidunen zeluletan sartzeko gai da eta beste espezie bateko zeluletara sartu ahal izateko mutazio bat gertatu beharko da lehenago.
Nolanahi ere, birusak zelula ostalariaren atal bat ezagutzen duenean, birusaren informazio genetikoa zelulan txertatzen da. Zelulak material genetikoa propioa bezala identifikatzen du eta, beraz, bertan dauden jarraibideak betetzen hasten da bere makineria erabiliz. Horrela, birusak zelula bere onurarako erabiltzea lortzen du. Birusak, gainera, zelula ostalaria mugaraino ustiatzen du. Zelula birusaren kopiak egiten hasten da etengabe eta bere funtzio propioak betetzeari uzten dio. Horren ondorioz, organismoaren funtzioak ez dira hain modu eraginkorrean betetzen eta gaixotasunak edo disfuntzioak agertzen hasi daitezke.
Kontu garrantzitsu bat. Lehenago esan bezala, birusek zeluletara sartzeko pasabide jakin batzuk bakarrik ezagutzen dituzte eta oso espezifikoak dira. Hala ere, dakigunez birusek espezie batetik bestera salto egin dezakete. Birusek zelula ostalarien makineria metabolikoa erabiltzen dutenean, akatsak gerta daitezke kopiak egiteko momentuan. Akats horiei mutazio deritze eta horien ondorioak hiru izan daitezke:
- ezer ez gertatzea, alegia, akats hori izanda ere birusak bere funtzio berdinak normaltasunez betetzen jarraitzea,
- akatsaren ondorioz birusa ez izatea bideragarria edo
- akatsaren ondorioz birusak beste ezaugarri bat lortzea, adibidez, beste espezie bateko zeluletara sartu ahal izatea.
Akatsak -mutazioak- etengabe gertatzen dira eta, jakina, hirugarren motako akatsa gertatzea oso inprobablea da. Alabaina, birusak hainbeste aldiz kopiatzen direnez -milaka edo milioika aldiz-, probabilitate oso txikiko gertaera hori agertzea probablea da. COVID-19 gaitza eragiten duen birusaren kasuan, adibidez, badakigu mutazio-tasa nahiko txikia dela, gripe arruntaren birusarena baino txikiagoa, hain zuzen ere.
Birusen kutsatze prozesuarekin jarraituz, kutsatutako zelulan birusaren kopiak pilatzen joango dira eta horiek kanpora atera daitezke. Beste zenbait kasutan, zelula suntsitu egiten da eta birusak kanporatu egiten dira. Horrela, organismoko beste zelula bat erasotzera joan daitezke. Ideia bat emate aldera, jakina da HIESa edo C hepatitisa duen gaixo batek 10.000 eta 100.000 milioi partikula biriko dauzkala bere organismoan. Ez dute asko irauten -24 ordu-edo-, baina, oso azkar erreplikatzen dira, alegia, etengabe suntsitzen eta sortzen doaz.
Birusen aurka organismoak duen defentsa-sistemarik eraginkorrena immunitate-sistema da. Birusa gorputzean sartzen denean gure defentsa mekanismoek birusaren zenbait atal arrotz moduan identifikatzen dituzte eta aurre egiteko neurriak hartzen hasten dira. Alabaina, horrek denbora eta osasun egoera orokor ona eskatzen du eta bi horiek, zenbaitetan, ez daude. Badaude beste kanpo laguntzak birusei aurre egiteko, baina, orokorrean gure immunitate-sistema bakarrik dago birusaren aurka. Horrexegatik izan daitezke birusek eragindako gaixotasunak hain arriskutsuak.
Informazio gehiago:
- ¿Por qué los virus (y el coronavirus) son tan difíciles de tratar en comparación con las bacterias?, Sergi Maicas Prieto, infobae.com, 2020.
- Itxialdirako genetika (artikulu-sorta), Koldo Garcia, edonola.net, 2020.
—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–
Birusei buruzko artikulu-sorta:
- Birusak (I)
- Birusak (II)
The post Birusak (II) appeared first on Zientzia Kaiera.
3D inprimagailuak eta polimeroak babes materiala egiteko
Osasun-langileek beren burua birusetatik babesteko ekipamendu ugari erabiltzen dute: betaurrekoak, maskara, amantala eta eskularruak. Horretaz gain, aurpegia babesteko biserak ere erabiltzen dituzte, halakoek aurpegi guztia estaltzen baitute.
Irudia: Azterketa mikrobiologikoak egiten laborategian babesteko ekipamendua jantzita. (Argazkia: FotoshopTofs – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Biserak bi atalez osatuta daude: alde batetik, buruari lotzeko euskarria, eta, bestetik, aurpegia babesten duen xafla gardena. Lehenengo atala, euskarria, 3D inprimagailua erabiliz egiten da. Horretarako, zenbait material erabil daiteke, baina gehien bat azido polilaktikoa erabiltzen da, material horrek 3D inprimagailuan erabiltzeko propietate egokiak baititu.
Polimero hori oso erabilia izan da azken urteetan, biodegradagarria baita, hau da, behin bere bizitza amaituta, ura, karbono dioxidoa, biomasa eta antzeko konposatuak emanez degradatzen da. Modu horretan ez da hondakinik sortzen. Gainera, iturri berriztagarrietatik lor daiteke, esaterako azukre-kanaberatik. Material jasangarria eta biobateragarria denez gero elikagaien ontziratzean erabiltzen da eta baita biomedikuntzan ere.
Aipatu den bezala, euskarria 3D inprimagailua erabiliz lortzen da. Gailu horrek 3 dimentsioko piezak egitea ahalbidetzen du objektuaren diseinutik abiatuz. Zenbait motatako inprimagailuak daude, baina erabiliena material-urtze bidezko modelatzea deritzona da (FDM), merkea delako eta prozedura sinplea delako.
Inprimagailu horrek 3 atal garrantzitsu ditu:
- estruditzen duen burua,
- polimerozko filamentua,
- pieza inprimatzen deneko oinarria.
Polimerozko filamentua berotu egiten da inprimagailuaren buruan, bere urtze edo biguntze tenperaturatik gertu iritsi arte. Inprimagailuaren burua 3 ardatzetan mugitzen da berotutako polimerozko filamentua estrudituz oinarriaren gainean. Pieza egiteko, polimero geruza bat bestearen gainean inprimatzen da diseinuaren arabera. Geruzak oraindik beroak daudenean beren artean itsatsita gelditzen dira, eta hozterakoan 3 dimentsioko pieza bat lortzen da. Teknika honen abantaila era askotako piezak egin daitezkeela da, baina badu desabantaila bat ere: prozesua mantsoa da, esaterako biseren kasuan pare bat ordu iraun dezake.
