Zientzia Kaiera

Mia. Marteko robota (2022) planeta gorrira eramango gaitu bidaia liluragarri batean. Josu Goiko eta Juan Rolleren liburua zientzia eta abentura uztartzen dituen istorio xarmagarria da haurrei Marteko ezaugarriak erakusteko.

Istorio honetan, Mia izeneko robotaren egunerokoa auzoko planetan ikusiko dugu. Irakurleek, beren begien bidez, Marteko paisaia deskubrituko dute: mendi handi-handiak, arroila erraldoaik, zulo beldurgarriak… 

Irudia: Mia. Marteko robota liburuaren azala. (Ilustrazioa: Juan Roller. Iturria: Denonartean)

Jakin, gaur egun badakigu Marten ura egon izan bazela urte luzez, airearen batez besteko tenperatura zero azpitik 55 gradu ingurukoa dela, etab. Ipuin hau umeei informazio hori hurbiltzeko medio bikaina da.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Mia. Marteko robota
• Egilea: Josu Goiko
• Ilustratzailea: Juan Roller
• Argitaletxea: Denonartean
• ISBN: 978-84-17940-97-3
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2022
• Orrialdeak: 40 or.

The post Mia. Marteko robota appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Animalien aldean, ahalegin gutxi egiten dira landareen kontserbazio politiketan, zientzialari batek ohartarazi duenez.

2023ko apirilaren amaieran, Bidebarrieta Zientifikoa hitzaldi sortaren barruan, Landareekiko itsutasuna izenburupeko mintzaldia eskaini zuen Ainara Achurra EHUko biologoak —bideoa, hemen—. Achurrak bizitzaren abenturan bidaide ditugun izaki horien inguruan izan ohi dugun indiferentzia lazgarriaz ohartarazi zuen bertan.

Sinple bezain argia da arazoaren abiapuntua: gure biziraupenerako funtsezkoak izan arren, eta gure eguneroko jardueran edonon egonik ere, ez gara konturatzen beren presentziaz. Haietaz ohartu gabe ematen dugu bizitza gehiena. Landareekiko erabateko itsutasunak jota gaude.

Halere, itsutasun hori ez da soilik gizartera mugatzen. Landare ekologo batek ohartarazi duenez, zientzia jardunean ere ematen da fenomenoa, eta hori, noski, arazo iturri garrantzitsua izan daiteke landareentzat. Baita gizateriarentzat ere.

1. irudia: landareak edonon gaude egunerokotasunean, baina gehienetan ez gara konturatzen beren presentziaz, eta espezie gutxi batzuen izenak baino ez ditugu ezagutzen. (Argazkia: Juanma Gallego)

Trends in Plant Science aldizkarian argitaratutako berrikusketa artikulu batean, Yunnango (Txina) Xishuangbanna Lorategi Botaniko Tropikaleko ikertzaile Richard T. Corlett-ek landareen gaineko ezagutzaren aldeko aldarria egin du. Ez du egin, noski, pertzepzio soilean oinarrituta, gaiaren bueltan egin diren aurreko ikerketetan baizik.

Artikuluan helarazitako mezu nagusia da landareak kontserbatzeko politiketan oso gutxi egiten dela gaur egun, batez ere animalien aldean. Zientzialariaren esanetan, erreinu begetala babestea eskura dagoen zerbait da, eta helburu hori, gainera, merkea eta erraza izan daiteke, beste behin, animalien kontserbazioari bideratutako ahaleginekin konparatuta.

382.000 landare espezie inguru ezagutzen dira. Horiez gain, kalkulatzen da espezieen %10–25 oraindik ez direla deskribatu. Ezagutzak, halere, pixkanaka aurrera egiten du: urte bakoitzeko 2.000 espezie berri deskribatzen dira. Noski, deskribatu gabeko espezie horiek guztiak zientziarentzat eta kontserbazio ekimenenetarako «ikusezinak» dira.

Kalkuluak ez dira oso zehatzak, baina, datuen tarte zabala izanda ere, argi dago kezkatzeko moduko arrazoiak badirela. Landare baskular espezieen %21-48 desagertu daitezkeela kalkulatzen da. Besteak beste, zoruaren erabileran egindako aldaketak eta nekazaritza praktika ez jasangarriak daude arazoaren atzean, egilearen ustez.

Mundu mailako de facto estandarra da IUCN Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundeak kudeatzen duen mehatxatutako espezieen Zerrenda Gorria, baina, horretan ere, datuak nahiko etsigarriak dira. Ia ornodunen %100 ebaluatu dira zerrenda hori begira, baina, landareak %15 baino ez dira ebaluatu orain arte.

Egoera hala izanik ere, Corlettek dio buelta eman dakiokeela. Ez da mugatu gaiaren bueltan dauden arazoen katalogo bat osatzera. Aitzitik, irtenbideak ere proposatu ditu. Gauza berriak egiteari ekin beharrean, beharrezkotzat jo du dagoeneko martxan diren ekimen eta jardueretan sakontzea. «Jende, espazio, finantziazio eta monitorizazio gehiago, bai eta eraginkorrak diren tokian tokiko esku hartze gehiago», behar direla nabarmendu du egileak.

Adituaren esanetan, gakoetako bat izan daiteke landareetan aditu gehiago trebatzea, jardun horretan nahikoa ez daudela uste duelako. Batez ere eremu tropikaletan omen dira beharrezkoak, bertan ikertu gabeko espezie asko daudelako; horietako batzuk, gainera, oraindik deskribatu gabe daude. Ezaugarritu gabeko landare horiek zientziarentzat «ikusezin» direla dio egileak. Ondorioz, espezie horiek desagertu daitezke gizakiok horren jakitun izan gabe. Egilea sinetsita dago horrelako «iraungipen ilunak» gertatu direla dagoeneko.

2. irudia: munduko leku askotan hazien bankuak sortu dira, espezie eta barietateen kontserbazioa erraztu aldera. Halere, hazi guztiak ezin daitezke kontserbatu. (Argazkia: Juanma Gallego)

Modu berean, landareentzako babesleku txikiak sortzearen alde azaldu da. «Existitzen diren babesleku gehienak paisaia karismatikoak edo eta ornodunak babesteko izendatu ziren“, idatzi du artikuluan. «Ondorioz, askotan ez dute modu egokian babesten arriskuan dauden landare taxonak».

Espeziearen eta arloaren araberako erabakiak hartu beharko direla sinetsita dago. Kasurako, espezie bat babesteko kontserbazio eremu bat ezarri daiteke, baina, aldi berean, beharrezkoa izan daiteke ere espeziearen hazi izoztuak mantentzea, badaezpada ere. Halere, hoberena da landareentzako babeslekuak izatea. Modu horretan, espezieak aukera izango du eboluzionatzeko, aldaketa eta erronka berrietara egokituz; agerikoa denez, klimarena da aldaketa horietako bat.

Hazi biltegiei dagokienez, zientzialariak dio haziak dituzten landare espezieen %17 inguru gordeta daudela hazien bankuetan, baina horiek kontserbatzeak ere erronka bat suposatzen du. Landare motaren arabera, zabaltzen diren aukerak oso mugatuta egon daitezke. Bereziki kontserbatzeko zailak dira tropikoetako landareen haziak. Kalkulatzen da espezieen %10 ezin direla ez lehortu ez izoztu, eta, horrela, kontserbatzeko aukera ezinezkoa bilakatzen da. Prozesu horietan lagungarri diren teknikak garatzen ari diren arren, oraindik erronka tekniko handia da hazi horien kudeaketa.

Nabarmendu du ere informazio baliogarria eskura izatearen garrantzia. Dioenez, uneotan informazio fidagarri gehiena espezieetako aleetatik eskuratzen da, baina egoera horrek ez du errazten distantziatik ikerketa egitea. Dagoen ezagutza optimizatu aldera, online jarritako metaherbario bat osatzea proposatu du, herbario desberdinetako informazioa elkar lotzeko. Halako proiektu batean, noski, are beharrezkoagoa izango da katalogazio eta ikerketa estandarretara jotzea.

Herbarioen arteko informazio trukaketarako estandar batzuk finkatuta dauden arren, egileak dio erreferentzia asko ez daudela digitalizatuta, eta horietako asko denetariko «estilo idiosinkratiko» batzuen bidez jasota daudela; askotan, geoerreferentziak ere falta bide dira. Landareak kokatzeko eta identifikatzeko iNaturalist bezalako proiektuen garrantzia eta potentziala aitortuta ere, hiritar zientziaren baitan aritzen diren halako proiektuek gabeziak dituztela azaldu du. Besteak beste, halako egitasmoek datu base erraldoiak sortzen dituzte, baina gutxitan egiten dira laginketa sistematikoak, eta horrek mugatzen du datu horiekin zer egin daitekeen.

Erronkak erronka, zientzialariak itxaropena agertu du, eta eremu geografiko zehatzetan egitasmoak abiatzeko garrantzia nabarmendu du. «Landare espezieen zero desagertzea helburu global batek urruneko asmoa eman dezake, baina tokiko, eskualdeko eta nazio mailako zenbait helburu potentzialki lorgarriak dira orain».

Erreferentzia bibliografikoa:

Corlett, Richard T. (2023). Achieving zero extinction for land plants. Trends in Plant Science. DOI: 10.1016/j.tplants.2023.03.019

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post ‘Ikusezinak’ dira landareak, baita zientziarentzat ere appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Pertsona batek barau egiten duenean gertatzen den lehenengo gauza da metabolismoak behera egiten duela. Baraua egiten dutenek jarduera gutxiago egiten dute, edo are ezinbestekoa ez den edozein jarduera egiteari uzten diote. Baina metabolismoak behera egitea ez da jarduera murriztearen ondorio bakarrik; atsedeneko tasa metabolikoak ere behera egiten du. Bihotz taupaden maiztasuna murriztu egiten da. Gorputzeko tenperatura 37 gradutik 35,5 gradura jaisten da. Muskuluek masa galtzen dute, baita bihotz muskuluak ere. Gibela eta giltzurrunak ere argaldu egiten dira. Entzefaloa da bolumena galtzen ez duen bakarra. Horrek esan nahi du printzipioz organismorako beharrezkoak edo oso komenigarriak diren prozesu jakin batzuk egiteari uzten zaiola edo horiek intentsitate txikiagoarekin egiten direla. Jarduera metabolikoak behera egiten du baraurik egotean halabeharrez gertatu behar den gorputz masaren galera baino neurri handiagoan. Horrela, aurrerago ezinbestekoak izan daitezkeen energia erreserbak aurrezten dira.

Irudia: Kurt Gödelek barau egin zuen, harik eta ahuleriagatik hil zen arte. (Iturria:)

Metabolismoa moteldu egiten da nagusiki hormona paratiroideo gutxiago jariatzen delako (batik bat T3 edo triiodotironina izeneko forma aktiboa). Oso litekeena da prozesu hori, bere aldetik, adipozitoek leptina gutxiago jariatzearen ondorio izatea. Leptina adipozina bat da; hots, hura sortzen duten zelulen egoeraren berri ematen duen proteina bat. Adipozitoak organismoan gantza gordetzen duten zelulak dira eta, gainera, leptinaren ekoizle nagusiak dira. Lipidoz kargatuta daudenean, odolera askatzen dute, hipotalamora –edo entzefalora– iristen da eta jateko gogoa gutxitzea eragiten dute. Gainera, tiroide guruina estimulatzen duen hormona, hipofisi guruinetik –hipotalamoaren bizilagun eta kidea da–, askatzea eragiten dute. Ondorioz, T3 gehiago askatzen da eta, beraz, metabolismoak gora egiten du eta bero gehiago ekoizten da. Adipozito horietako lipidoen mailek behera egiten badute, horiek leptina gutxiago askatzen dute; beraz, jateko gogoa areagotzen da eta metabolismoak behera egiten du. Barau egiten dutenak hotz dira.

Glukogenoa, animalien karbohidratoen erreserba, 24 orduan agortzen da gibelean –horrek hornitzen du entzefaloa glukosaz–, eta, seguru asko, astebetean, muskuluan. Metabolismo globala murrizteaz gain, proteinetan ere aurrezten da, gutxiago katabolizatzen baitira, karbohidratoen eta gantzen aldean. Ondorioz, gantz deposituak energia hornidura nagusia (eta ia bakarra) izatera igarotzen dira. Hain zuzen ere, barau egiten duten pertsonen biziraupena depositu horien tamainaren araberakoa da. Lipidoak amaitzen direnean, proteinak bakarrik geratzen dira energia lortu ahal izateko; beraz, horiek azkar erabiltzen dira. Askok bizirauteko ezinbesteko funtzioak betetzen dituztenez, heriotza azkar iristen da.

Ezin da erraz aurreikusi zenbat denbora iraungo duen barau egiten ari den pertsona batek bizirik; izan ere, faktore asko daude tartean, batik bat baraualdiaren aurretik zuen osasun egoera eta erreserba lipidikoen bolumena. Demagun 70 kg pisatzen duen eta 18 kg-ko gantz erreserbak (bere pisuaren % 25) dituen pertsona batek barau egitea erabakitzen duela. Hasteko, 700 megajoule inguruko erreserbak dituela (megajoule bat milioi bat joule dira: MJ); bestetik, barau egitean, metabolismoak atsedeneko balio normaletik, hau da, 10 MJ/egun-etik, 7 MJ/egun-era jaitsiko da. Beraz, erreserbek 100 bat egun iraungo lukete. Bobby Sands IRAren militante espetxeratuak gose greba bat egin zuen beste kide batzuekin batera 1981ean, eta baraualdiko 66. egunean hil zen. Litekeena da Sandsek suposizio teorikoan adierazitako 18 kg horiek baino gantz gutxiagorekin hasi izana greba.

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez (@JIPerezIglesias) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Baraua appeared first on Zientzia Kaiera.

Perovskita mineralaz osatutako eguzki-zelulen efizientzia eta egonkortasuna aztertu du nazioarteko ikerketa batek, eguzki-panel eraginkorragoak lortzeko asmoz.

Perovskita minerala ohikoa da lurrazalean eta eroale ona. Izan ere, gaur egun eguzki-zelula organikoen ohiko materiala da eta Juan Luis Delgado kimikariak, Polymat zentroko eta UPV/EHUko Ikerbasque ikertzaileak, perovskita eguzki-zelulen efizientzia eta egonkortasuna hobetzeko zelula hauen aukerak eta funtzionamendua aztertu du nazioarteko ikertalde baten barruan.

