Zientzia

Josu Lopez-Gazpio

Ardiek eta ahariek ilea babesteko argizari bat erabiltzen dute, lanolina, hain zuzen ere. Gizakiok lanolina erauzten ikasi dugu eta hainbat erabilera eman dizkiogu: kosmetikan, medikuntzan, lubrikatzaileen industrian… Argitaratu berri den ikerketa baten emaitzen arabera, ordea, beste erabilera bat ere izan dezake; hain zuzen ere, lanolina abeltzaintzarekin lotutako biomarkatzaile arkeologikoa ere izan daiteke.

Lanolina animalia-jatorria duen argizaria da, zenbait ugaztunen sebo-guruinek ekoizten dutena. Sebo-guruinak erdiko dermisean kokatzen dira eta lipidoz beterik dauden zelulek osatzen dituzte. Guruin horiek ile-folikuluetara jariatzen dute seboa. Seboaren funtzio nagusia azala eta ilea lubrikatzea da, babes-funtzioa betez. Ardien kasuan, funtzio lubrikatzaile hori duen argizaria da lanolina, hain zuzen ere. Gizakiok artiletik lanolina erauzten ikasi dugu eta, horrela, lanolinari hainbat erabilera eman dizkiogu. Nagusiki produktu kosmetikoetan eta zainketa pertsonalerako produktuetan erabiltzen den arren, medikuntzan eta industrian ere hainbat erabilera ditu.

1. irudia: ardiaren artilean lanolina izeneko argizaria dago. (Argazkia: Pixabay – domeinu publikoko irudia. Iturria: pexels.com)

Lanolinari artile-gantza ere deitzen zaio; esan bezala, artiletik erauzten den substantzia delako. Lanolinak baselinaren antzeko testura duela esan daiteke: itsaskorra da, koipetsua, horixka eta ia usairik gabekoa. Dena den, lanolinara iritsi aurretik haren jatorrira joan behar dugu: artilera.

Artilea ardietatik ─besteak beste─ lortzen den zuntza da. Izan ere, ardien eta aharien ilea da, izatez. Artileak duen argizaria ardiak berak ekoizten du eta haren azalean metatzen da ardia hazten den neurrian. Argizariak geruza hidrofoboa osatzen du eta, horrela, ardiaren ilea babestua gelditzen da. Jariakinak glizerolik ez duenez, argizari gisa sailkatzen da. Beste hainbat konposatuz osatuta dago lanolina, baina nagusienak argizari-esterrak dira. Argizari-esterrak gantz-azido baten eta kate luzeko alkohol baten artean osatutako esterrak dira. Lanolinaren argizari-esterrak identifikatzeko saiakerak egin diren arren, gaur egun ez dakigu oraindik konposatu guztiak zehazki zeintzuk diren. Identifikazio horren zailtasuna ulertzeko, kontuan hartu behar da lanolinak 8.000 eta 20.000 argizari-ester desberdin izan ditzakeela kalkulatu dela. Ester horietaz gainera, hidroxiesterrak, diesterrak, lanolinaren alkoholak eta lanolinaren azidoak ere baditu, besteak beste. Konposatu horiek bere horretan erabiltzen dira kosmetikoen industrian, baina oinarrizko konposatu horietatik abiatuta lortzen diren beste produktu batzuk ere interes handikoak dira kosmetikan eta azalaren tratamenduen industrian.

Moztu berria den artilearen % 5 eta % 25 artean lanolina gordinari dagokio. Ardi motaren arabera, lanolinaren ehunekoa aldatu egiten da. Edozein kasutan, artilearen osagai garrantzitsua da. Merino arrazako ardi baten artiletik 250-300 mililitro argizari lor daitezke, gutxi gorabehera. Argizari horren garbiketa egin ondoren, zikinkeria eta izerdiaren gatzak kentzen dira eta, horrela, lanolina gordina lortzen da. Lanolina horrek zein lanolinaren deribatuek hainbat erabilera dituzte medikuntzan eta, batez ere, kosmetikan. Lanolina alergia-sortzailea ere izan daiteke zenbait kasutan. Besteak beste, oso ohikoa da lanolina haurren azala babesteko produktuetan eta edoskitzen ari diren emakumeen titiburuak tratatzeko produktuetan.

Duela gutxi argitaratutako ikerketa baten emaitzen arabera, lanolina biomarkatzaile gisa erabili ahal izango litzateke prehistoriako ardien ile-mozketa nola egiten zen aztertzeko. Euskal Herriko Unibertsitateko zientzialariak egileen artean dituen ikerketaren arabera, lanolinaren degradazio mekanismoak ezagutuz, aztertu egin daitezke ardien ilea mozteko erabilitako tresna arkeologikoak. Tresna horien analisiak informazio garrantzitsua emango luke abeltzaintzaren jatorria ulertzeko.

Claudia Adsuar Fuster eta bere lankideek egindako lanaren arabera, lanolina nahaste konplexua bada ere, biomarkatzaile arkeologiko gisa erabil daiteke. Biomarkatzaile arkeologikoak konposatu organiko iraunkorrak dira ─lipidoak, proteinak eta polinukleotidoak, esate baterako─, erregistro arkeologikoetan presente daudenak. Horiek jatorri edo erabilera zehatzekin lotu daitezke eta, horrenbestez, antzinako giza jarduerei buruzko informazioa lortzeko baliagarriak izan daitezke. Biomarkatzaile arkeologikoak konposatu erresistenteak izan behar dute; izan ere, denbora-tarte luzeetan egonkor edo nahiko egonkor iraun behar dute. Adsuar Fuster eta bere lankideek azpimarratzen dutenez, biomarkatzaile berriak identifikatzea ez da lan erraza. Alde batetik, esan bezala, aukeratutako biomolekulak iraunkorrak izan behar dute eta, bestetik, espezifikoak izan behar dute ─hau da, giza jarduera zehatz batekin lotura izan behar dute. Bigarren baldintza hori betetzea beti ez da erraza; izan ere, konposatu asko ez datoz iturri edo jarduera bakar batetik.

Chemistry-Methods aldizkarian argitaratu berri duten ikerketan lanolinaren degradazio-mekanismoak aztertu dituzte, aging edo zahartze prozesuaren zehaztasunak ezagutzeko. Lanolina ardien ilea mozteko tresnetan aurkitzea espero dutenez, aurrerapauso handia da lanolinaren degradazioa harrizko tresnetan nola gertatzen den zehatz-mehatz jakitea. Horretarako, era askotako harrizko materialetan lanolinaren degradazio-mekanismoak aztertu dituzte eta degradazio-patroia ikertu dute metodo analitiko ez-suntsitzaileak zein mikro-suntsitzaileak erabiliz. Ondorioetan aipatzen dutenaren arabera, lanolinarekin lotutako biomarkatzaile iraunkor eta espezifikorik ez dute aurkitu, baina konposatu interesgarrien profila lortu dute eta hori erabilgarria izan daiteke lagin arkeologikoetan lanolina identifikatzeko. Gauzak horrela, lagin arkeologikoekin erabiltzeko prest dagoen estrategia analitikoaren berri eman dute Euskal Herriko Unibertsitateko ikertzaileek.

Oraindik findu beharreko estrategia bada ere, lagin arkeologikoekin haren erabilgarritasuna probatzen denean gauza ziurra da geure arbasoen abeltzantza-jarduerak zehatzago ezagutu ahal izango ditugula. Eta hori guztia artilean ezkutatuta dagoen konposatuen nahaste konplexu horri esker: lanolina.

Erreferentzia bibliografikoak:

Adsuar Fuster, Claudia; Caruso, Francesco; Gómez-Laserna, Olivia; Romani, Martina; Barrio, Ramón J.; Verès, Josep Maria; Forgia, Vincenza; Maguregui, Maite; Vallejo, Asier (2025). Analytical study of lanolin as potential biomarker of prehistoric sheep-shearing practice. Chemistry-Methods, 00. DOI: 10.1002/cmtd.202400093

Sengupta, Amitdyuti; Behera, J. (2014). Comprehensive view on chemistry, manufacturing & applications of lanolin extracted from wool pretreatment, American Journal of Engineering Research, 3(7), 33.43. DOI: 10.21608/ejchem.2018.4214.1372

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Lanolina eta biomarkatzaile arkeologikoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Iragarpen zehatzagoak egin eta konputazio ahalmen txikiagoa erabiltzen duen eredu meteorologikoa garatu du Microsoftek. Eguraldiaz gain, ingurumen iragarpenak egiteko gai da Aurora, adimen artifizialean oinarrituta.

Muturreko fenomeno meteorologikoak gero eta ohikoagoak dira klima aldaketa dela eta. Giza biziak arriskuan jartzeaz gain, jakina da etxebizitzak, nekazaritza laboreak, sare elektrikoak eta bestelako azpiegiturak kaltetu ditzaketela hondamendi naturalek. Gero eta gehiago, fenomeno horiek iragarri ahal izatea funtsezkoa da biziak salbatzeko, eta horretan ahalegintzen ari dira mundu osoko ikertzaileak.

1. irudia: zikloien aurreikuspenean gainerako ereduen aldean nagusitu da Microsoftek garatutako Aurora eredua. (Argazkia: NASA)

Ahalegin horretan ere, noski, adimen artifizialak gero eta pisu handiagoa dauka. Are, datu andana maneiatu behar duten eredu meteorologikoen kasuan, tresna hori gehitzeak abantaila nabarmenak izan ditzake, Nature aldizkarian azaldu dutenez. Zientzia artikulu horretan, Microsofteko ikertzaileek garatutako Aurora eredua aurkeztu dute.

Eguraldia ez ezik, ingurumenari lotutako gertaera sorta zabal bat aurreikusteko gaitasuna du ereduak. Besteak beste, urakanak, tifoiak, airearen kalitatea, hondar ekaitzak, edota ozeanoko olatuak. Prentsa ohar batean aldarrikatu dutenez, adimen artifizialean oinarritu meteorologia iragarpenak egiteko “orain arte bildu izan den datu atmosferikoen bildumarik osatuena” da eredu honetan erabilitakoa.