Xafla gardenari dagokionez, berriz, zenbait eratako materialak erabiltzen ari dira, gehienbat zelulosa azetatoa, baina baita polibinil kloruroa ere. Zelulosa azetatoak jatorri interesgarria dauka. Zelulosatik lortzen da eta naturan auki daitekeen polimero ugariena da, hain zuzen ere kotoiaren % 90 eta egurraren %40-50 inguru zelulosa da.
Zelulosari anhidrido azetikoarekin erreakzionarazten zaio zelulosa azetatoa lortzeko. Erreakzio hau, lehenengoz, Paul Schützenbergerrek 1865ean burutu bazuen ere, oraindik pare bat hamarkada pasako ziren Camille eta Henry Dreyfusek zelulosa azetato filmak garatu arte. Bi anaiek esperimentu ugari egin behar izan zituzten eta 1910ean zinemaren industriarako filmak ekoiztu zituzten. Horretaz gain, azetatoan oinarritutako laka bat ere garatu zuten hegazkinen hegoak eta fuselajea estaltzeko erabiltzen zena. Bere garaian, kameretako negatiboak zelulosa azetatoz eginda zeuden eta baita Legoko lehen piezak ere. Gaur egun, berriz, oihalgintzan erabiltzen da eta betaurrekoen armazoietan.
Laburbilduz, material polimerikoak ezinbestekoak dira babesteko ekipamendua egiteko. Biseren kasuan funtsezkoak dira 3D inprimagailuak, objektua modu erraz eta sinplean ekoiztea ahalbidetzen baitute.
Iturriak:
- Hwang, S., Reyes, E. I., Moon, K. S., Rumpf, R. C., Kim, N. S. (2015). Thermo-mechanical characterization of metal/polymer composite filaments and printing parameters study by fused deposition modeling in the 3D printingprocess. Journal of Electronic Materials, 44, 771-777. DOI: https://doi.org/10.1007/s11664-014-3425-6.
- Sonchaeng, U., Iñiguez-Franco, F., Auras, R., Selke, S., Rubino, M., Lim, L.T. (2018). Poly(lactic acid) mass transfer properties. Progress in Polymer Science, 86, 85–121. DOI: https://doi.org/10.1016/j.progpolymsci.2018.06.008.
- Plastics Historical Society: Cellulose acetate.
- Wikipedia: Cellulose acetate.
- 3Dnatives.
———————————————————————————-
Egileez: Ainara Sangroniz eta Leire Sangroniz Kimikan doktoreak dira eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak Polymat Institutuan.
———————————————————————————-
The post 3D inprimagailuak eta polimeroak babes materiala egiteko appeared first on Zientzia Kaiera.
Autorik gabeko hiriak
Trenbideko garraioak –metroa edo trena, alegia– pertsona kopururik handiena eramaten du denbora unitateko eta erabilitako hiri-azalera unitateko; ildo horretan, automobil pribatuak baino hamar bidaiari gehiago garraiatzen ditu. Mugitzeko beste modu batzuek bi mutur horien arteko tarteko eraginkortasunak erregistratzen dituzte. Ingurumena ere hartu behar dugu aintzat. Errepideko zirkulazioak eragindakoari –kedarra, nitrogeno oxidoak eta karbono monoxidoa–, gutxienez, 184.000 heriotza goiztiar egozten zaizkio urtero munduan, gehienak bihotzeko edo biriketako gaixotasunak direla eta. Automobilak eragindako istripuetan, bestalde, milioi bat hildako baino gehiago izaten dira urtero, eta laurogei milioi zauritu inguru.
Irudia: Salerno hiriko kale bat. (Argazkia: Raimondo Aufiero – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Autoa erabiltzeak nabari gutxitzen du jarduera fisikoa, eta, hori da, hain zuzen ere, gure garaiko osasun arazorik handienetako bat. Ikerketa batzuen arabera, trafikoaren zarataren eraginpean egoteak depresioa pairatzeko aukera handitzen du helduen artean, eta arreta arazoak sortzen ditu haurrengan.
Hiri handietan automobilak gutxiago erabiltzeko neurriek emaitza positiboak izan dituzte. 2018. urteko irailaren 14an autorik gabeko laugarren eguna ospatu zen Parisen, eta % 40 gutxitu zen nitrogeno dioxidoak eragindako kutsadura trafiko handieneko bideen inguruan. Bruselan, % 80 murriztu zen atmosferako kedarra egun horretan bertan. Stockholmen 2006an auto ilaren tasa ezarri zenetik, haur asmaren intzidentzia txikitu egin zen.
Horrez gain, jarduera fisiko handiagoa egiten dute errepideko trafikoa mugatu den eremuetako bizilagunek. 1960tik aurrera, hirigunean automobilak erabiltzea mugatzen hasi zen Kopenhage: 2015ean, erdigunean aparkatzea debekatu zuen, errepide ugari bidegorri bihurtu zituen eta trenbide sarea handitu zuen. Harrezkero, gero eta jende gehiago mugitzen da bizikletaz hirian zehar, eta gaur egun biztanleen % 60 dira. Agidanez, trafikoa otzantzea lortu du Pontevedrak, 84.000 biztanleko hiriak (65.000 hirigunean). 1999az geroztik, oinezkoentzako eremuak areagotu ditu, baita espaloiak ere, 30 km orduko gehienezko abiadura ezarri du erdigune osoan eta bederatzi disuasio aparkalekuko sarea sortu du, 16.000 tokirekin. Egun, eskola umeen % 80 baino gehiago oinez joaten dira ikastetxeetara, eta ez da izan trafiko istripuen ondoriozko heriotzarik.
Zentzuzkoa denez, errepideko trafikoa mugatzearen aurka agertu dira hainbat sektore. Hiritar ugariren aburuz, norberaren askatasunaren aurkako muga onartezinak dira. Argudiooi osasuna zaintzearen garrantzian oinarritzen direnek egiten diete aurka. Aurkakotasuna arintze aldera, askotan pixkanaka aplikatu izan dira muga horiek. Eztabaida publikoa ildo horretan doan arren, mugikortasuneko adituek aintza hartzen dituzten aukerak trafikoa mugatzeko modalitateei, neurri osagarriei eta ezartzeko epeei buruzkoak dira. Ezin uka daiteke komenigarriak direnik.
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Autorik gabeko hiriak appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #296
Egunotan, SARS-CoV-2 birusa askotan aipatu dugu baina badakigu zer den, oro har, birus bat? Testu honetan azaltzen digutenez, birusak bizitzaren mugan daude: ez dira haien kabuz ugaltzeko gai eta ez daukate metabolismo propioa. Birusen atalik garrantzitsuena material genetikoa da, DNA edo RNA motakoa izan daitekeena. Horretaz gain, birusek babes-geruza bat dute inguruan (kapsidea) eta hori inguratzen, lipidoz osatutako geruza bikoitz bat egon daiteke.