Perovskita eguzki-zelulek gaur egun merkaturatzen diren silizio kristalinozko zelulak ordezkatu ditzakete; izan ere, abantailak dituzte ohiko siliziozko panelekin alderatuta, hala nola efizientzia handiagoa -% 25etik gorako efizientzia- eta kostu txikiagoa. Perovskita zelulak «soluzio bidezko prozesamenduaren» bitartez egiten dira. Ekonomikoki merkeagoa da eta gutxiago kutsatzen du silizioa araztearen aldean. Merkaturatzeko eragozpen nagusia egonkortasuna da. Hain zuzen ere arlo horretan zentratzen da ikerketa zientifikoa.

Irudia: ikertzaileek perovskita eguzki-zelulak eguzkiaren energia modu eraginkorragoan aprobetxatzeko erabili dituzte. (Argazkia: andreas160578 – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Oxfordeko Unibertsitateko Henry Snaith fisikariak eta UPV/EHUko Juan Luis Delgado Ikerbasque ikertzaileak zuzendu dute ikerketa-taldea elkarlanean, efizientzia eta egonkortasun handiko eguzki-zelulak lortzeko azken belaunaldiko gehigarrien erabilerari buruzko informazioa eskuratzeko asmoz. 2019aren eta 2022aren artean, zenbait ikerketa-taldek oso efizientzia handiko perovskita eguzki-zelulak deskribatu dituzte gehigarri kopuru txiki bat (metilendiamonio dikloruroa) txertatzearen bidez, horrela momentura arte perovskita eguzki-zeluletarako ziurtatu den efizientziarik handiena lortzeko (% 25,7ko PCE).

Lan honetan, aldiz, aztertu dute gehigarriak perovskita kristalen hazkundean jokatzen duen rola, eta ikusi dute gehigarri hori, denboran zehar, forma kimiko egonkorragoetan deskonposatzen dela. Horrek egonkortasun hobea ematen dio perovskitari (> 1 urte airean).

Emaitza horiek oso garrantzitsuak dira, eta zuzeneko ondorioak izango dituzte etorkizunean, perovskita gailu fotovoltaiko egonkorrak eta efizientzia handikoak garatzeko orduan. Horrek eguzkiaren energia hobeto aprobetxatzea eta beste energia-iturri batzuekiko dagoen mendekotasuna murriztea ekar dezake.

Ikerketaren emaitzak Journal of the American Chemical Society (JACS) aldizkarian argitaratu berri dira eta bertan azaltzen dituzte efizientzia eta egonkortasun hobetuko perovskita eguzki-zelulen funtzionamendua.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Eguzki zelula eta efizienteenen eta egonkorrenen funtzionamendua argitu du ikerketa batek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Duijnstee, Elisabeth A.; Gallant, Benjamin M.; Holzhey, Philippe; Kubicki, Dominik J.; Collavini, Silvia; Sturdza, Bernd K.; Sansom, Harry C.; Smith, Joel; Gutmann, Matthias J.; Saha, Santanu; Gedda, Murali; Nugraha, Mohamad I.; Kober-Czerny, Manuel; Xia, Chelsea; Wright, Adam D.; Lin, Yen-Hung; Ramadan, Alexandra J.; Matzen, Andrew; Hung, Esther Y.-H.; Seo, Seongrok; Zhou, Suer; Lim, Jongchul; Anthopoulos, Thomas D.; Filip, Marina R.; Johnston, Michael B.; Nicholas, Robin J.; Delgado, Juan Luis; Snaith, Henry J. (2023). Understanding the Degradation of Methylenediammonium and Its Role in Phase-Stabilizing Formamidinium Lead Triiodide. Journal of the American Chemical Society, 145, 18. DOI: 10.1021/jacs.3c01531

The post Efizientzia eta egonkortasun handiko eguzki-zelulak appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Biologia

Euskal Herrian ezagutzen diren anfibio espezieen erdiak mehatxatuta daude, eta %28 galzorian. Aranzadi zientzia elkarteko Herpetologia Saileko Ion Garin biologoak azaldu du mundu mailako eboluzioaren isla dela Euskal Herriko egoera, anfibioek gainbehera globala bizi baitute. Nabarmendu du gainbehera horren erantzule nagusia habitaten suntsiketa dela, eta bereziki, hezeguneena. Hezeguneak desagerrarazi dira historian zehar, leku horiei ez zitzaielako baliorik ematen gizartean. Ez da meatsu bakarra ordea; espezie inbaditzaileak haien inguruetan askatzeak ere eragina izan du anfibioen gainbeheran, eta hainbat gaixotasun zabaldu izanak ere haien populazioak arriskuan jarri ditu. Informazio gehiago Berrian: Apaltzen ari diren korrokak.

Geologia

Blanca Martinez geologoa jangarriak eta sendagarriak diren mineralen inguruan aritu da Zientzia Kaieran. Mahaiko gatza adibidez, sodio kloruroa (NaCl) besterik ez da, eta gero eta ohikoagoa da kaltzio askoko elikagaiak aurkitzea, hala nola esnea edo galletak. Sendagaiei dagokienez, digestioa egiteko garaian arazoren bat baldin badugu, antiazido sendagaia hartu ohi dugu. Bada, sendagai horren osagai nagusietako bat kaltzio karbonatoa da. Hortzetako pastetan ere mineralak daude eta ardoa egiteko prozesuan ere erabiltzen dira, beste hainbat aplikazioren artean. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Eta mineral sendagarriak.

Garrotxako bulkanismoa Iberiar penintsulako gazteena izan zela frogatu du nazioarteko ikerketa batek. Tartean Burgosko Unibertsitateko Eneko Iriarte Avilés aritu da lanean, eta azaldu du eremu horretako bulkanismoa duela 8.300 urtera arte gertatu zela; orain arte, duela 13.000 urte inguru amaitu zela uste zen. Besteak beste, jarduera bolkanikoak landare- eta laku-ekosistemetan izandako eragina aztertu dute, eta, azaldu dutenez, klima-aldaketa bortitz batzuk ere izan ziren. Gainera, Fluvià ibaiaren erregistro sedimentarioan hainbat adierazle geologiko eta biologiko aztertu dituzte, eta azken 14.000 urteetako bilakaera paleoklimatikoa argitu dute informazio horrekin. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian: La Garrotxako bulkanismoa, Iberiar penintsulako gazteena.

Kimika

Piper minek duten mingarritasunaren jatorria kapsaizinoide izeneko konposatu batzuetan dago. Horien artean garrantzitsuena kapsaizina da. Piper min bat jatean, konposatu hauek lotu egiten dira ahoko mukosan dauden errezeptore batzuetara. Errezeptore hauek bero eta abrasio fisikoa hautematen dute, eta horregatik sortzen da sumindura-sentsazioa. Alabaina, min horrek ondoren endorfinak askatzea eragiten du, eta horiei esker, ongizate-sentsazio atsegina sentitzen da azkenik. Dituen ezaugarri horiengatik, kapsaizinak aplikazio ugari ditu, besteak beste sendagarriak sortzeko. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Piper minen atzean dagoen zientzia.

Eraikuntza

Gaur egun, eraikinen kontsumoaren % 50 berokuntzarako eta hozteko erabiltzen da. Hori ikusita, energia-eraginkortasuna hobetzeko hainbat neurri hartu daitezke. Neurri horien bidez, energia-aurrezpena eta energia-eraginkortasuna sustatu daitezke, eta baita iturri berriztagarrietatik sortutako energiaren erabilera sustatu ere. Neurri horiek eraikinen birgaitze energetikoaren prozesuen bidez aplikatu daitezke, eta prozesu horietako bat da, adibidez, eraikinaren inguratzailea edo fatxada termikoki isolatzea. Gai honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran: Euskal Autonomia Erkidegoko eraikinen birgaitze energetikoa.

Teknologia

Litioaren ordez magnesioa duen bateria baten prototipoa aurkeztu du CIDETEC Energy Storagek. Gaur egun, litio-ioizko bateriak erabili ohi dira garraioa elektrifikatzeko edo energia berriztagarriak biltegiratzeko, baina naturan litio gutxi dago. Arazo horri konponbidea emateko asmoz, magnesioa erabili dute proiektu horretan litioaren alternatiba modura. Bestelde, bide-orri bat ere proposatu dute, sistemaren prestazioak nabarmen hobetuko lituzketen material berriak garatzeko eta inplementatzeko. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.

Osasuna

Azukrearen ordezko gozagarriak ez erabiltzea gomendatu du Osasunaren Mundu Erakundeak. Azaldu dutenez, pisua kontrolatzeko ez da gomendagarria mota horretako gozagarriak erabiltzea, hala nola aspartamoa, sakarina edo estebia. Erakundeak orain arteko ebidentzien berrikuspen zabal bat egin du, eta bi ondorio atera dituzte: batetik, ikusi dute gozagarri horiek ez direla eraginkorrak epe luzera gorputzeko gantza murrizteko. Bestetik, denbora luzez erabiltzen badira, ondorio kaltegarriak izan ditzaketela ere ondorioztatu dute, hala nola, 2 motako diabetesa eta gaixotasun kardiobaskularrak. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Gazteen osasun mentaleko arazoek lotura zuzena daukate elikagai eta edari ultraprozesatuen kontsumoarekin, UABko azterketa batek ondorioztatu duenez. 13 eta 18 urte bitarteko 500 nerabe ingururen ohiturak aztertu dituzte eta hauen %26,2k arazo psikosozialen bat du. Gazteen batez besteko kontsumoa 7,7 elikagai ultraprozesatukoa da (gehiene bat hestebeteak, galletak eta haragi prozesatuak). Aldiz, fruta eta barazkien kontsumoa egunean batez beste 1,93 erraziokoa da, gomendatutako bost errazioetatik «oso urrun». Datu guztiak Gara egunkarian: Janari ultraprozesatuak eta gazteen osasun mentaleko arazoak lotu ditu azterketa batek.

Astronomia

Planeta bati eta haren izarrari ‘Su’ eta ‘Gar’ izenak jartzea onartu du Nazioarteko Astronomia Batasunak. Orain arte Gliese 486 eta Gliese 486b izenak zituzten James Webb espazio teleskopioaren bitartez aurkitutako elementu horiek. Alabaina, Nazio Batuen Erakundeak 2022-2032ko tartea Hizkuntza Indigenen Hamarkada izendatu duenez, hizkuntza indigenetako izenak proposatzea deitu duten. Besteak beste, planeta topatu zuen taldeko Jose Antonio Caballerok egin zuen ‘Su’ eta ‘Gar’ deitzeko proposamena, eta erruz aukeratu zituzten beroarekin loturiko izenak, tenperatura beroak baitituzte. Lehenbiziko aldia da planeta batek eta bere izarrak euskarazko izenak dituztela. Berri honen inguruko informazio gehiago Sustatun, Alea aldizkarian, Garan eta Berrian irakur daiteke.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #440 appeared first on Zientzia Kaiera.

Asko hitz egiten da ekonomia zirkularraz, baina zirkulartasun guztia ez da nahitaez jasangarria. Is the valorization of marine organic-waste into chitin environmentally sustainable? Mireia Martín eta Erlantz Lizundia.

Orain arte baliatu ez den metodo baten bidez neurtu ahal izan da unibertsoaren hedapena. Gaiari buruzko eztabaidan, badirudi mikrouhinen hondo kosmikoaren datuek hobera egin dutela. Refsdal measurement of the Universe’s expansion rate

Gene bat. Gene bakarra isilarazi eta arrak antzuak egiten dira. Amaitu dira emakumezkoen pilulak eta hormonen asaldurak. Hasiera batean eta saguetan. A single gene holds the key to male contraception, Rosa García-Verdugoren eskutik.

Kibble-Zureken mekanismoak ez-orekaren dinamika eta akats topologikoen sorrera deskribatzen ditu. Orain, DIPCko jendea pauso bat harago joan da, sistema klasiko zein kuantikoetarako. Universal power-law Kibble-Zurek scaling in fast quenches

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartogragfia #448 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Astronomia eta astrofisika izan dira unibertsoa ezagutzen eta ulertzen lagundu gaituzten zientziak. Baina ez al dira berdinak? Edo zertan ezberdintzen dira?

Galdera hauek erantzuten daukagu gaurkoan Kiñuk. Argitzen digu astronomia eta astrofisikaren arteko alde nagusia bi diziplinen helburu ezberdinen artean dagoela. Halere, gaur egun bi terminoak erabiltzen dira sarritan berdintsu, astronomia ikerketa gehienek astrofisikaren lege eta printzipioen aplikazioa behar baitute. Hortaz, ia-ia sinonimotzat har ditzakegu.

Gure kirikiñoak zientzia hauen nondik norakoak azaltzen dizkigu, antzinako zibilizazioetatik hasita gaur egungo teleskopioetara arte.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: astronomia eta astrofisika appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Egiluz, Jesús Cuadrado, Eduardo Rojí, Ugaitz Gaztelu

Azken urteotan krisi energetiko bat bizitzen ari gara mundu mailan. Batez ere baliabide fosilen eskasiagatik eta energia-kontsumoaren gorakadagatik. Eraikuntzaren sektorea baliabide fosil gehien kontsumitzen duen sektoreetako bat da, eta, gainera, CO2 gehien isurtzen duen sektoreetako bat da. Kontsumo horren eta emisioen zati handi bat eraikinaren erabilera-etapan, berokuntzaren kontsumoan, hoztean eta ur bero sanitarioan islatzen da. Gaur egun, eraikinen kontsumoaren % 50 berokuntzarako eta hozteko erabiltzen da.

Irudia: birgaitze-teknika motak: ezkerrean fatxada aireztatua, eskuinean kanpo-isolamendu termikoreko sistemak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Horregatik, energia-inportazioekiko mendekotasun gero eta handiagoa, energia-baliabideen eskasia, berotegi-efektuko gasen ekoizpena mugatzeko beharra eta krisi ekonomikoa eta energetikoa gainditzeko beharra direla eta, beharrezkoa izan da neurriak hartzea eraikuntza-sektoreko energia-eraginkortasunari dagokionez. Neurri horien bidez, eraikinen energia-kontsumoa kontrolatu daiteke,energia-aurrezpena eta energia-eraginkortasuna sustatu daitezke, eta baita iturri berriztagarrietatik sortutako energiaren erabilera sustatu daiteke ere. Europako, Estatuko eta Autonomia Erkidegoko eraikuntzako araudiaren barruan neurri hauek eskakizun gisa ezarri dira.

Azken urteotan eraikuntzari buruzko araudia aldatu egin da, energia-eraginkortasunari dagokionez hobekuntza eskatzeko, bai eraikin berriei, bai lehendik dauden eraikinei. Baina eraispen-tasa txikia eta eraikuntza berrien hazkunde txikia kontuan hartuta, birgaitzeari dagokio energia aurrezteko eta isurtzeko potentzial handiena. Izan ere, eraikinak birgaitzea oso garrantzitsua da, berehalako ondorioengatik ez ezik (energia-kontsumoa murriztea, eraikinen egoera hobetzea, etab.), epe luzeko ondorio positiboengatik ere, hala nola bizi-kalitatea handitzea, ingurumen-inpaktua murriztea eta abar.