Ikertzaileek argudiatu dute eredu honek doitasun eta handiagoaz eta modu azkarragoan aurreikusten dituela fenomeno atmosferikoak, eta hori egiten duela, gainera, konputazio kostu txikiagorekin, ohiko aurreikuspen ereduekin eta adimen artifizialean oinarritutako beste ereduekin alderatuz.

Eskala handiko eredua da, eta datu andana erabili dituzte entrenatzeko. Lau eta zortzi aste artean ibili dira jardun horretan. Satelite, radar eta estazio meteorologiko bitartez milioi bat ordutan lortutako datuekin entrenatu dute eredua. Modu berean, aurretik egindako simulazio eta iragarpen meteorologikoak ere aintzat hartu dituzte.

Azaldu dutenez, oinarrizko eredu batean abiatzen da entrenamendu hau, baina, ondoren, doiketak egin dakizkioke eremu espezializatuagoetan jarduteko. Kasurako, aire kutsadura, ozeanoko olatuak edota tropikoetako zikloiak. Oro har, aurreikuspen meteorologikoak egiteaz gain, Lur sistemari lotutako iragarpenak egiten ditu. Aurreikuspen horiek zenbait segundotan egiteko gai da. Ohiko sistemak baino 5.000 aldiz azkarrago iragarpenak egin ditzakeela diote.

0,1 gradu sexasegimaleko bereizmena lortu du Aurorak, maila lokalean ekaitzak eta bestelako muturreko fenomenoak doitasun handiz jarraitu ahal izateko. Ekuatorea erreferentzia hartuta, 0,1° horiek 9 kilometro dira. Bereizmena, ordea, doitu egiten da beharren arabera. Hala, 0,25 graduko bereizmena erabiltzean, epe erdirako iragarpenetan –14 egun ingurura– aurreko ereduen iragarpenen % 91 hobetzen dituela argudiatu dute ikertzaileek. Bost egunera begira egin dituzten zikloien ibilbideen aurreikuspenean, neurtutako helburuen % 100ean beste zazpi zerbitzuren aldean gailendu da Aurora, eta % 92an gailendu da hamar egunetara egindako aurreikuspenetan.

Olatuei dagokionez, urtebetez egindako alderaketetan, oraingo eredu estandarren iragarpenen % 86 berdindu edo hobetu ditu Aurorak. Ohartarazi dute eremu honetan soilik 2016tik aurrerako datuak izan dituztela eskura, eta horrek adierazten du, zientzialari hauen arabera, datu gutxirekin ere gaitasun “izugarriak” erakutsi dituela ereduak. Olatuen kasuan, altuera zein norabidea iragartzeko gai da.

2. irudia: ohiko fenomeno meteorologikoak ez ezik, beste hainbat fenomeno iragartzeko gai da eredua; kasurako, hondar ekaitzak. (Argazkia: Arjun Lama / Unsplash)

Lortutako doitasunaren erakusle, duela gutxi izandako bi muturreko fenomeno aipatu dituzte. Lehena, 2023ko uztailean izandako Doksuri tifoiaren iragarpena da, fenomeno meteorologikoaren ibilbidea guztiz bat etorri zelako lau egun aurretik Aurorak egindako iragarpenarekin: Filipinetako iparraldea jo zuen, eta ez Taiwan, iragarpen ofizialak zioen moduan.

Bigarrena urtebete lehenago gertatutakoa da, eta airearen kalitateari lotuta dago. 2022ko ekainean hondar ekaitz indartsu batek Irak jo zuen. Lehortea, lurzoruaren narriadura eta tenperatura altuak izan ziren fenomenoa hauspotu zuten faktoreetako batzuk. Batez ere Bagdaden milaka pertsona ospitalera eraman behar izan zituzten, arnasa hartzeko zailtasunak zituztela eta. Kasu horretan, Aurorak bezperan ”zehaztasunez” aurreikusi zuen fenomenoa, eta hori egin zuen, gainera, aire kalitateari buruzko datuak datu meteorologikoak baino askoz urriagoak direnean. Gainera, airearen kalitatea aurreikusteko aintzat hartu behar dira erreakzio kimiko konplexuak eta kutsadura eragiten duten iturri antropogenikoak. Azken kasu honetan, datu gutxiago izan arren, ikertzaileek diote eredua gai izan zela datu apur hauekin lan egiteko, aurretik askoz zabalagoa zen bestelako datuekin ikasi eta egoera berrira egokitzeko gai izan delako.

Funtzionamenduari berari dagokionez, aintzat hartu behar da ohiko meteorologia aurreikuspenak unean uneko atmosferaren datuez baliatzen direla. Besteak beste, tenperatura, presioa, haizea eta hezetasuna aintzat hartzen dira, eta horiek gero eredu matematikoetara eramaten dituzte. Horrela aurreikusi daiteke zein izango den eguraldiaren bilakaera. Baina orainalditik gero eta gehiago aldendu, orduan eta eraginkortasun gutxiago daukate eredu tradizional hauek. Hori dela eta, meteorologoek esan ohi dute hiruzpalau egunetik harago ezin dutela fundamentuzko iragarpenik egin. Gainera, horren datu andana erabiliz, konputazio ahalmen handia beharrezkoa da aurreikuspenak egin ahal izateko.

Auroraren kasuan, ordea, unean uneko datuak ez ezik, aurreko behaketetan eskuratutako informazioaz ere baliatzen da. Zentzu honetan, erregistro historikoak gako izan daitezke. Pennsylvaniako Unibertsitateko (AEB) Paris Perdikaris egile nagusiaren arabera, ChatGPT bezalako sistemekin alderatu daiteke sare neuronal hau. Lengoaia ulertu eta sortu beharrean, hainbat patroi eta eredu fisiko ulertu eta sortzeko gai da Aurora.

“Seguruenera Lurraren klima ikertzen ari garen sistemarik konplexuena da: maila kuantikotik dinamika planetarioetaraino elkarrekintzak tartean daudelako” azaldu du Perdikarisek.

Megan Stanley ikertzailearen arabera, halako sistemek ez dituzte eredu tradizionalak ordezkatuko, baina funtsezko osagarriak izango direla sinetsita dago. Euria hobeto iragartzea, laboreen logistika hobetzea edota sare elektrikoak babestea dira indartu nahi dituzten alorretako batzuk, bereziki sektore ekonomikoak horien beharra duelako. Etorkizuneko jomuga bezala aipatu dituzte landarediren zikloak, suteen prebentzioa, uholdeen gaineko iragarpenak, laboreen errendimenduak edota polinizatzaileen portaera. Hori erraz garatu ahalko dute, gainera, interesa dutenek. Izan ere, iturburu kodea edonoren esku jarri dute, eredua deskargatu, aldatu edo erabili nahi izatekotan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Bodnar, Cristian; Bruinsma, Wessel P.; Lucic, Ana; Stanley, Megan; Allen, Anna; Brandstetter, Johannes; Garvan, Patrick; Riechert, Maik; Weyn, Jonathan A.; Dong, Haiyu; Gupta, Jayesh K.; Thambiratnam, Kit; Archibald, Alexander T.; Wu, Chun-Chieh; Heider, Elizabeth; Welling, Max; Turner, Richard E.; Perdikaris, Paris (2025). A foundation model for the Earth system. Nature, 641, 1180–1187. DOI: 10.1038/s41586-025-09005-y

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Adimen artifiziala eguraldiaz haragoko iragarpenetarako appeared first on Zientzia Kaiera.

Eredu handienek eginkizunen sorta zabalago bat egin dezakete, baina eredu txikiagoen tamaina txikiak tresna erakargarri bihurtzen ditu.

Hizkuntza eredu handiek ondo funtzionatzen dute oso handiak direlako. OpenAI, Meta eta DeepSeek-en eredu berrienek ehun mila milioika “parametro” erabiltzen dituzte. Parametro horiek datuen arteko konexioak zehazten dituzten eta entrenamendu prozesuan aldatzen diren botoi doigarriak dira. Parametro gehiagorekin, ereduek hobeto identifika ditzakete patroiak eta konexioak; eta horrek, aldi berean, potenteagoak eta zehatzagoak bihurtzen ditu.

Irudia: Hizkuntza-eredu bat inauskatzean, ikertzaileek optimiza dezakete zeregin jakin baterako. (Ilustrazioa: Celsius Pictor/Quanta Magazine)

Baina potentzia horrek kostu bat eskatzen du. Eredu bat ehun mila milioi parametrorekin entrenatzeko, baliabide konputazional itzelak behar dira. Adibidez, Googlek 191 milioi dolar gastatu zituen Gemini 1.0 Ultra eredua entrenatzeko. Hizkuntza eredu handiek (LLM, ingeleseko siglengatik), halaber, potentzia konputazional oso handia behar dute eskaera bati erantzuten dioten bakoitzean; eta, beraz, energia kontsumitzaile nabarmenak dira. ChatGPTri eginiko kontsulta bakar batek Googlen bilaketa bat egitea baino hamar aldiz energia gehiago kontsumitzen du, gutxi gorabehera, Electric Power Research Institute erakundearen arabera.

Hori guztiagatik, zenbait ikertzailek tamaina txikian jarri dute orain fokua. IBM, Google, Microsoft eta OpenAIk, esaterako, hizkuntza eredu txikiak (SLM, ingeleseko siglengatik) atera dituzte duela gutxi. Eredu horiek milaka milioi parametro gutxi batzuk erabiltzen dituzte, kontrako LLM ereduek erabiltzen dituzten parametroen frakzio bat.