Berriak ere eman dizkigu birusei buruzko apunte batzuk, UPV/EHUko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia arloko irakasle Elixabete Arreseren eskutik. Hasteko, birusak azelularrak dira, hau da, “ugaltzeko, zelula bizidun baten barruan egon behar dute” eta mota askotakoak daude. COVID-19 eritasunaren kasuan, esaterako, “batez ere albeoloetako zeluletara jotzen du: biriketara. Horra iristen direnean, ezarri egiten dira, eta kaltea eragiten dute”. Kontuan hartu behar dugun beste ezaugarri bat: aldakorrak dira, “mutatu egiten dute”.
GenetikaKoldo Garciari esker, genetika maitatzen hasi gara. Asteon, beste bildumatxo bat ekarri digu. Gai ugari jarri ditu mahai gainean. Hasteko, endorfinak ditugu. Zer dira? Orain beharrezkoak ditugu etxean, konfinamendu egoera honetan, bizipoza mantentzeko: plazera sortzen dizkiguten jarduera batzuetan askatzen dira gure nerbio sistemara. Baina zenbat moda daude? Eta nondik sortzen dira?
COVID-19 gaitzari buruz ere aritu zaigu, zehazki, SARS-CoV-2aren jatorriaz eta azken asteetan mila aldiz entzun dugun animaliaz: pangolina.
Ziur guztiok modu batean edo bestean galdera hau erantzuten saiatu garela: nola “hiltzen” dira birusak? Koldori esker badugu azalpen argi eta labur bat. Baina, aurreratzen dizuet, gure immunitate-sistemak baduela giltza kontu honetan.
Historia pixka bat ere ikasteko parada izango duzue bilduma honetan. Zehazki, testu honetan Tuskegee esperimentuaz mintzo da, AEBetan abian jarri zuten sifilisaren garapena aztertzeko ikerketa. Testuan adierazten denez, adibide honek balio du gogorapen gisa: giza-ikerketetan denak ez du balio.
SARS-CoV-2 birusean zentratu gara, baina zer dakigu urtaroko gripearen genetikaz? Koldo Garciak argitu digu kontua.
BirologiaBiologian eta mikrobiologian doktorea den Adolfo García Sastreri elkarrizketa egin diote Berrian, COVID-19 gaitzaren harira. SARS-CoV-2 birusaren kontrako txertoak eta antibiralak ikertzen ari da New Yorken, baita sagu ereduak garatzen ere, COVID-19aren kontrako txertoak eta botikak eraginkorrak diren probatu ahal izateko. Elkarrizketa interesgarri honetan, birusaren mutazioez eta izurrite honen etorkizunaz hitz egin du, besteak beste.
OsasunaAbiadura bizian lan egiten ari dira ikertzaileak koronabirus berri hau gelditzeko asmotan. Berriak bildu ditu orain arte zientziak eta zientzialariek birusari buruz eskura daukagun informazio guztia. Adibidez, zer bide hartzen ari dira gaitzari aurre egiteko? Noiz lortuko dituzte botikak? Abiatu dira jada txertoa lortzeko ikerketak? OMEk bultzatu duen COVID-19aren kontrako tratamendu bat aurkitzeko proiektuak antibiralak izan ditu helburu. Zeintzuk probatu dituzte? Galdera hauen eta gehiagoren erantzunak artikuluan aurkituko dituzue.
Honen harira, Berrian irakur daiteke Euskal Herrian egin den ikerketa batean antibiral baten eraginkortasuna neurtzen ari dira: remdesivirra, Gilead ekoizlearena. Barakaldoko (Bizkaia) Gurutzetako ospitalea eta haren ikerketa institutua, Biocruces, nazioarteko ikerketa talde batean parte hartzen ari dira.
Azken asteetan aipatu izan da ibuprofenoak okertu egiten duela COVID-19 gaitzaren eboluzioa. Elhuyar aldizkariak azaltzen duenez, oraingoz adituek ez dute frogarik hori ziurtatzeko baina baliteke hala izatea. Iaz Frantziako hainbat ikertzailek egindako azterketa baten arabera, antiinflamatorio ez-esteroideoen erabilera arnas aparatuko gaitzen konplikazioekin lotuta dago. Frogarik ez dago oraindik baina ez dago gomendatuta antiinflamatorio ez-esteroideoen erabilera.
SARS-CoV-2 birusaren jatorriari buruz hitz egitean saguzarrak aipatzen ari dira zenbait artikulutan. Horren harira, Joxerra Aihartza Azurtza UPV/EHUko zoologoaren taldeak urteak daramatza mundu osoko saguzarrak ikertzen. Berriak bildu dituen haren hitzetan, birus askoren gordailuak dira. Hori ahalbidetzen duten bi arrazoi aipatzen ditu ikertzaileak: alde batetik talde handitan bizitzeko joera, eta, bestetik, bizi-itxaropen luzea. Eta ildo horri jarraiki, nola lortu du saguzarren birus batek gizakia infektatzea eta izurri bat eragitea?
SARS-CoV-2 birusak sorrarazten duen infekzio mota oso aldakorra eta zabala da paziente batzuetatik besteetara. Immunitate-sistema da horren arrazoia. Kontuan hartu behar da sistema immunea adinarekin aldatu egiten dela; gazteek antigeno desberdinak eta ezezagunak ezagutzeko gaitasuna duten zelulen errepertorio handia dute. Adinekoetan, ordea, kontrakoa gertatzen da. Miren Basarasek Berrian azaltzen digu COVID-19aren kasu larriek sistema immunearen neurriz gaineko erantzuna ematearekin zerikusia dutela.
Koronabirus berriaren larrialdia hasi zenetik, aditu askok esan dute beroak eragina izango duela birusaren eraginkortasunean. Basarasek Berrian azaltzen duenez, koronabirusak birus geruzadunak dira, geruza lipidikoz estalita daude. Hortaz, klima hotza denean, geruza oliotsua gogortu egiten da. Hezetasunari dagokionez, airea lehorra denean, gure birikak estaltzen dituen mukia murrizten dela uste da, eta garai horietan, ahulagoak bihurtzen gara birusarekiko.
Gaixotasun larriak pairatzeko izua da hipokondria. Koronabirusak eragin duen egoera honetan, horri buruzko gehiegizko informazioak gaixoen obsesioa areagotu dezake. Edurne Saizar psikologoaren hitzak bildu dira Berriako artikulu honetan. Bere esanetan, “norberaren osasunaren irudia distortsionatua dute erabat” eta horren ondorioz, “neutraltasun” posiblea ukatu, eta okerrenera jotzen dute. Hipokondriari aurre egiteko tresnez aritu da psikologoa, baita egun COVID-19 gaitz berriaren pandemiak utzi duen egoeraz ere.