Euskadiko etxebizitza-parkea Europako zaharrenetakoa da, eta, beraz, energetikoki pobreena. Hori dela eta, etxebizitza-parkearen eraginkortasun energetikoa hobetzeko eta egungo araudiaren eskakizun berriak betetzeko, beharrezkoa izango da epe laburrean eraikin hauetan esku hartzea, eta energetikoki birgaituz.

Eraikinen birgaitze energetikoaren prozesuen bidez egin daiteke. Horietako prozesu bat eraikinaren inguratzailea edo fatxada termikoki isolatzea da. Prozesu honekin energia-kontsumoan aurrezpen handia lortzen da. Izan ere, eraikinaren guztizko kontsumoaren % 50 inguratzailetik zehar ematen da.

Hortaz, eraikinaren fatxadaren birgaitze energetikoak energia-kontsumoa eta CO2 isuriak murriztea dakar. Baina, eraikin bat energetikoki birgaitzeko hainbat birgaitze-teknikak, isolamendu eta abar daude. Horregatik, eraikin bat birgaitzeko orduan, teknikarik egokiena aukeratzea ez da lan erraza. Artikulu honetan, aukeraketan lagungarriak diren irizpideak planteatzen dira, jasangarritasunaren ikuspegitik. Hau da, eraikin bat energetikoki birgaitzeko aukerak aztertzen dira kontuan hartuta, ekonomia, ingurumena eta egoera soziala. Honela, aukeraka era zabal batean egitea lortzen da. Izan ere, Eraikinak giza espazioak dira, eta bertan bizi eta lan egiten da. Horregatik, kontuan hartu behar da eraikitako eta giza ingurunearen berrikuntza. Hau da, eraikina birgaitzerako orduan jasangarritasunaren funtsezko hiru oinarriak kontua hartu behar dira.

Honela, planteatzen diren jasangarritasun-irizpideak lan-tresna bat bezala erabili daitezke. Lan-tresna honek jasangarritasunaren ikuspuntutik birgaitze-teknikarik egokiena aukeratzen lagunduko du. Bere erabilera birgaitze-prozesuan parte hartzen duten eragile guztiei zuzenduta dago, bai eraikinen jabeei eta bai eraikuntza-enpresak.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia 2022
• Artikuluaren izena: Euskal Autonomia Erkidegoan kokatuta dauden eraikinen birgaitze energetikoa: Birgaitze-teknikak eta erabakia hartzeko jasangarritasun-irizpideak.
• Laburpena: Eraikuntzako energia-kontsumoak gora egin du azken urteotan. Horregatik, eraikinen energia-eraginkortasunari buruzko araudiak ezarri behar izan dira kontsumoa kontrolatzeko, energia-aurrezpena hobetzeko eta energia-eraginkortasuna hobetzeko. Baina Euskal Autonomia Erkidegoan zaharrak eta energetikoki pobreak diren eraikin kopurua oso altua denez, behar beharrezkoa da eraikin horietan esku hartzea eta epe labur edo ertainean energetikoki birgaitzea. Birgaitze-teknikarik egokiena aukeratzea ez da lan erreza eraikinak energetikoki birgaitzeko eraikuntza-soluzio ugari baitaude. Hau dela eta, erabakia hartzen laguntzeko, jasangarritasun-irizpideak erabiltzea planteatzen da. Horrela, birgaitze-teknikak ekonomiaren, ingurumenaren eta sozialaren ikuspegitik aztertuko dira.
• Egileak: Ziortza Egiluz, Jesús Cuadrado, Eduardo Rojí, Ugaitz Gaztelu
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 31-47
• DOI: 10.1387/ekaia.23101

Egileez:

Ziortza Egiluz, Jesús Cuadrado, Eduardo Rojí eta Ugaitz Gaztelu UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Ingeniaritza Mekanikoa Saileko iketzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Euskal Autonomia Erkidegoko eraikinen birgaitze energetikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Leire Sangroniz, Ainara Sangroniz

Berdeak, horiak edo gorriak, txikiak edo handiak, gozoak edo minak… mota askotako piperrak daude. Gurean Gernikakoak, Ibarrakoak eta Ezpeletakoak, besteak beste, dira ospetsuenak. Zenbaitek biziki maite dituzte, beste batzuek, ordea, gorroto dituzte. Piper batzuk benetan minak dira, baina zein da ezaugarri hau ematen dien konposatua?

Irudia: Piperren mina aldatu egiten da landareen, fruituaren adinaren eta barietatearen arabera. Bestalde, esaterako, ur faltak ur-estresa  eragiten du eta honek fruituaren mina areagotzen du. (Argazkia: pasja1000 – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Mingarritasunaren jatorria kapsaizinoideetan dago: konposatu horien artean garrantzitsuena kapsaizina da. Piper min bat jatean, konposatu hauek lotu egiten dira ahoko mukosan dagoen errezeptorera. Errezeptore hau bero eta abrasio fisikoarekin lotuta dago; horregatik sortzen da sumindura-sentsazioa. Min horrek dakarren ondorioa endorfinak askatzea da. Endorfinak gorputzean sortzen diren analgesikoak dira eta ongizate-sentsazio atsegina sortzen dute.

Mingarritasun maila

Piperren mingarritasuna neurtzeko, Wilbur Scoville farmazialariak bere izena daraman eskala bat sortu zuen 1912an. Metodo honetan piper lehorra diluitu egiten da ur- eta azukre-disoluzio bat erabiliz dastatzaileek mingarritasuna nabaritzen ez duten arte. Zenbat eta mingarriagoa izan, orduan eta puntuazio handiagoa izango du. Esaterako, kapsaizina puruak 16000000 SHU (Scoville min-unitate)  balioa du. Piperrei dagokienez, mingarrienen artean daude X piperra (3180000 SHU) eta dragoiaren hatsa (2480000 SHU).

Metodo hau ez da objektiboa eta, horregatik, 1980ko hamarkadatik aurrera bereizmen handiko kromatografia likidoa (HPLC) erabiltzen da mingarritasuna kuantifikatzeko. Neurketa hauetan kapsaizina kantitatea determinatzen da. Metodo hau fidagarria eta azkarra da kapsazinoideak identifikatu eta kuantifikatzeko. Lortutako emaitzak erraz pasa daitezke Scoville eskalara piper desberdinak konparatu ahal izateko.

Nola murriztu mingarritasuna?

Piper minak jaten ditugunean ura edaten dugu eragiten digun ondoeza murrizteko, baina hau ez da irtenbiderik onena. Horren arrazoia kapsaizina molekularen egitura kimikoan dago: hidrokarburo-kate luzea dauka eta, ondorioz, disolbagarritasun txikia du uretan. Disolbagarria da, ordea, alkohol eta oliotan. Horregatik, esnea edo jogurta jatea da minari aurre egiteko konponbide egokiena. Jaki hauek kaseina daukate, esnean aurkitu daitekeen proteina nagusia. Lipofilikoa da kaseina (olioarekin nahaskorra) eta kapsaizina molekulak barreiatzen ditu.

Kapsaizinaren aplikazioak

Kapsaizinak aplikazio ugari ditu; esaterako, hanturaren aurkako kremetan erabiltzen da. Osagai hau arlo honetan denbora luzez erabili bada ere, orain dela gutxi arte zientzialariek ez zeukaten argi nola egiten zuen bere lana. Badirudi eragin bat duela minaren seinaleak burmuinarekin konektatzen dituzten neurotransmisoreetan eta, ondorioz, mina murriztea lortzen du.

Kapsaizina piper-espraietan ere erabiltzen da. Esprai horiek begiak ixtea eta negargura eragiten dute berehala. Denborarekin bestelako sintomak azaltzen dira; esaterako, erredura-sentsazioa, eztula edota arnasa hartzeko zailtasuna. Esprai hauek 500000-2000000 SHUko balioak dituzte Scoville eskalan.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Idrees, S., Hanif, M.A., Ayub, M.A., Hanif, A., Ansari, T.M. (2020). Chili Pepper In Muhammad Asif Hanif, Haq Nawaz, Muhammad Mumtaz Khan, Hugh J. Byrne (Ed.), Medicinal Plants of South Asia (pp. 113-124). Elsevier. DOI: 10.1016/B978-0-08-102659-5.00009-4
• Oliveira Junior, N., Padulla, V., Flores, I., Annunciação, D., Neiva, M., Brant, V. (2019). Evaluation of Natural Capsaicin (N.Cap) in Pepper Spray by GC-MS/FID, NMR and HPLC as an Alternative to the Use of Oleoresin Capsicum (OC). Human Factors and Mechanical Engineering for Defense and Safety, 3, 8. DOI: 10.1007/s41314-019-0024-6

Egileez:

Leire Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen PMAS Saileko (Polimero eta Material Aurreratuak: Fisika, Kimika eta Teknologia Saila) ikertzailea Polymaten eta Ainara Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakaslea Polymaten.

The post Piper minen atzean dagoen zientzia appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martínez

Bada oso ospetsua den eta asko gustuko dudan esaera bat gaztelaniaz, kutsu geologiko handia duelako, eta bizitza honetan zerbait guztiz gaizki ateratzen zaidan bakoitzean edo, aitzitik, sekulako zortea daukadanean nire buruari esaten diodana: “dar una de cal y otra de arena” (euskaraz, gutxi gorabehera, “batean kale, bestean bale”).

Izan ere, horixe bera egin dut mineralekin nire azken bi artikuluetan. Aurreko artikuluan, gure osasunerako kaltegarriak izan daitezkeen (modu batera edo bestera) mineraletan zentratu nintzen, baina oraingo honetan gizakiarentzat ezin hobeak diren batzuei buruz mintzatuko natzaizue. Dena den, bide errazetik ez jotzen saiatuko naiz, eta jarriko dizkizuedan adibideak deigarriak izatea espero dut.

1. irudia: Gatzunak berriz mugitzea lehortze larrainetan, Gesaltza Añanan (Araba) gatz minerala prezipitatzen laguntzeko. (Iturria: Añanako Gatz Harana Fundazioa)

Dibulgazio lanetan nabilenean, txikienen arreta neureganatzeko eta haiek harritzea lortzeko, gehien gustatzen zaidan moduetako bat da esatea nik, egunero, mineralak jaten ditudala. Eta hori Istorio Amaigabeako fantasiazko munduko harrijale bat izan gabe. Denbora pixka bat ematen diet pentsatzeko, eta, ondoren, esaten diet janariari gatza botatzeagatik esan diedala hori, eta, beharbada, apur bat esajeratu dudala. Mahaiko gatz hori sodio kloruroa (NaCl) besterik ez da, ur batzuetan disolbatuta agertzen den konposatu bat, zeinak, prezipitatzean, halita izeneko mineral baten forman egiten duen. Mahaiko gatza lortzeko, bi aukera ditugu: batetik, ur gazia –ez duen zertan itsas ura izan– lurruntzen utz dezakegu halitazko kristalak prezipitatzen diren arte; edo, bestetik, duela milioika urte ur gazia modu naturalean lurruntzearen ondorioz eratu ziren eta material modernoagoen azpian lurperatuta geratu diren mineral deposituak ustia ditzakegu. Eta ez da beharrezkoa gatz hori Itsaso Hiletik edo Himalaiatik ekartzea, ur gazia lehortzeko guneak ditugulako etxetik gertu, Gesaltza Añanan (Araba) adibidez, edo bai eta duela milioika urte eratutako biltegien ustiategiak, hala nola Poza de la Sal (Burgos) edo Cabezon de la Sal (Kantabria).

Janariarekin jarraituz, gero eta ohikoagoa da kaltzio askoko elikagaiak aurkitzea, hala nola esnea edo galletak. Izan ere, elementu hori kaltzita edo aragonito mineraletatik ateratzen da nagusiki, kaltzio karbonatoz (CaCO3) osatuta daudenak. Baina horrek ez du esan nahi minerala hauts bihurtu arte txikitu eta esneari zuzenean gehitzen zaionik; tratamendu kimiko bat egin behar zaio, ziurtatzeko jangarria dela eta gizakioi ez digula osasun arriskurik ekarriko.

Baina ez da hemen amaitzen kaltzitaren eta janariaren arteko harremana. Digestioa egiteko garaian arazoren bat baldin badugu, antiazido bat hartu ohi dugu. Bada, sendagai horren osagai nagusietako bat kaltzio karbonatoa da. Eta nahiz eta egia den duela mende batzuk kaltzitazko kristalak zuzenean ehotzen zituztela eta bertatik ateratako hautsa urdaileko arazoak eta ultzerak arintzeko hartzen zutela, gaur egun farmazietan eskura ditzakegun antiazidoak behar bezala testatuta eta prozesatuta daude.

Jan ondoren, hortzak garbitzea komeni da, hortzetako pasta erabiliz, txantxarra eta ahoko gaixotasunak saihesteko, eta horietan ere mineralak daude. Hortzak garbitzean, hortzak garbitzen dituena ez da hortzetako pastak sortzen duen aparra, baizik eta partikula mineral txiki batzuk. Mineral horiek urratzaileak dira, eta hortzetako esmalteari itsatsita geratzen diren janarien hondarrak kentzen dituzte. Horretarako mineralik erabilienak kaolinita (Al2Si2O5(OH)4 formula kimikoa duen buztin mota bat) eta kaltzita dira, bai eta diatomita ere, zeina diatomeoz –silizeozko (SiO2) oskol bat eraikitzen duten uretako alga batzuk– osatutako harri bat den.

2. irudia: Jarama haranean (Madril), «Escarpes salinos y yacimientos de sulfato sódico del Jarama» izeneko interes geologikoko lekuko (LIG) glauberitaren meatze zahar baten sarrera. (Iturria: Espainiako Geologia eta Meatzaritza Institutua (IGME-CSIC)

Adibide oso bitxi bat sodio sulfatoarena (Na2SO4) da. Konposatu hori ardoa egiteko entzimen sintesirako baliatzen da. Farmazian ere erabiltzen da, zenbait sendagairen eszipiente gisa (parazetamola kasu), eta oso ondo dator ardo gehiegi edaten dugunerako. Detergente hautsaren osagai nagusietako bat ere bada, eta oinarrizkoa da mahai zapiko edo arropako ardo orbanak garbitu ahal izateko. Izan ere, sodio sulfatoa, nagusiki, hiru mineraletatik lortzen da: thenarditatik eta mirabilitatik (biek Na2SO4 formula kimikokoa dute), eta glauberitatik (zeina sodio eta kaltzio sulfatoz osatzen den: Na2SO4·Ca2SO4). Eta azpimarratu behar da, egun, Espainia dela Europar Batasunean mineral horien meak dituen herrialde bakarra (Burgos, Madril eta Toledo probintzietan daude meatzeak).