Eredu txikiak ez dira erabilera orokorreko tresnak, haien lehengusu nagusiagoak bezala, baina oso erabilgarriak izan daitezke eginkizun espezifiko eta zehatzagoetarako, hala nola elkarrizketak laburtzea, pazienteen galderei erantzutea arreta medikoko chatbot gisa, eta gailu adimendunetan datuak pilatzea. “Eginkizun askotarako, 8 mila milioi parametroko eredu bat oso egokia da”, adierazi du Zico Kolterrek, Carnegie Mellon Unibertsitateko zientzialari informatikariak. Ordenagailu eramangarri batean edo telefono mugikor batean ere exekutatu daitezke, datu lanketarako zentro handi batean exekutatu ordez. (Ez dago adostasunik “txiki”ren definizio zehatzari buruz, baina eredu berri guztiek, gehienez, 10 mila milioi parametro dituzte).

Eredu txiki horien entrenamendu prozesua optimizatzeko, ikertzaileek zenbait trikimailu erabiltzen dituzte. Eredu handiek Internetetik ateratzen dituzte prozesatu gabeko entrenamendurako datuak, baina datu horiek ez daude antolatuta eta ordenatuta, eta prozesatzeko zailak izan ohi dira. Hala ere, eredu handi horiek kalitate handiko datu multzo bat sor dezakete, eta datu horiek eredu txiki bat entrenatzeko erabil daitezke. Ikuspegi horri ezagutza destilazio esaten zaio. Horri esker, eredu handiagoak eraginkortasunez transmiti dezake bere entrenamendua, ikasle bati eskolak ematen dizkion irakasle baten antzera. “[SLMak] hain dira onak eredu oso txikiekin eta hain datu gutxirekin kalitate handiko datuak erabiltzen dituztelako, material desordenatua erabili ordez”, azaldu du Kolterrek.

Ikertzaileak, halaber, eredu handiak oinarri hartuta eta horiek murriztuta eredu txikiak sortzeko moduak ikertzen hasi dira. Inausketa izeneko metodoan, sare neuronal batean (eredu handi baten azpian dagoen datu puntuen sare zabala) beharrezkoak edo eraginkorrak ez diren zatiak ezabatzen dira.

Inausketa bizitza errealeko sare neuronal batean inspiratu zen, giza garunean, hain zuzen. Izan ere, zahartzen garen heinean, giza garunak efizientzia handitzen du sinapsien arteko konexioak moztuta. Egungo inausketa ikuspegiek 1989ko artikulu batean dute oinarria. Artikulu horretan, Yann LeCun zientzialari informatikariak (egun Meta-n) argudiatu zuen entrenatutako sare neuronal baten parametroen % 90 arte ezaba litezkeela efizientzia galdu gabe. Metodoa «garuneko erasan optimo» izendatu zuen. Inausketak ikertzaileei lagun diezaieke hizkuntza eredu txiki bat doitzen eginkizun edo ingurune jakin baterako.

Eredu txikienek ideia berritzaileak modu ekonomikoan probatzeko aukera ematen diete hizkuntza ereduen funtzionamenduan interesa duten ikertzaileei. Eta eredu handiek baino parametro gutxiago dituztenez, horien arrazoiketa gardenagoa izan daiteke. “Eredu berri bat sortzeko, probak egin behar dira”, adierazi du Leshem Choshenek, MIT-IBMko Watson Adimen Artifizialeko Laborategiko zientzialari ikertzaileak. “Eredu txikiak erabilita, ikertzaileek esperimentuak egin ditzakete arrisku txikiagoarekin”.

Eredu handi eta garestiek, gero eta parametro gehiago dituztenek, erabilgarriak izaten jarraituko dute chatbot orokortuetarako eta halako aplikazioetarako, irudi sorgailuetarako eta farmakoen deskubrimendurako. Baina erabiltzaile askorentzat eredu txiki eta espezifiko batek handiek bezain ongi funtzionatuko du; eta, gainera, askoz errazagoa izango da ikertzaileentzat eredu hori entrenatu eta eraikitzea. “Eredu efiziente horiek dirua, denbora eta konputazioa aurrez dezakete”, adierazi du Choshenek.

Jatorrizko artikulua:

Stephen Ornes (2025). Why Do Researchers Care About Small Language Models?, Quanta Magazine, 2025eko martxoaren 10a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Zergatik interesatzen zaizkie ikertzaileei hizkuntza eredu txikiak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Siegfried Poepperl – Iturria: PexelsEboluzioa

ACHUCARRO eta EHUko ikertzaileek egindako bi ikerketek frogatu dute hegaztiek, narrastiek eta ugaztunek modu independentean garatu dituztela garuneko zirkuitu konplexuak, arbaso komun bat izan arren. Science aldizkarian argitaratutako lanek erakutsi dute garunaren funtzioak antzekoak izan arren, enbrioi-garaiko zelula-motak eta garapen-mekanismoak desberdinak direla. Eboluzio konbergenteak garun konplexuak sortzeko bide alternatiboak eskaini ditu. Aurkikuntzek garunaren eboluzioa ulertzeko ikuspegi berria ematen dute eta neurozientzia konparatuan aurrerapen handia suposatzen dute. Datuak Zientzia Kaieran.

Kriminologia

Leire Padilla kriminologoak haurren aurkako indarkeria digitala aztertu du doktorego tesian, sare sozialek dakartzaten arriskuei erreparatuz. Padillaren arabera, sharenting-a (gurasoek haurren argazkiak sareetara igotzea) eta OnlyFans gisako plataformek adingabeak arriskuetara bultzatzen dituzte, batzuetan manipulazioaren eta xantaiaren bidez. Kriminologoaren eginkizuna prebentzioa eta biktimen babesa dela dio. Bere ikerketaren helburua gizartea ohartaraztea eta informazioa zabaltzea da, haurrak babesteko behar den kontzientzia pizteko. Odile Bourguignon Goñi kazetariak egin dio elkarrizketa Berrian.

Biologia

Nanyangeko (Singapur) Unibertsitateko ikertzaileek egindako ikerketa batek erakutsi du zahartzaroan gaitasun sozialak gutxitzea garuneko sare neuronal jakin batzuen arteko loturen ahultzearekin lotuta dagoela. Plos ONE aldizkarian argitaratutako azterketan, fMRI bidez 196 lagunen garunaren konektibitatea eta soziabilitatea aztertu dituzte. Lotura sozialetan eragina duten sareen gainbehera identifikatu dute, eta honek enpatia, emozioen ulermena eta kontrola bezalako gaitasunen beherakada azaltzen du. Ondorioz, ikertzaileek nabarmendu dute sare horien osasuna mantentzea funtsezkoa dela isolamendua eta narriadura kognitiboa saihesteko. Ikerketaren nondik norakoak Zientzia Kaieran.

Fisika

Oinarrizko Partikulen Eredu Estandarrak (SM) materiaren eta indarren azalpen sendoa ematen du, baina muoiaren g-2 esperimentuaren emaitzek (2023an) 5 balioko desadostasuna erakutsi zuten, SM zalantzan jarriz. Hala ere, 2024an Ekaia aldizkarian egindako aurreikuspen batek iragarri zuen anomalia hori desagertuko zela. Azken esperimentuen emaitzek, 2020–2023ko datuak barne, balio teoriko berriekin bat egin dute, aurreikuspena baieztatuz. Erronka horrek, beste lan teoriko batzuekin bat etorriz, Eredu Estandarraren sendotasuna berretsi du oraingoz. Xehetasunak Elhuyar aldizkarian.

Geologia

Alemaniako ikerketa batek iradokitzen du Pirinioak eta Alpeak bezalako mendikateek etorkizunean hidrogeno naturalaren iturri garrantzitsuak izan daitezkeela. Science aldizkarian argitaratutako lanak modelizazio geologiko konplexuak erabiliz erakutsi du mendikateen sorreran sortutako sigi-saga egiturek H₂ gasaren metaketa erraztu dezaketela gainazaletik hurbil. Hidrogeno naturalaren ustiapenak energia berriztagarrien garapenean aukera handiak eskain ditzake, batez ere sintetikoa ekoiztea garestia denean. Ikerketak H₂ bilaketa gidatzeko estrategia berriak proposatzen ditu, historia tektonikoa kontuan hartuta. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Kimika

Pikantea ez da zaporea, sentsazio termikoa baizik, kapsaizinaren eraginez. Honek erredura simulatzen du ahoan, eta gorputzak endorfinak eta dopamina askatzen ditu, plazera eta ongizatea sortuz. Metabolismoa bizkortu, gosea murriztu eta bakterioen aurka lagun dezake, baina gehiegikeriak arazoak sor ditzake. Klima beroetan ohikoa da, bai higiene-arrazoiengatik, bai izerdia eragiteko. Datuak Berrian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #539 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Bizkaiko Golkoko ekosistemak mehatxatzen dituzte itsaspeko arroiletako zabor-pilaketek. Marine litter threats the Bay of Biscay, Carlota Alfaro-Ortegaren, Julen Ibarretxeren, eta Maider Iturrondobeitiaren eskutik.

Ohmen legea oso ondo dago eta oso sendoa da. Materialaren inbertsio-simetria hausten ez bada, noski. Manuel Suárez Rodríguezen Bending Ohm’s Law: How symmetry-broken crystals rewrite the rules of electronics

Teknologiaren beste alderdi batzuetan bezala, estrategia irabazlea izan ohi da eboluzio biologikoaren asmakizun onenak ezagutzen eta erabiltzen jakitea. Baliteke adimen artifizialerako ere balio izatea, baina erleen adimen naturala erabiliz. Bees recognition of complex visual patterns could transform AI

Angelu magikoz biratutako bi geruzako grafenoan, elektroi “arinak” eta “astunak” izateak gauza asko azalduko lituzke. DIPCko jendea: Graphene’s magic twist: fast and slow electrons

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #547 appeared first on Zientzia Kaiera.