Etxean gauden bitartean, osasunari erreparatu behar diogu. Osasuntsu mantentzeko baditugu eskura hainbat tresna. Horren harira, adituek diote garrantzitsua dela kirola egitea, burua okupatuta mantentzea eta ahalik eta sanoena jatea. Elena Olaiz psikologoak argi du: “Errutina bat ezartzea ezinbertzekoa da denentzat”. Berrian informazio guztia.
Alazne Apalantza fisioterapeuta elkarrizketatu dute Berrian. Bertan, gernu ihesari buruz mintzatu da; “tabu handia” dela dio “emakumeon arazoa delako”. Gehitzen du hainbat motatako inkontinentziak daudela eta kausa ezberdinak dituztela. Horretaz gain, Apalantzak dio gernu ihesa ez dela soilik erditu diren emakumeen arazoa.
TeknologiaCNRS Frantziako Ikerketa Zientifikorako Zentroko Neel Institutuko ikertzaileek grafenoan oinarritutako sentsore baten bitartez, zauri kronikoen egoera uneoro jasotzeko gai den sistema bat garatu dute. Zergatik da hain aproposa grafenoa? Oso material arina da, izugarrizko erresistentzia du eta eroale bikaina da. Eta ez hori bakarrik, zaurian izaten diren aldaketa fisiko-kimikoen arabera aldatzen da grafenozko elektrodoaren eroankortasuna. Datu guztiak artikuluan.
Dementzia antzemateko aplikazio bat probatu dute Oroitu neurologia arreta berezia eskaintzen duen zentroan. Susana Perez de las Heras medikua eta zentroko zuzendariak Berrian dioen moduan, oso garrantzitsua da gaixotasunak garaiz antzematea eta horretarako izan daiteke baliagarria ahotsaren bidez dementzia detektatzeko AcceXible start-up-ak egindako aplikazioa. Egindako esperimentuari buruz mintzo da honetan: “Oroituk pazienteak jarri ditu. Eta AcceXiblek aztertu du, bere matematikarien bidez eta pazienteen ahotsa aintzat hartuta, narriadura kognitibo hori detektatzeko aukera”.
KlimatologiaMartxoaren amaieran, 18 kilometroko altueran, %90 jaitsi da Artikoko estratosferan dagoen ozono-kopurua. 2011. urtetik ez da egoera hori eman. Elhuyar aldizkariak azaldu digunez, atmosferaren goiko geruzetan aurten izan diren tenperatura baxuek ahalbidetu dute fenomenoa.
Emakumeak zientzianNubia Muñoz epidemiologo kolonbiarrak Giza Papilomaren Birusa (GPB), sexu-transmisiozko infekzioen artean ohikoena, umetoki-lepoko minbiziaren kausa nagusia zela aldarrikatu zuen. Muñozek egindako ikerketa-lanak ahalbidetu zuen txertoa sortzea mundu osoko umetoki-lepoko minbizien %70 eragiten duten andui horiek geldiarazteko. Nobel saria irabazteko zorian egon zen 2008an, baina azkenean, txertoa garatu zuen Harald Zur Hausen mediku alemaniarrak lortu zuen. Haren ingurukoak artikuluan.
EboluzioaDuela bi milioi urte inguru, hiru hominido-espezie garai berean bizi izan ziren Hegoaldeko Afrikan, berriki argitaratu duten ikerketa baten arabera. Ikertzaileek Drimolengo aztarnategian (Hegoafrikako errepublika) bi garezur aurkitu dituzte: Paranthropus robustus eta Homo erectus espezieei dagozkienak. Azken honen kasuan, datazio berriak gutxienez 100.000 urte inguru atzeratu du espeziearen agerpena, Elhuyar aldizkariak azaltzen duenez.
KimikaArtearen arloan, gehien ezagutzen dugun euskarria mihisea da, lihoa, kotoia, kalamua edo jutea bezalako landareetatik lor daitekeena. Ezin da ahaztu XV. mendera arte zura izan zela euskarririk erabiliena. Baina mihisearen eta zuraren gainean margotu baino lehen euskarri horiek prestatu behar dira. Testuan azaltzen diguten moduan, geruza zuri homogeneo batez estaltzen dira. Beraz, lanean hasteko, geruza hori nola prestatzen den jakin behar dugu. Artikulu honetan aurkituko duzu erantzuna.
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #296 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #302
Zelan eragingo dio klima-aldaketak ekosistema baten espezie ezberdinei? Erantzuna aurkitzeko eredu mekaniko batek zenbat aldagai beharko lituzkeen galdera irekia da eta mota honetako eredua, ia ziur, akats iturria litzateke, eraikitzen zaila izateaz gain. Beste modu bat ere badago, hala ere: matematikak erabilita. BCAMekoek How to investigate the effect of climate change on multiple species without a mechanistic model
Burbuiletan bizi gara. Burbuila informatiboetan. Sare sozialen eta bilatzaileen garaian, are gehiago. Eta arriskutsua izan daiteke. Martha Villabonaren Consult different news sources so you don’t get caught in the filter bubble.
Dispositibo baten gakoa molekula bakarra da momentu honetan. Zelan kontrolatu molekula hori, baina? DIPCkoek Controlling single molecule conductance with a new class of covalent bond formation
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #302 appeared first on Zientzia Kaiera.
Grafenoa baliatu nahi dute zaurien urruneko jarraipena egiteko
Zauritua dagoen norbait makina batean jarri, berehalako diagnosia egin, eta, gehienetan, zaintza eta sendaketa automatizatua abiatu. Zientzia fikzioan barra-barra irakurri edota ikusi ahal izan den utopia da. Eta, horrelako tramankulu sorta bat lortzea oraindik oso urrun dagoen arren, egia da pixkanaka medikuntzaren arlo desberdinetan aurrerapauso itzelak ematen ari direla. Aurrerapen guzti horiek berez liluragarriak dira, baina egunen batean horiek guztiak batera txertatzea lortzen bada, emaitzak seguruenera makina miraritsu horren antza hartuko du.
1. irudia: Hiru fasetan prozesatzen da informazioa. Aposituak zauriaren egoera jasotzen du, eta sakelako telefono batera igortzen du; ondoren, telefonoak informazio hori ospitalera edo osasun zentrora bideratzen du, balorazioa egin ahal izateko. (Argazkia: Grapheal)
Bide horretan, hesgailuen alorrean garapen garrantzitsuak egiten ari dira. Gaur egun oinarrizko kontua iruditzen zaigun arren, hesgailuen agerpena bera aurrerapauso itzela izan zen. Zauria garbitu, eta, gainean, ondo desinfektatutako hesgailu garbi bat jartzeak bizitza asko salbatu ditu historian zehar. Bakterioak eta birusak osasun alorreko arazo iturri nagusienetakoa diren heinean, higienea bera izan da horiei aurre egiteko arma baliagarrienetako bat.