Garbiketaren munduan sartu naizenez, esan beharra daukat osasun ona ziurtatzeko oinarrizkoa dela jatorduen ondoren sukaldeko tresnak behar bezala garbitzea, eta, beraz, ezinbestekoa da harraskan espartzu bat egotea. Seguru konturatu zaretela kolore desberdinak dituztela, gogortasunaren arabera, eta berdeak eta urdinak direla ohikoenak. Bada, gogortasun hori espartzuak egiteko garaian sartzen diren mineralen araberakoa da, horiek osatzen dituzten zuntz sintetikoetan elkarri lotuta jartzen direnak: leunenek kaltzita partikulak izaten dituzte; gogorrenek, berriz, kuartzo pusketak (SiO2).

3. irudia: San Andres meatzeko (Puebla de Lillo, León) talkozko kristalak, hainbat tonalitatetakoak: 1.- talko zuria, 2.- talko arrosa eta berdexka, 3.- talko beltza, Interes Geologikoko Lekua (IGL) – «Yacimiento de talco y pirita de Puebla de Lillo». (Iturria: Espainiako Geologia eta Meatzaritza Institutua (IGME-CSIC)

Amaitzeko, higiene pertsonalari helduko diot. Eta horretarako erabiltzen den mineral batean pentsatzen jartzean, bururatzen zaigun lehena talkoa da –Mg3Si4O10(OH)2–. Baina kontuz ibili behar dugu harekin, kalitate kontrol zorrotz bat gainditu behar baitu produktu kosmetiko gisa erabili ahal izateko, asbestoen taldeko beste mineral batzuekin edo gizakiarentzat toxikoak izatera irits daitezkeen materia organikoekin batera egon daitekeelako. Nahiko ezaguna den beste adibide bat desodorantea edo antitranspiratzailea da, hots, “alunbre harria” deritzona. Alunbrea da oro har aluminiozko sulfato bat, eta, desodoranteen kasuan, potasiozko alunbrea da gehien erabiltzen dena, zeina kalinita izeneko mineral batetik ateratzen den (Kal(SO4)2·12H2O).

Eta hobe dut hemen geratzea, horrelako beste ehunka adibide gehiago jartzen jarrai nezakeelako; baina, uste dut honezkero jabetu zaretela mineralek gure osasunean duten garrantziaz. Dena den, ez dut amaitu nahi begi bistan dagoen gauza bat gogora ekarri gabe: mineralak ez dira ez onak ez txarrak, haien konposizio kimikoaren eta gizakiok ematen diegun erabileraren araberakoa da dena.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko otsailaren 2an: Y minerales que curan

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Eta mineral sendagarriak appeared first on Zientzia Kaiera.

Emile Durkheim (1858-1917) soziologoaren teoriaren arabera, bilkura kolektibo batean parte-hartzaileen artean gertatzen den elkar elikatzea eta bat egite emozionala giltzarriak dira prozesu kolektiboetan, eta iraun egiten du denboran. Teoria hori egiaztatu du UPV/EHUko Gizarte Psikologia, Kultura, Kognizioa eta Emozioa ikerketa-taldeak 2019ko Korrikan parte hartu zuten hainbat korrikalariren artean.

Ikerketa 2019ko Korrikako parte-hartzaileen lagin batekin egin zuten, hiru urratsetan: Korrika hasi aurretik, Korrika egiten zen bitartean eta Korrika bukatu eta gerora. Urrats bakoitzean parte-hartzaileek onlineko hiru galdetegiak erantzun zituzten eta jasotako datuak aztertu ondoren, ikertzaileek ondorioztatu dute Korrikan Durkheimen teoria betetzen dela.

Irudia: erritu eta ekimen kolektiboak, dimentsio handikoak zein txikiagoak, parte-hartzaileen ongizatean positiboki eragiten dute. (Argazkia: AEK Korrika – CC BY-ND 2.0 lizentziapean. Iturria: Flickr.com)

Durkheimen arabera, aldizka ospatzen diren erritu kolektiboek berrindartu egiten dituzte talde-balore eta -sinesmenak, eta kohesio soziala sustatzen dute. Horrenbestez, gizabanakoak gizartearekiko fede eta energia eraberrituak dituztela itzultzen dira beren bizitza indibidualetara. Eraberritze-sentsazio hori eferbeszentzia kolektiboak ahalbideratzen du, alegia, pertsonen arteko elkarreragin emozionalaren bitartez sortzen den bateratasun emozionalak. Orain arte, ordea, oso ikerketa gutxitan egiaztatu ahal izan da Durkheimen teoria.

«Gizakia izaki soziala da, eta erritu kolektiboetan parte hartzeak eragin psikologiko positibo ugari ditu, bai talde gisa, bai indibiduo gisa». Hala adierazi du Gizarte Psikologia CCE ikertaldeko Jon Zabala ikertzaileak. «Ikerketen arabera, erritu kolektiboetan parte hartzeak integrazio soziala sustatzen du, sinesmen sozialetan positiboki eragin, eta maila indibidualean (adibidez, autoestimuan eta bizitzarekiko asebetetzean) zein kolektiboan ahalduntzen du, besteak beste. Ez da harritzekoa, beraz, COVID-19aren pandemiari aurre egiteko hartutako isolamendu-neurriak estres-, antsietate- eta depresio-maila altuagoekin erlazionatu izana», dio.

Eferbeszentzia kolektiboa

Ikertzaileen arabera, «parte-hartzaileek ongizatearen adierazle maila altuagoak erakusten dituzte Korrikan parte hartu ondoren, aurretik baino. Eta, adierazle horietako batzuetan, adibidez, integrazio sozialaren kasuan, maila horrek iraun egiten du Korrika bukatu eta sei astera ere». Ikertzaileek, gainera, proba estatistiko batzuen bitartez, baieztatu dute Durkheimek aipatzen duen «eferbeszentzia kolektiboa» dela eragin positibo horiek azaltzen dituena. «Parte-hartzaileak integratuago sentitzen dira taldean, herrian eta komunitatean, kolektiboki ahaldunduago, eta, gainera, pertsonekiko eta gizartearekiko ikuspegi positiboagoa dute», adierazi du Zabalak. Bestalde, egiaztatu ez duten arren, ikertzaileen ustez, beste ikerketa batzuen emaitzak ikusita, espero izatekoa da parte-hartzaileek gerora ere predisposizio handiagoa izatea euskararen aldeko ekintzak egiteko.

Durkheimen teoria modu honetan egiaztatu duten ikerketak ez dira asko, eta, zentzu horretan, berritzailea da lan hau, besteak beste datuak hiru fasetan aztertu dituztelako eta, horri esker, ikusi ahal izan dutelako erritu kolektiboetako parte hartzearen eragin psikologiko positiboek zenbat iraun dezaketen denboran.

Horrek argi erakusten du gizakion osasun mentalerako oso garrantzitsuak direla erritu kolektiboak, nahiz Korrikaren dimentsiokoak, nahiz txikiagoak, hala nola lagun arteko afariak edo familiako kideekin egiten ditugun bilkurak, integrazio soziala sustatzen baitute. Haien bidez, «gure talde erreferenteekiko sinesmen eta balore sozialak indartzen ditugu, taldearen parte eta estimatuak sentitzen gara, eta horrek motibazioak ematen dizkigu gure buruak eta gainerakoak hobeto zaintzeko. Horrek zentzua ematen dio gure bizitzari, munduan kokatzen laguntzen baitigu». Beraz, Zabalaren iritziz, ez da kasualitatea pandemia-garaian arazo psikologikoak ugaritu izana: «Osasunaren prebentzio-programetan kontuan hartu beharreko faktoreetako bat izan behar du partaidetza kolektiboak».

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Korrikan parte-hartzeak efektu psikologiko positiboak ditu gizarte-ongizatean eta ahalduntze kolektiboan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Zabala, Jon; Conejero, Susana; Pascual, Aitziber; Zumeta, Larraitz N.; Pizarro, José J.; Alonso-Arbiol, Itziar (2023). Korrika, running in collective effervescence through the Basque Country: A model of collective processes and their positive psychological effects. Frontiers in Psychology, 14. DOI: 10.3389/fpsyg.2023.1095763

The post Ekimen kolektiboetan parte hartzeak integrazio soziala sustatzen du appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Ekologia

Rosalie Barrow Edge (1877-1962) ornitologo amateurra eta ingurumenaren defendatzaile aitzindaria izan zen, eta bere ikuspegiak kontserbazioari heltzeko modua eta haren inguruan pentsatzen zena goitik behera aldatu zuen. Edgek bat egin zuen ornitologo eta behatzaile afizionatuen talde batekin, eta naturaren babesaren inguruan interesatzen hasi zen, batez ere milaka hegazti inolako kontrolik gabe ehizatzen zituztela jakin zuenean. Hortik aurrera, arriskuan zeuden espezieen aldeko jokabidea hartu zuen eta bere helburuak lortzeko, talde bat sortu zuen, Larrialdiko Kontserbazio Batzordea (ECC). Batzorde horri esker, 1934an Hawk Mountain basabizitzaren santutegia sortu zen Appalache mendietan, munduko basabizitzako santutegirik zaharrena. Emakume honi buruzko informazio gehiago Zientzia Kaieran irakur daiteke.

Osasuna

1976ko uztailaren 10ean Seveson (Italian) sute bat piztu zen bertako industria bateko eraikin batean. Sute hark TCDD dioxina askatu zuen ingurura ondorio latzak eragin zituen inguruko 18 bat kilometro karratuan bizi zirenengan. Fabrika hartan, besteak beste, 2,4,5-T izeneko herbizida eta xaboi hexaklorofenoa ekoizten ziren, eta horren azpiproduktu gisa, TCDD dioxina edo 2,3,7,8-tetraklorodibenzo-p-dioxina ekoizten zen, zeina oso substantzia arriskutsua eta hilgarria baita. Biztanleak laster hasi ziren ondorioak pairatzen; lehena kloraknea izan zen, baina denboran luzatu ziren hilkortasun eta morbilitate arriskua. Besteak beste, neoplasia linfoemopoietikoa, digestio sistemako minbizia eta arnas sistemako minbizia pairatzeko arriskua handitu zen TCDD dioxinaren ondorioz, beste gaitz askoren artean. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Ez ahaztu Seveso.

OMEk aholkatu du ez erabiltzeko azukrea ez diren edulkoratzaileak pisua kontrolatzeko. Gaiaren inguruko ikerketak aztertu ditu erakundeak, eta, dauden datuen arabera, ikusi du sakarinak, estebiak eta antzeko produktuek ez dutela laguntzen gorputzeko gantza gutxitzen. Gainera, ikerketa horiek ikusi zuten ordezko horiek, luzera, hainbat gaitz pairatzeko arriskua handitu ahal zutela; besteak beste, 2 motako diabetesa, gaixotasun kardiobaskularrak eta hilkortasuna helduetan. Datuak Berrian.

Janari eta edarietako bisfenol-A eta beste plastifikanteen arriskuaz ohartarazi du EFSA Europako Batasunean elikagaien segurtasunaz arduratzen den agentziak. Bisfenol-A plastikoetan eta erretxinetan erabiltzen da, eta material horietako batzuk ondoren elikagaien eta edarien ontziek daramatzate. EFSAk sustantzia horren eraginari buruzko 800 ikerketa baino gehiago aztertu ditu, eta ondorioztatu dute Bisfenol-Ak T linfozito laguntzailearen maila igoarazten duela arean. Horrek, azaldu dute, hantura alergikoa eragin dezake biriketan, eta asaldura autoimmuneak. Horrez gain, ikusi dute garapenean, ugalketan eta metabolismoan ere eragin dezakeela. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian.

Ikerketa berri batek ondorioztatu du ariketa fisikoak alzheimerraren garapena moteltzen duela, baita arrisku genetikoa dutenetan ere. Zehazki, aztertu dute ariketa fisikoak eta alzheimerra izateko arriskuarekin lotzen den proteina baten (ApoE4) geneak zer eragin duten alzheimerraren patologiarekin zerikusia duten mekanismo molekularretan. Mekanismo molekular horietako batzuk proteina amiloideen eta tauen metaketa, erresilientzia neuronala eta neurogenesia izan dira, eta aztertu dituzte ariketa fisikoa eta ApoE4 bakoitza bere aldetik hartuta eta elkarrekin. Hala ondorioztatu ahal izan dute ariketa fisikoak pertsona guztietan duela eragin onuragarria. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Lesbianek eta emakume bisexualek arrisku handiagoa dute bihotzeko osasun-arazoak izateko. Hori ondorioztatu du Frantzian 170.000 pertsonarekin egindako ikerketa batek. Azterketan zortzi faktore neurtu zituzten: dieta, jarduera fisikoa, loaren kalitatea, pisua, erretzea, eta azukrearen, kolesterolaren eta presio arterialaren mailak. Emaitzen arabera, lesbianek eta emakume bisexualek dietan, presio arterialean eta erretzeko ohituretan alde handia dute emakume heterosexualekin alderatuta. Emaitza hauek baldintzatzaile sozialekin erlazionatu dituzte, eta ikertzaileek uste dute osasun-egoeraren desberdintasun hauek bizi-baldintzek azal ditzaketela, hala nola lan-baldintza txarrek, buru-osasuneko erronkek edota diskriminazioak. Azalpen gehiago Elhuyar aldizkarian.

Astrofisika

Ikertzaile talde batek argitu du metaltasun altuko izarrak ez direla oso egokiak inguruko planetetan bizia agertzeko, isurtzen duten erradiazio ultramore motak ez duelako laguntzen planetetan ozono geruza trinko bat eratzen. Ordenagailu bidezko simulazioak erabiliz, aztertu dute izarraren metaltasunaren arabera zer nolako erradiazio ultramoreak isurtzen dituen. Landu dituzten ereduen arabera, metaltasun txikiagoa duten izarretan UV-C motako erradiazio gehiago sortzen da. Hau da, metal gehiago dituzten izarrak erradiazio ultramore gutxiago isurtzen dute. Lurraren kasuan, uhin luzera laburreko UV-C erradiazioek erdi atmosferan ozono babesgarria sor dadila laguntzen dute. Azalpenak Zientzia Kaieran: Izarren osaketa kimikoak bizigarritasuna baldintza dezake.

