Zientzia Kaiera

Ideologia erabilgarria izan daiteke pentsatzea bezalako aktibitateetan zenbateko energia gastatuko dugun erabakitzeko. Eta erabilgarritasunik handiena, hobeto datorkiguna faboratzen debateei aurre egitea da. Epe motzean, behintzat. Jesús Zamoraren A minimal theory of ideology for the post-COVID world (2)

Errezeptore neuronal bakar baten errua izan daiteke horrenbeste edatea? High alcohol consumption linked to single brain receptor…in mice Rosa García-Verdugorena.

Nanopartikula esferiko metalikoek, esferikoak izateagatik, argiaren inzidentziarengatik segundu armonikoak ez lituzkete sortu behar, baina alboan emisore kuantikoa jarrita, egin egiten du. DIPCkoek azaltzen dute. Second-harmonic generation in a quantum emitter – metallic nanoparticle hybrid

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #305 appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Momentuz exoplaneta gutxi batzuetan baino ez dira hauteman atmosferak, baina hemendik gutxira errazagoa izango da horiek detektatzea. Iraultza txiki horri begira, hidrogenozko atmosfera batean mikroorganismoak bizitzeko gai ote direlako galdera bota dute zientzialariek, eta erantzun garbia jaso dute.

Aitortu beharra dago. Lurretik kanpoko bizia bilatzerakoan, itsu-itsuan gabiltza. Edo, gutxienez, alborapen erraldoi bat daukagu gainean. Bizi bat baino ez dugu ezagutzen. Zinez konplexua eta askotarikoa; baina, finean, bakarra. DNAn oinarritutakoa da, eta karbonoak ematen dituen egonkortasuna eta moldakortasunean abiatzen da, hein handi batean. Horregatik, izarretara begira gaudenean, halakoa den bizia irudikatu ohi dugu. Batek daki Flatland eleberrian kontatzen dena gertatzen ote zaigun: bi dimentsiotan bizi den karratu bati ezinezkoa egiten zaiola esfera bat irudikatzea. Dena dela, gutxienez, jakitun gara Lurretik kanpoko bizia egotekotan agian guztiz bestelakoa izan litekeela.

1. irudia: Eraikuntzan dauden teleskopio berriekin exoplaneten katalogoa handituko da, eta horien atmosferen azterketa egitea ere errazagoa izango da. (Irudia: IAU/L. Calçada)

Gertutasuna dela eta, batez ere Eguzki sistemaren barruan dauden hainbat ilargitan daude jarrita itxaropenak, baina, bizia nonbaiten egotekotan, argi dago exoplanetaren batean izango dela. Alabaina, oraingoz aurkitzen diren exoplaneta gehienak oso handiak dira. Horrek ez du esan nahi ezinbestean hor kanpoan mundu erraldoiak baino ez daudenik. Kontua da, momentuz, gizakiok gaur egun dugun teknologia planeta erraldoiak ikusteko aproposa dela. Eguzki sistematik kanpoko planetak atzemateko teknikak hobetuz doazen arren, momentuz planeta urrun horiek haien izarrean sortzen duten grabitazio eraginagatik ondorioztatzen ditugu, horrek dakarren izarraren mugimendu ñimiñoa hautemanda. Gurekiko posizio egokian egonez gero, izarren aurrean igarotzean sortzen den eklipse txikia ikustean ere jakin daiteke hor planeta bat dagoela.

Hortaz, exoplanetak aurkitzean tamainarekiko alborapen hori daukagu, eta logikak dio Lurraren tamainako munduak ere barra-barra egongo direla. Baina, esan bezala, planeta erraldoiekin konformatu behar dugu. Halako munduak gasezko planetak izan ohi dira, eta, horiek ikustean, berehalakoan alboratzen dugu hor bizia egon daitekeen susmoa, inolaz ere ez dugulako irudikatzen bizia hidrogenoan murgilduta. Egia esanda, bestelakoak dira hor egon daitezkeen eragozpenak; bereziki, bertan dauden presio itzelak.

Baina hidrogenoa ere arrokazko planetetan ere egon daiteke. Oraindik horrelakorik aurkitu ez den arren, eredu teorikoek diote hidrogenozko atmosfera duten planetak egon behar direla. Lurra baino handiagoak diren arrokazko planetek hidrogeno kopuru handia mantendu dezakete haien atmosferetan, eta horregatik uste da halako atmosferak nahiko zabalduta egongo direla unibertsoan.

Eredu horien arabera, Lurraren erradioa halako 1,7 baino txikiagoak diren arrokazko planetetan posible da atmosfera horiek mantentzea. Horren jatorria, planetaren jaiotzan bertan legoke: planetaren eraketaren garaian urak burdinarekin erreakzionatzen du, hidrogenoa askatuz. Osagai horiek, gainera, ez dira urriak, gure inguruko asteroideei erreparatzen badiegu, bederen. Ikertzaileen ustez, hidrogeno horietako asko espazioan galtzeko arriskua egon arren –tartean, izarraren erradiazio ultramorearen ondorioz–, ereduek aurreikusten dute atmosfera hori mantentzeko aukera. Hotzagoak diren superlurren kasuan, gainera, presio handiek eta tenperatura baxuek hidrogenoaren sorrera mantenduko lukete, metanoan abiatuta, etano, butano edo oinarrizko karbonoa sortzen dituztelako, etengabean hidrogenoa askatuz. Ez dira, ordea, faktore bakarrak. Adibidez, izarrarekiko distantzia zein den edota planetak eremu magnetikoa duen edo ez, horren araberakoa ere izan daiteke atmosfera mantentzeko aukera.

Halako egoera batean biziak izan lezakeen egoera aztertu nahi izan dute Massachusettseko Institutu Teknologikoko (AEB) ikertzaileek. Bi mikroorganismorekin esperimentua egin dute, eta ikusi dute %100 hidrogenoa duen atmosfera baten barruan bizitzeko eta aurrera egiteko gai direla. Nature Astronomy aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean eman dituzte azalpenak.

Escherichia coli bakterioa eta Saccharomyces cerevisiae legamia dira azterketa honetan erabili dituzten mikroorganismoak. Argitu dutenez, aukeratzeko orduan ez dute jo bereziki hidrogeno inguruetan bizitzeagatik ezagunak diren bizidunetara, zientzia komunitatean sarri erabili ohi diren organismo ereduetara baizik. Gainera, bi domeinuren erakusle diren mikroorganismoak dira: prokariota da E. coli bakterioa, eta eukariota S. cerevisiae legamia.

2. irudia: E. coli bakterioa eta S. cerevisiae legamia –irudian– erabili dituzte hidrogenoz osatutako atmosfera batean duten garapena aztertzeko. (Argazkia: Materialscientist – CC-BY-3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Mikroorganismoak elementu kopuru desberdinez osatutako atmosferetan hazi dituzte: aire normala, hidrogenoa eta helioa; eta baita ere nitrogenoz eta karbono dioxidoz osatutako nahasketa batean. Argi ikusi dute biak ala biak ondo moldatzen direla %100 hidrogenoz osatutako atmosferetan ere. Hasieran hazkundea moteldu duten arren, denborarekin egokitu dira. Bakterioaren kasuan, 2,5 aldiz mantsoago hazi da, eta bi aldiz mantsoagoa izan da legamiaren hazkundea. Halere, aurrera egin dute, erraztasun osoz. E. coli-ren kasuan, zortzi ordu besterik ez dira behar izan hazte-tasa egonkortzeko. S. cerevisiae-k berriz, 80 ordu behar izan ditu. Bestalde, oxigenoaren eskuragarritasuna baxua bada, E. coli bakterioak arnasketa aerobikoa utzi eta anaerobikoari ekiten diola azaldu dute, horren efizientea ez den metabolismo batera, hain zuzen.

Modu berean, ikusi dute hidrogenozko atmosferetan bakterioak gas zehatz batzuk isurtzen dituela. Oxido nitrosoa edo amoniakoa dira horietako batzuk. Bakterio baten metabolismoa nahiko xumea dela kontuan izanda, ikertzaileak harritu egin dira hainbeste konposatu sortu izanagatik –”aniztasun ikaragarria” aipatu dute zientzia artikuluan–. Horregatik, proposatu dute Lurretik kanpo bakterioen moduko organismo sinpleak egotekotan, agian horiek ere antzeko gasak sortuko lituzketela, eta gas horien metaketa ikusteko gai izan litezkeela astronomoak.

Hortaz, laborategian bai, baina… ba al dago Lurrean hidrogenoan hazteko gai den mikroorganismorik? Metanogenoak eta azetogenoak dira egoera horretara gehien hurbiltzen direnak, horiek gai direlako bizitzeko %80 hidrogeno eta %20 karbono dioxido dituen inguru batean.

Dena dela, agerikoa da galdera. Hidrogeno hutsezko inguru batean bizia agertzeko modurik egongo ote zen? Ez dakiten arren, baiezkoan daude ikertzaile hauek, zientzia artikuluan babestu dutenaren arabera: “gas erreduzituen nahastura duen eta nagusiki H2 den atmosfera bat bizia sortzeko aproposa da, ez kaltegarria. Izan ere, uste da biziaren sorrerarako beharrezkoak direla erreduzitutako molekula aitzindariak”.

Alabaina, kontuan hartu behar da gutxi direla orain arte aurkitu diren exoatmosferak, eta horien ikerketa izugarri zaila dela. Baina sinetsita daude atzemateko errazenak izango direla hidrogenozko atmosfera horiek, elementu honen dentsitate baxua dela eta, espazioan gehiago zabaltzen direlako. Adibidez, hidrogenozko atmosfera bat nitrogenozko atmosfera bat baino 14 aldiz handiagoa da. Eraikuntzan dauden teleskopio berriek atmosfera horiek sikiera zehaztasun pixka batekin ikertzeko bidea irekiko dutela espero dute ikertzaileek.

Atmosfera horien azterketan abiatuz, hainbat faktore ondorioztatu ahal izango dira. Adibidez, berotegi efektuko gasak egonez gero, planetaren azalaren tenperatura igartzeko modua egongo da; eta, ur lurruna aurkituz gero, azalean ur likidoa dagoen seinale izan daiteke. Eta exoatmosfera horietan dauden gasen arabera, planetan nolabaiteko bizia ote dagoen ere ondoriozta liteke, kontu handiz bada ere. Jakin badakigu hau ez dela batere zehatza noski, gas askok jatorri biotikoa edo abiotikoa izan dezaketelako. Baina erronka, dudarik gabe, zinez zirraragarria izango da, eta orain horretarako tresna berriak izango ditugu.

Erreferentzia bibliografikoa:

Seager, S., Huang, J., Petkowski, J.J. et al. (2020). Laboratory studies on the viability of life in H2-dominated exoplanet atmospheres. Nature Astronomy. DOI: 10.1038/s41550-020-1069-4

The post Hidrogenoa besterik ez duen atmosfera batean ere, bizia garaile appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia Nerea Irigoyen Vergarak abizen euskaldunak dituen arren, Zaragozan jaioa da, eta hamar urte daramatza Erresuma Batuan, zehazki, Cambridgeko Unibertsitatean. Zika birusa ikertzen duen laborategi baten burua da, baina, orain, beste ikertzaile asko bezala, COVID-19a eragiten duen SARS-Co-V-2 birusari adi dago.

Grinaz hitz egiten du bere lanari buruz, eta, denboran atzera eginda ere, aitortu du betitik izan dituela gogoko biologia eta esperimentuak. “Gurasoek asko bultzatzen gintuzten anaia eta biok jolastera eta esperimentatzera. Adibidez, babarrunak eta haziak ereiten genituen kotoian eta nola hazten ziren marrazten genuen, eta mineralak edo zerua aztertzera jolasten ginen”.

Horrez gain, gogora ekarri du 1980ko hamarkadan GIBak eta hiesak sekulako eragina zutela, eta uste du horrek ere, neurri batean, eraman zuela birusak ikertzera. “Gustatuko litzaidake jakitea,orain haurrak diren horietatik, zenbatek bukatzen duten birologia ikasten, pandemia bizi izanaren ondorioz”.

Irudia: Nerea Irigoyen Vergara birologoa Cambridgeko Unibertsitateko Birologia Saileko laborategian.

Nola nahi ere, farmazia ikasten hasi zen, eta oso gustura aritu zen, oso zabala baita: botanika, anatomia, biokimika, fisiopatologia, mikrobiologia, bioteknologia… Horren ondotik, Madrilera joan zen, Espainiako Bioteknologia Zentrora, tesia egitera. Hor bete-betean sartu zen birusak ikertzera; hasieran birusen egituran, eta, gero, birologia molekularrean.

Tesia bukatutakoan Ingalaterrara joan zen, eta dagoeneko ia 10 urte daramatza han: “Urte asko dira, eta itzultzea edo beste norabait joatea pentsatzen hasia naiz, ez baitakit, gainera, zer gertatuko den Brexitarekin”, dio Irigoyenek.

Dibertsitatea, sarien bidez

Ez du ukatu, dena den, alde on asko aurkitu dituela han, esaterako, finantziaziorako erraztasunak eta ingurunea: “Europako Batasunetik, beste leku batzuek baino askoz ere gehiago jasotzen du ikerketarako. Eta masa kritikoa; hori ere nabarmena da. Leku gutxitan egongo da hemen adinako ikertzaile-dentsitatea: Oxforden, Cambridgen eta halako beste tokiren batean… Makrolaborategi bat bezala da. Batzuetan gehiegizkoa ere izan daiteke, zure inguruko guztiak doktoreak edo maila handiko ikertzaileak baitira, eta, nahitaez, beren lanari buruz hitz egiten dute, laborategitik kanpo daudenean ere”.

Brexitarekin, baina, uste du finantziazioa asko jaitsiko dela, eta ikertzaileen artean ere aldaketak egongo direlakoan dago, asko eta asko atzerritarrak baitira. Horrekin lotuta, onartu du giroa oso hierarkizatua eta maskulinoegia dela oraindik: “Laborategi bateko buru izatera iritsi den lehen emakumea izan naiz, eta, gainera, Europako hegoaldekoa naiz. Pixka bat arraroa da gizon zuri eta goi-mailakoen tartean egotea, baina uste dut horra iritsi izna garrantzitsua dela etorriko direnenek eredu bat izan dezaten”.

Dena den, pixkanaka egoera aldatzen ari dela nabarmendu du Irigoyenek. Hain zuzen, dibertsitatea bultzatzeko sari batzuk sortu zituzten, Athena SWAN (Scientific Women’s Academic Network), jakinik erakundeei gustatu egiten zaiela lehia eta sariak jasotzea. Genero-bereizketa murrizteko hartzen dituzten neurrien arabera banatzen dituzte urrezko, zilarrezko eta brontzezko sariak, eta, adibidez, ikerketa medikoko laborategi batek ezin du diru-laguntza publikorik jaso, ez badu, gutxienez, zilarrezko sari bat.

Britainia Handian hainbeste urte igaro ondoren, hegoalderako mugitzeko gogoa du, Espainiara, adibidez. “Hala ere, Pasteur Institutuak ere (Paris) asko erakartzen nau, gaixotasun tropikaletan espezializatuta baitago”, esan du.

Orain ahalegin guztia SARS-CoV-2 birusa ikertzera bideratzen ari badira ere, berak nahiagoko luke zikarekin jarraitu: “SARS-CoV-2a oso da garrantzitsua, nola ez, bizitzen ari garen pandemiaren eragilea delako, baina, ikuspegi zientifikotik, koronabirus bat da, eta lehendik ere ikertu izan ditut koronabirusak. Askoz ere kitzikagarriagoa zait zikaren birusa, bai berezko ezaugarriengatik bai sozialki duen inpaktuagatik. Azken finean, populazioaren zati zaurgarrienari eragiten dio: emakumeak, leku pobreetan bizi direnak… 2016ko Brasilgo izurritean, emakumeen heriotza-arrazoi nagusia abortu ilegalak izan ziren. Gustatuko litzaidake zerbait egitea haien alde”.

Fitxa biografikoa:

Nerea Irigoyen Vergara Zaragozan jaio zen, 1981an. Farmazian lizentziatu zen Nafarroako Unibertsitatean, eta Madrilgo Unibertsitate Autonomoan doktoratu zen, Biologia Molekularrean, Birologia espezialitatean. Espainiako Bioteknologia Zentroan egin zuen tesia (CNB-CSIC), eta Cambridgeko Unibertsitatean, berriz, doktoretza-ondorengoa. 2018ko irailetik bere ikerketa-taldea zuzentzen du, Cambridgeko Birologia Sailean.