Antibiotikoek bizitza asko salbatu dituzte azken hamarkadetan, baina haien eraginkortasuna mehatxupean dago. Antibiotikoekiko erresistente diren bakterioek gero eta infekzio gehiago eragiten dituzte, eta, ondorioz, gaur egun Europan 33.000 heriotza inguru eragiten dituzte urtero. Espainian, adibidez, 2024an 15.000 pertsona hil ziren erresistentzia horrekin zuzenean lotutako infekzioengatik (2019ko datuak laukoiztuz). Arazoa ez da soilik osasungintza mailakoa: kostu ekonomiko eta sozial handia ere badakar.

Itziar Alkorta Calvo EHUko Biokimika eta Biologia Molekularreko irakasle eta ikertzaileak “Bakterio ahaldunak? Antibiotikoekiko erresistentzia garatu duten bakterioak” hitzaldian azaldu zuen zergatik eta nola bihurtzen diren bakterio patogenoak antibiotikoekiko erresistente, eta zergatik den funtsezkoa hau ulertzea, arazoari aurre egin ahal izateko. Septizemia kasu bat bezalako infekzio larrietan, bakterioak odolera hedatzen dira eta antibiotiko arruntekiko erresistentzia garatzen dute, tratamendua zailduz eta arrisku handiak sortuz. Alkortak azpimarratu zuen ezagutza dela arazoaren konponbiderako lehen urratsa, eta horregatik hain garrantzitsua dela herritarrak eta profesionalak arazoaren tamainaz jabetzea.

Hitzaldian, bakterioen funtzionamendua eta egitura ere azaldu zituen, eta zergatik diren ezinbestekoak bizitzarako. Era berean, antibiotikoen historia eta gaur egungo medikuntzan duten funtsezko rola gogorarazi zuen. Baina etorkizuneko erronka argia da: Osasunaren Mundu Erakundeak ohartarazi duenez, 2050. urterako, antibiotikoekiko erresistente diren bakterioek minbiziak baino hildako gehiago eragin ditzakete, baldin eta neurri eraginkorrak hartzen ez badira.



Hitzaldia Zientziaren ertzetik zientzia-dibulgazioan oinarritzen den hitzaldi-solasaldiaren zikloaren barruan antolatu zen. Durangoko Bizenta Mogel Bibliotekaren eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren ekimen honek 2024-2025 ikasturtearen bitartean hilabetero hitzaldi bat eskaini zuen.

The post Bakterio ahaldunak? Antibiotikoekiko erresistentzia garatu duten bakterioak appeared first on Zientzia Kaiera.

100 kontu ondo ezagutzeko Lur planeta (2021) liburuak, izenburuak esaten duen bezala, 100 kontu biltzen ditu gure planetari buruz jakiteko. Gure egunerokotasunean oharkabean pasatzen diren gauza asko argitara ematen ditu. Horien artean: kamioi bat betetzeko adina plastiko botatzen dugula minutuero itsasoan, lurra usaintsuagoa dela euri-zaparraden ondoren, Atacamako basamortuak Marte aztertzen laguntzen digula, edo flamenkoen paradisua arrosa koloreko laku toxiko bat dela, besteak beste.

Irudia: 100 kontu ondo ezagutzeko Lur planeta liburuaren azala. (Iturria: Ttarttalo)

Ttarttalo argitaletxearen lan honek gaztetxoei zuzenduta dagoen arren, edozein adinetako irakurleek goza dezaketen dibulgazio-lan erakargarria da. Irakurketa arina eta ilustrazio erakargarriak uztartuta, gure planetaren inguruko zientzia, geografia eta bitxikeriak ezagutzeko aukera ematen du.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: 100 kontu ondo ezagutzeko Lur planeta
• Egileak: Jerome Martin, Alice James, Darran Stobbart eta Tom Mumbray
• Ilustratzaileak: Federico Mariani eta Parko Polo
• Itzultzailea: Nagore Irazustabarrena Uranga
• Argitaletxea: Ttarttalo
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2020
• Orrialdeak: 128
• ISBNa: 9788498438994

Iturria:

Ttarttalo argitaletxea: 100 kontu ondo ezagutzeko Lur planeta

The post 100 kontu ondo ezagutzeko Lur planeta appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Etorkizunean erregai fosilak ordezka ditzakeen hidrogenoaren iturri natural bilaka daitezke Pirinioak edo Alpeak. Modelizazio konplexuak erabiliz, ikertzaileek mendikateen sorrera erreproduzitu dute, hasierako plaka tektonikoen dibergentziatik kontinenteen hausturaraino eta ondorengo arroen itxieraraino eta mendien sorreraraino. Science aldizkarian argitaratutako artikuluak erakusten du orogenia izeneko prozesu geologikoaren bidez sortutako mendikateetan aukera handiagoa dagoela hidrogenoa gainazaletik gertuago.

Azken hilabeteetan argitaratutako zenbait ikerketak lur-mantuaren azpian hidrogeno geologiko kantitate izugarriak metatuta egon daitezkeela diote1. Geologoen estimazioen arabera, hainbat bilioi tona egongo lirateke lur azpian biltegiratuta, baina erreserben bilaketa globalak ez du emaitza arrakastatsurik eman. Orain, Alemaniako ikertalde batek erakutsi duenaren arabera, mendikateak ustiatu gabe dagoen hidrogeno-gas energia garbiaren iturri potentzialak izan litezke2.

1. irudia: Suitzako Alpeen ikuspegi panoramikoa – Grison kantoia, Suitza ekialdean, H2-iturri naturaleko balizko eremu bat. (Irudia: Frank Zwaan, GFZ)

Hogeigarren mendearen bigarren zatian hasi zen energia berriztagarri eta garbien beharrari buruzko eztabaida, baina hala ere erregai fosilak dira, gaur egun, gure garraio- eta energia-sistemen oinarri. XXI. mendeko erronka nagusietako bat da sistema horiek eraldatzea, eta, hori horrela, ikertzaileen ahaleginak, batez ere, energia berriztagarriak eta energia elektrikoa metatzeko teknologiak hobetzean ardaztu dira. Hala ere, paraleloki zientzialari askok erregai fosilak ordezka ditzaketen elementu eta konposatu kimikoak ikertu dituzte. Guztien artean, hasiera batean soilik espazio-ontzietan erabiltzen zen hidrogeno gaseosoak (H2) erakutsi du ahalmen ona.

Gaur egun erabiltzen den H2 gehiena sintetikoa da, baina gas honen ekoizpen-kostuak oso altuak dira eta horrek nabarmen murrizten du erregaiaren bideragarritasuna. Hala ere, giza-ekoizpena ez da hidrogeno gasa lortzeko bide bakarra; izan ere, lurrazalaren kanpoko geruzan (litosferan) gertatzen diren prozesu biogeokimiko natural batzuen bidez ere sortzen da H2-a.

Sigi-saga geologikoaren garrantzia

Eskala handiko H₂ naturalaren ekoizpen-mekanismo nagusietako bat ozeanoetako dortsal-ertzetan gertatzen da. Bertan, Wilson zikloaren dibergentzia-etapan kanporatzen den magmak ur-likidoa ukitzen duenean, hoztu eta gogortu egiten da, ozeano-hondoan sigi-saga geologiko bat eratuz eta hidrogeno gas kantitate handiak askatuz. Hala ere, ur sakoneko inguruneek izugarri murrizten dute eskala handiko H2 naturalaren erauzketaren errentagarritasuna, eta nahiko mugatua da lur lehorrean hidrogeno gasa aurkitzeko aukera; izan ere, sigi-saga geologikoa eraginkorragoa da tenperatura altuetan (200ºC) eta hidrogeno naturala azkar kontsumitzen dute lurrazaleko erreakzio biokimikoek.

Baina, orogenia izeneko prozesu geologikoaren ondorioz sortzen diren mendikateetan, azalerantz bultzatzen dira dibergentzia-etapako arroka magmatikoaren gogortze-prozesuan eratutako sigi-saga geruzak. Hori dela eta, Alpeak edo Pirinioak bezalako mendikateetan sakonera handiko mantua lurrazaletik hurbilago aurki daiteke eta horrek areagotu egiten du sigi-saga egiturak gainazaletik hurbilago aurkitzeko aukera.

2. irudia: mendikate orogenikoen sorreran gertatzen den sigi-saga geologikoaren azaleratzea (euskaratua). (CC BY-NC-SA 3.0 USGS / ESEU edited by Frank Zwaan, GFZ)Ingurune tektonikoak modelizatzen H2 naturalaren bila

Mendikate orogenikoetan suertatzen diren ingurune tektonikoek nola eboluzionatzen duten ulertzea funtsezkoa da haien hidrogeno-potentzial naturala behar bezala aztertzeko. Alemaniako ‘GFZ Helmholtz Centre’ ikerketa-zentroko ikertaldeak azken belaunaldiko plaken tektonikaren zenbakizko modelizazio-metodo bat garatu du, adibide naturalen datuekin kalibratua, plaken tektonikaren bilakaera osoa simulatzeko. Frank Zwaan zientzialariak zuzendutako ikerketak mendikateen sorrera erreproduzitzen du, hasierako dibergentziatik kontinenteen hausturaraino eta hortik ondorengo arroen itxieraraino eta mendien sorreraraino.

Simulazio horien bitartez, ikertzaileek zehaztu ahal izan zuten non, noiz eta zenbat arroka magmatiko azaleratu zen mendikateen eraketan. Gainera, lortutako datuek sigi-saga geologikoak eratzeko ingurune eta momentu hoberenak zehazteko aukera ere eskaini zizkieten ikertzaileei. Modelizazioaren arabera, hidrogeno naturalaren iturri den sigi-saga geologikoa gertatzeko baldintza hobeagoak aurki daitezke mendikateetan ozeano azpiko dibergentzia-inguruneetan baino; Sacha Brunek, GFZko Modelizazio Geodinamikoaren saileko buruak, dionez, “ikerketa berri honek hidrogenoa modu naturalean sortzeko ingurune egokiak aurkitzen laguntzen digu. H2 naturalari lotutako aukera ekonomikoak direla eta, hidrogenoaren migrazio-bideak eta hidrogeno-kontsumitzaile diren mikrobio-ekosistema sakonak ere ikertu behar dira orain, hobeto ulertzeko non sor daitezkeen H2-aren balizko metaketak”.