Teknologia

Aste honetan Ikur solasaldiak ospatu dira Bilbon, eta bertan mintzatu zen Maciej Lewenstein fisikari eta Kataluniako ICREA Zientzia Fotonikoen Institutuko ikerketa irakaslea. Lewensteinek optikan eta informazio kuantikoan ekarpen nabarmenak egin ditu, eta simulagailu kuantikoek hurrengo hamarkadan izango dituzten erabilerez eta garapenaz jardun zen. Azaldu duenez, simulagailu kuantikoek fenomeno fisikoak modelo esperimental batekin ikertzea ahalbidetzen dute, baldintzak kontrolatu ditzakezulako. Alabaina, Lewensteinek argitu du modelo horretarako behar dena kalkulatzea oso zaila dela ordenagailu klasiko batentzat, eta beraz, ikerketa gaia simulatzen duen sistema esperimentala eraiki nahi dute. Datuak Berrian: «Simulazio kuantikoa ez da iraultza bat, baina bai eboluzio oso garrantzitsua».

Arkeologia

Erdi Aroko Araban baliatzen zituzten ureztatze eta ongarritze mailak ezagutu ahal izan dira Arabako Zornoztegi eta Aistra aztarnategietan aurkitutako hazi batzuei esker. Hazi horien 50 lagini egin zaizkien karbono eta nitrogeno isotopo egonkorren analisiak, eta emaitzei esker jakin da Zornoztegiko eta Aistrako Erdi Aroko kokalekuetan garia eta garagarra landu zituztela ureztatze maila txiki eta ertainekin eta ia ongarririk gabe. Bestalde, badirudi Goi Erdi Arotik laboreen txandakatzea aplikatu zutela, eta leguminosoak erabiltzen zituztela lurra ongarritzeko. Ikerketa honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran: Arabako Erdi Aroko nekazaritza-praktikak lurpetik ateratzen.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #439 appeared first on Zientzia Kaiera.

Hizkuntza erabiltzeko dugun modu pertsonalak krimen baten armako hatz-marka batek bezainbeste salatu gaitzake. Language of crime, Marta Sánchez Lópezena.

Ikerketa-talde batek frogatu berri du polaritoi guztiz simetrikoak egon daitezkeela kristal batean. Eta esan ohi den bezala, ikusi sinesteko. First real-space images of THz plasmon polaritons.

Bazen behin bi jeneral bizantziar, kanpamenduen artean zeukaten hiri bati eraso behar ziotenak. Noiz erasotu adosteko izan zituzten arazoek joko teoriaren kapitulu oso bat ekarri zuen. Jesus Zamorak ondorioak ateratzen ditu On theory and observation (6): Public events and the two generals’ problem.

Substratuak eragin izugarriak ditu trantsizioko metalen dikalkogenuroak bezalako materialen monokapen ezaugarri elektroniko exotikoetan, Baina, ezagutzen badira, efektu horiek ezaugarriak manipulatzeko tresna bihurtzen da. DIPCko jendea Substrate dependency of the charge density wave orders of monolayer VSe2

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartogragfia #447 appeared first on Zientzia Kaiera.

Elena Soto

Garai batean, milioika bisontek bazkatzen zuten Ipar Amerika barnealdeko larreetan –europarrak iritsi aurretik populazioa 100 milioi ingurukoa zela uste da–, baina ehizak haien gainbehera ekarri zuen. XX. mendearen hasieran ehunka baino ez ziren geratzen, zoologikoetan, in extremis. Beste espezie batzuek, hala nola uso migratzaileak (Ectopistes migratorius), ez zuten halako zortea izan, eta azkenean desagertu egin ziren.

Lehen kolonoak txundituta geratu ziren migrazio garaietan zerua estaltzen zuten milaka alek osatutako uso saldo handiekin. Batzuek hamalau ordu baino gehiago behar izaten zituzten eremu bat zeharkatzeko. Nork pentsatuko zuen Martha, espeziearen azken emea, 1914an hilko zela gatibutasunean? Azken kasu horrek ondo baino hobeto erakusten du espezie bat, munduko hegaztirik ohikoenetako bat izatetik desagertutako espezie izatera igaro daitekeela mende batean baino gutxiagoan. Historian maiz gertatu dira halakoak: gizakiak animalia eta landare asko desagerrarazi ditu, bere garaian oso ugariak izan zirenak, baliabide agorrezina zirelakoan. Kontserbazio biologiaren puntu ahulenetako bat ohiko espezieak gutxiestea izan da, eta uste baino gehiagotan gertatu da.

1. irudia: Martharen kasuak ondo baino hobeto erakusten du espezie bat, munduko hegaztirik ohikoenetako bat izatetik desagertutako espezie izatera igaro daitekeela mende batean baino gutxiagoan. (Argazkia: Enno Meyer – domeinu publikoan. Iturria Wikimedia Commons)

Horren harira, Rosalie Barrow Edge (1877-1962) ornitologo amateurra eta ingurumenaren defendatzaile aitzindaria izan zen. Espezieak babestearen alde egin zuen, eta arreta berezia jarri zuen guztiak babesteko beharrean, ohikoak ziren bitartean, arraroak bihur ez zitezen. Bere ikuspegiak kontserbazioari heltzeko modua eta haren inguruan pentsatzen zena goitik behera aldatu zuen. Izan ere, garai hartan balio ekonomiko kuantifikagarri bat zuten espezieak bakarrik babestu ohi ziren. Helburu hori lortzeko, Larrialdiko Kontserbazio Batzordea (Emergency Conservation Committee, ECC) sortu zuen 1929an. Erakunde oso aktiboa zen, eta hil zen arte zuzendu zuen.

Rosalie Barrow New York hirian jaio zen, eta John Wylie Barrowren bost seme-alabetatik gazteena zen. John Wylie Barrow inportatzaile britainiar dirudun bat zen, eta Charles Dickensen senidea. 1909an, Charles Noel Edge ingeniari zibilarekin ezkondu zen Japonian. Hiru urtez Asian zehar bidaiatu zuen harekin, behin betiko Estatu Batuetara itzuli aurretik. Itzultzean, Edge senarrarengandik banandu zen, eta emakumeen boto-eskubidearen alde borrokatzen zen erakundearekin batekin (Equal Franchise Society) bat egin zuen. Bertan, hitzaldiak emateko eta eztabaidetan parte hartzeko jaioa zela ikusi zuen. Ondoren, New Yorkeko Estatuko Emakumeen Sufragioaren Alderdiko idazkari-diruzain izendatu zuten.

2. irudia: Rosalie Barrow Edge ornitologo amateurra eta ingurumenaren defendatzaile aitzindaria izan zen. (Argazkia: domeinu piblikokoa. Iturria: Wikimedia Commons)

Garai hartan, 1905ean sortutako National Audubon Societyk eta kontserbaziora dedikatutako beste erakunde batzuk hegaztiak ikusteko topaketak egiten zituzten Central Parken. Edgek bat egin zuen egunero leku horretara joaten zen ornitologo eta behatzaile afizionatuen taldearekin, eta naturaren babesaren inguruan interesatzen hasi zen, batez ere milaka hegazti inolako kontrolik gabe ehizatzen zituztela jakin zuenean. Ehiztariek hainbat motibo zituzten hegaztiak ehizatzeko: haien luma desiratuak lortzea, gero modako osagarri gisa erabiltzeko; haien haragia saltzea; edo bestela, kirola egitea. Sarraski horiek garai batean ugariak ziren espezieak desagerrarazi zituzten eta beste asko desagertzeko zorian utzi zituzten. Haien ondorioz, Edge kontserbazioaren aldeko aktibista bilakatu zen, eta Audubon Elkarteen Elkarte Nazionalaren (NAAS) antolaketa politikan parte hartu zuen, oraingo Audubon Elkarte Nazionalaren aitzindarian.

1934an, Rosalie Edgek hegazti harraparientzako munduko lehen erreserba sortu zuen. Garai hartan gupidarik gabe ehizatzen zituzten espezie horiek, eta desagertzeko zorian zeuden.

Behin barruan, gertutik ezagutu zuen bere funtzionamendua, eta babestu behar zituzten espezieen aurka zihoazen praktika kaltegarriak zein ziren ikusi zuen. Edgek ikusi zuen naturaren alde egin behar zuten zenbait erakunde, Audubon kasu, isilik geratzen zirela gehiegikerien aurrean, eta are gehiago, batzuetan haien konplize ere izaten zirela interes ekonomikoak tarteko jartzen zirenean. Besteak beste, NAASeko presidenteak armaginen dohaintzak onartu izanak ehizaren aldeko politikak onartzearen truke edo elkartea ez jarri izanak gobernu federalak hildako hegazti harrapatzaileen ordainetan sekulako ordainsariak ematearen aurka, suminarazi egin zuten.

Edgek Audubon elkartearen bileretan buruzagi batzuen jokabidea gaitzetsi eta ustelak zirela salatu zuen, kirol tiroko klubekin, zur enpresekin eta abeltzainekin bat egiteagatik. Gerora, denak berdin jarraitzen zuela ikusi zuenean, NAAS auzitara eraman zuen, sufragista gisa ikasitakoa praktikan jarriz.

Bere aldeko epai batek erakundeko 11.000 kideen posta zerrendan sartzeko aukera eman zion, eta guztiekin harremanetan jartzen hasi zen zuzenean. Bere ustez basabizitzaren defentsari zegokionez egin ziren akatsak zein ziren azaldu zien. Neurri horri esker, bazkide askok baja eman zezaten lortu zuen, eta hala, buruzagiei zeharka presioa egin zien. Horietako batzuek dimisioa eman zuten. Eztabaida latz horrek NAASen eta Edgeren arteko haustura eragin zuen, eta emakumea hil baino aste batzuk lehenagora arte iraun zuen, 1962ko azarora arte, hain zuzen.

Bere helburuak lortzeko, talde bat sortu zuen, eta Larrialdiko Kontserbazio Batzordea (ECC) izena eman zion. Hasieran berak bakarrik osatzen zuen. Baina bere irmotasuna fruituak ematen hasi zen eta aurrerantzean izan zituen lorpenak izugarriak izan ziren, batez ere kontuan hartuta gehienak 1930eko eta 1940ko hamarkadetan gertatu zirela, hots, krisi ekonomiko sakoneko garaian.

3. irudia: hegazti harraparien hego-luzera alderatzen duen benetako tamaina duen pantaila, Hawk Mountain Sanctuary. (Argazkia: Zeete – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Harraparientzako puntu beltzetako bat Appalache mendietako (Pennsylvania) mendixka bat zen, non hamarkadak zeramatzaten bertatik igarotzen ziren belatzak eta arranoak hiltzen. Kirol-ehizaldi horiek oso ezagunak ziren, eta milaka hegazti akabatzen zituzten urtero. Eta kontserbazionista batzuek, Richard Poughek adibidez, kanpaina batzuk egiten zituzten haiekin amaitzeko eta toki hura erosteko dirua biltzeko.

Edge sarraski horien jakitun zen, eta haien aurka egitea erabaki zuen, udazkeneko ehizari aurrea hartuz. Bazekien espezieak babesteko neurririk eraginkorrenetako bat lurrak erostea zela, jabe gisa lurrak zaintzeko kudeaketa egokia egin baitzezakeen. Uste zuen politikariei eta erakundeei hegaztien garrantzia ulertarazteko ahaleginak porrot egingo zuela, eta, ondorioz, bere ahalegin guztiak bere ikuspegiarekin bat zetozen pertsonek babesa eman ziezaioten bideratu zituen, eta, hala, lurren jabegoa eskuratzeko dirua lortu zuen.

Hasteko, zenbait naturalista konbentzitu zituen, 1.400 akreko Hawk Mountain (Belatzaren mendia) alokatzeko –erosteko aukerarekin–. Horrela jaio zen 1934an munduko basabizitzako santutegirik zaharrena. Ingalaterra Berriko Maurice Broun eta Irma Broun senar-emazte kontserbazionistek babestu zuten, eta orduz geroztik, migrazio ibilbideetan leku horren gainetik hegan egiten zuten hegaztien erroldak egiten hasi ziren. Urte baten buruan, ehizaldiak gelditzea lortu zuten, eta harraparien populazioa nabarmen suspertu zen. 1938an, Hawk Mountain Santutegia Elkartea irabazi asmorik gabeko erakunde gisa eratu zen, eta Edgek haren jabetza eskuratu zuen. Gerora, 2.500 akreraino hedatu zen, eta elkartearen jabetza izatera pasa da betiko.

Hawk Mountain ez da estatuaren jabetzakoa, eta ez du haren finantzaketarik jasotzen. Erabat autosufizientea izan da betidanik, eta halaxe izaten jarraitzen du gaur egun ere. Hegaztiak babesteko eta behatzeko bakarrik erabiltzen da. Behatokira sartzeko hamabost zentimoko sarrerei eta kontribuzio txikiei esker finkatu zen santutegia. Baina, batez ere, kontzientziazio gune bat da. Bisitari asko harraparien migrazioa ikustera soilik joaten ziren, jakin-minez, baina bertan ingurumenaren kontserbazioaren alderdi asko ezagutzen zituzten.

Gainera, historia zientifikoaren mugarri izan zen; izan ere, 1960an, Hawk Mountain Sanctuaryk Rachel Carsoni migrazioari buruzko datu esanguratsu batzuk eman zizkion, eta hark, datu haiei esker, harrapari gazteen biztanleriaren beherakada DDTarekin lotu zuen. Ikerketa horri buruz bere liburuan jardun zuen, Udaberri isila izenekoan.

Bere aktibismoa konprometitua eta beligerantea zen, eta arreta beti gatazketan jartzen zuen. Ondorioz, kontserbazioaren infernuko katemea bezala ezagutzen zen.

Bere aktibismoak parke nazionalak sortzeko eta zabaltzeko kanpaina ugari zuzentzera eraman zuen. Zeregin garrantzitsua izan zuen Olympic Parke Nazionalaren eta Kings Canyon Parke Nazionalaren sorreran, baita Yosemite Parke Nazionalarenean eta Sekuoia Parke Nazionalarenean ere. Eta, hori gutxi balitz, basabizitza eta ingurumena babesten zuten erakunde askoren fundatzaileengan eragina izan zuen.

Baina, gainera, Edge jarraitzaile gutxiko kausa askoren buru izan zen, eta toxiko eta pestiziden erabilera indiskriminatua salatzen ere lehenengotarikoa izan zen. DDTaren arriskuei buruz mintzatu zen. 1941aren amaieran, Edge kongresura joan zen, entzunaldi batera, intsektiziden kontrolik gabeko erabilerari aurre egiteko. Izan ere, Floridako zenbait lekutan, abereek izaten zituzten akainen infestazioak desagerrarazteko intsektizida horiek erabiltzen zituzten. Bertan, aplikazio masibo horiek fauna guztia pozoien eraginpean jartzen zutela ohartarazi zuen.