———————————————————————————-

Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

———————————————————————————-

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Nerea Irigoyen, birologoa: “Birologia maskulinoegia da oraindik” appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Gizakiak animalia arrazionalak omen gara, baina, zenbaitetan ez hainbeste. Konfinamendua hasi zenetik produktu batzuen salmenta asko igo da eta etxeko ohitura batzuk ere aldatu egin ditugu. Martxo hasieratik ikusi zenez, hainbat produkturen kontsumoa modu nabarmenean aldatu da, batez ere elikagaiak eta garbiketarekin lotutako produktuen salmenta asko igo da. Igoera horiek kasu batzuetan azalpen psikologikoa dute, esaterako, ogia egiten ondo sentitzen gara, guk egin dugu zerbait hazten ikusten dugulako. Ba ote dute azalpenik krisi garaietan egiten ditugun erosketek?

Irudia: Okintzarekiko zaletasuna izugarri handitu da konfinamendu garaian eta askotan kosta egiten da zenbait produktu dendatan aurkitzea. (Argazkia: Pexels – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Konfinamendu garaian askoz elikagai gehiago kontsumitu ditugu etxean eta erosketa horiek fase desberdinak izan dituzte. Konfinamendua hasi baino lehen bunker-erosketak deiturikoak nagusitu ziren, alegia, galkorrak ez diren produktuen erosketa: kontserba-latak, arroza, pasta, esne-hautsa eta antzeko produktuak. Esaterako, esne-hautsaren salmenta %160 igo zen konfinamenduaren hasieran. Hasierako fase arrazional hori pasata, fase irrazionalago bat hasi zen. Garagardoaren salmenta %20 igo zen konfinamendua hasi baino lehen, eta etxean isolatu ostean %80 ingurura igo zen. Oliben eta zorroko pataten salmenta ere ia bikoiztu egin ez eta txokolatea, adibidez, %80 gehiago saldu zen. Hurrengo etapan, produktu kuttunenak gozogintzarekin eta okintzarekin lotutakoak izan dira, bestalde.

Hasieran esan bezala, gizakiak izaki irrazionalak ere bagara eta oso fenomeno berezia gertatu zen konfinamenduaren lehen zatian komuneko paperaren erosketa zentzugabearekin. Oso gai xelebrea da, gainera, komuneko paperarena. Bat batean, komuneko papera inoiz baino beharrezkoagoa bihurtu zen eta bazirudien hori zela gauzarik garrantzitsuena. Sare sozialak hutsik zeuden apalategiez eta komuneko paperez betetako orgez bete ziren. Hori fenomeno berria izan da, nahiz eta ikara uneetan produktu berezi batzuen salmenta asko handitu ohi den. Esaterako, Ameriketako Estatu Batuetako kostan, urakanen garaia iristen denean kakahuete-gurinaren salmenta asko handitzen da. Dirudienez, efektu horrek eta komuneko paperarenak azalpen psikologikoa dauka. Urduri gauden egoeretan zerbait kontrolpean eduki nahi dugu, horrek segurtasuna ematen digulako. Erosketak egitea segurtasun nahi horren adierazlea besterik ez da.

Kasu honetan ez dago oso argi zergatik gertatu den hori justu komuneko paperarekin, baina, baliteke produktuaren bolumen handiarekin lotuta egotea. Dendetako apaletan leku asko betetzen du komuneko paperak eta nahiko deigarria da. Hau da, supermerkatuko apal batean hogei komuneko paper poltsa falta badira, apala ia hutsik dagoela dirudi, baina, hogei lata zainzuri falta badira, ez da hain deigarria. Sare sozialek ere sekulako eragina izan dute efektu horren eragina indartzen.

Sukaldearekin lotutako produktuen kasuan, berriz, irinaren eta legamiaren kontsumoak gora egin du nabarmen. Supermerkatuetan gari-irinaren salmenta eta legamiarena %200 inguru igo da eta zenbaitetan zaila bihurtu da produktu horiek eskuratzea. Antza, postreak, bizkotxoa edo ogia egitea oso gozagarria da guretzat. Sentimendu positiboak ekartzen dizkigu hazten ari den zerbait ikusteak eta, are gehiago, guk geuk eskuz egindako zerbait bada. Familian egin daiteke eta elkartu egiten gaitu. Konfinamendu garaiaren bakardadean, gainera, gozogintzari eta okintzari esker luxu edo kapritxoren bat izatea lortzen da.

Erosketa irrazional horien ondorioz, legamia lortzea zaila bihurtu da eta zenbait lekutan legamia lortzeko beste modu batzuk jarri dituzte idatzita hutsik dauden apaletan. Horren atzean, jakina, kimika dago -biologoen baimenarekin-. Etxean egindako legamia lortzeko nahikoa da 100 mL garagardo, irina eta azukre pixka bat jartzea. Horrela, garagardoan berez dauden legamiak -arruntena Saccharomyces cerevisiae- hazi egiten dira eta hauxe bera erabili daiteke ogia egiteko. Bide batez, beti erabiltzen dira legamia horiek; izan ere, ogia, garagardoa -eta ardoa, bide batez- egiteko legamia bera erabiltzen da. Beno, egia esan hori ez da guztiz egia; izan ere, garagardoa egiteko hainbat legamia mota erabiltzen dira eta, oro har, Ale motako garagardoa da Saccharomyces cerevisiae legamiarekin egiten dena. Ohar garrantzitsu bat, hori bai, ogia egiteko legamiak hazi nahi badira, artisau-motako garagardoa erabili behar da. Merkaturatzen diren beste garagardo gehienak pasteurizatu egiten dira -egonkorragoak izateko- eta hortaz, legamiak hilda daude jada. Etxean legamia egiteko modu gehiago ere badaude, baina, horietan ere kimika eta biologia pixka bat ezagutu behar dugu. Harritzekoa!

Informazio gehiago:

• This is why everyone is hoarding toilet paper, Kiona N. Smith, arstechnica.com, 2020.
• What everyone’s getting wrong about the toilet paper shortage, Will Oremus, marker.medium.com, 2020

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Krisialdiko erosketak appeared first on Zientzia Kaiera.

Leire Sangroniz eta Ainara Sagroniz Biztanleriaren zati handi batentzat ohikoa da egunero lentillak erabiltzea, baina ba al dakigu zerez eginak dauden? Harrigarria dirudien arren lehenengo lentillak sortu zirenetik bi mende pasa dira. Bilakaera honetan ezinbestekoa izan da material berrien garapena.

Lehenik ikusmena zertan datzan zehaztu behar da. Argia begi-ninitik sartzen da kristalinoa zeharkatuz eta erretinan proiektatzen da. Erretina begiaren atzeko aldean dago. Bertan dauden zelulek bulkada elektriko bihurtzen dute proiektatu den irudia eta bulkada horiek burmuinera iristen dira nerbio optikoaren bidez.

Irudiak erretinaren gainean doi-doi proiektatu behar dira, eta horretarako aldatu egiten da kristalinoaren forma muskulu ziliarraren bidez. Zenbaitetan begia ez da gai irudia erretinan enfokatzeko; zenbait kasu daude. Esaterako, irudia erretinaren atzean proiektatu daiteke; gertaera honi hipermetropia deitzen zaio. Aurkakoa ere gertatu daiteke, irudia erretinara iritsi aurretik enfokatzea; kasu honi miopia deritzo. Ikusmen arazo hauek lenteen erabilerarekin konpondu daitezke, bai kontaktu-lentillen bidez, bai betaurrekoen bitartez. Horiek argia errefraktatu eta erretinan enfokatzen dute.

Irudia: Ukipen-lente bat. (Argazkia: Gedesby1989 – Pixabay lizentzia. Iturria: pixabay.com)

Lentillak orain dela gutxi asmatu zirela dirudien arren lentillen kontzeptua orain dela zenbait mende sortu zen. Leonardo Da Vincik zenbait ideia teoriko garatu zituen; horien artean burua urez betetako ontzi batean sartuz ikusmena eraldatu zitekeela iradoki zuen. Mende bat geroago Descartesek beste ideia bat proposatu zuen: likidoz betetako beirazko hodi bat kornearekin kontaktu zuzenean jartzea. Hodiaren amaierak forma egokia izan behar zuen ikusmena zuzentzeko. Ideia hau ere ez zen bideragarria, besteak beste, ez baitzen posible begia ixtea.

1801ean Thomas Youngek, Descartesen ideian oinarrituz, ukipen-lenteak garatu zituen. Urez betetako lente hauek begietara itsasteko argizaria erabili zuen eta, ondorioz, beren ahalmen errefraktiboa galdu egiten zen. Lehenengo lenteak XIX. mendean sortu ziren, baina esan beharra dago nahiko deserosoak zirela: beiraz eginda zeuden, forma emateko moldeak untxien edo hildakoen begiak erabiliz lortzen zituzten eta pare bat orduz bakarrik erabil zitezkeen. Hasiera batean 2 cm inguruko lodiera zeukaten eta, nahiz eta denborarekin lodiera murriztuz joan zen, ezerosoak izaten jarraitzen zuten; ondorioz, ez zuten arrakasta handia izan.

Benetako aldaketa 1930ean etorri zen, polimeroen garapenarekin. William Feinbloom estatubatuarrak gaur egun lente gogor gisa ezagutzen diren lenteak sortu zituen. Lente hauek PMMA (plexiglas) polimeroaz eginak zeuden, eta material horrek zenbait abantaila zituen beirarekin alderatuz: lenteak argiagoak ziren, arinagoak eta erosoagoak. Hala ere, zenbait arazo zituzten oraindik: ez zuten oxigenoa pasatzen uzten (kontuan izan behar da begiak, gainontzeko organoek ez bezala, oxigenoa airetik hartzen duela eta ez odoletik) eta horrek arazoak sortzen ditu begietan.

1950ean, ordea, aurrerapauso garrantzitsu bat eman zen ikertzaile txekiarrek polihidroxiethil metakrilatoa erabili zutenean hidrogelezko lentilla malguak lortzeko. Horretarako, polimero kateak beren artean erreakzionarazten zituzten sare modukoak osatuz, eta sare hauek ur kantitate handia xurgatu zezaketen (beren pisuaren %40 inguru). Kontuan izan behar da polimero hauek ura xurgatzeaz gain inerteak izan behar zutela eta oxigenoarekiko eta askotariko disoluzioekiko iragazkorrak. Hala ere, esan beharra dago lehenengo emaitzak ez zirela oso onak izan, erosoak izan arren hasierako forma galtzen zutelako eta irudia distortsionatzen zutelako.

Lente hauek hobetzeko saiakera ugari egin ziren beste polimero batzuk erabiliz eta iragazkortasuna aldatuz. Hala ere, artean ez zen posible lentillak denbora luzez erabiltzea, begietara ez baitzen iristen oxigeno maila egokia.

Hori dela eta, silikonak erabiltzen hasi ziren lenteak egiteko. Silikonak silizio eta oxigeno atomoak ditu bere egituran eta iragazkortasun altua du. Material horren ezaugarriei esker posible da lenteak denbora luzez erabiltzea; baita gauez ere, begietara oxigeno maila egokia iristen delarik. Baina material honek beste desabantaila bat dauka: hidrofobikoa da, hau da, ura aldaratzen du. Hori dela eta, zenbait hobekuntza egin behar izan dira bere hidrofilizitatea hobetzeko, beste osagai batzuk gehituz edo gainazaleko tratamenduak eginez.

Beraz, argi dago material berrien lorpenak eragin garrantzitsua izan duela gaur egun hain ohikoak diren lentillen garapenean.

Iturriak:

1. Hyperphysic
2. The College of Optometrists
3. Vision Initiative
4. 1800 contacts

———————————————————————————-

Egileez: Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz Kimikan doktoreak dira eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak Polymat Institutuan.

———————————————————————————-

The post Lentillak, zientziaz jantzitako ukipen-lenteak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Ezagutzen ditugu jarduera fisikorik ez egitearekin loturik daudela gaixotasun kroniko eta heriotza goiztiar ugari. Gero eta datu gehiagoren arabera, antzeko ondorioak ekar ditzake sedentarismoak. Duela gutxi arte, osasun egoera aztertzen zieten pertsonek beraiek ematen zuten jarduera fisikoaren mailari buruzko informazioa ikerketetan erabiltzeko. Baina prozedura horrek akatsak izan ditzake. Hala, erraza da ikusitako asoziazioen benetako intentsitatea gutxiestea, eta zaila da zehaztea nola aldatzen den osasun egoera jarduera fisikoaren maila desberdinen eraginez, batez ere intentsitate txikikoa denena.

Irudia: Jarduera fisikoaren intentsitatea, hiltzeko arriskua nabarmen murriztearekin lotzen da. Hala ere, jarduera fisikoa zenbat eta handiagoa izan, orduan eta txikiagoa da hiltzeko arriskua. (Argazkia: Pixabay.com – domeinu publikoko argazkia)

Muga horiek gainditzeko xedez, ikerketa berri batek zortzi ikerlanetako informazioa uztartu du; guztira, 40 urteko 36.383 pertsona hartu zituzten azterlanok, eta sei urtez (batez beste) egin zuten jarduera neurtu zitzaien. Hala da; ikerketa horietan, jarduera fisikoaren maila ez zen parte hartzaileen informazioaren arabera ezarri, azelerometroak erabiliz neurtu baitzen. Horrela baztertu ziren lehengo ikerketen berezko subjektibotasuna eta akatsak. Partaide guztietatik 2.149 (% 5,9) ikerketan zehar hil ziren. Hain zuzen ere segimendu aldian hiltzeko probabilitatea izan zen jarduera fisikoak osasun egoera orokorrean duen eragina ezartzeko erabili zen aldagaia.

Metaanalisi honen emaitzek –hala deitzen zaie, ondorio sendoagoak lortzearren, hainbat ikerketaren datuak konbinatzen dituzten ikerlanei– jada jakindakoa berretsi zuten hein batean, baina informazio osagarri baliotsua eman zuten.

Hasteko, azterketa honetan ezarri den bezala, jarduera fisikoak heriotza arriskuan duen efektuaren magnitudea (tamaina) lehen ikerketan zehaztutakoaren bikoitza zen –horietan, partaideei zenbat jarduera egin zuten lehenago galdetzen zitzaien–.

Emaitzei dagokienez, jarduera fisikoaren intentsitatea edozein dela ere, hiltzeko arriskua nabarmen murrizten dela egiaztatu zen. Ikusi zen, halaber, zenbat eta jarduera gehiago egin, orduan eta hiltzeko arrisku txikiagoa zegoela. Bestela esanda: onura handiagoak ematen ditu jarduera asko egiteak gutxi egiteak baino. Heriotza-tasaren eta jardueraren arteko harremana bereziki nabaria da jarduera intentsitate txikikoa denean; jarduera fisikoaren denbora eta intentsitate jakin batzuen gainetik, ia-ia konstante mantentzen da hiltzeko arriskua. Areago, heriotza arriskua gehien murrizten da egunean sei ordutik gora oso intentsitate txikiko jarduera fisikoa eginez, bost bat orduz intentsitatea txiki samarra bada, ordu eta erdiz intentsitate nahiko handia bada; eta ordu erdiz, ariketa fisikoa oso bizia bada.

Azkenik, ezbairik gabe, bizitza ohitura sedentarioek ere heriotza arrisku handiagoa eragiten dute, eta arriskua nabarmen handitzen da egunean bederatzi ordu eta erdi baino gehiago eserlekutik oso gutxitan altxatzen bagara.

Ikerketa honen helburua ez da heriotzaren kausak zehaztea; aitzitik, heriotza-tasaren eta jarduera fisikorik ez egitearen artean lotura hertsia dagoela baieztatzera mugatu da. Eta ondorioak garbiak dira: oso garrantzitsua da denbora gehiegi ez ematea eserita (lanean edo telebista ikusten), eta ahalik eta aktiboen mantentzea. Jarduera asko egin ezin izateak ez du izan behar batere ez egiteko arrazoia; ematen dugun pauso orok, gutxi batzuk badira ere, onurak dakartza.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ekelund, U. et al, (2019). Dose-response associations between accelerometry measured physical activity and sedentary time and all cause mortality: systematic review and harmonised meta-analysis. British Medical Journal, DOI: 10.1136/bmj.l4570 366: I4570

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Ematen dugun pauso orok onurak dakartza appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

Ospitaleetako ZIU zainketa intentsiboetako unitateak izan dira ardatz Berriako testu honetan. Nola egiten dute lan unitate hauek? Iñaki Saralegi profesionalak –urteak egin zituen zainketa intentsiboetan, eta egun arta aringarrien zerbitzuan ari da– azaldu dizkigu xehetasunak. Horretaz gain, COVID-19 gaitzaren kasuan, zainketa intentsiboetako unitateek nola aritu diren ere kontatu digute.