Asko aurreratu den arren, badira oraindik konpontzeke dauden hainbat arazo; horietako bat da zaurian zehatz-mehatz zer gertatzen ari den jakitea. Adibidez, errekuntzaren bat jaso dutenen kasuan, posible da ehun osasuntsu berria txertatzea, baina transplante horiek aurrera jo ahal izateko, beharrezkoa da odol-hodiek azal berriari oxigeno nahikoa ematen diotela ziurtatzea. Horretarako, ondo ezagutu behar da hesgailuaren beste aldean prozesua behar bezala gertatzen ari dela. Arazoaz jabetuta, Conor Evans kimikariak oxigeno mailaren arabera modu desberdinean erreakzionatzen duten tindaketak eta nanomolekulak garatu ditu, hesgailu adimentsuak lortuz. Gugandik gertuago, Itxaso Garcia Orue ikertzaileak nanopartikulen bidea urratu du, kasu honetan, zauri kronikoen tratamendurako.
Dena dela, argi dago erronka handienetako bat zaurien monitorizazioa dela, eta arlo horretan ere badago berrikuntzarik. Azkenetako bat CNRS Frantziako Ikerketa Zientifikorako Zentroko Neel Institutuko ikertzaileek eman dute ezagutzera: grafenoan oinarritutako sentsore baten bitartez, zauri kronikoen egoera uneoro jasotzeko gai den sistema bat garatu dute.
Itxaropen asko jarri dira grafenoan. Gehiegi, agian. Aldian-aldian, hedabideetako lerroburuetan ateratzen den material hau nahiko gaztea da. 2004an isolatu zuten aurrenekoz, grafitoan abiatuta, eta hori egin zutenei Nobel saria eman zieten. Funtsean, grafenoa grafitozko geruza bakar bat da, karbono atomo baten lodiera duena. Horren emaitza, baina, bikaina da: oso material arina lortzen da, baina izugarrizko erresistentzia duena. Horrez gain, eroale bikaina da. Ezaugarri hauek guztiak kontuan izanda, ez da harritzekoa grafenoa materialen zientzian aritzen diren ikertzaile askoren jomugan egotea.
Oraingoan, medikuntzara bideratu dute grafenoaren aplikazioa, material hori duen apositu baten bitartez urruneko monitorizazioa egin ahal izateko. Oraindik garapen fasean dagoen arren, irekitzen den bidea arras interesgarria da. Neel Institutuaren inguruan abiatutako Grapheal enpresak bideratu du garapena.
2. irudia: Grafenoa karbono atomoez osatutako materiala da, eta ezaugarri bikainak ditu: arintasuna, erresistentzia eta eroankortasun elektriko ona. Argazkian, molekularen irudikapen bat, ikerketa zentro batean. (Argazkia: Juanma Gallego)
Apositu adimentsu hori zauri kronikoetara bideratuta dago. Sei aste pasata ere oraindik sendatu gabe jarraitzen dutenak hartzen dira zauri kronikotzat, eta horien kudeaketa ez da erraza, pazienteak osasun zentroetara bideratu behar direlako. Medikuek edo erizainek horien jarraipena egin behar dute, hesgailua kendu eta zauria nola doan ebaluatu ahal izateko. Eta horrek, noski, badu eraginik osasun sistemaren funtzionamenduan. Aurrerapena garatu dutenek aurkeztu dituzten datuak ez dira txantxetan hartzeko modukoak: munduan halako zauriek eragindako osasun gastua 27.000 milioi eurokoa dela argudiatu dute, eta —txarrena dena— osasun arazo hauek urtean milioi erdi ebakitze eragiten dituzte.
Azaldu dutenez, diabetesa duten lagunek edo adineko pertsonek dute zauri kroniko gehien. Diabetesa dutenen artean, handiagoa da oinetan ultzerak izateko aukera. Adinekoen kasuan, bereziki hanketan sortzen dira ultzerak; batez ere, presioagatik sortutakoak dira.
Aposituaren funtzionamenduari dagokionez, sistemak grafenoak dituen eroankortasun bikainari ateratzen dio probetxua. Zaurian izaten diren aldaketa fisiko-kimikoen arabera aldatzen da grafenozko elektrodoaren eroankortasuna, eta hori bihur daiteke zaurian gertatzen denaren adierazle. Partxearen osaketan, grafenozko partikulak daude jarrita, plastiko baten gainean, eta hori guztia hesgailu arrunt batean txertatuta dago. Apositu malgua da, gorputzeko edozein zatira ondo egokitzeko modukoa.
Dena dela, argi dago zauriaren gaineko kontrola izatea ez dela nahikoa. Informazio hori adituen esku utzi beharra dago. Horretan datza, hain justu, hurrengo urratsa. Txip txiki batek informazio hori bideratzen du sakelako telefono batera, eta bertan instalatuta dagoen aplikazio batek mezua helarazten dio ospitaleari, detekzio goiztiarra ahalbidetuz. Modu horretan, medikuak azkar erantzuteko moduan egongo dira; adibidez, infekzioren bat egotekotan. Era berean, tratamenduak hobetzeko eta paziente bakoitzaren arabera egokitzeko aukerak handitzen dira.
Ikertzaileen arabera, gainera, orain arte egin diren klinika aurreko ikerketek erakutsi dute aposituak laguntzen duela zaurien orbaintzea hobetzen. Momentuz ez dute azaldu, baina, hobekuntza hori zertan datzan. Orain, mundu errealera jauzi egiteko garaia da: Europa mailako Graphene Flaship ekimenaren baitan aurkeztu dute aurrerapena, eta gizakietan lehen probak hasi behar dituzte. Dena ondo bidean, produktua 2023. urtean merkatuan egotea espero dute.
Erreferentzia:
WO2016142400 patentea. Methof of forming a graphene device. Permalink: https://patentscope.wipo.int/search/en/detail.jsf?docId=WO2016142400&tab=PCTBIBLIO
Iturria:
SINC Agentzia (2020-03-23): Grafeno para monitorizar heridas a distancia.
———————————————————————————-
Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Grafenoa baliatu nahi dute zaurien urruneko jarraipena egiteko appeared first on Zientzia Kaiera.