Bere aktibismo konprometitu eta beligeranteagatik eta arreta beti gatazketan jartzeagatik, kontserbazioaren infernuko katemea goitizenez ezagutzen zen, eta «zintzoena eta hezigaitzena» gisa definitu zuen The New Yorker aldizkariak 1948ko artikulu batean. Edge ez zen inoiz isildu: ez erakunde naturalistetako agintariak kritikatzeko garaian, haiengan praktika okerrak ikusten zituenean; ezta zientzialariei ahotsa ematerakoan ere, argia ikusteko bide zaila zuten gai korapilatsuak ikertzen zituztenean.

Hil baino aste batzuk lehenago, Audubon elkartearekin zuen sua behin betiko itzali zuen; 33 urtean gauza asko aldatu ziren, eta erakundea gauzak ondo egiten ari zen. Edge urteroko bileran izan zen, non estatubatuar kontserbazioaren figura garrantzitsuenetako bat bezala aurkeztu zuten; eta, milatik gora bazkideren txaloen artean, honako hau esan zuen: «Adiskidetu egin naiz Audubon elkartearekin».

Gaur egun bere izena gehienentzat ezezaguna bada ere, bere ondareak sekulako eragina du egungo mugimendu ekologistan. Rosalie Edge, Hawk of Mercy: The Activist Who Saved Nature from the Conservationists liburuak (Rosalie Edge, Belatz errukiorra: Natura kontserbazionisten eskuetatik salbatu zuen aktibista), Dyana Z. Furmanskyrenak, gogora ekartzen du eta omenaldia egiten dio ekosistemak babesten aitzindaria den eta modu bidegabean ahaztua izan den emakume honi.

Erreferentzia bibliografikoa:

• Furmansky, Dyana Z. (2009). Rosalie Edge, Hawk of Mercy: The Activist Who Saved Nature from the Conservationists. University of Georgia Press.

Iturriak:

• Furmansky, Dyana Z. (2010). Getting Over Rosalie, Audubon Magazine, 2010eko urtarrilaren 7a
• Rosalie Barrow Edge – Feminist, Naturalist and Conservationist, News Audubon Center for Birds of Prey
• Hazzard, Frank (2022). Rosalie Barrow Edge (1877-1962) Hellcat in the History of Conservation, UUCC, 2022ko martxoaren 29a

Egileaz:

Elena Soto zientzian espezializatutako kazetaria da. B@leópolisen idazten zuen, Balear Uharteetako dibulgazio zientifiko eta teknologikorako eranskinean. Poeta ere bada, eta hainbat liburu argitaratu ditu.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko azaroaren 30ean: Rosalie Edge, la gata del infierno y el halcón misericordioso.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Rosalie Edge, infernuko katemea eta belatz errukiorra appeared first on Zientzia Kaiera.

Eneko Madrazo Uribeetxebarria, Maddi Garmendia Antín, Maite Meaurio Arrate

Azken hamarkadetan nabarmen egin du gora mundu-mailako biztanle kopuruak, eta, horrenbestez, baita planetako azalera urbanizatuak ere. Bide horri jarraituz gero, 2050. urterako, mundu-mailako biztanleen bi heren hiriguneetan biziko direla aurreikusten da. Tradizionalki, urbanizazio-prozesua gauzatzeko, natura- edo nekazaritza-inguruneak eraldatu izan dira, hiri-ingurune berrian lurzoru naturaleko eremuak zein landaretza murriztuz, agerikoa denez. Eraldaketa prozesu horrek, besteak beste, hiri-ingurunearen desnaturalizazioa eragin du, gainazal natural eta iragazkorrak (zelai eta basoak) ordeztu eta iragazgaitzak bultzatuz (errepideak, espaloiak eta teilatuak batez ere).

Irudia: urbanizazio-prozesua dela eta, uraren hiri-zikloa gero eta urrunago dago uraren ziklo naturaletik eta ura iragazten ez denez sarean kudeatu beharreko ur bolumenak handiagoak dira. (Argazkia: 652234 – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Hori dela eta, uraren hiri-zikloa gero eta urrunago dago uraren ziklo naturaletik. Ziklo naturalean, gizakiaren eraginik ez dagoenean, euriak akuiferoak hornitzen ditu; prozesu horretan, gainera, iragazi eta garbitu egiten da, naturalki. Hiriguneetan, aldiz, lurra zigilatua dagoenez, ura kolektoreetan jasotzen da, eta handik araztegiraino eramaten dira hondakinak zein sedimentuak, edo, batzuetan, baita ingurunera zuzenean isurtzen ere. Hau da, ura hainbat funtzio dituen baliabide baliotsua izatetik, ahalik eta azkarren ebakuatu beharreko arazo izatera igaro da. Gainera, horrek eragina du saneamendu sarearen diseinuan, ura iragazten ez denez sarean kudeatu beharreko ur bolumenak handiagoak baitira.

Gauzak horrela, hainbat proposamen osagarri sortu dira euri-ura hirien plangintzan eta diseinuan integratzeko. Horietako bat dira Sustainable Urban Drainage Systems (SUDS) deiturikoak edo, gurera ekarrita, Drainatze Jasangarriko Hiri-Sistemak (DJHS). Sistemak horiek euri-ura kudeatzeko teknikak dira, erreproduzitu eta/edo lehengoratu egin nahi dituztenak hirigintza-garapenaren aurreko prozesu hidrologikoak (isurketa-atzeratzea, iragazketa, biltegiratzea edo ebapotranspirazioa).

Teknika horietako bat dira zoladura iragazkorrak. Hala, zoladura iragazkor deitzen diegu, zoladura tradizionalak ez bezala, euri-ura jasotzeko eta gordetzeko gai diren horiei. Hori egiteko geruza irazkorrak ipini ohi dira bata bestearen gainean. Azpian harri garbiak eta, goian, asfalto edo hormigoi porotsua moduko geruzaren bat. Ez dira berriak, baina oso mugatua da hirietako drainatze-sareko elementu integratu moduan duten erabilpena; besteak beste, sistema horien funtzionamenduarekiko konfiantza-ezagatik.

Zoladura iragazkorreko sistemen abantaila nagusienetako bat euri-ura kudeatzeko modua da. Zoladura tradizionalak euri-ura drainatze- edo saneamendu-sarera lehenbailehen bideratzeko diseinatu ohi dira, eta gainazaletik egin ohi dute hori, iragazgaitzak izaki. Zoladura iragazkorrak, aldiz, ur hori jatorrian kudeatzeko gai dira; oso porotsuak direnenez ura atxikitzeko gaitasuna baitute. Ura jasotzeko eta gordetzeko ahalmen hori dela medio, nabarmen murriztu dezakete saneamendu-sarera bideratzen den ur-bolumena, saneamendu-sarearen behin-behineko gainezkatze-egoerak urrituz.

Ur-bolumenean eta emarian ez ezik, aipaturiko gainazalaren inpermeabilizazioak eragina du uraren abiaduran ere, eta, ondorioz, kutsagaiak garraiatzeko ahalmenak ere gora egiten du. Beraz, hirietako ur-isuriek kutsagai ugari garraia ditzakete (besteren artean, metal astunak, hidrokarburoak, nitrogenoa, fosforoa eta mikroplastikoak), osasunerako eta ingurumenerako arriskutsuak diren kontzentrazioetan ere ager daitezkeelarik. Zoladura iragazkorrek, isurketa murriztearekin batera, gutxitu egiten dute kutsatzaileen kontzentrazioa azaleko isurketan, kutsagai batzuk beste batzuk baino hobe degradatu edo atxikitzen dituzten arren.

2. irudia: eremu esperimentaleko ura jasotzen duten hiru ubide: azaleko isurketa jasotzen duena (ezkerrean), asfalto iragazkorrekoa jasotzen duena (erdian) eta gal- tzada-harrien ura jasotzen duena (eskuinean). (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Zoladura iragazkorrek isuriak murrizteko eta isurien kalitatea hobetzeko duten gaitasuna aztertzeko, Donostiako Udalak Martuteneko Txominenea urbanizazioan zoladura iragazkorreko eremu bat eraiki du, Euskal Herriko Unibertsitateak kudeatzen duena. Eremuak 180 m2 ditu eta zoladura iragazkorren eraginkortasuna aztertzeko datuak biltzen dira. Eremua zoladura iragazkorren epe luzerako eraginkortasuna aztertzeko baliagarri izango da, baita isurketen bolumen eta kalitatean izan dezaketen eraginkortasuna aztertzeko ere.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia 2022
• Artikuluaren izena: Zoladura iragazkorrak, hirietako drainatze-sarean txertaturiko elementu gisa.
• Laburpena: Zoladura iragazkorrak hirietako drainatze-sistema jasangarri mota bat dira. Ez dira berriak, baina oso mugatua da hirietako drainatze-sareko elementu integratu moduan duten erabilpena; besteak beste, sistema horien funtzionamenduarekiko konfiantza-ezagatik. Artikulu honen helburua zoladura iragazkorren inguruan dagoen ezagutzaren inguruko ikuspegi eguneratua ematea da, Administrazio eta enpresetako teknikariek inplementaziorako tresna eskuragarri gehiago izan ditzaten. Horrela, zoladura iragazkorren deskribapena emateaz gain, hirietako saneamendu-sarearen kudeaketan dituzten inpaktuak aztertuko dira, baita diseinurako irizpide batzuk eskainiko ere. Guztia ikuspuntu hidrologiko-hidrauliko batetik egingo da, azaleko isurketen bolumen- eta emari-murrizketa nabarmenduz, baina uraren kalitatea ere kontuan harturik. Bukaeran, zoladura mota hauek ikertzeko eraiki den eremu baten deskribapena ere emango da, haren erabilgarritasuna azpimarratuz.
• Egileak: Eneko Madrazo Uribeetxebarria, Maddi Garmendia Antín, Maite Meaurio Arrate
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 91-107
• DOI: 10.1387/ekaia.23083

Egileez:

Eneko Madrazo Uribeetxebarria UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Ingeniaritza Energetiko Saileko ikertzailea da.

Maddi Garmendia Antín UPV/EHUko Gipuzkoako Ingeniaritza Eskolako Ingeniaritza Energetiko Saileko ikertzailea da.

Maite Meaurio Arrate UPV/EHUko Kimika Fakultateko Kimika Aplikatua Saileko eta Prozesu Hidro/Ingurumenekoen Ikertaldeko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Zoladura iragazkorrak, hirietako drainatze-sarean txertaturiko elementu gisa appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Ikertzaile talde batek argitu du metaltasun altuko izarrak ez direla oso egokiak inguruko planetetan bizia agertzeko, isurtzen duten erradiazio ultramore motak ez duelako laguntzen planetetan ozono geruza trinko bat eratzen.

Zientziaren historiako esaldi esanguratsuenetakoa da Carl Saganek aspaldi bota zuena: izar hautsa gara. Gurean, noski, Mikel Laboak musikatutako Xabier Leteren abesti ederraren bitartez ere errotu zen kontzeptua. Halaxe da: behin batean supernoba batean kozinatu ziren elementuez osatzen da eskura dugun guztia, udaberriko loreen usain ederra sentiarazten duten molekuletatik hasita eta Sálvame grabatzen duten kameretaraino.

1. irudia: izar batek isurtzen duen erradiazio ultramorearen arabera, desberdinak izango dira planetetan ozono geruza sortzeko aukerak. Irudian, arrokazko eta atmosferadun planeta baten irudikapen artistikoa. (Irudia: NASA Ames/SETI Institute/JPL-Caltech)

Elementu gehien-gehienak, bai; baina ez guztiak. Ezta unibertsoan zabalduenak. Hidrogenoa eta helioa aurretik jaio ziren, Big Bang-arekin batera —eta, antza, litio pixka bat ere—. Une horren aurretik zer zegoen, jakina, argitu gabeko misterioa da, baina erantzun tranpati batek ebatzi dezake berdin diola, aurretik denbora ere ez zegoelako. Burua leherrarazten digun paradoxa horietako bat.

Elementuen sukaldea osatzen duten izarren artean, noski, denetako motak daude, bai eta belaunaldiak ere. Uste da unibertsoaren lehen izarrek —III populaziokoak— hidrogenoa eta helioa baino ez zituztela. Ondorengo belaunaldikoak dira II populaziokoak: euren osaketa metal batzuk dituztenak dira. Azkenik, I populazioko izarrak ere badira —gure Eguzkia da talde horretakoa—, metaletan aberatsagoak direnak.

Metaltasun kontzeptua tentuz hartu beharra dago. Askotan aipatzen dira “metalak dituzten izarrak”, baina honek nahasmena eragin dezake astrofisikatik kanpo. Izan ere, astrofisikaren alorrean, taula periodikoan hidrogenotik eta heliotik gorago dauden elementu guztiak metaltzat hartzen dira. Agerikoa denez, kontzeptu hau oso urrun dago gainerako diziplinetan erabili ohi den ikuspegitik.

Metalen osaketa horrek uste baino garrantzi gehiago izan dezake inguruan biraka egon daitezkeen planetetako bizigarritasun aukerei dagokienez. Ikerketa batek proposatu duenez, metaltasun gutxiko izarren inguruan bizia garatzea errazago izango da.

Nature Communications aldizkarian argitaratutako artikulu batean egin dute proposamena. Modelizazio baten bitartez, zientzialariek aztertu dute izar mota bakoitzak isurtzen duen erradiazio ultramorea, bai eta inguruko planeten ozono geruzaren egoera ere, eta elementu horien inguruan egon daitezken harremanak argitzen saiatu dira.

Egin ohi den moduan, sailkapena egiteko astrofisikariek gure gertueneko errealitatea hartu dute erreferentziatzat. Eguzkia, hain zuzen; gainazalean 5.000 eta 6.000 gradu zentigradu arteko tenperatura duten izarrak aukeratu dituzte. Eguzkia baino metaltasun gehiago ala gutxiago duten, horren arabera sailkatu dituzte gainerako izarrak.

Egiaztatu ahal izan dute metaltasunaren arabera desberdina dela izarrek isurtzen duten erradiazio ultramorea. Argi ultramorea hiru motatan isuri daiteke: A, B eta C, daukaten uhin luzeraren eta energiaren arabera. Lurrean jasotzen dugun gehien-gehiena A motakoa da (UV-A izpi ezagunak), batez ere ozono geruzak funtzio babesgarria izaten duelako.

2. irudia: gure planetan, atmosferan dagoen ozono geruzak funtsezko rola betetzen du bizia ahalbidetzeko. Irudian, Lurraren atmosfera, Nazioarteko Espazio Estaziotik ikusita. (Argazkia: ESA/NASA/Tim Peake)

Bizitzarako —orain arte ezagutzen dugun moduan, bederen— erradiazio honek izan dezakeen eragin kaltegarria aintzat hartuta, ikerketa honetan zientzialariek UV-B eta UV-C erradiazioei erreparatu diete. Ikusi dutenez, izar batek inguruko planetetan isuritako erradiazioaren arabera, bizia garatzeko aukerak oso bestelakoak izan daitezke.