Argitaratutako ikerketa berri honetan lortu diren emaitzek bultzada handia eman diezaiekete mendikateetan H2 naturala bilatzeko esfortzuei. Frank Zwaan ikerketa-buruaren hitzetan, “azterketa-kontzeptu eta -estrategia berriak garatzea funtsezkoa izango da etorkizunean ahalegin horiek arrakasta izan dezaten. Mendikateak aztertzean, garrantzi berezia du kontuan izateak H2 naturalen interes ekonomikoa historia tektonikoaren menpe dagoela. Horregatik, ezinbestekoa bihurtzen da funtsezko prozesu geologikoak noiz eta non gertatzen diren zehaztea; izan ere, H2 naturalaren biltegiak diren mendikateak eratu baino lehen, dibergentzia guneak bilatu behar dira”.

Etorkizuneko garraio- eta energia-sistemak, energia elektrikoan oinarritzeaz gain, erregai naturaletan ere oinarritu beharko dira gizarte modernoaren eskaerak asetzeko. Hidrogeno sintetikoaren eraginkortasun eza dela eta, hidrogeno-iturri naturalak garrantzi izugarria izango dute, “oro har, baliteke ikerketa hau H2 naturalaren bilaketan mugarri garrantzitsu bat izatea eta, etorkizunean, hau dela eta, hidrogeno naturalaren industria berri bat sortzea”, dio Zwaanek.

Erreferentzia bibliografikoa:

[1] Hand, Eric (2023). Hidden hydrogen: Earth may hold vast stores of a renewable, carbon-free fuel?, Sciencie, 2023ko otsailaren 16a

[2] Zwaan, Frank; Brune, Sascha; Glerum, Anne C.; Vasey, Dylan A.; Naliboff, John B.; Manatschal, Gianreto; Gaucher, Eric C. (2025). Rift-inversion orogens are potential hot spots for natural H2 generation. Science Advances, 11, 8. DOI: 10.1126/sciadv.adr34

Truche, Laurent; Donzé, Frédéric-Victor; Goskolli, Edmond; Muceku, Bardhyl; Loisy, Corinne; Monnin, Christophe; Dutoit, Hugo; Cerepi, Adrian (2024). Science, 383, 6683, 618-621. DOI: 10.1126/science.adk9099

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Mendikateak: energia-iturri naturalak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Ikerketa baten arabera, zahartzaroarekin batera izaten omen den gaitasun sozialen jaistea lotuta dago garuneko zenbait sareren arteko loturaren galerarekin.

150 lagun. Hori da, Robin Ian MacDonald Dunbar antropologoaren arabera, gure garunaren konfigurazioan oinarrituta, maila sozialean maneiatu ahal ditugun harremanen kopurua. Zientzialari honek garatutako garun sozialaren hipotesiak onarpen handia izan du gizarte zientzietan, eta harreman hori bai primate guztietan zein gizakietan ere ematen dela proposatzen du. Harago doa kontua: Dunbarren arabera, 150 lagun inguruz osatutako giza talde batean harreman sozialak mantentzeko, denboraren 42 % inguru harreman horiek lantzera bideratu beharra dago.

Jakina da zientziara jotzen dela sarritan gure jardun zein bekatutxoen justifikazioen bila, eta, oraingoan ere, horrela izan daiteke. Hala, bikotekideak galdetuz gero ea zergatik ematen duzun hainbeste denbora tabernan, erantzun, beldurrik gabe, errua Dunbarren zenbakiarena dela. Giza harremanez gain bikotekidea luzaro kontserbatu nahi izanez gero, ordea, hobe duzu bikotekidea ere tabernara gonbidatzea. Bakea bedi zeruan, bai eta lurrean ere.

1. irudia: zahartzaroan, garunean izaten diren aldaketek eragina izan dezakete gaitasun sozialen jaitsieran, ikertzaileen arabera. (Argazkia: Kush Dwivedi / Unsplash)

Txantxetarako ez ezik, Dunbarren hipotesia oraindik inspirazio iturria da ikertzaileentzat, eta hala izan da ere oraingoan. Izan ere, Dunbarrek planteatzen du neokortexean dauden neuronen kopuruak giza harremanak mantentzeko gaitasuna mugatzen duela. Hortaz, logikaren arabera, adinarekin garuna zaharkitzen den heinean, teorian horrek ere nolabaiteko eragina izan beharko luke harreman sozialetan.

Nanyangeko (Singapur) Unibertsitateko ikertzaileek hau horrela ote den argitu nahi izan dute. Plos ONE aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean azaldu dutenez, Erresonantzia magnetiko funtzionalaren (fMRI) bidez hartutako datuetan oinarritu dute ikerketa. 20 eta 77 urte arteko 196 laguni egindako erresonantzietan jasotako datuak alderatu dituzte soziabilitatea neurtzen duten galdetegietan jasotako emaitzekin.

Erresonantzia horiek hartu daitezke ataza bat egiten den bitartean, estimulu baten aurrean egonda ala atseden egoeran. Zientzialariek azken motakoak aukeratu dituzte. Horietan, azaleratu daitezke garuneko zenbait eremuren artean bat-batean sortzen diren loturak; behin horiek jasota, adinaren eta soziabilitatearen artean egon daitezkeen harremanak bilatu dituzte. Korrelazioaz harago joan dira, dena dela. Izan ere, egileek diote demostratu dutela garunean aldatzen den konektibitateak portaera sozialean eragiten duela.

Prentsa ohar batean azaldu dutenez, zahartzaroarekin batera, garunaren barruan izaten diren sareen arteko komunikazioa aldatuz doa, eta, dirudienez, horrek eragina izan dezake gaitasun sozialetan. Funtsean, harremanak mantentzeko gako diren garunaren eremuen arteko loturen jaitsierarekin lotu dute zahartzaroan gerta daitekeen soziabilitatearen galera.

2. irudia: garuneko sareen arteko harremanak aztertu dituzte. A ereduak adinarekin indartzen diren loturak adierazten ditu, eta B ereduak, berriz, ahultzen direnak. (Grafikoa: Dan et al., 2025, PLOS One, CC-BY 4.0.)

Bi motatako sare neuronal daudela ondorioztatu dute. Horietako bat, adinarekin indartu egiten da, baina sare hori ez dago soziabilitateari lotuta. Bigarrena justu kontrako norabidean doa: soziabilitateari lotuta dago, baina, oraingoan, adinarekin batera ahuldu egiten da.

Galdetegien bitartez ondorioztatu dute gero eta zaharrago izan, orduan eta soziabilitate gutxiago dutela ikerketan parte hartu duten lagunek. “Gure emaitzek iradokitzen dute zahartzaroak garunaren funtzioen arkitektura aldatzen dela, harreman sozialak sortu eta mantentzeko beharrezkoak diren gaitasunak gutxitzen dituelako”, adierazi dute. Gogora ekarri dute hainbat gaitasun kognitibo nahitaezkoak direla harreman sozialetarako, baina adinarekin gainbeheran sartzen dira. Horietako batzuk dira enpatia, besteen emozioak ulertzea edota emozioen gaineko kontrola.

Harreman honekin lotura gehien duten garunaren eremuak identifikatu dituzte: sistema linbikoa, intsula, zein arretaren eta kontrol kognitiboaren sareak –arreta bentraleko sarea eta sare somatomotor izenekoak, hain zuzen–. Emozioen kudeaketa, pertzepzio soziala eta introspekzioa arautzen dituzten sistemak dira hauek.

Egileak sinetsita daude garuneko sareak ahalik eta hoberen mantentzea garrantzitsua dela isolamendua eta herabetasun sozialaren kontra egiteko. Soziabilitate hutsaz harago doan kontua da, horren ondorioz depresioa, narriadura kognitiboa edota, are, hilgarritasuna handitu ditzakeelako harreman sozialetan atzera egiteak. Behin honen abiapuntuan dagoen oinarri neuronala aztertuta, zientzialariek uste dute agian behaketa prebentiboak egin ahalko direla sare hauen gainbehera adieraziko duten biomarkatzaileak aurkitu, eta, modu horretan diagnosiak egin eta esku hartze medikoak egin ahal izateko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Dan, Yuet Ruh; Siew, Savannah K. H; Yu, Junhong (2025). Intrinsic functional connectivity brain networks mediate effect of age on sociability. PLoS One. DOI: 10.1371/journal.pone.0324277

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Adinak ez ditu lagunak uxatzen, baina garunak bai appeared first on Zientzia Kaiera.

Science aldizkarian argitaratutako ACHUCARRO eta UPV/EHUko ikertzaileek burututako bi ikerlanek argi utzi dute hegaztiek, narrastiek eta ugaztunek modu independentean garatu dituztela garuneko zirkuitu konplexuak, arbaso komun bat partekatu arren. Aurkikuntza horiek garunaren eboluzioari buruzko ikuspegi tradizionala zalantzan jarri eta frogatuta utzi dute, talde horien artean alderagarriak diren garuneko funtzioak egonda ere, enbrioi-garaiko eraketa-mekanismoek eta zelula-motek eboluzio-ibilbide desberdinak izan dituztela.

Palioa da ugaztunen neokortexa garatzen den garuneko eremua, funtzio kognitibo konplexuez arduratu eta gizakiak gainerako espezieetatik gehien bereizten dituen burmuineko aldea. Tradizionalki, palioa ugaztun, hegazti zein narrastien artean konpara zitekeen egitura zela pentsatu izan da, konplexutasun-maila desberdinetakoa. Garuneko eremu horrek antzeko neurona-motak eta prozesamendu sentsorial eta kognitiborako antzeko zirkuituak zituela uste izan da. Aldez aurretik egindako ikerketek neurona kitzikatzaile eta inhibitzaile partekatuen presentzia identifikatu dute, baita ornodunen espezie horietan antzeko bilakaera iradokitzen zuten konektibitate-eredu orokorrak ere. Hala ere, ikerketa berriek argitu dutenez, talde horietan palioaren funtzio orokorrak baliokideak izan arren, neuronen garapen-mekanismoak eta identitate molekularra nabarmen aldendu dira eboluzioan zehar.