Nubia Muñoz, desinformazioaren birusa errotik ezabatu nahi duen epidemiologoa
1. irudia: Nubia Muñoz epidemiologoa. (Argazkia: © Fundación BBVA)
“Egia bihurtutako ametsa da. Ikertzaile pribilegiatua naizela badakit. Oso epidemiologo gutxik lortzen dute osasun publikoko arazo bat konpontzea egindako ikerketa-lanari esker” – Nubia Muñoz, Sinc Agentzia –
Adierazpen haren ondotik, Muñozek trama argitu zuen, Agatha Christieren liburuen azken orrialdeetan Poirot detektibeak egiten zuen moduan: ehunen zeluletan, genitaletan batez ere, txertatzen den birus bat dago. Birus hori gai bazen hori egiteko, ahalmena izango zuen zelula osasuntsuak infektatzeko eta minbizia eragiteko ere. Gauzak horrela, egindako ikerketa-lanak txertoa sortzea ahalbidetu zuen (2006tik dago eskuragarri) mundu osoko umetoki-lepoko minbizien %70 eragiten duten andui horiek geldiarazteko.
Hain zuzen ere, aurkikuntza horri esker, 2018an irabazi zuen Jakintzaren Mugen BBVA Fundazioa Saria (Premio Fundación BBVA Frontera del Conocimiento), Garapenerako Lankidetza mailan (Cooperación al Desarrollo). Horrek agerian uzten du oraindik esku artean duen erronka nagusia, hau da, txertoa herrialde pobreetara iristea, han kasuen %85 gertatzen baita eta urtero 280.000 emakume baino gehiago hiltzen baitira. Izan ere, oztoporik handiena txertoaren truke ordaindu beharreko prezio altua da, garapen bidean dauden herrialdeetan bizi diren emakumeentzat hori eskuratzea ezinezkoa da eta.
Sariei jarraiki, 2008ko Nobel saria irabazteko zorian egon zen Muñoz, medikuntza arloari egindako ekarpen honengatik, baina, azkenean, txertoa garatu zuen Harald Zur Hausen mediku alemaniarrak lortu zuen. Alabaina, azken urteotan, ikertzaile batek jasan dezakeen gauzarik okerrena gertatu zaio epidemiologo kolonbiarrari: zientzian egindako aurrerapauso batek ospe txarra hartzea, alegia. Prentsa txarrak eta txertoen aurkako taldeen presioak eragin dute Muñozen haserrea; berarentzat desinformazioa ebidentziaren aurkakoa da eta azken hau, zientziaren muina da, zalantzarik gabe.
Oso mediatikoa izan den kasua2012an, zerbix edo umetoki-lepoko minbiziaren prebentzio-programa bat abiatu zuen Muñozek Kolonbian baina polemikaz jositako proiektua izan zen, tamalez. El Carmen de Bolivar udalerrian txertoa jarri zuten ia ehun neskek zorabioak izan zituzten. Hori gertatu bezain pronto, txertoen aurkako taldeek ondorioztatu zuten txerto horrek emakumeen osasuna kaltetzen zuen bigarren mailako ondorioak eragiten zituela. Azkenean, zurrumurru horien ondorioz, txertoak derrigorrezkoa izateari utzi zion eta arrakastatsua izan zen programa bat (nesken %90ri txertoa jartzea lortu zuen) bertan behera geratzea erdietsi zuten. Muñozentzat “kolpe latza” izan zen, “amorru handia” sentitu zuen, beste behin ere ezjakintasunak eta zurrumurruak zientziaren aurrean irabazi zutela ikustean.
2. irudia: Nubia Muñozek desinformazioari eta berri faltsuei aurre egiteko formula bat bilatu nahi du, jendeak zientzian konfiantza izan dezan. (Argazkia: © Fundación BBVA)
Nolanahi ere, gaur egun, 84 herrialdek ezarri dute birusaren aurkako txertaketa-programa 9 eta 14 urte bitarteko neskentzat. Polemikak bere horretan jarraitzen du, jakina, baina Muñozek ez du zalantzarik txertoaren eraginkortasunari dagokionez, “umetoki-lepoko minbiziaren ia %100 prebenitzen baitu”. Hori gutxi balitz bezala, epidemiologoak gogoratzen du ez dagoela ebidentzia zientifikorik esateko txerto horrek arazo neurologiko edo autoimmunitate-arazo larriak eragiten dituenik.
Langile nekaezinaNubia Muñozek Medikuntza ikasketak aukeratu zituen eta 1958an, Kolonbiako Univallen hasi zen, beka bati esker. 1964an graduatu zen eta, ondoren, patologian espezializatu zen unibertsitate berean. Gero, Epidemiologia eta Birologiako graduondoko bat hasi zuen Johns Hopkins Unibertsitatean (AEB). Horren ondotik, eta beste beka bati esker, Lyonera (Frantzia) joan zen, Minbiziari buruzko Ikerketen Nazioarteko Zentroan (IARC) lan egitera. Hasierako lanetan, agente infekziosoek sortutako minbiziak izan zituen ikergai. Era berean, Bethesdako Minbiziaren Institutu Nazionalean lan egin zuen, non 2 motako herpes sinplea ikertu zuen. Berehala itzuli zen IARCera, eta minbiziaren epidemiologian jarri zuen arreta berriz ere.
80eko hamarkadaren erdialdean, bera eta zuzentzen zuen lantaldea kasuen azterketak eta kontrolak egiten hasi ziren hogeita hamar herrialde baino gehiagotan, harik eta GPBaren eta zerbixeko minbiziaren arteko harremana ezarri zuten arte. Sariei dagokienez, Brupbacher Saria, Gairdner Fundazioak banatzen duen Mundu Mailako Osasun Saria, eta Nuevo Leongo Unibertsitate Autonomoaren (Mexiko) eskutik, Jose Eleuterio Gonzalez domina jaso zituen, beste lorpen batzuen artean. Gainera, Kolonbiako Kantzerologia Institutu Nazionaleko katedradun emeritua eta Kataluniako Onkologia Institutuko (ICO) zientzialari bisitaria da.
Garatzeko bidean dauden herrialdeetan txertaketa-programen kopurua handitzea eta jadanik ezarrita dagoenetan egoera hobetzea falta den arren, Muñozek azpimarratzen du txerto hori dela uneotan existitzen den eraginkorrena. Hala, Gernot Wersig zientzia-dokumentalistak behin adierazi zuen ideia bati men egiten jarraituko dio epidemiologoak: “Ziurgabetasunari mugak jartzeko aukera ematen digu informazioak”.
Iturriak:
- Agencia SINC, Nubia Muñoz, premiada por la vacuna contra el cáncer de cuello de útero, 2018ko otsailaren 27a.
- Agencia SINC, Nubia Muñoz, impulsora de la vacuna contra el papiloma. “Los antivacunas no quieren aceptar la evidencia científica”, 2018ko ekainaren 14a.
- Burgos Conecta, Nubia Muñoz: «Es una gran tragedia que haya médicos antivacunas», 2018ko abuztuaren 26a.
- ICO, La vacunación contra el virus del papiloma humano, asignatura pendiente en los países en vías de desarrollo, 2016ko ekainaren 27a.