Ordenagailu bidezko simulazioak erabili dituzte unibertsoan eman daitezkeen egoeren gainean agertokiak eraikitzeko. Landu dituzten ereduen arabera, metaltasun txikiagoa duten izarretan UV-C motako erradiazio gehiago sortzen da, eta hori, paperaren gainean bederen, lagungarria izan daiteke inguruko planetetan bizigarritasun aukerak indartzeko. Gakoa planetaren atmosferan sor daitekeen ozono geruzaren trinkotasunean datza. Ozono hori egotea funtsezkoa izan daiteke bizia garatu ahal izateko.

Bitxia bada ere, metal gehiago dituzten izarrak erradiazio ultramore gutxiago isurtzen dute, baina, kasu horietan, gailentzen den erradiazioa UV-B motakoa izateagatik dira arriskutsuagoak.

Ezaguna da Lurrean behintzat ozonoak izaten duen rol garrantzitsua bizidunak Eguzkitik datorren erradiazio ultramoretik babesteko. Erradiazio horrek aise kaltetu ditzake zelulak. Gurean bezala, zientzialariek uste dute gainerako planetetan ozono geruza txukun bat izatea nahitaezkoa izan daitekeela bizia garatzeko.

Horretaz jakitun, ikertzaileak ahalegindu dira aurreikusten erradiazio horrek eremu bizigarrian dauden planetetako atmosferetan izango lukeen eragina. Eredu hauek eraikitzeko, aintzat hartu dute ere Lurraren historia geologikoan izan diren hainbat egoera. Oxigenoa, ozonoa eta beste zenbait gasek argi ultramorearekin izaten duten elkarrekintza modelizatu dute ikertzaileek.

“Lurreko atmosferaren kimikan, erradiazio ultramoreak rol bikoitza du. Banakako oxigeno atomoekiko eta oxigeno molekulekiko elkarrekintzaren ondorioz, ozonoa sortu eta birrindu daiteke”, azaldu du Anna Shapiro egileak prentsa ohar batean. Uhin luzera handiko UV-B erradiazioek ozonoa birrintzen dute, baina uhin luzera laburreko UV-C erradiazioek erdi atmosferan ozono babesgarria sor dadila laguntzen dute. Hortaz, Shapirok “zentzuzkotzat” jo dut argi ultramorearen eragina berdina izango dela atmosfera duten exoplanetetan ere.

Honetatik paradoxa bat sortzen da, ikertzaileek nabarmendu dutenaren arabera. Unibertsoa zahartzen den heinean, bizitza sortzeko baldintzak are okerragoak izango dira. Horren arrazoia sinplea da: izarren bizi zikloan, gero eta metal gehiago dago pilatuta.

Jakina da izarrek pixkanaka elementu kimikoak eraldatzen dituztela, heliotik hasita burdinaraino. Bizitzaren amaierara iristen denean, izar batean sortu diren elementu guztiak askatu egiten dira. Tamainaren arabera, askatze hori modu lasaian izan daiteke, izar haize moduan, ala era bortitzagoan, supernoba baten moduan. Material horretatik sortuko dira ondoren izar berriak, baina metal gehiago eskura izanda, jaioko diren izar horiek metal gehiago izango dute beren osaketa kimikoan, inguruko planetatan bizia garatzeko aukerak zailduz.

James Webb teleskopioaren bereizmen itzelari esker, seguruenera datozen urteotan posible izango da exoplaneta askoren atmosferaren inguruko zantzuak eskuratzea, eta, beraz, ikerketa hau egin duten ikertzaileek espero dute egingo diren behaketetan faktore hau lagungarria izango dela bizia garatzeko aukera gehien dituzten eguzki sistemak aukeratzerakoan. Espazio teleskopioak daramatzan gailuen hasierako konfigurazioek orain arte emaitza ikusgarriak eskaini dituzte. Hortaz, behin gailua bere gaitasun osoan jartzen denean, espero izatekoa da orain arte zapaldu ez diren eremuetara iritsiko dela. Kasurako, orain arte tamaina handiko planeten atmosferaren zantzuak baino ezin izan dira ikusi, baina uste da Lurraren tamainaren arrokazko planetetako atmosferen gaineko informazioa eskuratu ahal izango dela hemendik gutxira.

Erreferentzia bibliografikoa:

Anna V. Shapiro et al. Metal-rich stars are less suitable for the evolution of life on their planets (2023). Nature Communications, 14, 1893. DOI: https://doi.org/10.1038/s41467-023-37195-4

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Izarren osaketa kimikoak bizigarritasuna baldintza dezake appeared first on Zientzia Kaiera.

Eduardo Angulo

1976ko uztailaren 10ean gertatu zen, 12:37an, bazkalorduan. Txistu isil bat entzun zen, mehatxuzkoa, ezezaguna. Seveson, Milandik 25 kilometro inguru iparraldera dagoen Italiako Lombardiako herri batean, sute bat piztu zen bertako industria bateko eraikin batean. Garai hartan, Seveson 17.000 biztanle inguru bizi ziren; gaur egun, 20.000 baino zertxobait gehiago dira. Sute hark TCDD dioxina askatu zuen ingurura instalaziotik, eta jendea bizi zen lekuetara iritsi zen. Ondorio latzak eragin zituen.

Instalazio hura ICMESA edo Industria Chimiche Meda Società enpresarena zen, Givaudan konpainiaren subsidiarioa, zeina, aldi berean, Hoffmann-La Rocherena baitzen. Biztanleek ez zuten arriskutsutzat jotzen fabrika, baina, bertan, lurrinak eta kosmetikoak egiteko funtsezko olioez gain eta 2,4,5-T izeneko herbizida eta xaboi hexaklorofenoa egitetik ateratako azpiproduktu gisa, TCDD dioxina edo 2,3,7,8-tetraklorodibenzo-p-dioxina ekoizten zen, zeina oso substantzia arriskutsua eta hilgarria baita. Hosto galarazle bat zen, Agente Laranjaren osaeraren barnekoa. Vietnamgo gerran erabili zen, oihaneko landaredia eliminatzeko eta Vietcong taldeak aurkitzeko.

1. irudia: arrisku biologikoko jantzia duen karabinieri batek kartelak jartzen substantzia kimiko toxikoen presentziaz ohartarazteko. (Argazkia: egile ezezaguna – domeinu publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

Giza akats baten ondorioz hasi zen sutea, eta aerosol formako hodei bat askatu zuen. Hodei horrek TCDD zeukan (ehunka gramo eta kilogramo batzuen artean), sodio hidroxidoa, glikola eta sodio triklorofenatoa izateaz gain. TCDD erreaktorearen tximiniaren segurtasun balbulatik partikula ñimiñoez osatutako hodei grisaxka bat isuri zen, hondar mehe itxurakoa, eta fabrikako langileen gainean jausi zen, euria balitz bezala. Lanbro zuri eta lodi bat zen, eta medikamentu eta kloro usaina zuen.

Hodeia hegoalderantz mugitu zen, Milanerako norabidean, eta instalazioaren inguruko 18 bat kilometro karraturi eragin zion. Denbora gutxian bost kilometro baino gehiago egin zituen, eta harea zuria teilatu eta soroetara erori zen.

Kaltetutako zona hiru eremutan bereizi zen. A eremua: bi kilometro luze inguru eta 500 metro zabal zen, 50 mikrogramo baino gehiagoko TCDD kontzentrazioa zuen lurzoruko metro karratu bakoitzeko. 736 herritar bizi ziren han, zeinak uztailaren 24an, larunbatean, ebakuatuak izan ziren. Handik denbora gutxira, uztailaren 29an, ebakuatu beharreko eremua zabaldu egin zen, eta 600 biztanle gehiago eraman zituzten leku seguruetara.

2. irudia: Sevesoko istripuan kaltetutako eremuaren mapa. (Argazkia: O–o – domeinu publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

B eremua: lurreko metro koadro bakoitzeko 5 eta 50 mikrogramo artean zituen, eta 4.700 pertsona bizi ziren han. R eremua: metro koadroko 5 TCDD mikrogramo baino gutxiago zituen, eta 31.800 herritar bizi ziren han. Herritar horiei guztiei honakoa gomendatu zieten: ez ukitzea edo jatea hango laboreetako begetalak, ez eta inguru hartan hazitako etxeko hegaztiak ere.

Lau egunera, uztailaren 14an, medikuek hauteman zuten azaleko erupzioek gora egin zutela helduengan eta haurrengan. Argi zegoen fabrikako hodeiagatik gertatu zela, baina ez zuten ezagutzen kutsaduraren izaera, eta, beraz, ez zekiten zein zen tratamendu egokia. Fabrikak laginak bidali zituen Suitzara, zentralera, baina oraindik ez zuten erantzunik. Gainera, honakoak aurkitu zituzten: hildako oiloak eta txoriak, gaixo zeuden katuak eta txakurrak, erreta zeuden tomateak baratzeetan eta sudurretik eta begietatik odola zerien untxiak. Egun batzuk geroago, animalien ia % 90 hil zela finkatu zen. Ondorengo egunetan, A eta B eremuetako 50.000 animalia inguru hil zituzten. Erleak eta haien panelak ere suntsitu zituzten, kutsatutako eremuaren bost kilometroko inguruan.

Dena den, jazotakoa ez zen prentsara edo irratira iritsi. Berriak pixkanaka zabaldu ziren. Txoriei edo animaliei gertatutakoa noizean behin aipatzen zen komunikabideetan, apurka-apurka. Pertsonei zegokienez, gaixotasunak arinak ziren: azaleko erupzioak edo digestio ondoeza izaten zituzten. Medikuak, kezkatuta baino, haserre zeuden, ez zeukatelako informazio sinesgarririk. Gertatutakoa biztanleen artean hedatzen hasi zen, baina zurrumurruak nagusitu ziren. Ostiral arratsaldean, bi urteko neskato bat heldu zen ospitalera, gorputz osoan zauri handiak zituelarik. Larunbatean, hemezortzi haur zeuden ospitaleratuta, guztiak zauriekin. Haiez gain, heldu batzuk ere bazeuden, aknearekin, goragalearekin edo botaka zebiltzanak.

Uztailaren 20an, hots, sutea piztu eta hamar egunera, Cesano Maderno udalerrian hildako oiloak, ahateak eta untxiak agertzen hasi ziren, Sevesotik 3 kilometrora hegoalderantz. Orduan hasi ziren Milango kazetariak Sevesoko hodei pozoitsuaren inguruan hitz egiten. Garrantzi handiko berria zirudien.

3. irudia: Ukrainako presidentea, Viktor Yushchenko, TCDD dioxinarekin pozoitu zuten 2004an. Ondorioz, kloraknea garatu zuen, eta horren arrastoak aurpegian antzeman dakizkioke. (Argazkia: Muumi – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Sevesoko biztanleek dioxinaren eraginpean egoteagatik pairatutako lehen ondorioa kloraknea izan zen, eta hori izan zen istripuarekin lotura zuela guztiz argi zuten ondorio bakarra. Istripuaren ondorengo hogei urteetan, hilkortasun eta morbilitate datuek honako hauek pairatzeko arrisku larriagoa zegoela erakutsi zuten: neoplasia linfoemopoietikoa, digestio sistemako minbizia (ondestearena, gizonen artean; behazun bideak, emakumeen artean) eta arnas sistemako minbizia (birikakoa, gizonen artean). Intzidentzia analisiei zegokienez, tiroideko eta pleurako minbiziak ere gora egin zuen. Milango Unibertsitateko Angela Cecilia Pesatoriren taldeak honako hauek ere aurkitu zituen: efektu kardiobaskularrak (segur aski dioxinaren esposizio kimikoari eta hondamendiak ekarritako esperientzia estresagarriari lotuak), efektu endokrinoak (diabetesa, emakumeen artean) eta ugalketari dagozkionak. Gizonezkoak TCDDren eraginpean egotearen ondorio zuzen bat atera zuten: ondorengo gehienak sexu femeninokoak izan ziren, maskulinokoak gutxiago izan ziren.

Azterketa epidemiologikoetan, 2009ra arte, minbiziaren intzidentzia tasan igoerak hauteman ziren, nahiz eta ez ziren oso igoera altuak izan, odolean eta bularrean, Angela Cecilia Pesatorik 2009an argitaratutako berrikuspenaren arabera, istripua gertatu eta hogei urtera. 1977 eta 1996 bitarteko diagnostikoak izan zituzten ardatz A eta B eremuetarako.

Sevesoko istripuaren ondorioei buruzko datu asko biltzen dituen berrikuspen osatu bat argitaratu zuten Brenda Eskenazik eta Berkeleyko Kaliforniako Unibertsitateko haren lankideek. Testuaren azken atalak ‘Ikasitako lezioak‘ du izena, eta jarraian laburtuko dizuet.

Ingurumen hondamendi bat, Sevesokoa kasurako, tokiko biztanleentzat suntsitzailea dela berretsi dute, eta epe luzean ekologiari, ekonomiari eta osasunari eragiten dioten ondorioak ekar ditzakeela, fisikoak zein psikologikoak. Zoritxarrez, zenbait ingurumen hondamendi gertatu dira (gizakiak eragindakoak zein naturalak) Sevesokoaren ostean, eta etorkizunean ere gertatuko dira, zalantzarik gabe. Sevesok epidemiologoek eta osasun alorreko profesionalek osasunean dituzten ondorioak dokumentatzeko hondamendi baten ondoren har ditzaketen urratsen adibide garrantzitsu bat ematen du. Seveson ikerketa epidemiologikoa egiteko aukera izan bazen, biztanlerian osasuna epe luzera zaintzeko programa azkar bat ezarri zelako soilik izan zen. Programa horrek, modu kritikoan, kaltetutako pertsona askoren lagin biologikoak biltzea eta biltegiratzea barne hartu zuen, lagin horietan esposizioa aztertzeko metodoak oraindik garatu ez ziren arren. Beste urrats garrantzitsu batzuk esposizioarekiko erantzun akutuak izan zituzten pertsonen eta, kasu honetan, kloraknea izan zuten haurren jarraipen arduratsua egitea eta osasun erregistroak garatzea edo handitzea izan ziren, minbiziaren eta jaiotzako akatsen datuekin, hasierako esposizioaren lehen urteetan zein gerora ager litezkeen ondorioei buruzko informazioa biltzeko.

Seveson gertatutakoaz geroztik, Europar Batasunak segurtasun industrialeko arau berriak eta zorrotzagoak ezarri zituen 1996an, eta Seveso II Zuzentaraua (96/82/EE) izenez ezagutzen dira.