Irudia: oilaskoaren enbrioia manipulazio esperimentalaren ondoren.(Argazkia: Fernando García-Moreno. Iturria: UPV/EHUko prentsa bulegoa)

Lehenengo ikerketa Achucarro Basque Center for Neuroscience (ACHUCARRO) zentroan egin dute Eneritz Rueda-Alañak eta Fernando García Morenok. Hauek CICbioGUNE eta BCAM euskal zentroetako, Madrilgo CNICeko, Murtziako Unibertsitateko, Krembil-eko (Kanada) eta Stockholmeko Unibertsitateko diziplina anitzeko laguntzaile-talde baten babesa jaso dute. Ikerketak argi utzi du hegaztiek eta ugaztunek antzeko funtzioak dituzten zirkuituak garatu dituztela, baina zirkuitu horiek modu arras desberdinean sortzen direla enbrioiaren garapenean.

“Neuronak toki eta une desberdinetan sortzen dira espezie bakoitzaren garapenaldian”, azaldu du garunaren garapen eta eboluzioari buruzko laborategia zuzentzen duen García Moreno doktoreak, “eta ez dira neurona konparagarriak, arbaso komun batetik eratorritakoak”. Transkriptomika espazialeko analisiaren eta modelatze matematikoaren bitartez, ikertzaileek frogatu ahal izan dute hegazti eta ugaztunen prozesamendu sentsorialaz arduratzen diren neuronak gene-talde desberdinak erabiliz eratzen direla. “Haien identitate zelularra zimendatzeko erabiltzen dituzten tresna genetikoak aldakorrak dira espezie batetik bestera, eta bakoitzak zelula-mota berriak eta bakarrak ditu”. Horrek guztiak esan nahi du egitura eta zirkuitu horiek ez direla homologoak, eboluzio konbergentearen emaitza baizik. Hau da, “eboluzio-bide desberdinez baliatu dira funtsezko zirkuitu neuronal horiek sortu ahal izateko”.

Bigarren ikerketak sakonago heldu die desberdintasun horiei. Heidelbergeko Unibertsitatean (Alemania) egin da, Bastienne Zaremba, Henrik Kaessmann eta Fernando García Moreno zuzendarikide direla. Ikerketak hegaztien garuneko zelula-moten atlas zehatza osatu du, ugaztun eta narrastien burmuinekin alderatuz “neurona-mota bakoitzak garun horietan erabiltzen dituen ehunka geneak deskribatu ahal izan ditugu, zelulaz zelula, eta bioinformatikako tresnekin alderatu ditugu”. Emaitzetan ikus daitekeenez, hegaztiek beste ornodun batzuetan dauden neurona inhibitzaile gehienak kontserbatu dituzte duela ehunka milioi urtez geroztik. Hala ere, informazioa transmititzeaz arduratzen diren palioko neurona kitzikatzaileek beste era bateko eboluzioa izan dute. Hegaztien garuneko zelula-mota batzuk baino ez dira identifikatu, ugaztunetan dauden beste batzuen antzeko profil genetikoak dituztenak, klaustroa eta hipokanpoa kasu, eta zelula batzuk oso antzinakoak eta partekatuak direla iradoki dute. “Hala ere, neurona kitzikatzaile gehienek modu berri eta desberdinetan eboluzionatu dute espezie bakoitzean”, zehaztu du Garcia-Moreno doktoreak.

Ikerketak Science aldizkarian argitaratu dira eta transkriptomika espazialeko zein garapenaren neurobiologiako teknika aurreratuak erabili dituzte, banakako zelulen analisiarekin eta modelatze matematikoarekin batera, hegazti, ugaztun eta narrastien garuneko zirkuituen eboluzioa zehazteko.

Garunaren historia ebolutiboa berridazten

“Gure ikerketek argi utzi dute eboluzioak soluzio ugari aurkitu dituela garun konplexuak eraikitzeko”, adierazi du Garcia-Moreno doktoreak. “Hegaztiek mekanismo propioak erabili dituzte neurona-zirkuitu sofistikatuak garatzeko, ugaztunen bide berari jarraitu gabe. Honek aldarazi egin digu garunaren eboluzioa ulertzeko modua”.

Aurkikuntza horiek guztiek garunaren garapenaren malgutasun ebolutiboa azpimarratu dute, funtzio kognitibo aurreratuak arras bestelakoak diren bide zelular eta genetikoen bitartez ager daitezkeela frogatuz.

Garunaren bilakaera ikertzearen garrantzia

“Gure garunak egiten gaitu gizaki, baina aldi berean, gainerako animalia-espezieekin lotzen gaitu historia ebolutibo partekatu baten bitartez”, azaldu du García Moreno doktoreak. Hegaztiek eta ugaztunek zirkuitu neuronalak modu independentean garatu dituztela jakiteak ondorio garrantzitsuak ekarriko dizkio neurozientzia konparatuari. Neurona-mota espezifikoak sorrarazten dituzten programa genetikoak ulertzeak bide berriak ireki ditzake neurogarapena ikertzeko. García Moreno doktoreak oinarrizko ikerketa-mota honen alde apustu egin du, izan ere, “garuna enbrioiaren garapenean nahiz historia ebolutiboan nola eratu den ulertuz gero, nola funtzionatzen duen ere ulertu ahal izango dugu”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Hegaztiek ugaztunetatik aparte garatu dituzte garun konplexuak, modu independentean.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Rueda-Alaña, Eneritz; Senovilla-Ganzo, Rodrigo; Grillo, Marco; Vázquez, Enrique, Marco-Salas, Sergio; Gallego-Flores, Tatiana; Ordeñana-Manso, Aitor; Ftara, Artemis; Escobar, Laura; Benguría, Alberto; Quintas, Ana; Dopazo, Ana; Rábano. Miriam; Vivanco, María dM; Aransay, Ana María; Garrigos, Daniel; Toval, Ángel; Ferrán, José Luis; Nilsson, Mats; Encinas-Pérez, Juan Manuel; De Pitta, Maurizio; García-Moreno, Fernando (2025). Evolutionary convergence of sensory circuits in the pallium of amniotes. Science, 387, 6735. DOI: 10.1126/science.adp3411
• Zaremba, Bastienne; Fallahshahroudi, Amir; Schneider, Céline; Schmidt, Julia; Sarropoulos, Ioannis; Leushkin, Evgeny; Berki, Bianka; Van Poucke, Enya; Jensen, Per; Senovilla-Ganzo, Rodrigo; Hervas-Sotomayor, Francisca; Trost, Nils; Lamanna, Francesco; Sepp, Mari; García-Moreno, Fernando; Kaessmann, Henrik (2025). Developmental origins and evolution of pallial cell types and structures in birds. Science, 387, 6735. DOI: 10.1126/science.adp5182

The post Hegaztiek ugaztunetatik aparte garatu dituzte garun konplexuak, modu independentean appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Delcho Dichev – Iturria: PexelsFisika

1931n, Hans Bethek sistema kuantiko konplexuen portaera zehaztasunez aurreikusteko metodo bat garatu zuen: ansatz-a (“abiapuntu”, alemanez). Spin kateetan oinarrituta, partikulen arteko elkarreragin kolektiboak deskribatzen ditu. Hasieran erabilera mugatua izan arren, geroago izotzaren egitura, partikula azpiatomikoen talkak eta grabitate kuantikoa bezalako arloetan aplikatu zen. Gaur egun, fisikaren arlo gutxitan ez du eragin Bethek duela ehun urte baino gehiago izandako ideiak. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran.

Teknologia

Trenbideek gero eta garrantzi handiagoa izango dute garraio jasangarrian, kutsadura gutxiago sortzen baitute. XX. mendean zehar trenen elektrifikazio-prozesu orokor bat eraman zen arren, trakzio-teknologia tradizionalak mantendu izan dira. Trakzio-teknologia berriek, hala nola bateriek eta hidrogeno-pilek, aukera berriak eskaintzen dituzte, baina erronka tekniko eta ekonomikoak dakartzate. CAFek eta Ikerlanek metodologia holistiko bat garatu dute trakzio-sistemak modu eraginkorrean diseinatzeko, testuinguru ekonomiko eta tekniko ezberdinetara egokituz. Honek lagundu dezake trenen diseinua optimizatzen eta garraioaren deskarbonizazioa bizkortzen. Xehetasunak Zientzia Kaieran.

EHUko Microfluidics Cluster taldeko ikertzaileek hutsaren bidezko litografian oinarritutako teknika berritzaile bat garatu du, zehaztasun mikrometrikoz 3D mikroegiturak sortzeko. Molde malguak eta presio negatiboa erabilita, material likidoak edo gelifikatuak forma konplexuetan modelatu daitezke, fotolitografiaren pareko bereizmena lortuz. Metodo honek material funtzional desberdinak substratu bakarrean integratzea ahalbidetzen du, eta aplikazio ugari ditu: sentsore miniaturizatuak, zelula-kultibo aurreratuak, nanopartikula-ereduak eta diagnostikorako gailu eramangarriak, besteak beste. Datuak Elhuyar aldizkaria.