Osasun krisi honek eragin dituen auzi etikoak ebazteko argibideak eman ditu Carlos Maria Romeo bioetikan adituak Berriako elkarrizketa honetan. Espainiako Gobernuak eskatuta, aholku sorta bat prestatu du Romeok beste ikertzaile batzuekin batera. Txosten honetan azaldu diren irizpideez mintzatu da.

Itxaropena piztu du txertoak gure gizartean baina adituek esan bezala, hori lortzeko bidea luzea izango dugu aurretik da ziur asko, mugatua izango da. Zalantza etikoak piztu dituzten hainbat egitasmo izan dira egunotan. Berrian argitaratutako testu honetan horiek ezagutzeko aukera duzue. Ez galdu!

Noiz atera gaitezke korrika egitera edo ibiltzera? Eta kirola egitean ez al da infekzio-arriskua areagotuko? Zeintzuk dira jarraitu behar ditugun arauak? Herbehereetako eta Belgikako ikertzaile-talde batek ondorioztatu zuen 1,5-2 metroko tartea baino gehiago utzi behar zela, adibidez. Oro har, zentzuz jokatzea eskatzen dute adituek. Korrika egitean, maskarak erabiltzearen inguruan, ez dago adostasunik eta eskuak garbitzearena indarrean jarraitzen duen araua da. Berriako artikulu honetan jarraibideak dituzue irakurgai.

Matematikak baliagarriak dira krisi honetarako; ez dute sendatzen baina datuak ematen dituzte epidemiaren bilakaera neurtze aldera. Manuel de Leon matematikaria eta CSICeko irakasleak honi buruz hitz egin du Berriako elkarrizketa honetan. Pandemia batean matematikak nola aplikatzen direnazaldu du eta egungo egoerari buruz hausnartu du.

SARS-CoV-2 birusa hobeto ulertzeko, ikerketa asko abiatu dira, eta horrez gain, ezagututako datuak partekatu egin dira munduko edozeinek ikusi ahal izateko. Miren Basarasek Berriako artikulu honetan azaldu digu, koronabirusari dagokionez, hiru mota daudela: lehenengoa saguzarretan ikusitakoaren oso antzekoa da. Bigarrena, lehenengotik bereizten da bi mutazio izan dituelako, eta hirugarrena, bigarrenaren oso antzekoa da, mutazio batean izan ezik. Bere esanetan, “oso garrantzitsua da birusaren dibertsitate eskasia hori”.

Ignacio Lopez-Goñi mikrobiologiako doktorea eta dibulgatzaile zientifikoa baikor dago COIVD-19 gaitzak eragin duen egoera honen aurrean: “Zientziak aurreranzko urrats izugarriak egin ditu hilabete gutxitan”. Txertoari dagokionez, oraindik luze joko duela iritzi dio, batez ere “txertoen gaineko araudia oso zorrotza delako”. Horretaz gain, konfinamendua arintzeari buruz mintzatu da eta horrek ekarriko duen egoeraz. Xehetasun guztiak Berrian.

Berriki argitaratu den artikulu batean adierazi dute birusari aurre egitea ez dela hasiera besterik COVID-19a larriki bizi duten pazienteen kasuan, Berrian adierazi diguten moduan. Modu horretan, era horretako infekzioak modu larrian izaten dituztenek etorkizunean gaixotasunak izateko arrisku handiagoa izan dezakete.

“Normaltasun berria” lortzeko, Miren Basarasek dio markatzaile batzuk kontuan hartu behar direla. Bere esanetan, lehenik, derrigorrezkoa da birusaren zainketa epidemiologikoa egitea. Bigarrenik, funtsezkoa da kasuen detekzio arina egin ahal izateko mekanismoak egotea. Hirugarren markatzaileak eskatzen du osasun sistemaren ahalmen maila egokia izatea. Eta azkenik, birusaren kutsadura galarazteko babes kolektiboko neurrien beharraz ohartarazi du, adibidez, guztiontzat maskarak bermatzea.

Emakumeak zientzian

Dottie Thomas hematologoa izan dugu protagonista asteon. Hezur-muinaren transplantearen teknikan aitzindaria izan zen, eta leuzemia eta beste odol-arazo batzuk aztertu zituen bere senar Edward Donnall Thomasekin batera. Bere lana oso garrantzitsua izan zen eta hirurogei urte eman zituen ikerketak egiten baina bere senarrak soilik jaso zuen Fisiologia edo Medikuntzako Nobel saria 1990ean.

Genetika

Epidemiak mintzagai ditugunean, gaixotasun infekziosoek sortzen dituzten egoeraz ari gara baina Koldo Garciak artikulu honetan azaltzen digunez, epidemia hitza historian erabili da patogeno batek sortuak ez diren gaitzentzat ere. Adibidez, obesitatea, 1997.urtean Osasunaren Munduko Erakundeak epidemiatzat jo zuena, alegia.

Etortzear dauden epidemiez hitz egin digu Garciak honetan. Zientzialariak ez dira aztiak baina etorkizunean etorriko diren egoera hauek aurreikusi daitezkeela dio.

Ikerketa bitxi baten berri eman digu Garciak artikulu honen bitartez: oso arraroak diren mutazioak aztertu dituzte eta bizi-urteekin lotu dituzte. Zehazki, kontatzen digu proteinak eteten dituzten mutazio oso arraroak aztertu dituztela eta ikusi dutela mota horretako mutazio bakoitzak urte erdian murriztu dezakeela pertsona baten bizitza. Konplexua benetan ekarri digun azterlana, Edonola.net-en irakurgai duzuena.

Bitxikeriekin jarraituz, zer dira birus erraldoiak? Hauen tamaina birus arruntena baino 10 aldiz handiagoa dela dio Garciak, eta gaineratzen duamebak eta fitoplanktona infektatzen dituztela. Lehen biruserraldoia 2003an aurkitu zuten. Benetan arraroak dira!Ez galdu hauei buruzko azalpenak hemen.

Guztioi ezaguna egingo zaigun jirafen lepoaren parabolaz hitz egin digu Garciak. Lamarckek proposatu zuenari jarraiki, epigenetikaz mintzo da, hots, inguruneak gene-informazioan aldaketak sortzen dituela eta aldaketa horiek ondorengoetara nolabait pasatzen direla esan nahi du.Ados zaudete ideia honekin? Zer deritzozue zuek?

Ikerketa batek geneen eragina hezkuntza errendimenduan aztertu du. Ikertzaileek ikusi dute baduela eragina baina, testuan aipatzen den moduan, lotura genetiko globala ez da oso esanguratsua: hezkuntza jardunaren aldakortasunaren %11 eta %13 bitartean dago lotuta aldakortasun genetikoarekin.

Kimika

Paladioak ezaugarri fisiko eta kimiko oso interesgarriak ditu; naturan ez da oso ugaria eta, arraroa den andetik, bere prezioa garestia da eta orain, are gehiago igo da. Testuan azaltzen digutenez, igotzen jarraituz gero, urrearen prezioaren bikoitza izatera heldu daiteke. Zein faktorek izan dute eragina paladioaren prezioaren gorakada ulertzeko? Eta zertarako erabiltzen dugu metal hori? Testuan aurkituko dituzue erantzunak.

Erdi Aroan eskuizkribuetan erabiltzen zen tindagai baten errezeta berreskuratu dute, oinarrian dagoen molekula identifikatuz. Urdinetik morera doan kolore gama lortzen zen Chrozophora tinctoria landareren fruitutik: tintaroia tindagaia, eskuizkribuak margotzeko erabiltzen zena, hain zuzen. Tindagaia lortzeko teknika XIII. mendean garatu zen.

Ingurumena

INMA izeneko proiektu batean, ingurune naturalek haurren osasunean duten onura ikertu dute. Azterketa honek datu objektiboak eta subjektiboak bildu ditu. Horrez gain, gune berdeek osasunean zein bitartekariren bidez eragiten duten sailkatu dute: ingurumenarekiko esposizioa, jarduera fisikoa, gizarte-kohesioa, eta estresa arintzea eta atentzioa berreskuratzea. Elhuyar aldizkariak kontatu dizkigu xehetasunak.

Matematika

Matematikaren historian jenio ugari izan ditugu: Isaac Newton, Grace Hooper, Alan Turing, Joan Clarke… Horietaz gain, beste izen bat gehitu dezakegu zerrenda horretan: Srinivasa Ramanujan. Hasieratik, talentu handiko gaztea zela ikusi zuten bere irakasleek. Zein izan zenmatematikari egin zionekarpena? Artikulu honen bitartez, bere bizitza ezagutzeko aukera izango duzue, bere istorioa benetan harrigarria da! Ez galdu!

Medikuntza

Zika birusak giza baginaren traktua estaltzen duten zelulak infektatzen dituela argitu du AEBko ikerketa batek, Elhuyar aldizkariak azaldu digun moduan. Ikertzaileek identifikatu dute zein den sarbidea: UFO hartzailea omen da, baginako zeluletako mintz plasmatikoan azaltzen den proteina.

Sariak

Hauek izan dira aurtengo CAF-Elhuyar sarien irabazleak: Dibulgazio-artikulu orokorren kategorian, Galder Gonzalez Larrañaga; Egilearen doktore-tesian oinarritutako dibulgazio-artikuluen kategorian, Leire Sangroniz Agudo eta, azkenik,zientzia-kazetaritzako lanen kategorian, Josu Lopez Gazpio. Gainera, Ana Zubiaga Elordieta genetikako katedradunak jaso du Elhuyar Fundazioaren Merezimendu Saria.

Ildo honi jarraiki, Lopez Gazpiori elkarrizketa bat egin diote Berrian. Bertan, Zientzia Kaieran idatzitako (eta orain saritutako) artikulu-sortari buruz hitz egin du, musika ikuspegi zientifikotik nola landu egin duen azalduz, hain zuzen.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————————-

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Asteon zientzia begi-bistan #300 appeared first on Zientzia Kaiera.

Enpresekin innobazioa lantzea, Europar Batasunak H2020 bezalako planekin egiten duena, disruptiboki innoatzearen aurka joan daiteke, propio sortutako enpresak behar lukeena. Xabier Irigoienen Europe, innovation and the Dreadnought effect.

Biogas planta diseinatzea ez dirudi zaila. Serio jarrita, baina, nahasgailua modu optimoan non kokatu erabakitzea BCAMek lideratutako taldea behar du. Optimal mixer placement in industrial-size biogas fermenters.

Beira, izan ez arren kristal deitzen dugun hori, 6000 urte baino gehiagoz sortu du gizakiak. Teknika ezaguna dugu. Teoria, baina, oso gutxi ezagutzen dugu. DIPCren ekarpena: A variety of vitrification kinetics in bulk metallic glasses

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #305 appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Antzinako eskuizkribuetan erabiltzen zen tindagai baten errezeta galdua berreskuratu du ikertzaile talde batek, oinarrian dagoen molekula identifikatuz. Kontserbazio eta zaharberritze lanetarako garrantzi handiko pausoa izan daiteke.

Zaharren kontakizunak eta denboran zehar mantendutako kondairak. Horiek bai altxor handiak! Eta ez soilik kulturaren adierazle direlako, horietan ere ezagutza ugari mantentzen direlako baizik. Gehienetan, denboraren igarotzeak ezagutza horiek lausotu eta desitxuratu ditu, baina behin izan zirenaren aztarnak antzeman ahal zaizkie.

1. irudia: Tintaroia bereziki Erdi Aroko eskuizkribuak margotzeko erabiltzen zuten. Behin atzean dagoen molekula ezagututa, kontserbazio estrategiak hobetzeko esperantza dute ikertzaileek. (Argazkia: Duarte Belo)

Oroimen horiek behin betiko desagertzen direnean, berriz, ezagutzaren galera gertatzen da beti. Hori egiaztatu ahal izan zen Portugalgo Granja izeneko herri txikira zientzialari talde bat gerturatu zenean. 2016ko udan gertatu zen hori lehen aldiz, baina bisitaldiak ondorengo bi urteetan ere errepikatu ziren. Ez zen filmetako agerpen horietako bat, jantzi bereziez hornituta eta helikoptero baten laguntzarekin. Zientzia handia, askotan, letra xeheetan idazten baita. Ikertzaile talde hori herritik gertuko landa bideetan landare baten bila zebilen, baina Granjako bizilagunek ez zuten ezagutzen bazterretan zeuden landare horiek aparteko erabilera zutenik.

Egia esanda, ez da Granjako herritarren kontua bakarrik. Izan ere, landare hori Mediterraneo inguruko herrialdeetan hazten da, eta baita Asiako toki askotan ere, baina inork ez dio erreparatzen. Duela 1.000 urte inguru, berriz, garrantzia handia izan zuen, bertatik kolore bat erauzten zelako. Urdinetik morera doan kolore gama lortzen zen Chrozophora tinctoria landareren fruitutik: tintaroi tindagaia, folium izenez ere ezagutua. Jatorri berdinean abiatuta, gainera, erabilitako prozesuaren arabera tonu bat edo bestea lortzeko aukera zegoen. Hori posible da inguruan dagoen azidotasunaren eta alkalinotasunaren arabera hartzen duelako kolorea. Erdi Aroan, atzean zeuden prozesu kimikoak ez ziren ezagutzen, baina ezagutza enpirikoari esker argi zegoen halako gauzek funtzionatzen zutela.

Akuarelaren antzera erabiltzen zen tindagaia. Denboran zehar tindagaia gorde ahal izateko, ehunak erabiltzen zituzten. Ehun horiek tindagaiaz busti, eta gero lehortzen uzten zuten. Berriro erabili nahi zutenean, ehun zati bat hartu eta urarekin hidratatzen zuten.

Bereziki eskuizkribuak margotzeko erabiltzen zen tintaroia. Tindagaia lortzeko teknika XIII. mendean garatu zen, eta Erdi Aroan asko erabili zen, indigoarekin batera. Denborarekin, baina, mineraletan oinarritutako tindagaiak agertzen hasi ziren, eta horrek tintaroiaren desagerpen progresiboa ekarri zuen. Ondorioz, XVII. mendearen bueltan, tindagaia egiteko errezeta galduta zegoen. Artean ezagutzen zen C. tinctoria zela osagai bakarra, baina gaur egungo zientziak ez zekien folium-a nola sintetizatu.

2. irudia: Tindagaia gordetzeko ehunak erabiltzen zituzten. Ehuna tindagaiaz busti ondoren, lehortzen uzten zuten; berriro erabili nahi zutenean, berriz, akuarela gisa hidratatzen zuten. (Argazkia: Paula Nabais, Lisboako Universidade NOVA)

Eta hor zegoen, hain justu, Granja herriko inguruetan zientzialari taldeak egindako bilketa horren koska. Zorionez, landareari buruzko herri ezagutza galduta zegoen arren, ikertzaileek aukera izan dute landarea tindagai bihurtzeko zantzuak biltzen zituen liburu bat aztertzeko. Izenburua bera nahiko esanguratsua da: Libro de komo se fazen as kores das tintas todas (“tinta guztietako koloreak egiteko liburua”). XV. mendeko portugesez idatzita dago liburua, baina fonetikoki hebrear alfabetoaren bidez adierazita dago hizkuntza hori.

Landarearen bilketa egitean, kontuan izan dituzte liburu horretan jasotako aholkuak. Adibidez, fruitua bere horretan mantendu behar delako gomendioa; apurtuz gero, tindagaia kutsatzen da, eta kalitate gutxiko tinta lortzen da. Ondorengo pausoa, tindagaia bera lortzea izan da. Jasotako fruituak metanolez eta urez osatutako disoluzio batean bi orduz mantendu dituzte, ondo eraginda, eta gero metanola kendu dute. Hori eginez, kontzentratutako tindagaia lortu dute.