Sevesoko istripuaren gaiari gehitu beharreko azken datu bat: Paolo Paoletti, ICMESA instalazioko produkzio zuzendaria hil egin zuen Prima Linea ezkerreko organizazio terroristak, 1980ko otsailaren 2an, Medan.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Eskenazi, Brenda; Warner, Marcella; Brambilla, Paolo; Signorini, Stefano; Ames, Jennifer; Mocarelli, Paolo (2018). The Seveso accident: A look at 40 years of health research and beyond. Environment International, 121, 71-84. DOI: 10.1016/j.envint.2018.08.051
• Pesatori, Angela Cecilia; Consonni, Dario; Bachetti, Silvia; Zocchetti, Carlo; Bonzini, Matteo; Baccarelli, Andrea; Bertazzi, Pier Alberto (2003). Short- and long-term morbidity and mortality in the population exposed to dioxin after the “Seveso accident”. Industrial Health, 41, 127-138. DOI: 10.2486/indhealth.41.127
• Pesatori, Angela Cecilia; Consonni, Dario; Rubagotti, Maurizia; Grillo, Paolo; Bertazzi, Pier Alberto (2009). Cancer incidence in the population exposed to dioxin after the “Seveso accident”: twenty years of follow-up. Environmental Health, 8, 39. DOI: 10.1186/1476-069X-8-39

Iturria:

• Desastre de Seveso, Wikipedia

Egileaz:

Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko Zelula Biologiako irakasle erretiratua eta zientzia-dibulgatzailea. La biología estupenda blogaren egilea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko martxoaren 9an: No olvidar Seveso

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Ez ahaztu Seveso appeared first on Zientzia Kaiera.

Arabako Zornoztegi eta Aistra aztarnategietan aurkitutako hazien 50 lagini egin zaizkien karbono eta nitrogeno isotopo egonkorren analisiei esker Erdi Aroko nekazaritza-praktikak ezagutu izan dira. Haziak IV. mendetik XIV.ra bitartekotzat jo dira eta azterketako emaitzei esker ikertzaileek ezagutu dituzte baliatzen zituzten ureztatze eta ongarritze mailak.

Erdi Aroko nekazaritzari buruz daukagun informazio gehiena idatzizko iturrietakoa da eta, horrez gain, aro horretako azken mendeei buruzko da soilik. Gainera, informazioa ez da zehatza. Isotopoen analisiaren bidez, ordea, Erdi Aro osoari buruzko datuak lortu ahal izan dituzte ikertzaileek, baita zuzeneko idatzizko frogarik ez zegoen testuinguruei buruzkoak ere.

Irudia: UPV/EHUren parte-hartzea izan duen ikerketa baten, inoiz erabili gabeko karbono eta nitrogeno isotopo egonkorren metodologia baliatu dute, Arabako Erdi Aroko aztarnategi bitan sasoiko nekazaritza aztertzeko. (Argazkia: andreas160578 – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Karbono eta nitrogeno isotopo egonkorren analisiak aukera ematen du kuantitatiboki ezaugarritzeko iraganeko nekazaritza teknikak; bereziki, ureztatzearen eta ongarritzearen erabilgarritasunari dagokionez. Bestalde, lehen aldiz aplikatu da metodologia hau sistematikoki Iberiar penintsulako Erdi Aroko aztarnategietan, esaterako, Araban dauden Zornoztegi eta Aistran. Ikerketan, Euskal Herriko Unibertsitateako Maite Iris García Colladok hartu du parte eta emaitzak ikusita ondorioztatu daiteke “Zornoztegiko eta Aistrako Erdi Aroko kokalekuetan garia eta garagarra landu zituztela ureztatze maila txiki eta ertainekin eta ia ongarririk gabe. Dena den, gariaren laginek adierazten dute Zornoztegin Aistran baino ohikoagoa izan zela ur erabilgarritasun handiagoa zituzten lursailak aukeratzea, baita gizakien parte-hartzea ere hobetzeko”.

Ureztatzeari buruzko datuez gain, ikerketak bestelako zenbait zantzu aurkeztu ditu, eta, horien arabera, badirudi Goi Erdi Arotik laboreen txandakatzea aplikatu zutela, eta leguminosoak erabiltzen zituztela lurra ongarritzeko. Emaitza horiek pizgarria dira gai horretan lanean jarraitzeko, orain arte ezagutzen ez ziren datuak jakinarazi dituztelako Erdi Aroko komunitate nekazariek laborantzan baliatzen zituzten estrategiei buruz. Hala, datu multzo handiagoak aztertu beharko dira, eta zabaldu egin beharko dira bai geografikoki, bai kronologikoki ikerketa kasuak.

Maite Iris Garciak azaltzen du Arabako bi aztarnategien arteko alde nabarmenak ere aurkitu dituztela, bakoitzaren funtzio ekonomikoak, sozialak eta politikoak ulertzen laguntzen dutenak. Esaterako, Zornoztegi nekazarien herrixka bat zen, eta bertako familia taldeen artean ez da alderik aurkitu. Aistra, ordea, eskualdeko leku nagusietako bat zen, eta zenbait datuk adierazten dute tokiko eliteak han bizi zitezkeela eta ziurrenik zergak biltzeko zentroa zatekeela. Hasieran ikertzaileek uste zuten Aistrako hazien jatorria errentak zirenez, anitzagoak izango zirela. Aitzitik, aldakortasuna antzekoa izan zen bi testuinguruetan. “Zornoztegikoetan, gainera, balizko lan inbertsio handiagoa behatu genuen. Hala ere, gure ikerketa mugatua da, ez dagoelako datu isotopikorik erromatarren garaiko nekazaritzako jardunbideei buruz. Horiek beharrezkoak izango lirateke Erdi Aroko aldaketak eta berrikuntzak behar bezala ebaluatu ahal izateko”, azaldu du ikertzaileak.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Erdi Aroko nekazaritzaren ureztatze eta ongarritze mailak zehaztu dituzte.

Erreferentzia bibliografikoa: García-Collado, Maite I.; Quirós Castillo, Juan Antonio;  Tereso, João Pedro; Carmine Lubritto, Luís Seabra; Altieri, Simona eta Ricci, Paola (2022). First Direct Evidence of Agrarian Practices in the Alava Plateau (Northern Iberia) During the Middle Ages Through Carbon and Nitrogen Stable Isotope Analyses of Charred Seeds. Environmental Archaeology, 0 (0), 1-11. DOI: 10.1080/14614103.2022.2091725

The post Arabako Erdi Aroko nekazaritza-praktikak lurpetik ateratzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Osasuna

Adinkeriari aurre egiteko modua ikertu du Erizaintza Fakultateko ikasleetan Bertitze San Martin UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakasleak. Adinkeriak adinean aurrera doazenen aurkako diskriminazioa deskribatzen du, eta osasun arloan, arazoak dituztenean hauek aintzat ez hartzea eragiten du, besteak beste. Arazo hau aztertzeko helburuarekin, San Martinek aztertu zuen geriatria eta gerontologiari buruzko ikasgaien eta praktika klinikoak egin behar zituzten ikasleen jarrera, praktikak egin aurretik eta ostean. Hala ikusi zuen, erizaintzako ikasleek estereotipo negatibo eta aurreiritzien maila murriztu zutela praktikak egin ostean, baina medikuntzako ikasleetan berdin mantendu ziren. Informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Paleontologia

Metodo berri bat erabiliz, paleolitoko zintzilikario batetik erabiltzailearen genoma erauztea lortu dute Anatomia Ebolutiboko Max Planck Institutuan. Ikertzaileek azaldu dutenez, objektua sodio fosfatozko disoluzio batean sartu dute, eta tenperatura pixkanaka igotzen joaten dira. Horrela, hortz edo hezur zaharrean harrapatutako DNA disoluzioan askatzen da, eta sekuentziatzeko eta aztertzeko aukera ematen du. Teknika berritzaile honekin, Denisova haitzuloan aurkitutako zerbido-hortzeko zintzilikario batetik, uapiti baten eta antzinako gizaki baten DNA berreskuratzea lortu dute. Gizaki hori, gainera, duela 19000-25000 urte bizi izan zen emakume bat zela jakin ahal izan dute. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.

Ikerketa batek berretsi du Homo espezieek, eta bereziki Homo sapiensek, oso ingurumen-baldintza eta paisaia desberdinetara egokitzeko gaitasun handia zutela. Ondorio horretara iristeko, duela 3 milioi urte arteko biomen simulazioak egin dituzte eta sei hominino espezieren datu arkeologikoak erabili dituzte. Hala, homininoen migrazioetan eta adaptazioan landarediak, paisaiak eta ekosistemek nola eragin zuten aztertu dute, eta ondorioztatu ahal izan dute espezie bakoitzaren lehenespenak zeintzuk ziren. Gainera, emaitzek iradokitzen dute Homo espezieek aktiboki bilatu zituztela habitat-dibertsitate handiko inguruak, eta, bereziki, H. sapiensek, gaitasun handia zuela halako inguruneetara egokitzeko. Aurkikuntza honen inguruko informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Kimika

Onintze Parrak (1998,Bilbo) Ingeniaritza Kimikoko Gradua (UPV/EHU) ikasi zuen UPV/EHUn, eta ia bi urte daramatza Procat-Vares taldean ikertzen. Bere ikergaia CO2-a gasolina nola bihurtzeko metodoak aztertzean datza, katalizatzaileak erabiliz. Katalizatzaileak erreakzio kimikoak gertarazteko eta horien abiadura kontrolatzeko erabiltzen diren substantziak dira, eta Parraren kasuan, metal oxidoak eta zeolita izeneko katalizatzaile azidoak erabiltzen ditu. Orain arte eginiko probetan oso emaitza onak lortu ditu Parrak. Erreaktorera sartutako CO2-aren ia % 40 zenbait produktu bihurtzea lortu du, eta lortutako produktu horien % 75 gasolina izan da. Besteak beste, ekoiztutako gasolinaren propietateak hobetzea da orain helburua. Ikertzaile honi buruzko informazio gehiago Udako Euskal Unibertsitatearen webgunean aurki daiteke: Onintze Parra: “Erreaktorera sartu dugun CO2-aren ia % 40 zenbait produktu bihurtzea lortu dugu, eta horien % 75 gasolina izan da”.

Astronomia

Artizarran sumendi aktiboak daudela adierazten duen zantzua topatu dute duela urte batzuetako irudiak aztertuz. Magellan zundak 90eko hamarkadaren hasieran Maat Mons mendiaren hainbat irudi hartu zituen, eta otsailaren eta urriaren bitartean lortutako irudietan zenbait aldaketa hauteman dituzte. Zehazki, sumendiaren kraterretako baten tamaina eta forma aldatu dela egiaztatu ahal izan da, eta zientzialariek uste dute hor laba laku bat egon zitekeela. Beste azalpen alternatibo bat da krater horren handitzea hormen kolapso baten ondoriozkoa izatea, baina gure planetan mota eta tamaina horretako kolapsoak sumendien erupzio batetik hurbil egon ohi dira denboran, eta Maat Mons mendiak ez du ezaugarri hori betetzen. Datuak Zientzia Kaieran: Artizarrak sumendi aktiboak dituela dioen behin betiko froga?

Hizkuntzalaritza

Zahartzaroan geroz eta gehiago kostatzen zaigu hitzak topatzea hitz egitean. Hitzak dimentsio askotako sare zabal eta konplexuetan daude gordeta gure gogoan, eta auzokide semantiko eta fonologiko asko dituzten hitzek dentsitate handiko guneak eratu eta hutsarte gutxiko sare-guneak sortzen dituzte. Oraindik ez dago argi zein duten iturburu adinarekin sarbide lexikoan agertzen diren zailtasunek, baina ikerketek iradokitzen dute sare horren ehundura ahuldu egiten dela adinean aurrera egin ahala, eta hitzen arteko konexioak ahultzen direla. Euskal Herriko Unibertsitateko Gogo Elebiduna taldeak eta Ixa ikerketa taldeak gai horren inguruan ikertzen dihardute. Orain arte lortu dituzten emaitzek iradokitzen dute esanahien inguruko ezagutzak behera egiten duela urteen poderioz, eta horrek erlazioa izan dezake hitzak ez topatzearekin. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Arkitektura

Urmaela daukan estalki laua da estalki putzuduna, eta abantaila garrantzitsuak ditu eraikinaren kudeaketa termiko pasiboa hobetzeko. Klima lehorreko herrialdeetan erabili izan da batik bat, baina Euskal Herriko eraikinetan ere asko hedatu zen, gehienbat ingurune industrialetan. Dituen hainbat abantailen artean, estalki putzudunari esker eraikina hoztu edo berotu egin daiteke. Kanpoan beroa egiten duenean, estalki putzuduneko ura lurruntzen da, horrek urmaeleko energia hartzen du, eta, horrela, eraikineko barne-tenperatura jaistea lortzen da. Hotza egiten duenean, berriz, urak beroa mantentzeko gaitasuna du, eta, beraz, isolatzaile bezala jarduten du. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Estalki putzuduna, altxor ezkutua.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #438 appeared first on Zientzia Kaiera.

Industria kimikoa oinarrizkoa da gizarte modernoan. Izan ere, gure bizimodua pentsaezina litzateke hura gabe. Ahalik eta jasangarriena izatea da gure garaiko erronka handienetako bat. Amoniakoa industria honen erreferentziazko konposatuetako bat da eta katalizatzaile berri bat iraultzailea izan daiteke: Reducing the energy requirements and carbon footprint of ammonia production

Geure gorputzari buruz dugun irudia gorputzaren irudikapen mentala da eta ez du datu sentsorial objektiboetan oinarrituta egon behar: horregatik, nahasmendu batzuetan pertsonak ez du bere gorputza den bezala hautematen, zerbait inperfektu eta onartezin gisa baizik. Horren ondorioz, badira jateari uzten diotenak… eta gorputzaren zati bat anputatzen dutenak. JR Alonsoren eskutik niaren sakonera ilunetara bidaia: Our body and our body image.

Neutrinoa bere antipartikula dela zehazteko, desintegrazio oso berezi bat detektatu behar da, hondoko zaratak nahastu gabe. Duela 3 urte, DIPCko jendeak konposatu bat diseinatu zuen, NEXT esperimentuak erabiltzen duen gasa, xenona, desintegratzearen ondorioz sortutako bario katioia detektatzeko gai zena. Orain gainazal bat detektagailuaren muturreko baldintzetan estaliz funtzionatzen duela egiaztatu dute: Development of a barium detector for a neutrinoless double beta decay

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartogragfia #446 appeared first on Zientzia Kaiera.