- Mujeres con ciencia, Nubia Muñoz y la lucha contra el cáncer de cérvix, 2018ko abuztuaren 31.
- Pincock, Stephen (2009). Nubia Muñoz: defi ning the role of HPV in cervical cancer. The Lancet, 374, 1587.
- Wikipedia, Nubia Muñoz Calero.
———————————————————————–
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————–
The post Nubia Muñoz, desinformazioaren birusa errotik ezabatu nahi duen epidemiologoa appeared first on Zientzia Kaiera.
Birusak (I)
1. irudia: Birusak bizidunak diren edo ez eztabaidagaia da zientzialarien artean. (Argazkia: PIRO4D – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Birusak ez dira bizidunak. Edo bai. Egia esan, birusak bizidunak diren ala ez eztabaidagaia da zientzialarien artean. Ez da kontu erraza hori argitzea; izan ere, biziduna den ala ez argitzeko, lehendabizi biziduna izatea zer den definitu behar da. Definizio hori lortzea ez da erraza eta hainbat proposamen daude. Onartuenen artean, hiru bizi-funtzio definitzen dira, alegia, bizidunek egiten dituzten gauzak zerrendatzen dira eta, horren arabera, zerrenda horietako puntuak betetzearen arabera aztertzen da bizitza. Bizi-funtzioa hauek dira: ugalketa -antzeko ondorengoak sortzeko gaitasuna, espeziearen biziraupena bermatzeko-, nutrizioa -kanpoko substantziak hartzeko gaitasuna- eta erlazioa -ekosisteman dauden beste elementuekin elkarrekintzak izateko gaitasuna-.
Birusak ez dira gai haien kabuz soilik osotasunean bizi-funtzioak betetzeko. Azpimarragarriena da birusak ez direla gai ondorengoak sortzeko. Orduan, nola da posible birusak ez desagertzea? Bada, zelula ostalari bati esker gai dira haien buruaren kopiak egiteko. Birusek ez daukate gaitasuna birus gehiago sortzeko, ez daukate horretarako beharrezkoa den makineria biologikoa. Zelula batek, jakina, beharrezkoa den guztia dauka ugaldu ahal izateko. Birusak, hortaz, bizitzaren mugan daude: ez dira haien kabuz ugaltzeko gai eta ez daukate metabolismo propioa.
Beraz, labur esanda, birusak ugaltzeko beste bizidun baten beharra duten agente infekziosoak dira, parasitoak, bizkarroiak -hala ere, birus guztiek ez dituzte gaixotasunak eragiten-. Horretan, gainera, oso eraginkorrak dira eta beste edozein bizidun kutsatzeko gai dira: animaliak, landareak, onddoak eta bakterioak, besteak beste. Ez hori bakarrik. Badaude birusak beste birus batzuk kutsatzeko gai direnak. Antza, bide horretatik birusen arteko material genetikoaren trukaketa gerta daiteke.
Nolakoak dira birusak?Birusen egiturari dagokionez, birusen atalik garrantzitsuena material genetikoa da. Material hori azido nukleiko moduan dago, DNA zein RNA motakoa izan daitekeena. RNA edo DNA hori kate bakarrekoa edo kate bikoitzekoa izan daiteke eta, berezitasun guztiak kontuan hartuta, birusak zazpi talde handitan sailkatzen dira Baltimore-ren sailkapenaren arabera -ez galdu sailkapen horren zehaztasunen azalpena eta birusei buruzko beste zenbait kontu Koldo Garciaren blogean-. Hemen fokua material genetikoaren funtzioan jarriko da. Azido nukleiko horietan, birus gehiago egiteko jarraibideak daude, baina, jarraibideak bakarrik. Pentsa dezakegu tresna bat egiteko gidaliburua dela eta, hortaz, birusari fabrika falta zaio.
Material genetikoaz gainera, birusek babes-geruza bat dute inguruan, kapside deritzona, eta proteinaz osatuta egoten da. Kapsideak hainbat forma desberdin izan ditzake: helikoidala, ikosaedrikoa, eta abar. Kapsidea inguratzen ere lipidoz osatutako geruza bikoitz bat egon daiteke, baina, ez kasu guztietan. Hortaz, birusen egitura nahiko oinarrizkoa da: material genetikoa eta material genetiko hori babesteko geruzak. Tamainari dagokionez, birusak bakterioak baino askoz ere txikiagoak dira. Salbuespenak salbuespen, birusen tamaina 10 eta 300 nanometro ingurukoa izaten da. Hain tamaina txikikoak izanik, ezin dira ikusi mikroskopio optikoen bitartez eta mikroskopio elektronikoak behar dira.
Puntu honetan, hurrengo galderari erantzuna emateko moduan gaude. Birusek material genetikoa dute, alegia, birus gehiago egiteko beharrezkoa den informazioa daramate, baina, beste zelula baten makineria erabili behar dute jarraibide horien arabera birus gehiago egin eta ugaltzeko. Nola gertatzen da, baina, prozesu hori?
Jarraituko du.
Informazio gehiago:
- Todos los virus, y no solo el coronavirus, Miguel Pita, elpais.com, 2020.
- Itxialdirako genetika (artikulu-sorta), Koldo Garcia, edonola.net, 2020.
—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–
The post Birusak (I) appeared first on Zientzia Kaiera.
Margolanen kimika (III): euskarria, artelanaren euste-puntua
Zalantzarik gabe, mihisea da euskarririk zabalduena. Mihisea lihoa, kotoia, kalamua edo jutea bezalako landareetatik lor daitezkeen ehunez egindako gainazala da. Azpimarratzekoa da lihoaren garrantzia margolanen esparruan: haren zurtoinetik euskarri moduan erabiltzen den oihala lortzen da eta, hazietatik, pigmentuak aglutinatzeko linazi-olioa.
1. irudia: Walther Otto Mülleren Linum usitatissimum landarearen ilustrazioa (XIX. mendea). (Iturria: Wikimedia Commons – domeinu publikoko irudia)
Oro har, zurezko bastidore bat erabiltzen da mihisea tente mantentzeko. Mihisearen gainean egindako artelanetan garrantzitsua da kanpo-faktoreak kontrolatzea, batez ere, tenperatura eta hezetasuna. Horien eraginez zura dilatatu daiteke, baita mihisea uzkurtu edo sabeldu ere.