Antzinako prozesua Libro de komo se fazen as kores… horretan jasota geratu zen modu berean, oraingo prozesua gaur egungo baliabideen bitartez ezagutarazi dute, eta Science Advances aldizkarian jaso dute. Ez dira mugatu, noski, antzinako errezeta horren berri ematera: hainbat analisiren bitartez folium-aren egitura kimikoa argitzea lortu dute. Besteak beste, masa espektrometria eta erresonantzia magnetikoa erabili dituzte. Analisiei esker, egiaztatu ahal izan dute ez dela beste hainbat landare eta fruitutan dagoen antozianina –kolore urdinaren jatorri ezagunetako bat–, eta orain arte identifikatu gabeko molekula dela ikusi dute. Landarearen izenean oinarrituta, krozoforidina izendatu dute.

Hortaz, hemendik aurrera, horrelako artelan baten aurrean dauden teknikariei errazago egingo zaie kontserbazio estrategiak garatzea. Eta hau garrantzi handiko kontua da: eskuizkribuetan, desagertzeko arrisku gehien duten koloreak jatorri organikoa dutenak dira, eta horregatik merezi du horiek ondo zainduta edukitzea. Adibidez, tindagaiaren egonkortasuna ikertzeko moduan egongo dira, kontserbazio egoera desberdinetara nola moldatzen den ikusiz. Bestalde, behin osaketa kimiko zehatza jakinda, artelanetan tindagaia identifikatzea errazago izango dute teknikariek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Nabais, P. et al. (2020). A 1000-year-old mystery solved: Unlocking the molecular structure for the medieval blue from Chrozophora tinctoria, also known as folium. Science Advances, 6 (16), eaaz7772 DOI: https://doi.org/10.1126/sciadv.aaz7772.

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Erdi Arotik ahaztuta zegoen urdinaren formula berreskuratu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Heriotza onartu ondoren, berriz ere bizitza zure gain hartzea zaila da. Egoera horrek bat-batean asaldatzen zaitu eta zalantzati agertzen zara; bertigoa ematen duen erabakia da, ezbairik gabe. Dottie Thomasentzat pozgarria zen bere pazienteak ospitaletik nola irteten ziren ikustea, bizitzari berriro aurre egiteko asmotan, herioarekin itun bat eginagatik. Berak azaldu zuenez, “une hartan senti dezakezun emozioa handienetako bat da”.

Dottiek bizitzak salbatzen zituen, baina ez irudizko adieran, abesti batek edo besarkada batek une txar batean egin dezaketen bezala. Hezur-muinaren transplantearen teknikan aitzindaria izan zen, eta leuzemia eta beste odol-arazo batzuk aztertu zituen bere senar Edward Donnall Thomasekin batera.

1. irudia: Dottie Thomas hematologoa (1922-2015) irailaren 18an jaio zen. Edward Donnall Thomasekin batera, leuzemia eta odoleko beste gaitz batzuk ikertu zituen, eta hezur-muina transplantatzeko teknika garatu zuen. (Argazkia: Fred Hutchinson Cancer Research Center)

Haren ekarpena berebizikoa izan zen. Hirurogei urte eman zituen ikerketak egiten baina soilik bere senarrak jaso zuen Fisiologia edo Medikuntzako Nobel saria 1990ean (Joseph Edward Murrayrekin partekatu zuena), giza gaixotasunen tratamenduan, organo- eta zelula-transplanteei buruzko aurkikuntzak zirela eta. Bere izena ez zen sarituen zerrendan agertu, bai, ordea, Edwarden esker oneko hitzaldian. Edonola ere, bere pazienteek eta, oro har historiak, ez dute ahantzi Dottiek egindako lan guztia.

Ez da gutxiagorako: hematologo honen lan nekaezinagatik izan ez balitz, bere senarrak ez zukeen erdietsiko bere lorpenen erdia ere. Ildo honi jarraiki, bikote honen alabak, Elaine Thomasek, New Mexicoko Unibertsitateko mediku eta irakasleak, lehenengo ideia hori berretsi egin zuen esanez bere amak “buru bikaina” zuela eta “nahi zuena egiteko gai zela”, baina “garai hartan zure senarraren ondoan egon, eta gainera, lagundu egin behar zenuen. Bere esku zegoen guztia egin zuen nire aita gorenera eramateko eta familia zaintzeko”.

Kazetaritza: arrakastarik izan ez zuen aukera

Dottie Thomas 1922an jaio zen, Estatu Batuetan. Kazetaritza ikasten hasi zen Texaseko Unibertsitatean, erreportari izan nahi zuelako. Han ezagutu zuen bere senarra; ustekabean elkartu ziren han, oso era bitxian, euren esanetan. Bikoteak azaldu zuen moduan, 1940ko neguan elur puska ederra bota zuen eta une hartan, biak campusean zeuden. Dottiek beste lagun bati zuzendutako elur pilota bat jaurti zuen eta, nahi gabe, gerora bere senarra izango zenari eman zion. Horren ondotik, elkar ezagutu eta elkarrekin ibiltzen hasi ziren.

1942an ezkondu, eta urtebete igarota, bere senarra Harvardeko Medikuntza Eskolan onartu zuten eta, Dottie, bere aldetik, New England Deaconess Ospitalean medikuntza-teknologiari buruzko programa batean eman zuen izena, kazetaritza zokoratuz betiko. Graduatu ondoren, mediku-teknikari gisa jardun zuen, harik eta bere bikotekideak Medikuntza titulua jaso eta bere laborategia eraiki zuen arte.

2. irudia: Dottie Thomas hematologoaren irudia, 2018ko otsailaren 11n EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak, Zientziaren arloko Emakume eta Neskatoen Nazioarteko Eguna ospatzeko argitaratu zuen “Ez da pertzepzio bat” bideoan. (Argazkia: Kultura Zientifikoko Katedra)

1955ean, Mary Imogene Bassett Ospitaleko mediku nagusi izendatu zuten Edward, Cooperstownen (New York). Horren ondotik, senar-emazteak elkarrekin lan egiten hasi ziren. Bere senarrak 50eko hamarkadan hezur-muinaren lehen transplantea arrakastaz egitea lortu bazuen ere, biek ala biek laborategian egin zuten lan 60ko hamarkadaren amaierara arte, tratamendu esperimentala hobetzeko xedez.

Urte batzuk igarota, Seattlera joan ziren, eta han, Washingtongo Unibertsitateko Medikuntza Eskolan jardun zuten, baita Fred Hutchinson Minbiziaren aurkako Ikerketa Zentroan aritu ere. Izan ere, bertan taxutu zuen bikoteak ikerkuntzarik garrantzitsuena.

Zientzialaria eta editorea

Dottiek bere jarduna oso modu eraginkorrean egin ohi zuen, bere ezagutza zientifikoak lana kudeatzeko gaitasunarekin primeran bat egiten zuen eta; ez bakarrik bere senarrari laguntzeko, baita zentroari ere, hots, une hartan hezur-muinaren transplantea egiteko lehen aukera bilakatu zenari, hain zuzen. Egunsentitik ilundu arte ez zen gelditu ere egiten: gaixoei odola ateratzen zien, laborategian ikerlanak egiten zituen, editore lanetan ibiltzen zen, eta senarraren eta taldeko gainerako kideen artikulu zientifikoak zuzentzen zituen.

3. irudia: Dottie Thomas senarrarekin, E. Donnall Thomas doktorearekin, 2005ean Seattlen transplantatutako gaixoen bileran. (Argazkia: Jim Linna / Fred Hutchinson Cancer Research Center)

Zentro horretan, Ikerketa klinikoen departamentuko administrazio-buru izan zen eta kargu horri esker, ikerketa-programei buruzko guztia kudeatu ahal izan zuen, eta senarraren oharpen eta grabazio oro erregistratu. Edwardek 1994an argitara atera zuen Bone Marrow Transplantation liburua argitaratu zuen Dottiek ere. Bere lan administratibo eta zientifikoak ez ezik, etxeko lanak ere egiten zituen; izan ere, bera zen seme-alabak zaintzeaz arduratzen zena.

Dottiek oso harreman estua izan zuen zientziarekin zendu zen arte. 2014an, Fred Hutchinson zentroaren ongile handiena bihurtu zen eta Dottie’s Bridge izeneko diru-hornidura sortu zuen ikertzaile gazteak laguntzeko.

Thomas senar-emazteek errealitate bihurtu zuten ordura arte ezinezkoa zirudiena. Inork ez zuen uste hezur-muineko transplanteek leuzemiak eta odoleko zenbait gaixotasun larri sendatu ahal izango zituztenik. Fusio honek bizitzak salbatu zituen, eta Dottiek Nobel saria irabazi ez zuen arren, argi dago bere lana funtsezkoa izan zela: bere inguruko guztiek aurrera egin zezaten lan egin zuen.

Iturrirak:

• Diane Mapes, Dottie’s Bridge. ‘Mother of bone marrow transplantation’ Dottie Thomas establishes endowment to assist young researchers, Fred Hutchinson Cancer Research Center, 2014ko martxoaren 14a.
• Diane Mapes, Dottie Thomas, ‘mother of bone marrow transplant,’ dies at age 92, Fred Hutchinson Cancer Research Center, 2015eko urtarrilaren 10a.
• Wikipedia, Dottie Thomas.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Dottie Thomas (1922-2015), hezur-muineko transplanteen mugarri appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Paladioa beti izan da metal garestia. Ezaugarri fisiko eta kimiko oso interesgarriak ditu eta naturan ez da oso ugaria, hortaz, ez da arraroa bere prezioa garestia izatea. Hala eta guztiz ere, paladioaren prezioak izugarrizko gorakada izan du. Joerak jarraitzen badu, baliteke uneren batea paladioaren prezioa urrearen prezioaren bikoitza izatea. Ez zaio asko falta horretarako eta balioaren gorakadarekin batera paladioaren eskasia badator, automobiletan arazo handi bat sor daiteke.

1. irudia: Paladioa metal zuri-grisaxka da, zilarraren antzeko kolorekoa. (Argazkia: Hi-Res Images of Chemical Elements – CC-BY-3.0 lizentziapean. Iturria: commons.wikimedia.org)

2019ko abenduko datuen arabera, azken lau urteotan paladioak %250eko balio handitzea izan du eta, une honetan -2020ko apirilaren 26-, paladio ontza batek 1.760 euro inguru balio ditu -kilogramoak 56.565 euro-. 2020ko otsailean, aldiz, ontzako 2.500 euroko balioa gainditzera iritsi zen. Urreak bere garairik onenetan ere ez zuen gainditu ontzako 2.000 euroko prezioa -une honetan 1.500 €/ontza balio du-. Paladioa inbertsio ona bihurtu da eta bere prezioak igotzen jarraitzen du, momentuz behintzat. Paladioren prezioaren gorakadaren ondorioz, dagoeneko nabaritu dira lehen kalteak: EAEn kalean dauden autoen katalizatzaileen lapurretak igotzen ari dira. Zein da, baina, bi gauza horien arteko erlazioa? Bada, paladioa automobilen katalizatzaileetan dago, hain zuzen ere, eta dirudienez, metal bitxia erauzteko lapurtzen dituzte katalizatzaileak.

Paladioaren prezioaren gorakada, era berean, hainbat faktorek azaltzen dute. Alde batetik, badirudi etorkizunean metal oso garrantzitsua izango dela eta jakina da Naturan ez dagoela paladio asko. Dakigunez, lurrazalean dagoen paladioaren %50 Errusiako Uraletan dago eta beste %50a Hegoafrikan, Kanadan, Australian, Etiopian, AEBn, Brasilen eta Kolonbian. Paladioaren balioaren igoera ingurumen araudi zorrotzagoen ondorioa izan daiteke. Autoen igorpen kutsatzaileak murrizteko geroz eta arau zorrotzagoak daude eta, hortaz, litekeena da igorpen horiek geroz eta gehiago murriztu behar izatea. Hor agertzen dira paladioaren ezaugarri fisiko-kimiko interesgarrienak.

2. irudia: Paladioa, Pd, ugaritasun gutxieneko elementuetako bat da. (Argazkia: Gordon B. Haxel et al. – domeinu publikoko irudia. Iturria: en.wikipedia.org)

Paladioa metal zuri-grisaxka da, platinoaren taldeko metalen multzoa osatzen duena rutenioarekin, rodioarekin, osmioarekin, iridioarekin eta platinoarekin batera. Metal horiek guztiek antzeko ezaugarriak dituzte eta, bereziki, katalizatzaile bezala erabiltzeko oso interesgarriak dira. Katalizatzaile kimiko batek erreakzio jakin baten edo batzuen abiadura azkartzen du eta, horrela, baldintza arruntetan gertatuko ez ziren edo oso motelak izango ziren erreakzioak gertatzea ahalbidetzen dute. Paladioari dagokionez, bere ezaugarririk interesgarriena hidrogenoa harrapatzeko duen gaitasuna da. Gutxi gorabehera paladioak bere bolumena 900 aldiz betetzen duen hidrogeno kantitatea har dezake. Horri esker, paladioak autoen motorretan ondo erre gabe geratu diren gasolinaren osagaiak -toxikoak liratekeen hidrokarburoak- karbono dioxido bihurtzen laguntzen du. Karbono dioxidoaren toxikotasuna askoz ere txikiagoa da, hortaz, paladioaren funtzioa ezinbestekoa da autoen igorpenen kaltea murrizteko.

Paladioaren %80, gutxi gorabehera, autoen katalizatzaileetan erabiltzen da. Katalizatzaileak material porodunez osatuta daude eta, bertan, bi atal nagusi daude. Katalizatzailearen lehen diskoan platinoa eta rodioa dago eta bertan karbono monoxidoa eta nitrogeno oxidoak eraldatzen dira. Bigarren diskoan, paladioa eta platinoa dago eta bertan ondo erre ez diren hidrokarburoak eraldatzen dira –bideo honetan ondo ikus daiteke katalizatzailean funtzionamendua, 5. minututik aurrera-. Oro har, motorretik datozen gasak haien artean konbinatzen dira hain toxikoak ez diren gasak sortzeko. Horri esker, gas toxikoen %99 murriztea lortzen da. Azken urteotan, bestalde, gasolina erretzen duten autoak nahiago izaten dituzte kontsumitzaileek diesela erretzen duten autoen aldean. Horrek ere paladioaren prezioaren gorakada ekar dezake; izan ere, gasolina autoek paladio gehiago dute katalizatzaileetan.

Horretaz gainera, paladioa bitxigintzan ere erabili izan da, baina, ez da hori etorkizunari begira paladioak duen bigarren aplikazio interesgarria. Paladioa gailu elektronikoen kondentsatzaileak egiteko ere erabiltzen da, hala nola ordenagailuetan, mugikorretan, telebistetan, eta abar. Dirudienez, erabilpen teknologiko horietan ere paladioa interesgarria izango da etorkizunean.

Paladioaren prezioaren gorakada, hortaz, etorkizunean izango dituen erabilpen garrantzitsuekin lotuta dago. Oso eskasa da Naturan eta, gainera, mineral kantitate handiak tratatu behar izaten dira paladio apur bat lortzeko. Normalean iridioarekin edo platinoarekin aleazioak osatuz agertzen da Naturan, baina, lurrazalean duen ugaritasuna milioiko 0,015 zatikoa besterik ez da –0,015 ppm-. Bide batez, paladioaren izena Palas asteroideari zor diogu, aldi berean Palas titan grekotik edo Paladio izeneko estatuatik datorrena. Estatua Troian zegoen eta, antza, Troiako arpilatzeetan Paladio estatua betirako desagertu zen. Ea guk paladioa hobeto zaintzen dakigun.

Informazio gehiago:

• El paladio ya es más caro que el oro, Juan Carlos López, xataka.com, 2019.
• Palladium, Encyclopaedia Britannica, britannica.com.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Paladioa, urrea baino garestiago appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea Duela ehun urte, 1920ko apirilaren 26an, hil zen Srinivasa Ramanujan, matematikaren historian aurki dezakegun pertsonaia harrigarrienetako bat. Hogeita hamabi urte zituen. Infinitua ezagutzen zuen gizona (The man who knew infinity) filma ikusi duenak pentsa lezake gidoilari ausart batek asmatutako istorioa duela begien aurrean; bada ez, horixe izan baitzen benetan Ramanujanen bizitza.