Astrofisika

Vera C. Rubin behategiak bere lehen irudi ikusgarriak aurkeztu ditu, izarren hautsa, Trifida eta Aintzira nebulosak erakutsiz ezagutzen ez ziren xehetasunekin. Behategiak materia ilunaren izaera argitzeaz gain, eguzki-sistema eta Esne Bidea hobeto ezagutzea ere, helburu ditu. Txilen kokatuta dago, 3.200 milioi pixel dituen kamera erraldoiarekin, eta zeru australaren time-lapsea jasoko du etengabe. Dagoeneko milaka asteroide berri identifikatu dituzte. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

Arkeologia

Harbin hirian (Txina) duela 15 urte aurkitutako Homo longi izendatutako garezurra denisovarra dela baieztatu dute. Ezaugarri morfologiko bereziek zaildu zuten lehen identifikazioa, baina orain, paleoproteomikaren bidez 95 proteina endogeno eta hortzetako kalkuluetatik erauzitako DNA mitokondriala aztertuta, denisovarrekin bat datorrela egiaztatu dute. Emaitzak Science eta Cell aldizkarietan argitaratu dira. Aurkikuntzak adierazten du denisovarrak Siberiatik Txinara hedatu zirela, eta erabilitako metodoa baliagarria dela antzinako fosilak sailkatzeko. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Synechococcus zianobakterioek, nahiz eta bizitza laburra izan, erloju zirkadiano bat dute, eta horren bidez eguneroko argi/ilun zikloetara egokitzen dira. Mª Luisa Jabburren ikerketek frogatu dute bakterio hauek fotoperiodoa erabil dezaketela negurako prestatzeko, mintzaren jariakortasuna aldatuz. Egun laburretan hazitakoek hotzarekiko erresistentzia handiagoa dute. Erritmo zirkadianoa duten geneak (KaiA, B, C) funtsezkoak dira egokitzapen horretarako. Ikerketaren nondik norakoa Zientzia Kaieran.

Medikuntza

EHUko ikertzaileek listuan oinarritutako ehunka markatzaile genetiko identifikatu dituzte, hainbat gaixotasun kroniko aurresateko baliagarriak: minbizia, diabetesa, parkinsona eta patologia kardiobaskularrak, besteak beste. Listuko polimorfismo genetikoek geneen jarduera alda dezakete, eta diagnostiko goiztiarrerako tresna ez-inbasibo indartsua bihurtu daitezke. Gainera, odoleko adierazle tradizionalak baino zehatzagoak dira zenbait kasutan. Ikerketak listuko datu genetikoen base publiko handiena sortu du, eta ikerketarako sarbide librea eskaintzen du, etorkizuneko aurrerapenak erraztuz. Informazio guztia Elhuyar aldizkarian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #538 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Ekosistema batean zer espezie dauden jakiteko ez da beharrezkoa haiek ikustea, analisi genetikoei esker. Environmental DNA: Biodiversity data (like love) is in the air, Saioa Manzano-Morales.

Nanokabitate optiko batetik ihes egiten duten fotoiek esan diezagukete zer dagoen barrunbearen barruan, hutsaren fluktuazio kuantikoekiko interakzioaren ondorioz. Vacuum fluctuations in optical cavities reveal hidden properties of embedded materials

Dinosauroak zeuden. Baina, nola eta zergatik garatu zuten batzuek hegan egiteko gaitasuna? How pterosaurs learned to fly, Davide Foffa, Alfio Alessandro Chiarenza eta Emma Dunne.

Suposatzen da nanoteknologian gatz ioniko batekin egindako estaldurek euskarri neutroak egiten dituztela, esperimentuak egiteko Petri plakak balira bezala. Ez direnean izan ezik, noski. Ikusgarria DIPC jendearen ikerketa honetan non molekula bakar batean efektuaren eragina neurtu duten. How a salt layer shapes electron behaviour in a single molecule

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #546 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Ez da beti izan eskuragarri menta-, limoi- edo marrubi-zaporekoa, ezta tutu batetik ateratzen zen krema zuria ere. Gaurkoan, Kiñuk hortzetako pastaren historian egingo du ibilbidea, antzinako errezeten bitxikeriak eta gaur egungo zientzia azalduz.

Zure ahoa garbi eta fresko edukitzeko erabiltzen duzun pasta horrek badu atzean historia luzea. Gaur egungo hortzetako gelak zientziaz beteak dauden arren, lehenago idi-apatx, adreilu-hauts eta sagu errearekin prestatzen ziren. Bai, saguarekin. Egiptoarrek, erromatarrek eta Hipokratesek beraiek ere hortzak garbitzeko formula propioak zituzten baina ez ziren beti osasungarriak, gure trikuak azalduko digun bezala.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: hortzetako pasta appeared first on Zientzia Kaiera.

Imajinatzen al duzu artilezko jertseek pinguinoak salbatzen laguntzen dutela? Eta hanburgesa gutxiago jateak uraren kontsumoa murrizten duela? 100 kontu planeta salbatzeko (2021) liburuak ingurumenaren aldeko ehun ekintza harrigarri eta inspiratzaile bildu ditu, zientzia, jakin-mina eta eguneroko bizitzarekin uztartuz. Irakurle gazte zein helduak gonbidatzen ditu mundua modu arduratsuagoan bizitzera, istorio xelebre eta galdera interesgarri askoren bidez.

Irudia: 100 kontu planeta salbatzeko liburuaren azala. (Iturria: Ttarttalo)

Nola lagun dezakete bakterioek plastikozko hondakinak desegiten? Eguzki– eta haize-energiaren bidez beharko genukeen energia guztia sortzea posible al da? Nola funtzionatzen du hazi-bankuek klima-aldaketari aurre egiteko? Galdera horiek eta askoz gehiago azaltzen dira liburu honetan. Ez da entziklopedia tekniko bat, baina bai ingurumenaren zientziaz jabetzeko abiapuntu ezin hobea.

Ttarttalo argitaletxearen lan honek informazioa eta ilustrazioak uztartzen ditu formatu erakargarri batean, eta ekologian interesa duten guztientzako egokia da: eskoletan lantzeko, familian irakurtzeko edo norbere kabuz gozatzeko. Mundua aldatzeko 100 modu erakusten ditu, bakoitza xehetasun txikietan oinarrituta baina gogoeta sakonetara bultzatzen duena.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: 100 kontu planeta salbatzeko
• Egilea: Nagore Irazustabarrena Uranga
• Argitaletxea: Ttarttalo
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2021
• Orrialdeak: 128
• ISBNa: 9788498438994

Iturria:

Ttarttalo argitaletxea: 100 kontu planeta salbatzeko

The post 100 kontu planeta salbatzeko appeared first on Zientzia Kaiera.

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol

Fotoperiodoaren neurketak, hau da, egun jakin bateko argi orduen kopuruak, aukera ematen du urtaroekin batera ingurumen baldintza aldakorrak aurreikusteko eta, horrela, prozesu fisiologikoak erregulatzeko, hala nola migrazioa, loraketa, hibernazioa edo urtaroko ugalketa. Hori oso komenigarria da urte osoan urtaroen desfilea ikusten duten animalia eta landareentzat; baina, zer gertatzen da zatitu baino ordu batzuk lehenago besterik bizi ez diren bakterioekin? Negua datorrela jakitea interesatzen zaie?

Erantzuna da batzuei bai interesatzen zaiela, eta aurkikuntza berri horren inguruabarrak zirraragarriak dira. Lehenik eta behin erloju zirkadianoa zer den gogorarazi behar dugu.

Erritmo zirkadianoak 24 ordu inguruko zikloa jarraitzen duten aldaketa fisiologikoak dira. Adibidez, gure esna aldia/loaldia. Jetlag deritzona erritmo zirkadiano horrek argi/iluntasun zikloarekiko sinkronia galtzen duenean gertatzen da, bidaia baten ondorioz. Egun batzuen ostean, bi zikloak berriro sinkronizatzen dira. Erloju zirkadianoak aldaketa hori eta beste asko kontrolatzen ditu. Hirurogeita hamarreko hamarkadan deskubritu zen, eta molekula mailan ondo karakterizatuta dago.

1. irudia: Synechococcus elongatus zianobakterio fotosintetikoa. (Argazkia: Masur – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Harrigarria da, baina zatitu baino ordu batzuk lehenago besterik bizi ez diren zenbait prokariotoek, esaterako, Synechococcus (1. irudia) zianobakterio fotosintetikoak, erloju zirkadiano bat dute. Haren mekanismoak Carl H.Johnsonen taldeak deskubritu zituen Vanderbilt Unibertsitatean. Hiru genek bakarrik (KaiA, B eta C), modu konplexuan elkarreraginez (2. irudian azaltzen da), ahalbidetzen dute Synechococcusen prozesu fisiologikoak 24 ordu inguruko ziklo batera egokitzea, nahiz eta aldi horretan lau zatiketa ziklo izan.

2. irudia. KaiA, B eta C proteinek erritmo zirkadianoa kontrolatzea. KaiC kinasa (fosforilazioa) jarduera duten proteinen hexamero bat da. Jarduera hori egunean zehar sustatzen da, KaiA-rekin bat egitean. Horrela, treonina (T) eta serina (S) hondakinak fosforiltzen dira (gorriz irudikatutako fosforilazioa). Egunaren amaieran, hiperfosforilazioak SaSA eta RpaA faktoreak batzen ditu, “gaueko” programa genetikoa aktibatuta. KaiB ere batzen da, SaSA eta KaiA lekualdatzen dituena, eta KaiC-ren konfigurazioa aldatzen du, desfosforilasa jarduera bereganatuz. Gauaren amaieran, treonina eta serina hondakinak desfosforilatu dira, adierazpen genikoko “eguneko” programa itzuli, eta zikloa berriro hasten da. (Irudia: Forluvoft-en DNAren irudia. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Synechococcusen gene askok erritmo zirkadianoa dute. Egunean zehar (tenperatura altua, argi ultramorea, fotosintesi aktiboa) beroari, oxidazio estresari eta DNAren kalteei erantzuteko mekanismoak aktibatzen dira. Gaua erortzen denean fotosintesia eteten da eta karbohidratoen metabolismoa handitzen da energia hornitzeko. Beste organismo batzuek ez bezala, erlojuaren sinkronizazioa ez da gertatzen argia pigmentu fotorrezeptoreen bidez hartuta, baizik eta eguneko fotosintesian ezartzen den oxidazio-erredukzio egoeraren arabera.