Hain zuzen ere, zura izaten zen euskarri ohikoena, XV. mendean mihisearen erabilera hedatu zen arte. Gaur egun, Erdi Aroan margotu ziren koadro asko erabilitako egurraren arabera koka ditzakegu. Adibidez, Europako Iparraldean erruz erabiltzen zen haritza; aitzitik, Italian makala zen zur-iturri ohikoena. Lehengai ugari bazeuden ere, artelanak margotzeko oholak prestatzea prozesu konplexua zen, eta hainbat tokitan gremioetako adituek baino ez zituzten egiten. Horri esker, egoera onean biziraun dute oholaren gainean margotutako pintura askok. Hala ere, argi utzi behar da egurra material iragankorra dela, eta, ondorioz, beste obra askok ez dutela zorte berbera izan. Kasu batzuetan intsektu xilofagoen erasoa jasan dute; beste batzuetan, usteldu egin dira hezetasunaren edo uraren erruz.
Zuhaitzetatik eskuratu daitekeen beste euskarri bat papera da. Euskarri hori sarritan erabiltzen da marrazkigintzan eta akuareletan; gutxiago, ordea, olio-pinturan. Etimologikoki, egiptoarrek prestatzen zuten papirotik hartu du izena; zeina, era berean, landare-iturri batetik eskuratzen zen (kasu horretan, Nilo ibaian hazten den Cyperus papyrus landaretik). Papera zelulosaz osatuta dago, ehunka glukosa-molekula dituen polimeroaz. Beraz, azukreekin estuki lotuta dago material hau. Zelulosa-kateen arteko elkarrekintza kimikoei esker, ehun zurrunak lortzen dira, eta beroriek, zuritze-prozesuak direla medio, euskarri egokiak bihurtzen dira. Zelulosaz gain, lignina bezalako substantziak aurki ditzakegu paperean. Konposatu horren kantitate gehiena ekoizpen-prozesuan eliminatzen da, baina gelditzen diren aztarnak denboraren poderioz oxidatuko dira eta papera horituko dute. Horrexegatik da horia paper zaharra.
2. irudia: Zelulosa-kateak eta kateen arteko lotura. (Iturria: Wikimedia Commons – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)
Euskarrien zerrenda amaiezina da; batez ere, arte garaikidean. Baina ezin dugu bukatu gizakiak erabili zuen lehen euskarria aipatu gabe: harria. Erabili zuen lehenengoa edo, behintzat, gure garaietara iritsi den zaharrena. 40.000 urte duten pinturak aurkitu dira euskarri horren gainean. Iraunkortasun izugarri horretaz jabetzeko, pentsa ezazu Mona Lisak 500 urte “bakarrik” dituela. Argi dago harria ez dela batere egokia batetik bestera eramateko; ondorioz, berorren erabilera mugatuta egon da etxeen hormetara edo eraikin erlijiosoetara. Hori bai, XX. mendeko 60ko hamarkadatik aurrera euskarri horrek gorantz egin zuen grafitien agerpena dela eta. Euskarri zaharrena modernoena ere bada.
3. irudia: Ekaingo zaldiak (Argazkia: Wikimedia Commons – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)
Prestakina, lanean hasteko behar dugun geruza
Zura eta mihisea bezalako euskarriei buruz hitz egin berri dugu. Irakurleak pentsa lezake ohola edo oihala hartzea eta margotzea besterik ez dela egin behar. Ezta gutxiago ere. Gaur egun, euskarri zuri-zuriak aurki daitezke merkatuan, baina lehen, norberak prestatu behar zituen. Mihisearen zein oholaren gainean lan egiteko, geruza zuri homogeneo batez estaltzen da euskarria; osterantzean, gainazala zimurregia izango litzateke. Geruza horri esker, gainazala egokia da pintatzeko; eta artistak nahi badu, artelanaren zirriborroa marrazteko ere bai. Baina, nola lortzen da prestakina deritzogun geruza hori?
Izan ere, prestakinak hainbat geruza izan ditzake. Lehenengoak euskarria isolatzeko erabiltzen dira, baita gainazala berdintzeko. Horretarako, igeltsua edo kaltzio karbonato bezalako konposatuak erabiltzen ziren kolarekin nahastuta. Tradizionalki, gehien erabili izan den kola untxi-kola izan da. Untxia? Bai. Animalien ehun konjuntiboa aberatsa da kolageno izeneko proteinetan. Proteina hori organoak elkarturik mantentzeaz arduratzen da; eta organoak itsasten dituen bezala, beste substantziak ere itsas ditzake. Kola lortzeko, uretan egosten dira animalien larrua, tendoiak eta beste hainbat soin-atal. Ura hoztean solidifikatu egingo da likidoa; modu horretan, ur berotan disolbatu daitekeen kola lortzen da edozein momentutan.
4. irudia: Ezkerretik eskuinera: kolagenoaren egitura, untxi-kola forma solidoan eta erabiltzeko prest dagoen untxi-kola. (Argazkia: Wikimedia Commons – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)
Prestakinaren azken geruzari inprimazioa deritzogu. Hori izango da margoarekin kontaktuan egongo dena eta agerian gelditu daitekeena. Normalean pigmentu zuri batekin, berun zuriarekin adibidez, lortzen zen. Horrela, artistak mihise zuria prest zuen musa heltzen zenerako. Beste kasu batzuetan, ordea, artistak nahiago du atzealde koloreduna erabili. Velázquezek erabat menperatzen zuen teknika hori. Inprimazioari kolore gorria emateko burdin oxidoa gehitzen zion; eta koloreaz baliatuz eta atzealdea guztiz estali gabe, koadroa margotzen zuen. Denbora aurrezten da, baina ez da lan erraza. Velázquez maisu handia zen, noski.
5. irudia: Velázquezen Mozkorrak artelanean inprimazio gorria antzeman daiteke. Estratigrafian (artelanaren zeharkako argazkia) argi ikus daiteke inprimazioaren kolorea. (Argazkia: Museo del Prado)
Erreferentzia bibliografikoa:
Gayo, D. eta Jover de Celis, M. (2010). Evolución de las preparaciones en la pintura sobre lienzo de los siglos XVI y XVII en España. Boletín del Museo del Prado, 28, 39-59.
Esker onak: Egileak eskerrak eman nahi dizkio Josu Lartategiri testu hau prestatzen laguntzeagatik.
—————————————————–
Egileaz: Oskar Gonzalez (@Oskar_KimikArte) UPV/EHUko Kimika Analitikoa Saileko ikertzailea da eta Zientzia eta Teknologia Fakultateko eta Arte Ederretako Fakultateko irakaslea.
—————————————————–
Margolanen kimikari buruzko artikulu-sorta:
- Margolanen kimika (I): Berniza, babes-mintza
- Margolanen kimika (II): Margo-geruza, artelanaren kolorea eta nortasuna
- Margolanen kimika (III): euskarria, artelanaren euste-puntua
The post Margolanen kimika (III): euskarria, artelanaren euste-puntua appeared first on Zientzia Kaiera.
Orriak
- « lehenengoa
- ‹ aurrekoa
- …
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- …
- hurrengoa ›
- azkena »