1. irudia: Srinivasa Ramanujanen jaiotzaren 75. urteurrena ospatzeko Indian 1962an emititu zuten zigilua. (Iturria: The MacTutor History of Mathematics Archive)

Eskutitza

1913ko urtarrilaren 16ko data zuen eskutitz bat iritsi zitzaion Indiatik Godfrey Harold Hardy Cambridgeko irakasleari:

Jauna,

Zure baimenarekin neure burua aurkeztuko dut esanez Madraseko Portuko Kontularitza saileko langilea naizela eta urtean 20 librako soldata dudala. Orain 23 urte inguru ditut. Ez dut unibertsitate-formaziorik izan, baina eskolako hezkuntza pasatu dut. Eskola utzi eta gero, denbora librea matematikan lan egiten igaro dut. Ez dut jarraitu unibertsitatean ematen den ikastaro erregularrik, baina neure kabuz aritu naiz bide propioa jorratzen. Serie dibergenteei buruzko ikerketa berezia egin dut eta lortu ditudan emaitzak “harrigarriak” direla uste dute hemengo matematikariek.

Aurkezpen horren ondoren, zenbait orrialdetan formula eta enuntziatu matematiko ugari zetozen, gehienak azalpenik gabe. Eta amaitzeko,

Pobrea izanik, uste baduzu balioko zerbait dagoela, gustatuko litzaidake nire teoremak argitaratzea. […] Eskarmentu gabea naizenez, asko eskertuko nizuke edozein aholku. Barkamena eskatzen dizut eragozpenengatik.

Sinatzailea, Srinivasa Ramanujan zen.

2. irudia: Ramanujanek Hardyri bidali zion eskutitzeko orrialde bat. (Iturria: Stephen Wolfram Writings)

Hardy

Godfrey Harold Hardy (1877-1947) Britainia Handiko matematikaririk onenetakoa zen eta zenbaki-teoriaren arloan puntakoa mundu osoan. Benetan egokia zen esku artean zeukana baloratzeko. Haren aurretik beste hiru irakasleri idatzi zien Ramanujanek eta ez zioten kasurik egin. Hardyri ere pasatuko zitzaion burutik ez zuela merezi denbora ematea “ezjakin” baten ustezko formulei begira. Azken batean, beste batzuetan ere heltzen zitzaizkien irakasleei alferlan ganorabakoak.

Zoro bat zen Indiako gazte hori… ala ez? Hardyri deigarria egin zitzaion esku artean zuena. John Edensor Littlewood (1885-1977) kolaboratzailearekin aztertu zuen. Hardyk geroago azaldu zuenez, emaitza batzuk ezagunak egin zitzaizkion, beste zenbait erraz lor zitzakeen, baina bazeuden batzuk…

Guztiz gainditu ninduten, ez nuen sekula halakorik ikusi. Begiratu bat nahikoa zen konturatzeko soilik maila handiko matematikari batek idatz zitzakeela. Egiazkoak izan behar zuten, inork ez baitzeukan irudimenik nahikoa haiek asmatzeko.

Erantzun egin zion, lana goraipatuz, baina azalpenak eskatuz: “bidali frogak, mesedez”. Ramanujanek ez zion frogarik bidali, baina bai teorema gehiago. Zenbait eskutitz trukatu ondoren, Hardy liluratuta zegoen eta Cambridgera ekarri behar zuela erabaki zuen.

Hasiera

Srinivasa Ramanujan 1887ko abenduaren 22an jaio zen Indiako Erode izeneko hirian, hara joan baitzen ama erditzera. Hurrengo urtean Kumbakonam hirira joan ziren ama-semeak, aitarengana. Brahmin kasta altuko familia izanagatik, pobreak ziren.

Ramanujan ikasle bikaina izan zen lehen eta bigarren hezkuntzan, matematikan batez ere. Liburu batzuk lortu zituen bere kasa aurrera egiteko eta gauza izan zen zenbait emaitza lortzeko. Sari bat irabazi zuen 16 urterekin eta horrekin beka bat unibertsitate aurreko college batean sartzeko. Baina ordurako hain tematuta zegoen matematika ikasi eta sortzearekin, non beste irakasgai guztiak albora utzi baitzituen. Ondorio latzak ekarri zizkion horrek: ez zuen ikasturtea gainditu eta beka galdu zuen. Berriro saiatu zen hurrengo urtean, Madrasen (1996tik Chennai), baina han ere gauza bera gertatu zitzaion. Hortaz, ezin izan zen Madraseko unibertsitatean sartu.

Hogei urte betetzean amak emaztea aurkitu zion: bederatzi urteko neska bat. Hurrengo urtean (1909) ezkondu ziren. Hasieran ez ziren elkarrekin bizi izan, baina momentu hori ere heldu zen eta 1912an Madrasen kokatu ziren Ramanujan, emaztea eta ama. Egoera berriak etxerako dirua irabazteko beharra sortu zion eta eskutitzean aipatzen zuen Portuko kontulari lana lortu zuen.

Matematikarekin segitu zuen, ordea. Lanetik kanpo denbora asko eskaini zion, baita emaitzak lortu ere. Horietako bat edo beste Indiako Elkarte Matematikoaren aldizkarian argitaratzera iritsi zen. Inguruan aurkitu zituen matematikariak ez ziren gauza beraren lana baloratzeko eta gomendio bat eman zioten: India Britainia Handiko kolonia izanik, zergatik ez jarri harremanetan metropoliko matematikariekin? Horretan saiatu zen 1912tik aurrera, aipatu dugun eskutitzak bide berri bat ireki zion arte.

Cambridge

Hardyren aldeko iritziak ateak zabaldu zizkion Madrasen bertan, eta bazirudien hori zela Ramanujanen asmoa, onespena eta familiarentzako dirua lortzea matematikaren bidez. Baina Cambridgera joateko gonbidapena tentagarria zen.

Indiatik irtetea ez zen hain erraza, brahmin kastakoek ezin baitzuten itsasoa zeharkatu. Lortu zuen, hala ere, bidaia egiteko oztopoa gainditzea, amari agindu baitzion jateko ohiturak zorrotz beteko zituela. Horrela, 1914ko martxoan ontziratu eta apirilean Cambridgera heldu zen.

Trinity College ospetsuan eman zioten ostatu, Hardy eta beste hainbat irakasle bizi ziren lekuan. Afaria zen Trinityko jendearekin elkartzeko momentu aproposa, baina Ramanujanek ezin izan zuen aukera baliatu, dieta begetarianoa zorrotz betetzearren bere gelan prestatzen baitzuen janaria.

Hardy berehala konturatu zen Ramanujanek landu gabeko altxor bat zuela. Intuizio izugarria zuen matematikako emaitzak lortzeko, baina ez zen gauza justifikatzeko, froga bat idazteko. Klase batzuetara joatea gomendatu zion eta behin eta berriro eskatu zion frogak idazteko. Tarteka lortu zuen Ramanujanek kasu egitea, baina, oro har, ez zen aldatu haren lan egiteko modua. Inoiz esan zuen Namagiri jainkosak ametsetan azaltzen zizkiola emaitzak eta berak goizez idazten zituela, eta egiazkoak zirela…, bazekielako zuzenak zirela. Horrek, ordea, ez zien balio matematikariei, arrazoibidea behar zuten.

Ramanujan heldu zenetik hiru hilabetera Britainia Handia Lehen Mundu Gerran sartu zen. Garai latzak etorri ziren. Trinity Collegeko patioa zaurituak artatzeko ospitale bihurtu zuten eta bertako hainbat ikasle eta irakasle armadara eraman zituzten. Hardy ez zen gerrara joan eta lanean jarraitu zuen Ramanujanekin. Urte oparoak izan ziren matematikoki. Ramanujanek hainbat artikulu argitaratu zituen —bakarrik edo Hardyrekin batera— eta ohore handiak heldu zitzaizkion: London Mathematical Society eta Royal Society elkarteek kide (fellow) izendatu zuten, baita Trinity Collegek berak ere. Ez zen beti erraza izan Hardyrentzat izendapenak lortzea, irizpide arrazistak tarteko aurkako giroa sortu baitzuten zenbait kidek.

Gerra garaiak kalte larriak ekarri zizkion Ramanujani, janari-eskasia nabaritu baitzuen. Ingalaterrako klimak ere kalte egin zion. Horrela, 1917an hasi zen gaixorik egoten eta ez zen inoiz guztiz sendatu. Tuberkulosia aurkitu zioten eta, antza denez, beste infekzioren bat ere bazuen. Ospitalera eroan behar izan zuten eta gaixotasunaz gain han ere arazoak izan zituen janariarekin, bere ohituren erara bakarrik onartzen baitzuen elikadura.

3. irudia: Abenduaren 22a, Ramanujanen jaioteguna, Matematikaren egun nazionala da Indian. Lehenengoz 2012an ospatu zen, 125. urteurrenarekin batera. (Argazkia: Indiako Posta Zerbitzua – Wikimedia Commons)

Itzulera

Gerra amaituta, 1919an okerrera egin zion osasun-egoerak. Hobeto zegoen aldi batean aukera baliatu eta Indiara itzuli zen, familiarengana. Europan lortutako arrakastaren jakitun, Indian heroi moduan hartu zuten. Emazteak etxean zaintzen zuen bitartean zenbait lan-eskaintza izan zituen eta bazirudien etorkizuna unibertsitatean bideratzeko modua lortuko zuela. Tamalez, ez zen osatu eta 1920ko apirilaren 26an hil zen.

4. irudia: 2016ko filmaren afixa. Robert Kanigelek 1991ean argitaratutako izen bereko liburuan oinarritzen da filma. (Iturria: IMDb)

Janakiammal

Hamar urterekin ezkonarazi zuten Janakiammal Ramanujanekin eta hogei zituen alargundu zenean. Denbora horretatik gutxi izan zuten, hala ere, elkarrekin egoteko. Tradizioak eskatzen zuen moduan, ez zen berriro ezkondu eta urte luzez mantendu zuen senar ospetsuaren gomuta, 1994an hil baitzen, 94 urterekin.

1970eko hamarkadan kazetari bati esan zion pena batekin bizi zela: senarraren estatua bat agindu ziotela aspaldi, baina ez zutela egin. Richard Askey irakasle estatubatuarrak, horren berri izan zuenean, diru-bilketa bat abiatu zuen mundu guztiko matematikarien artean. Lortu zuen helburua eta 1985ean Paul Grandlund eskultoreak egindako bustoa eman zioten Janakiri. Hark dirua jarri zutenei banan-banan idatzi zien eskerrak emanez.

5. irudia: Ramanujanen bustoa. (Argazkia: Wikimedia Commons – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Gehiago jakiteko:

Informazio ugari aurki daiteke interneten Ramanujani buruz. Hemen iturri gutxi batzuk aipatuko ditut.

1. Dokumental bat: Srinivasa Ramanujan. The mathematician and his legacy. Ingelesez dago, gaztelaniazko azpitituluekin. Filma: The man who new infinity, Youtuben, ingelesez eta gaztelaniaz. Azpituluaz euskaraz, azpitituluak.eus-en.
2. Artikulu luze interesgarri pare bat: a) Stephen Wolframen webgunean: Who was Ramanujan?; b) Wikiwand–eko Srinivasa Ramanujan.
3. Ramanujanen lan guztiak eta bestelako informazio asko Srinivasa Rao irakasleak sorturiko Srinivasa Ramanujan web gunean.

——————————————-
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn.

——————————————-

The post Infinituaren lagun indiarra appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Duela urte batzuk arte, ezaugarri jakin bat zer neurritan zegoen konfigurazio genetikoaren mende, eta zenbat banakoa garatzen den ingurunearen mende aztertzeko, familia ezberdinetan hazten diren obulu bereko bikietan ezaugarri hori zertan zen desberdina aztertu behar zen. Biki unibitelinoek baldintza zertxobait ezberdinak izan arren amaren barruan, aldeok ez dira behar bezain garrantzitsuak ezberdintasun adierazgarririk eragiteko. Apur bat erraztuz eta harira ez datozen salbuespen batzuekin, prozedura horrek aukera ematen du osagai genetikoa finkatzeko; hala, norbanakoen bizitzan antzemandako aldeak ingurunearen efektuen ondoriozkoak izan daitezke.

Irudia: Geneen eragina hezkuntza errendimenduan aztertu duten ikertzaileen arabera, besteak beste, hezkuntza-lorpenaren eta errendimendu kognitiboaren gaineko ondorio genetikoak behin eta berriz aldatzen dira ingurumen-testuinguruen bidez. (Argazkia: Aline Ponce – domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com)

Egun, bestelakoak dira gauzak. Izan ere, DNAren –ondorengoei oinordetzan utzitako informazioa kodetzen duen makromolekula– katea osatzen duten molekulen ordena zehatza ezagutzea ahalbidetzen duten teknikek garapen ikusgarria izan dute, eta izugarri merkatu dira. Horrela, norbanako batzuetatik beste batzuetara dauden ezberdintasunak zehatz-mehatz azter daitezke, eta aldaera genetikoak bereizi. Eta, orobat, norbanako askorentzat egin daiteke. Zenbait kasutan, aukera dago gene bat zein prozesutan dagoen zehazki jakiteko, baina gehienetan ez.

Duela hilabete batzuk, lagin handi bateko banakoen konfigurazio genetikoaren eta haiek beraiek lortutako hezkuntza mailaren arteko lotura aztertzeko analisiaren emaitzak argitaratu dira. Milioi bat eta ehun mila pertsonak baino gehiagok osatzen zuten lagina. Ikertzaileek 1.271 aldaera –nukleotido bakarreko polimorfismoak, hizkuntza teknikoan– antzeman zituzten; horiek, oro har, hezkuntza mailarekiko lotura adierazgarria erakutsi zuten, hezkuntza sisteman egondako urte kopuruan islatzen den legez.

Hezkuntza jardunari loturiko aldakortasunaren zati handi batek eragina du, batetik, garun garapenaren prozesuetako geneetan eta, bestetik, lotura sinaptiko izenekoen bidez neuronen artean ezarritako komunikazioan. Lotura horiek bide ematen dute ondoko neuronei informazioa transmititzeko, eta molekulen esku hartzearen bitartez gertatzen da, mezulariena egiten baitute.

Agidanez, herrialde batzuetatik besteetara aldatzen da aldaera genetikoen eragina. Hala ere, ikertzaileek ezin izan dute eraginon zergatia zehaztu, baina litekeena da herrialdeetako hezkuntza sistemen arteko aldeekin zerikusia izatea, haietako bakoitzean sustatutako gaitasunei edo trebetasunei dagokienez. Baliteke konfigurazio batzuk arazoak ebazteko egokiagoak izatea, eta beste batzuk, berriz, oroimenezko ikaskuntzarako, besteak beste.

Lotura genetiko globala ez da oso esanguratsua: hezkuntza jardunaren aldakortasunaren % 11 eta % 13 bitartean dago lotuta aldakortasun genetikoarekin. Hots, ingurumen faktoreek, hala nola familiaren ezaugarriek, gurasoen hezkuntza mailak eta eskola inguruneari lotutako faktoreek, askoz ere eragin handiagoa dute. Horrez gain, mota horretako karaktereetan, konfigurazio genetikoak, ezaugarri jakin batzuk zehaztu baino gehiago, horiek garatzeko aurretiko jarrera transmititzen du; horrenbestez, tarte zabala dago ingurumen eraginari lotutako aldeak sortzeko.

Ez da garrantzi txikiko ondorioa kontuan hartzen badugu hezkuntza jardunak helmen handiko eragin garrantzitsuak dituela; esaterako, ongizate ekonomikoa, osasun egoera helduaroan edota bizi itxaropena.

Iturri bibliografikoa:

Lee, J.J., Wedow, R., Okbay, A. et al. (2018). Gene discovery and polygenic prediction from a genome-wide association study of educational attainment in 1.1 million individuals. Nature Genetics, 50: 1112-1121. DOI: https://doi.org/10.1038/s41588-018-0147-3

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Eragin genetiko txikia hezkuntza errendimenduan appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

SARS-CoV-2 birusa detektatzeko CRISPR-en oinarritutako diagnostiko azkarreko tresna azkar bat proposatu dute; emaitza 45 minutu inguruan ematen du, RT-PCR proben antzeko zehaztasunarekin. Elhuyar aldizkariak azaldu du COVID-19 gaitza duten 36 pazienteren eta bestelako arnas gaixotasunak dituzten 42ren laginak hartu dituztela. Kasu positiboetan, %95eko zehaztasuna lortu zuten, eta negatiboetan, berriz, %100ekoa.

COVID-19 gaitza detektatzeko testez hitz egiten ari gara egunero baina Berrian Ana Galarragak esaten digun moduan, hauek mugak aurkezten dituzte. Smriti Mallapaty ikertzaileak Nature aldizkarian dio testen ahalmenari balio handiegia eman zaiola, eta txikiegia haien mugei. Zeintzuk dira, hortaz, muga hauek? Halere, ez dugu ahaztu behar testak ezinbesteko tresnak direla jakiteko zenbat hedatu den eta nori eragin dion pandemiak.

Testez gain, maskarak izan dira gizartearen kezka nagusia. Zer dakigu bere erabilerari buruz? Horiek erabiltzea beharrezkoa al da? Zenbat mota daude? Denok eskuragarri izango ditugu? Berrian honen ingurukoak.

Eta ildo honi jarraiki, artikulu honetan maskara motak eta horiek egiteko erabiltzen diren materialez mintzatu dira. Oro har, bi maskara mota daude: kirurgikoak eta babes-maskarak. Horiez gain, baina, beste batzuk aipatzen dira: maskara higienikoak eta etxean egindakoak. Ez galdu horiei buruzko azalpen argigarriak!

Denok gaude konfinamendu hau noiz bukatuko den zain. Bada Osasunaren Mundu Erakundeak (OMEk) bere irizpideak argitaratu ditu transmisio komunitarioko agertoki iraunkor batetik transmisio txikiko agertoki batera igarotzeko. Artikulu honen bidez, Miren Basarasek bildu dizkigu irizpide horiek. Ez galdu!

Miren Basarasek artikulu honetan galdera bat planteatzen digu: benetan prestatu gara eta neurriak aldez aurretik hartu dira pandemia hipotetiko horri aurre egiteko? Hain justu, iazko irailean OMEk eta Munduko Bankuko aditu-talde batek txosten bat kaleratu zuten eta bertan ohartarazi zuten osasun larrialdi global baten arriskuaz. Oro har, bertan azaltzen zen ez dagoela nahikoa egiturarik hurrengo pandemia hilgarriari aurre egiteko.

Noiz arte iraungo du urruntze sozialak? Ez dakigu neurri honek zenbat iraungo duen baina badirudi luzarorako joango dela. Halaxe dio Harvard institutuko ikertzaile batzuek lan batean: aurreikusten dute 2022 arte derrigorrezkoa izango dela koronabirus berri honen transmisioa gainditu ahal izateko. Berrian informazio guztia.

Bizi dugun pandemiak ondorio psikologikoak utziko dituela esan dute adituek. OMEk ere ohartarazi du “leku guztietan artatu beharko dela jendearen buru osasuna: lanean, eskoletan, gizarte zentroetan…”. Pandemiak ekar ditzakeen ondorio psikologikoak hondamendi eta gerretakoekin parekatu ditu gainera. Testu honetan, Maite Elizondo psikologoaren eta Iñaki Markez eta Blanca Morera psikiatren hausnarketak aurkituko dituzue.

SARS-CoV-2 birusa eta tabakoaren artean harremana dago Pitié Salpêtrière Parisko ospitalean egindako ikerketa baten arabera. Hipotesi moduan argitaratu dute: tabakoa erretzea aldagai babeslea da COVID-19aren aurrean. Ikertzaileen ustez, giltza nikotina izan daiteke. Izan ere, SARS-COV-2 birusak erasotzen dituen zelula askok nikotinaren errezeptoreak dituzte. Berrian irakur daiteke.

Jose Antonio Lozano BCAM Matematika Aplikatuen Euskal Zentroko zuzendaria elkarrizketatu dute Berrian. Antza lantalde berezi bat sortu dute eta UPV/EHUrekin eta Ikerbasquerekin elkarlanean ari dira Eusko Jaurlaritzakoek erabakiak informazio gehiagorekin hartu ahal ditzaten. Haren esanetan, bi lan dituzte: “Alde batetik, epe motzera begira aurreikusten saiatzea, ea zenbat jende ospitaleratu beharko den eta zenbatek egon beharko duten zainketa intentsiboetako unitateetan [ZIU]; bestetik, luzera begira, eredu makroago bat edukitzea, ikusteko gaitzak nola eboluzionatuko duen eta gobernuaren neurriek nola eragiten duten kutsatuen kopurua”.

Munduan zehar egin diren hainbat ikerketak ondorioztatu dute COVID-19ak kutsadura gehien duten hirietan duela eraginik latzena. Berriako testu honetan, egin diren azterlanen emaitzak irakurtzeko parada izango duzue. Adibidez, Harvardeko Unibertsitateko T.H.Chan Osasun Publikoko Sailak egindako ikerketa baten arabera, PM 2,5 partikulen kutsadura gehien duten Ameriketako Estatu Batuetako hirietan ari da koronabirusa jende gehien hiltzen. Europan egindako azterlanak ere ondorio berdinera iritsi dira. Ez galdu!

Genetika

Azken hilabete hauetan birusak bilakatu dira gure bizitzaren erdigune. Egoera honi jarraiki, Koldo Garcia genetikariak birusei buruz dugun iritzi negatibo hori zokoratu du eta gugan bizi diren birusak izan ditu mintzagai honetan. Hasteko, biroma osatzen duten birusak hiru talde handitan sailka daitezkeela aipatu -erretrobirus endogenoak, zelula eukariotoen birusak eta bakteriofagoak-, eta horiei buruz hitz egin digu. Aukera polita duzue ikusteko gugan bizi diren birus batzuk garrantzitsuak direla, adibidez, gure mikrobiota osasuntsu mantentzeko.

Pandemia honek ekarri dituen gaiak eta arloak askotarikoak izan dira. Horien artean, eta animaliei dagokienez, pangolinak eta saguzarrak aipatu dira. Koldo Garciak bi animalia hauek hizpide hartuta, euren genetikaz mintzatu zaigu, beste ertz batetik, alegia, ikuspegi osoa izan dezagun.

Zer da zitokinen ekaitza? Immune-sistemaren gehiegizko erreakzio bat da. Garciak azaltzen digunez, bertan zelula txuriek kontrolik gabe ekoizten dituzte zitokinak deitzen diren molekulak. Eta prozesu horretan zein genek hartzen du parte? Erantzuna, artikulu honetan.

COVID-19 pandemiak behartu gaitu historian jazotako beste pandemia eta epidemia ugari gogoratzera. Garciak testu interesgarri batzuen bitartez, HIESa, Ebola eta Kolera aurkeztu dizkigu. Aukera paregabea duzue historian atzera egiteko! Ez galdu!

Medikuntza

Europako bost estatutan –Espainian, Frantzian, Alemanian, Italian eta Erresuma Batuan– egindako inkesta batek gurasoek txertoekiko duten jarrera aztertu dute. Emaitzen arabera, Espainiako gurasoak dira txertoekiko konfiantza handiena dutenak (%94). Tartean, Alemania (%88), Italia (%87) eta Erresuma Batuko (%86) gurasoak daude eta azkenik, Frantziako gurasoak (%73). Elhuyar aldizkarian topatuko dituzue xehetasun gehiago.

Eboluzioa

Gizakiok hitz egiteko behar ditugun bide neuronalak uste zena baino lehenago garatu zituzten primateek. Orain arte uste zen duela 5 milioi urte sortu zela konexio hori baina orain badirudi duela 25 milioi urte sortu zela ikerketa batek aditzera eman duenez. Ikertzaileentzat harrigarria izan da aurkikuntza hori. Elhuyar aldizkarian xehetasunak.

Orain dela gutxi egindako azterlan batek duela 5.500 eta 3.000 urte artean Europan bizi ziren gizabanakoen genomak eta egungo europarrenak konparatu ditu. Bertan, oinarri genetikoan aldaketa gehien eta gutxien izan duten funtzioak identifikatu dira. Halaber, funtzio hauetan parte hartzen duten aldaera genetikoak hartu dira kontuan. Testu honetan funtzioetako batzuk azaltzen dira adibide gisa, gure giza espeziaren bilakaera ikusteko.

Emakumeak zientzian

Tina Negus zoologoak (Erresuma Batua, 1941) hamabost urte zituenean teoria zoro bat proposatu zuen: organismo konplexuen bizitza frogatzen zuen Charnia masoni fosil bat aurkitu zuen baina fosil hori bizia oraindik existitzen ez zen garaikoa zela gaineratu zuen, hau da, Kanbriarraurreko arokoa zela esan zuen (beranduago egiaztatu zen Ediacararra garaian izandako bizimodua zela). Baina ez zen hemen bukatu istorioa. Izan ere, urte batzuk beranduago, fosil hori jada ez zegoela jabetu zen. Nork hartu zuen Negusek aurkitutako fosila? Emakume zientzialari honen ingurukoak artikuluan.

Astrofisika

Orain arte ikusitako supernobarik argitsuenaren berri eman dute; SN2016aps izenekoa argitsuena, energetikoena eta masiboena da, aurkitzaileen arabera. Testuan azaltzen diguten moduan, supernoba batek egiten duen eztanda halako hamar izan da oraingoa eta jatorrizko izarraren tamaina gure Eguzkiarena halako 50-100 izan dela uste dute.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————————-

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Asteon zientzia begi-bistan #299 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zelako bizitza, halako mikrobioma erleen kasuan. Mikrobioma egokia izateko aukerak haien biziraupenerako lagungarri izan daitekeenez, mikrobioma zelan sortzen den jakitea da lehenengo pausua. Lila Westreichek hauxe ikertzen du Bees seeking bacteria: How bees find their microbiome

Garuna aldatzen al du telefono mugikorraren erabilerak? Horixe, baietz. Marrazten edo irakurtzen ikasteak bezala. Erabilera adikzio bihurtzen denean zelan aldatzen den da gakoa. Rosa García-Verdugoren Brain structure differences associated with smartphone addiction

Grafeno nanotirei talde funtzionalak akoplatuta materialaren banda elektronikoekin gauza izugarriak egin daitezkeela frogatu dute DIPCn: Engineering hybrid graphene nanoribbons with active electronic properties

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #304 appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Unibertsoan gertatzen diren fenomenoen artean, izarren heriotzan sortzen diren supernobak dira muturrekoenetakoak. Guztiz bitxia den bat atzeman dute orain, eztanda duela 3.600 milioi urte gertatu zen arren.

Pertsona baten garrantziaren eta aberastasunaren arabera izan ohi da ere haren hileta. Goi mailako agintariak hiltzen direnean, Estatu hiletak ere egoten dira. Hildakoa etxerik gabeko txiroa bada, berriz, hobi komuna izango du betikotasunerako aterpe bakarra. Dena dela, hildako guztiak, berdin-berdin bilakatuko dira hauts. Bizitzaren etengabeko joan-etorrian, euren atomoak birziklatuko dira. Azken uneetan, milaka lagunen azken agurraz lagunduta ala udal funtzionario baten begiradapean, errefusaren biltegira ez baizik unibertsoaren ontzi marroira joango gara guztiak. Kontsolamendu eskasa.

Izarren artean ere antzeko zerbait gertatzen da. Duten tamaina zein den, horren arabera izango da horien heriotza. Dakigula, ez dago giza hiletak bereizten dituen sailkapenik —tira, egon, egongo dira, antropologo baten doktoretza tesiren batean bederen—, baina izarren azken uneak oso ondo sailkatuta daude. Ez da arraroa, unibertsoan izaten diren objektu itzel asko izarren heriotzan abiatzen direlako; funtsean, izarretako hilotzak dira: izar nano zuriak, neutroi izarrak, eta zulo beltzak.

1. irudia: SN2016aps supernobaren irudikapena. Hain distiratsua izan da ezen zenbait hilabetez haren galaxia ezkutatu baitu. Eztandak galaxia horren berri eman du gainera, aurretik ez baitzen ezagutzen (Irudia: M. Weiss)

Aurrean aipatu bezala, izarraren tamaina da haren bizitzaren eta heriotzaren gakoak. Hau ulertzeko, kontuan izan behar da funtsean izarrak etengabeko borroka baten barruan lortzen den orekaren ondorio direla. Batetik, izarraren barruan sortzen diren erreakzio nuklearrek eragindako presioa dago. Bestetik, izarraren beraren grabitatea. Hortaz, udako gau izartsu bat malabaristez beteriko paisaia kosmikoa da.

Eguzkiaren antzeko tamaina duten izarrek nano zuri gisa emango dituzte azken milioika urteak, supernoba bihurtu gabe. Hori posible da izarraren elektroiek izarraren kolapsoari eusten diotelako. Lehenago aurreko fase batetik igaroko dira (erraldoi gorri gisa), baina, amaieran, oso pixkanaka, hoztuko dira. Nano zuriek Lurraren antzeko tamaina dute, baina Eguzkiaren adinako masa mantentzen dute. Hortaz, dentsitate izugarri handia dute.

Baina Eguzkia baino tamaina handiagoa duten izarren kasuan datoz ikuskizunik handienak. Horietan, behin hidrogenoa, helioa eta taula periodikoan dauden burdinara arteko elementu guztiak fusionatu direnean, grabitatea hain da handia ezen elektroiek ezin baitiote eutsi grabitateari, eta izarra bertan behera amiltzen da, kolapso izugarri handi batean. Hor sortzen dira supernobak, izugarrizko eztanda baten moduan. Hemen ere, tamaina da gako. Eztandaren ondoren, neutroi izarra sortzen da, grabitateari eutsi ezin izan dioten elektroi horiek protoiekin batu direlako, neutroiak sortuz. Txundigarriak dira neutroi izarrak: 20 kilometro inguruko diametro batean dentsitate izugarria dute, eta oso azkar biratzen dira. Izar horietako batzuk gainera, erradiazio isuriak botatzen dituzten pulsar izan daitezke, edo, urriagoak diren magnetar ere izan daitezke, sinestezina dirudien eremu magnetikoa sortzen dutenak.

Jatorrizko izarra oso masiboa den kasuetan (Eguzkiaren masa halako 20-30), gainera, zulo beltzak sortzen dira. Horiek ezagunagoak dira kalean, eta arras jakina da ere haien ezaugarririk nabarmenena: hain da handia dentsitatea ezen argia ere ezin baitaiteke askatu bertatik.

Honaino objektu bitxi hauen sailkapen orokor bat. Astrofisikariek sailkapen zehatzagoak dituzte, noski, eta ohiko sailkapenetatik aldentzen diren fenomenoak ere gertatzen dira. Horren adibide da orain aurkeztu duten eztanda baten kasua. SN2016aps izendatu duten supernobak orain arteko marka guztiak gainditu ditu: argitsuena, energetikoena eta masiboena da, aurkitzaileen arabera.

2016an aurkitu zuten, aurrenekoz, Pan-STARRS teleskopioaren bitartez. Bi urtez egin dute fenomenoaren jarraipena, supernobatik askatzen zen energiaren bilakaera aztertzen. Orain, emaitzak ezagutarazteko moduan egon dira. Nature Astronomy aldizkarian eman dute ikasitakoaren berri.

Zalantza barik, zenbaki superlatiboez beteriko fenomenoa da aztertu dutena: egin dituzten kalkuluen arabera, ohiko supernoba batek egiten duen eztanda halako hamar izan da oraingoa, eta jatorrizko izarraren tamaina (edo izarren tamaina, aurrerago ikusiko dugunez) gure Eguzkiarena halako 50-100 izan dela uste dute.

“Orain arte ikusi dugun beste edozein supernoba baino argitsuagoa izan da; baina, horrez gain, baditu beste zenbait propietate eta ezaugarri, eta unibertsoan gertatzen diren beste izarretako eztanden aldean, bitxia da”, adierazi du prentsa ohar batean Edo Berger astrofisikariak. Ikusitakoak atakan jarri ditu ikertzaileak, eta behaketak interpretatzeko azalpen berriak bilatu behar izan dituzte.

Lehen zantzu arraroa iraupenarena izan da. Eztanda atzeman eta hilabete batzuetara ohartzen hasi ziren zerbait berezia zela, argia oso pixkanaka desagertzen ari zelako. Hasieran hain distira handia izanda, eta hain motel desagertuta, ezinbestean horrek esan nahi zuen izugarrizko eztanda izan behar zuela. Haren galaxiaren distiraren gainetik gailendu zen supernoba.

2. irudia: irudia: Pan-STARRS teleskopioaren bitartez ikusi zuten aurrenekoz supernoba, baina jarraipena egiteko beste hainbat teleskopio baliatu dituzte; tartean, Hubble espazio teleskopioa. (Argazkia: Forest Starr / Kim Starr CC BY 2.0)

Galaxiaren ezkutatze hori ez da arraroa: supernoba gehienen kasuan gertatzen da hori, baina, modu berean, estaltze horrek denbora gutxi irauten du: egun batzuk, edo, askoz jota, aste batzuk igarotzen dira supernobaren distira amaitu eta teleskopioetan berriro galaxia ikusten den arte. SN2016aps supernobaren kasuan, berriz, hainbat hilabetez mantendu da galaxiaren distiraren gainetik. Are gehiago, supernoba hau detektatu aurretik, 3.600 milioi argi urte ingurura dagoen galaxia hori ez zen ezagutzen.

Beste ezaugarri bitxi bat hidrogenoari dagokio. Ikertzaileek azaldu dutenez, masa asko duten izarrek hidrogeno gehiena galtzen dute supernoba bihurtu baino lehen. Baina oraingo honetan hidrogeno asko ikusi dute espektroan. Kontraesan hau modu batean edo bestean azaldu ahal izateko, proposatu dute bi izar masiboen arteko talka baten ondorioa izan dela, izar txikiagoak gai direlako hidrogenoa denbora gehiago mantentzeko. Era horretan, bederen, kontuak ateratzen zaizkie.

Fenomenoaren indarra azaltzeko, beste faktore sartu dute prozesuan. Eztanda egin baino lehen, izar masiboek gas mantu erraldoi bat askatzen dute. Bada, une egokian eztanda eginez gero, supernobaren eztandak gas geruza horren kontra joko du, eta horrek eztandaren tamaina handituko du, energia kopuru izugarri handia askatuz. Orain hori gertatu dela uste dute.

Funtsean, horrela geratu zaie azalpena: galaxia urrun batean, duela 3.600 milioi urte inguru, bi izar masibok bat egin zuten, izar ikaragarri handia osatuz, eta bikotea hil baino lehen gas geruza erraldoi bat askatu zuen, gainera. Berez ikaragarri handia zen supernobaren eztandak geruza horrekin talka egitean… tira, Hollywooden ere ikusten ez den leherketa hiper erraldoia sortu zen. Argiaren abiadura dela eta, noski, gu orain konturatu gara horretaz.

Zientzialariek uste dute horrelako izar erraldoiak ohikoak izan zirela unibertsoaren hasierako uneetan. Aurreratu dutenez, hemendik urte batzuetara, James Webb espazio teleskopioari esker aukera egongo da unibertsoan sortu ziren lehen izarrak ikusteko, eta horregatik espero dute antzeko supernoba gehiago detektatu ahal izango direla.

Edo Berger ikertzailearen esanetan, “orain badakigu hain eztanda energetikoak egon daitezkeela naturan”. Teleskopio berriei esker —bereziki, aipatutako James Web bera zein eraikuntzan den Txileko Vera C. Rubin behatokia—, posible izango da denboran are atzerago joatea eta unibertsoaren lehenengo izarren heriotzen garaira iristea.

Erreferentzia bibliografikoa:

Nicholl, M., Blanchard, P.K., Berger, E. et al. (2020). An extremely energetic supernova from a very massive star in a dense medium. Nature Astronomy. DOI: https://doi.org/10.1038/s41550-020-1066-7.

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Orain arte ikusitako supernobarik argitsuenaren berri eman dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Tina Negus zoologoak (Erresuma Batua, 1941), hamabost urte zituenean, teoria zoro bat proposatu zuen baina inork ez zion sinetsi, ez bere geologia irakasleak, ez bere jaioterriko museoko ikertzaileek. Hala ere, horrek ez zuen esan nahi oker zebilenik. Organismo konplexuen bizitza frogatzen zuen Charnia masoni fosil bat aurkitu zuen baina fosil hori bizia oraindik existitzen ez zen garaikoa zela gaineratu zuen, hau da, Kanbriarraurreko arokoa zela. Geroago egiaztatu zen Ediacararra garaian izandako bizimodua zela. Tinak arrazoi zuen. Aurkikuntza paregabea izan zen, bere izena ez duena, konturatu zenerako fosila desagertu egin baitzen.

1. irudia: Tina Negus gaztetan. (Argazkia: Trowelblazers)

Txikitatik liluratu zuen fosilen ikerketak. Haren bizilekutik gertu (Grantham), harrobi huts bat zegoen eta han jolastea laket zitzaion; bertan, amoniteen eta belemniteen fosil ugari zeuden. Liburutegi publikoan igarotzen zituen ordu mordoxka; bertako liburuetan, fosilei buruzko azalpenak irakurtzen zituen eta, gainera, geologia, biologia eta paleontologia arloei buruzko liburu mardulak ikastea atsegin zuen.

Hamabost urte zituela, bere abentura zientifikoan pauso bat emateko xedez, Charnwoodeko basora joatea otu zitzaion; horretarako, gurasoei laguntzeko eskatu zien. Liburutegian irakurritako liburu batean baso zehatz hori aipatzen zela ikusi, eta bere kabuz egiaztatu nahi izan zuen lerro horietan deskribatzen zena. Negusek eskuz kopiatu zituen arakatu nahi zituen bazterrak; jarraian, egindako mapa hori poltsikoan sartu eta ahabiak biltzeko aitzakiaz, bideari ekin zion. Txango hartan, iratze baten hosto moduko fosil bat topatu zuen; erdiko nerbiorik gabeko fronde bat, alde bietan lumen antzeko folioloek osatzen zuten irudia, hain zuzen ere. Une hartan zur eta lur gelditu zen, izan ere, irakurritako liburuen arabera, fosil hori ez zen existitzen. Hura zen ezustekoa hura. Negus, aldiz, ziur zegoen begien aitzinean zuenaz.

Lapurreta bat

Aurkikuntza egin ostean, Negus zalantza izpirik ez zuela joan zen bere geologia irakaslearengana; ez zen erraza izango hura limurtzea baina sikiera saiatu behar zuen. Irakasleak Negusen azalpenak aditu eta berehala, modu oso zorrotzean ihardetsi zion: “Ez dago fosilik Kanbriarraurreko arroketan”. Alabaina, Negusek ez zuen amore eman eta hurrengo egunean bere aitonari bi orri eta arkatz bat eskatu zizkion iratze baten hosto moduko hori marraz zedin, irudi hori buruan atxikitzea ezinezkotzat jo izan balu bezala. Horren ondotik, figura hori poltsikoan zuela, museora joan zen, bertako bildumako piezaren batekin antzekotasunen bat ote zuen egiaztatzeko. Horretaz gain, aurretik hainbestetan irakurri zituen liburuak errepasatu zituen liburutegian, xehetasunen batek ihes egin ote zion jakiteko. Ez zuen ezertxo ere aurkitu eta horregatik erabaki zuen momentuz fosilaren afera alboratzea eta marrazturikoa karpeta batean gordetzea.

Handik urtebetera, 1957an, berriro ere jakin-minak animatu zuen zuhaizti hartara itzultzea. Leku berera iritsi zenean, ordea, fosila jada ez zegoela jabetu zen. Are gehiago, antza norbaitek fosil hori erauzi egin zuen! Negus harrituta eta etsita itzuli zen etxera; bere aurkikuntza lapurtu ziotelakoan zegoen.

2. irudia: Charnia masoni fosila. (Argazkia: Smith609 – CC BY 2.5 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Urteek aurrera egin zuten, eta Negus, 1961ean, Zoologian graduatu zen Readingo Unibertsitatean. Bi urtez, ur gezatako muskuiluen ekologia aztertzen jardun zuen baina, egia esan, fosil hura burutik kendu ezinean zebilen. Horregatik, bere garaian egindako marrazkiak eskatu zizkien gurasoei eta aipatutako unibertsitateko geologia departamentuan aurkeztu zituen. Bertan azaldu ziotenez, duela gutxi argitaratu berria zen Leicester Unibertsitateko Trevor Ford doktorearen lan bat honako izenburuarekin: “Charnwoodeko basoaren Kanbriarraurreko fosilak“.

Abentura berak batuta

Historiak gainazalean dagoena errazago ikusarazten digu sarri; haatik, gure dimentsiotik ihes egiten duen abenturarik ere bada: Roger Mason gaztearena, alegia. Inork ez zuen bere garaian jakin, ezta Negusek ere, baina Masonek ere ikertu zuen fosil hori, Negusek Charnwoodeko basoan aurkitu zuena, hain zuzen ere (Rogerren abizenak eman zion izena fosilari). Negusek ez bezala, Masonek lagun eta ezagun ugari zituen inguruan, Ford doktorea kasu. Behin aurkikuntza eginda, harekin harremanetan jarri, eta Fordek, bere ikertzaile taldearekin batera, erauzi egin zuen fosila. Honetaz gain, beste fosil batzuk ere aurkitu zituen, Charniodiscus concentricus deiturikoa, esaterako.

Inork ez du auzitan jartzen Negus eta Mason izan zirela istorio honetako benetako protagonistak: haiek, nork bere aldetik, Ediacararreko biota aurkitu zuten. Aurkikuntza honen ondoren, Negusek bere istorioa kontatu zuen 1997an argitaratu zuen liburu batean: The Fossil. Bere abenturari buruzko poema bat ere idatzi zuen, hemen irakur daitekeena. Era berean, bere antologia poetikoa 2012an argitaratutako On the other side lanean bilduta dago. Poeta izateaz gain, argazkilaritzan eta margolaritzan aritu zen.

Aurrerago, fosil honen istorio osoa ezagutzeko asmoz, Fordekin eta Masonekin harremanetan jarri zen Negus. Gainera, Fordek zein Masonek Charnia masoniren aurkikuntzaren 50. urteurrena ospatzeko hitzaldi batera gonbidatu zuten Negus, aurkikuntza horretan hark parte hartu izana ukaezina baitzen. Charnia masoni fosilak ez daroa bere izenik, baina behintzat jendeak gogoan tinko eutsiko dio Negusen historiari.

Iturriak:

• La pizarra de Yuri, Tina en el bosque de Charnia, la vida que no podía existir.
• Tina Negus, An account of the discovery of Charnia.
• University of Reading, Graduate scientist given inaugural fossil research award in honour of unsung hero.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Tina Negus: “Norbaitek nire fosila hartu du!” appeared first on Zientzia Kaiera.

Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz COVID-19 gaixotasuna dela eta, azkenaldian bolo-bolo dabil maskaren gaia. Osasun-larrialdi egoera honetan, osasun-langileentzat premiazkoak dira maskarak, SARS-CoV-2 birusetik babesteko. Kalean ere, gero eta gehiago hasi gara maskarak erabiltzen, eta botiketan agortuta egon dira hainbatetan. Mota desberdinak daude: maskara kirurgikoak eta babes maskarak. Baina zertarako balio du bakoitzak? Eta zerez daude eginda?

1. irudia: Azken egunetan maskarak gehien bilatzen diren produktuak bihurtu dira. Hainbat motakoak ikusi ditugu jantzita baina badakigu zertarako den bakoitza eta zerez eginak dauden? (Argazkia: Willfried Wende – domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com)

Aipatu bezala, bi maskara mota bereizten dira haien funtzioaren arabera: maskara kirurgikoak maskara daraman pertsonak ingurunea kutsatzea ekiditen du. Babes-maskarak, berriz, maskara daraman pertsona babesten du ingurunetik.

Mundu mailan dagoen maskara gabezia dela eta, garrantzitsuena gaixoak eta osasun-langileak dagokien maskarekin hornitzea da. Agintarien gomendioak hurrengoak dira: birusa daukaten gaixoek maskara kirurgikoak erabiltzea gainontzeko pertsonak ez kutsatzeko, eta, osasun-langileek, berriz, babes-maskarak erabiltzea.

Aipatu beharra dago, maskarak eraginkorrak izan daitezen, higienea zaindu behar dela. Oso garrantzitsua da maskara jarri aurretik eskuak ondo garbitzea eta erabili bitartean maskara ez ukitzea. Maskarak hezetasuna hartzen badu aldatu egin behar da, eraginkortasuna galtzen baitu. Erabili eta gero kontuz kendu behar da, aurrealdea ukitu gabe, eta, ondoren, berriz ere eskuak garbitu behar dira. Urrats hauek jarraitzea ezinbestekoa da kutsadura saihesteko.

Maskara kirurgikoa

Mota honetako maskara daraman pertsonak ez ditu mikroorganismoak kanporatzen; zeren eta, maskarak, arnasterakoan kanporatzen ditugun listu tantak edo aerosolak harrapatzen baititu. Kontuan izan behar da koronabirusaren tamaina 0.1 mikrometrokoa dela, baina orain arte egin diren ikerketen arabera, koronabirusa listu tanten bitartez garraiatzen da eta tanta horiek zenbait mikrometroko tamaina izan dezakete. Beraz, maskara hauek gai dira listu tantak harrapatzeko.

2. irudia: Maskara kirurgikoak ehundu gabeko ehun bi dituzte. Ehundu gabeko ehuna prozedura mekaniko, termiko edo kimikoen bidez lotutako ehun-mota bat da. Ehun honetan sare bat lortzen da baina zuntzak hari bihurtu gabe. Ehun-material horiek ez dira zirpiltzen eta hori dela eta, errendimendu handiko jantziak eta osagarriak egiteko erabiltzen dira. (Argazkia: Vesna Harni – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Oro har, erabili eta botatzekoak diren maskara kirurgikoak 3 geruzaz daude osatuta.

• Lehenengo geruza, erabiltzailearen aurpegiarekin kontaktuan dagoena, ehundu gabeko ehunez egina dago eta hezetasuna xurgatzen du.
• Bigarren geruza iragazki bat da eta mikrobioen eta zenbait kutsatzaileren aurrean hesi gisa jokatzen du. Geruza hau polipropilenozkoa da eta teknika berezi baten bidez lortzen da (melt blown).
• Hirugarren geruza edo kanpoko geruza ehundu gabeko ehuna da eta, haren kasuan, likidoekiko iragazgaitza da.

Aipatu behar da, kasu guztietan polipropilenoa erabiltzen bada ere, kanpoko eta barneko geruzen egiturak desberdinak direla eta, ondorioz, ezaugarriak ere desberdinak dituztela. Aipaturiko polipropilenoa plastiko edo polimero mota bat da, propileno gas molekulak beren artean erreakzionatuz lortzen dena. Material honek abantaila ugari ditu: merkea da, erraz moldatu daiteke nahi den forma emanez, ezaugarri mekaniko egokiak ditu eta piezak zein zuntzak egiteko erabil daiteke.

Hain zuzen ere, ehun ez ehundua egiteko gehien erabiltzen den materiala da polipropilenoa. Ehun hau egiteko teknologia oso garatua dago eta kostu baxuan ekoiztu ahal da. Izango dituen erabileren arabera ehunak ezaugarri batzuk izan beharko ditu eta horretarako hurrengo parametroak aldatu daitezke: zuntzaren diametroa (mikrometroetatik nanometroetara bitartean), zuntz-dentsitatea azalera unitateko (zuntz kopurua azalera unitateko) edota zuntzen orientazioa.

Babes-maskarak

Babes-maskarek pertsona inguruneko kutsaduratik babesten dute. Maskarak askotariko partikula eta kutsatzaileak iragazi behar ditu, baina arnasarekiko erresistentzia txikia azaldu behar du. Garrantzitsua da maskara aurpegira ondo doitzea hutsunerik ez gelditzeko; erosoa izan behar du gainera, eta narritadurarik eragin ez.

3. irudia: Babes-maskarak eraginkortasun handiko maskarak bezala ere ezagutzen dira. Erabiltzailea babesten dute, inguruneko partikula eta aerosol likidoak iragazten ditu erabiltzaileak ez ditzan arnastu. (Argazkia: Ri Butov –domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com)

Babes-maskarak 4 geruzaz daude osatuta:

• Lehengo geruza, azalarekin kontaktuan dagoena, kotoizkoa edo beste ehun batekoa izan daiteke eta azalaren narritadura ekidin behar du.
• Bigarren geruza elektrostatikoki kargatuta dago. Hori oso eraginkorra da mikrometro bat baino txikiagoak diren partikulak harrapatzeko.
• Hirugarren geruzak iragazki gisa jokatzen du partikulak harrapatuz.
• Laugarren geruza edo kanpoko geruza. Geruza honek arnasarekiko erresistentzia txikia dauka.

Ohikoa da horrelako maskarek balbula bat izatea; balbula hori soilik arnasa botatzean irekitzen da eta maskararen barruan dagoen airea hoztea errazten du. Oso lagungarria da ingurune bero eta hezeetan ibili behar bada.

Geruza hauek airean dauden partikulak geldiarazten dituzte hiru mekanismo desberdin erabiliz: inpaktu inertzialaren bidez harrapatuta gelditzen dira aerosol partikula handiak, haien tamaina 1 mikrometro baino handiagoa denez gero. Partikula txikiagoak, berriz, difusio bidez iragazten dira; hau da, geruza osatzen duten zuntzek bide malkartsu bat osatzen dute eta partikula txiki hauek bertan harrapatuta gelditzen dira. Azkenik, partikula handi zein txikiak harrapatzeko beste teknika eraginkor bat erakarpen elektrostatikoa da. Zuntzei tratamendu egokia ezarriz karga jakin bat izango dute eta aurkako karga duten partikulak erakarriko dituzte; bertan itsatsita geldituko dira orduan.

Maskaren iragazpen-ahalmenaren arabera hiru motatako babes-maskarak bereizten ditu Europako Normalizazio Batzordeak (CEN):

• FFP1 (gutxienez 0.3 mikrometroko diametroa duten partikulen %80 iragazten du),
• FFP2 (partikulen %94),
• FFP3 (partikulen %99).

Estatu Batuetan arautegia beste era batekoa da; han erabilienak N95 maskarak dira eta gutxienez partikulen %95 iragazten dute.

Maskara higienikoak eta etxean egindakoak

Goian azaldutako bi maskara motez gain azken asteetan maskara higienikoak eta etxean egindakoak ere aipatu dira. Maskara higienikoek zenbait arau bete behar dituzte eta hauek ekoizteko material jakin batzuk bakarrik erabil daitezke. Etxeko maskaren kasuan berriz, herritarrak etxean aurki ditzaketen materialak erabiltzen ari dira. Oraingoz, Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) ez du etxean egindako maskarak erabiltzearen aldeko edo kontrako gomendiorik eman. Bi maskara mota hauen inguruan ikerketa gutxi egin da; ikerketa batzuen arabera, etxean egindako maskarek maskara kirurgikoek baino eraginkortasun txikiagoa daukate.

Beraz, nahiz eta denak maskarak izan, bakoitzak bere ezaugarriak ditu, erabilitako material eta geruza desberdinen arabera. Material horiek erabakitzen dute maskararen funtzioa, hots, pertsonak daraman maskara ingurunea ez kutsatzeko ote den (maskara kirurgikoak) ala pertsona inguruneko kutsaduratik babesteko (babes-maskarak). Hala ere, maskara erabili edo ez, adituek gomendatzen dute urruntze soziala mantentzea eta eskuak sarritan garbitzea.

Iturriak:

• Davies, A.; Thompson, K. A.; Giri, K.; Kafatos, G.; Walker, J.; Bennett, A. (2013). Testing the Efficacy of Homemade Masks: Would They Protect in an Influenza Pandemic? Disaster Medicine and Public Health Preparedness, 7 (4), 413-418. DOI: 10.1017/dmp.2013.43.
• Institute of Medicine (2006). Reusability of Facemasks During an Influenza Pandemic: Facing the Flu. Washington, DC: The National Academies Press. DOI: https://doi.org/10.17226/11637.
• Borealisgroup.com: To shield against pollution and viruses – take cover with protective face masks – made possible with plastics.
• European Committe for Standardization: Respiratory protective devices – Filtering half masks to protect against particles – Requirements, testing, marking.
• European Centre for Disease Prevention and Control – ECDC: Using face masks in the community – Reducing COVID-19 transmission from potentially asymptomatic or pre-symptomatic people through the use of face masks. Data: 2020-04-08.
• Iruin, Juan José – El blog del búho: Mascarillas, polímeros y tejidos no tejidos.
• Osakidetza: Mascarillas- GuiaSL23c.
• Sistema Español de Notificación en Seguridad en Anestesia y Reanimación – Sensar: Uso adecuado de mascarillas quirúrgicas.
• World Health Organization: Advice on the use of masks in the context of COVID-19: Interim guidance. Data: 2020-04-06.
• 3M.com: Worker Health & Safety.

———————————————————————————-

Egileez: Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz Kimikan doktoreak dira eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak Polymat Institutuan.

———————————————————————————-

The post Maskarak, diruditen baino konplexuagoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia Azken asteotan birus batek gure bizitzak irauli ditu. Urtarrilaren bukaeran, oraindik urrunetik zetorren zurrumurrua baino ez zenean, Miren Basarasek aurkeztu zigun birus berria Zientzia Kaieran bertan; Josu Lopez-Gazpiok ere birusei buruzko argibideak eman dizkigu, birusak nolakoak diren azalduz edo zeluletara nola sartzen diren azalduz, hain zuzen ere. Birusak beti lotzen ditugu gaixotasunekin eta ikuspuntu negatiboa dugu haietaz, baina gugan ere bizi dira.

Genoma izena ematen zaio gene-osagaien multzoari; proteoma deitzen zaio proteinen multzoari; metaboloma, metabolitoen multzoari. Horrela izendatzen da maila omiko bakoitza. Era horretan, mikroorganismoen multzoari mikrobioma deitzen zaio eta, mikrobiomaren barruan, biroma izenez ezagutzen da birusen multzoa. Biroma osatzen duten birusak hiru talde handitan sailka daitezke: erretrobirus endogenoak, zelula eukariotoen birusak eta bakteriofagoak.

Erretrobirus endogenoak hainbat animaliaren genoman aurkitzen diren birusen arrastoak dira. Giza genomaren kasuan, % 8 birus horien sekuentziak dira, antzina gure arbasoek pairatutako infekzioen isla. Berez, erretrobirus endogenoak ez daude aktibo gure espeziean; hau da, ez dute bere burua kopiatzeko gaitasunik. Hala ere, hainbat gaixotasunekin lotura dutela ikusi da. Esate baterako, aktibo daudela ikusi da minbizi mota batzuetan, esklerosi anizkoitzean eta artritis erreumatoidean. Horrez gain, sekuentzia fosil hauek baliagarriak dira funtzio berriak eskuratzeko ere, berrerabili egiten baitira haien sekuentziak. Adibidez, plazenta osatzeko ezinbestekoa den gene batek birus hauen sekuentzia batean du jatorria. Giza genomaren parte direnez, erraza da haiei buruzko gene-informazioa lortzea eta, hortaz haiek identifikatzea ez da lan zaila.

1. irudia: Gure genometan badira birus fosilak, antzinako infekzioen aztarna direnak (Argazkia: Laurent Arroues – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Zelula eukariotoen birusak dira birus hitza irakurtzen dugunean burura etortzen zaizkigun birusak, gaixotasunekin lotura duten birusak, hain zuzen ere. Gizakion zelulak infektatzeko gai diren birusez gain, multzo horretan biltzen dira gurekin bizi diren protozooak eta onddoak infektatzeko gai diren birusak ere. Gaixotasunekin lotzen ditugun arren, horietako hainbat birusek ez dute zertan sintomarik sortu; edo latente gera daitezke. Horren adibiderik argiena herpesaren birusa da, giza populazioaren % 65 inguruk birus hori baitu. Zelula eukariotoen birusen identifikazioa neketsua izan ohi zen sekuentziazio masiboen aurretik. Orain, teknika horiei esker, birusen gene-materiala errazago eskura eta azter daiteke, ez baita beharrezkoa birusak laborategi batean haztea aztertu ahal izateko. Hala, lortu da birusen andui berriak identifikatzea eta ikusi da presente daudela giza gorputzeko hainbat organotan. Horri esker, ondorioztatu da aurretik birusen parte-hartzea ezezaguna zuten hainbat gaixotasunetan parte hartzen dutela; edo gaixotasun berean birus talde edo andui ezberdinek parte hartzen dutela.

2. irudia: Zelula eukariotoak infektatzen dituzten birusak dira gehien ezagutzen ditugunak (Argazkia: PIRO4D – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Bakteriofagoak dira bakterioak infektatzeko gai diren birusak, askotan fago deiturara laburtzen direnak. Birus horiek gero eta interes gehiago izaten ari dira mikrobiotan —adibidez, hesteko floran— duten eraginagatik. Dirudienez, dietak baldintzatzen ditu hesteko mikrobiotan agertzen diren fagoak; eta fagoen banaketa gorputzeko atal bakoitzean espezifikoa bada ere, handia da indibiduoen arteko aldakortasuna. Fagoek, gainera, gure bakterioak infektatzeaz gain, bakterio horien arteko gene-elkartrukea errazten dute. Horrela, bakterioek gene-funtzio berriak lor ditzakete. Zelula eukariotoen birusekin gertatzen den bezala, sekuentziazio masiboei esker posible da fagoak identifikatzea.

3. irudia: Bakterioak infektatzen dituzten birusek gure mikrobiota moldatzen dute (Argazkia: Baroco Ferison – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Hala ere, sekuentziazio masiboei esker zelula eukariotoen eta prokariotoen birusak identifikatzea erraztu bada ere, oraindik erronka handiak daude biroma bere osotasunean behar bezala karakterizatu ahal izateko. Alde batetik, birusak DNAz edo RNAz osotuta egon daitezke eta ezberdina da mota bakoitzetik gene-informazioa eskuratzeko prozedura. Horrek lagin bakoitzetik lor daitekeen gene-informazioa mugatzen du. Beste alde batetik, behin birusen sekuentziak lortu direnean, ezagutzen diren birusen sekuentziekin konparatzen dira sekuentzia horiek identifikatzeko. Hortaz, jada ezaguna denak identifikazioa mugatzen du, eta birusen sekuentzia batzuk sailkatu gabe edo talde oso orokorretan sailkatuta gera daitezke. Bi faktore hauen ondorioz, galdu egiten da biroma behar bezala aztertzeko bereizmena.

Biroma ezagutzea beharrezkoa da hainbat gaixotasunetan duten funtzioagatik. Agerikoa da infekzioak sortzen dituzten birusak hainbat gaixotasunen eragile direla. Baina birusek beste gaixotasun batzuetan hain agerikoa ez den funtzioa ere izan dezakete. Hala, ikertu da biromak zein eragin duen diabetesean, hesteetako hanturazko gaixotasunean edo minbizi mota batzuetan. Gaixotasun horietan, aldaketak detektatu dira biromaren osaketan eta, hortaz, haren ikerketan sakontzea beharrezkoa dela dirudi.

Gugan bizi diren birusak gero eta gehiago ezagutzen baditugu ere, oraindik lan asko dugu aurretik. Batzuek gaixotasunak sor ditzakete, bai, baina beste batzuk gure mikrobiotaren parte diren heinean, garrantzitsuak ere badira gure mikrobiota osasuntsu mantentzeko. Gainera birusek moldatzen dituzte bai gure genoma bai gugan bizi diren bakterioen genomak. Oro har, birusei buruz ikuspuntu negatiboa badugu ere, ezin da ukatu eboluzio-eragile garrantzitsuak direla.

Erreferentzia bibliografikoa:

Santiago-Rodriguez, T. M., et al. (2019). Human Virome and Disease: High-Throughput Sequencing for Virus Discovery, Identification of Phage-Bacteria Dysbiosis and Development of Therapeutic Approaches with Emphasis on the Human Gut. Viruses, 11 (7), 656. DOI: 10.3390/v11070656.

—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

—————————————————–

The post Gugan bizi diren birusak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Hautespen naturalak norbanakoen ugalketa arrakastaren bidez jarduten du. Oinordeko gehien uzten dutenen ezaugarri hereditarioak izango dira ugarienak denborak aurrera egin ahala. Eta horren arrazoiak ez dira inola ere agerikoak. Nekazaritza eta abeltzaintzari ekin ondorengo eraldaketek, esaterako, elikadura aldatzeak eta biztanle gero eta gehiagoko kokagune egonkorretan bizitzeak, eragina izan dute gure espeziearen bilakaeran. Alegia, giza populazioen aldaera genetiko batzuk ugaritu egin dira, eta beste batzuk, bakandu. Bestalde, funtzio biologikoetako batzuk genetikoki aberatsagoak dira orain –horietan eragiten duten aldaera gehiago daude biztanleen artean–, eta beste batzuk, aldiz, pobreagoak.

Orain dela gutxiko ikerketa batean, duela 5.500 eta 3.000 urte artean Europan bizi ziren gizabanakoen genomak eta egungo europarrenak konparatu dira. Ikerketa horretan, oinarri genetikoan aldaketa (mutazio) gehien eta gutxien izan duten funtzioak identifikatu dira, alegia, aldaera gehien eta gutxien ekarri dutenak. Gehitu egin dira honako funtzio hauetan parte hartzen duten aldaera genetikoak: karbohidratoen metabolismoan, desintoxikazio mekanismoetan, mintz bidezko substantzien eroapenean, immunitate defentsarako sisteman, zelulen seinaleztapenean, ariketa fisikoan eta usaimenean. Eta murriztu, berriz, obuluen sorkuntzarekin –beraz, emakumeen ugalketa fisiologiarekin– eta epe luzeko potentziazioa deritzon mekanismo neurologikoan. Ikus ditzagun, adibide modura, funtzioetako batzuk euren testuinguruan.

Irudia: Gizakiak naturatik bereizten dituen ingurune artifizialak sortzen aritu dira eta ingurune berri horiek erantzun berriak sortzen dituzte. (Argazkia: Pixabay.com – domeinu publikoko irudia)

Karbohidratoen metabolismoari loturiko aldaerak genetikoki aberatsagoak izatea, ziur aski, nekazaritzaren eta abeltzaintzaren hedapenari zor zaio. Zerealen ekoizpenak dietan karbohidratoen proportzioa handitzea ekarri zuen, eta abeltzaintzak, berriz, helduek esnea kontsumitzea, laktosa (funtsean, azukre mota bat) digeritzeko gaitasunari bide eman zion mutazioari esker.

Antzera gertatu da immunitate sistemaren funtzionamenduan eragina duten aldaerekin. Biztanle dentsitate handiak eta, batik bat, animaliak etxekotzeak baldintza egokiak sortu zituen parasito patogenoak ugaritzeko. Ez da harritzekoa, beraz, nekazari eta abeltzain herriek ehiztari-biltzaileek ez zituzten gaitasunak eskuratzea, edo funtzionamenduaren alderdi batzuk indartzea, baldintza horiek zirela medio.

Epe luzeko potentziazioaren mekanismoak biziagotu egiten du neuronen arteko seinale transmisioa, eta hori lotuta egon daiteke ikasteko gaitasunarekin eta oroimenarekin. Mekanismo horretan oinarri genetikoaren aldaerak gutxitu izanaren kausa ikaskuntzaren eta kultura transmisioaren garrantzi gero eta handiagoa izan daiteke, herriguneak sortzearen eta zibilizazio esaten diogun horren agerpenaren ondorioz. Dena dela, ez dakigu lotura hori nolakoa den.

Lehen –eta orain ere bada horrela pentsatzen duenik– uste zen zibilizazioak, bere erosotasunekin eta egurats gorriak giza organismoan izan ditzakeen ondorioak arintzeko duen gaitasunarekin, giza leinuaren bilakaera geldiarazi duela eta, historiaurreko hautespen presioak desagertuta, gero eta izaki akastunagoak bihurtu garela, gaitasun gutxien dutenak gehiago bizi direlako eta, gainera, ondorengoak izan ditzaketelako. Gauzak ez direla horrela, ordea, askoz ere konplexuagoak baizik, ohi den bezala. Izan ere, hautespen presioak ez dira desagertu, aldatu baino. Eta horiek aldatuta, gure zerizana ere bai.

Erreferentzia bibliografikoa:

Chekalin, Evgeny, et al. (2019). Changes in Biological Pathways During 6,000 Years of Civilization in Europe. Molecular Biology and Evolution, 36 (1), 127–140. DOI: https://doi.org/10.1093/molbev/msy201.

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Zibilizazioak giza espeziea aldatu du appeared first on Zientzia Kaiera.