Johnsonen ikasle batek, Maria Luisa Jabburrek, Synechococcusen erloju zirkadianoa urtaro aldaketak aurreratzeko eta hotzerako prestatzeko ere erabil zitekeela iradoki zion nagusiari. Ideia hori eszeptizismo handiz jaso zen. Bakterio bat bere bizi zikloa baino lau aldiz luzeagoa den eguneroko erritmo batera egokitzen zela imajinatzea zaila bazen, hilabete baterako aurreikuspenak egin zitzakeela pentsatzea sinesgaitza zen. Hala ere, Luisari ikertzeko baimena jaso zuen. Arrakasta izan zuen eta emaitzak Science aldizkarian argitaratu berri dira.

Mª Luisa Jabburren esperimentuetan bakterioak hiru fotoperiodoen eraginpean jarri ziren, egun laburra (8 argi ordu, 16 ilun), ekinokzioko eguna (12 argi ordu eta ilun) eta egun luzea (16 argi ordu eta 8 ilun) (3. irudia). Egun batzuen ostean, bakterioak bi orduz ingurune izoztu batean jarri ziren. Harrigarria bada ere, egun laburretan izandakoen biziraupen tasa gainerakoena baino 2-3 aldiz handiagoa izan zen. Taldeak egiaztatu zuen argia/iluntasuna alternantziaren gutxienez lau ziklo behar zirela emaitza horiek lortzeko, eta biziraupen optimoa 6-8 zikloren ondoren lortzen zen.

3. irudia. Mª Luisa Jabburren esperimentua. Synechococcus kultiboak gutxienez lau zikloren eraginpean jartzen dira, argi eta iluntasun aldi desberdinekin. Egun labur eta gau luzeen eraginpean jarritako bakterioek gainerakoek baino askoz erresistentzia handiagoa dute tenperatura jaitsiera zorrotzarekiko. Aitzitik, erritmo zirkadianoa erregulatzen duten geneetarako bakterio mutanteek hotzera egokitzeko gaitasuna galdu zuten. (Argazkia: Macrovectorrek (Freepik) diseinatutako izotz kuboa – Freepik lizentziapean. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Beste esperimentu garrantzitsu bat KaiA, B eta C geneetarako bakterio mutanteak erabiltzea izan zen. Horrela, egiaztatu zen bakterioak erritmo zirkadianoa ezartzeko gai ez zirenean, ez zirela tenperatura baxuetara egokitzen, fotoperiodo laburrak izan arren.

Tenperatura baxuetara egokitzeko mekanismoa zelula mintzen jariakortasuna handitzean datza. Jariakortasun hori osatzen duten lipidoen asetasun mailaren araberakoa da. Ondo dakigunez, oliba olioa jariakorra da giro tenperaturan, gurina ez da hain jariakorra, eta hori olioaren koipe asegabeen ondorioz gertatzen da. Synechococcusen fotoperiodo laburrak programa genetiko bat aktibatzea eragiten du, lipido asegabeen sintesia eta zelula mintzetan sartzea barne hartzen dituena. Synechococcusen transkriptomaren azterlan baten erakutsi zuen 708 genek (guztizkoaren laurdenak) beren adierazpen mailak aldatzen dituztela fotoperiodoa murriztean. Hala ere, KaiABC mutanteetan, erritmo zirkadianoa ezartzeko gai ez direnetan, soilik 384 genek aldatzen dituzte beren adierazpen mailak egunak laburtzen direnean. Horrek erakusten du gene kopuru handi batek erritmo zirkadianoaren murrizketari erantzuten diola espezifikoki, fotosintesiaren bidez sinkronizatuta, lehen esan dugun bezala.

Ikerketak erakutsi zuen, halaber, tenperatura baxuetan (20 °C) kultibatzeak aldaketa moldagarriak eragiten dituela mintzen jariakortasunean, baina aldaketa horiek askoz ere nabarmenagoak dira fotoperiodoa laburtzen bada. Hau da, fotoperiodoaren neurketak benetan aurreratzen du hurbiltzen den urtaro hotza, eta bakterioak prestatzen ditu hari aurre egiteko. Etorkizunean argitu beharreko kontu bat da Synechococcusek nola transmititzen dien ondorengoei negua hurbiltzen ari den aurreikuspena.

Erreferentzia bibliografikoa:

Jabbur, Maria Luisa; Bratton, Benjamin P.; Johnson, Carl Hirschie (2024). Bacteria can anticipate the seasons: Photoperiodism in cyanobacteria. Science, 385, 1105-1111. DOI: 10.1126/science.ado8588

Egileaz:

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol Animalien Biologiako Katedraduna (erretiratua) da Malagako Unibertsitatean.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko urriaren 7an: Bacterias que preparan el invierno midiendo el fotoperiodo.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Fotoperiodoa neurtzearen bidez negua prestatzen duten bakterioak appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Olmos, Andoni Saez de Ibarra, Txomin Nieva, Iosu Aizpuru / Ikerlan

Trenbideek pisu garrantzitsua izango dute etorkizuneko garraioan. Izan ere, trenbideetako ibilgailuek energia gutxiago kontsumitzen dute bidaiariko kotxeek edo autobusek baino, eta ondorioz, eragile nagusi bilakatuko dira beharrezkoa den garraioaren deskarbonizazio bidean. Deskarbonizazio bidean, gainera, azken urteetan agertu diren trakzio-teknologia berriek ere lagundu dezakete. Trakzio-teknologiak trenari energia ematen dioten gailuak dira; adibidez, tradizionalki erabili izan diren diesel motorrak edo katenaria deritzon sistema (trenbideen gainetik instalatzen diren kableak). Azken urteetan, aldiz, litio-ioizko bateriak eta hidrogeno-pilak agertu dira merkatuan, eta horrek aukera berriak ireki ditu trenbidearen sektorean.

Gaur egungo gizartean trenbidea funtsezko garraio bat da, bidaiariak zein ondasunak mugitzeko. Gainera, trenen kutsadura maila baxua dela esan daiteke beste ibilgailu mota batzuekin alderatuta. Trenek eragiten duten kutsadura, gainera, asko murriztu daiteke haien trakzioa elektrikoa bada.

Irudia: bateriak eta hidrogeno-pilak garatu dira trakzio-teknologia tradizionalen arazoei aurre egiteko, baina muga teknikoak direla eta, gehienetan beste trakzio-teknologia batzuekin konbinatu behar dira. (Argazkia: urtimud.89. – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

XX. mendean zehar trenen elektrifikazio-prozesu orokor bat eraman zen aurrera mundu mailan, katenaria deritzon sistemari esker (trenbideen gainetik instalatzen diren kableak). Hala ere, prozesu honetan ezinezkoa izan da trenbide guztiak elektrifikatzea. Izan ere, sistema hauen kostu altua dela eta, katenariaren instalazioa ez da ekonomikoki bideragarria trafiko gutxi daukaten trenbideetan. Ondorioz, nahiz eta kutsagarriagoak izan, kasu hauetan trakzio-teknologia tradizionalak mantendu izan dira, diesela batez ere.

Trakzio-teknologia berritzaileak

Bateriak eta hidrogeno-pilak garatu dira trakzio-teknologia tradizionalen arazoei aurre egiteko, baina muga teknikoak direla eta, gehienetan beste trakzio-teknologia batzuekin konbinatu behar dira. Alde batetik, baterien dentsitate energetiko baxua dela eta, askotan ez dute gaitasunik trenen ibilbide guztirako beharrezkoa den energia emateko. Ondorioz, trakzio-teknologia tradizionalekin konbinatzen dira; oro har, diesel motorrekin. Bestetik, hidrogeno-pilek ez daukate behar den besteko gaitasun dinamikoa trenen trakzio-behar altu eta aldakorrei aurre egiteko, eta hori dela eta, normalean bateriekin konbinatzen dira.

Diesel motorra eta bateria, edo hidrogeno-pila eta bateria konbinatzen dituzten sistemak hibridoak deitzen dira. Zoritxarrez, beharrezkoak diren hibridazio hauek erronka tekniko eta ekonomiko handiak dakartzate. Erronka nagusi hauen artean nabarmentzekoak dira energiaren kudeaketa eta trakzio-elementuen dimentsionamendua.

Sistema hibridoek energiaren kudeaketa bat behar dute; izan ere, modu eraginkorrean banatu behar dira potentzia- eta energia-beharrak trakzio-elementuen artean. Adibidez, bateria modu dinamikoan erabiliz, posible da diesel motorra bere puntu eraginkorrenean aritzea modu konstantean, eta, hortaz, diesel-kontsumoa murriztea. Hala ere, erabilera honek ez luke eragin behar bateriaren degradazioa handitzea, alde batetik aurreztutako diesel-kostua bateriaren ordezkapenetan xahutuko litzateke eta. Oro har, energiaren kudeaketak elementuen arteko energia-fluxuak optimizatu behar ditu, erregai-kontsumoak minimizatuz, baina ibilgailuaren errendimendua eta elementuen degradazioa arriskuan jarri gabe.

Sistema hibridoetan trakzio-elementuen tamaina optimoa ere definitu behar da. Adibidez, trenak trakziorako 2000 kW behar baditu, posible da diesel motorra 1800 kW-koa izatea eta bateria 200 kW-koa; baina modu berean, posible da diesel motorra 200 kW-koa izatea eta bateria 1800 kW-koa. Existitzen diren konbinazio mugagabeen artean, irtenbide optimo bat aukeratu behar da. Tamainaren definizioak edukiaren, pisuaren eta kostuen arteko balantza aurkitzea eskatzen du, ziurtatuz trakzio-elementuek beharrezkoa den potentzia hainbat baldintzatan hornitu dezaketela, eta aldi berean, gaindimentsionamendura iritsi gabe. Dimentsionamendu optimo bat lortzeko, gainera, kontuan hartu behar da energia-kudeaketaren zeregina (bai eta alderantziz ere).

Trenaren trakzio-sistemaren diseinu eraginkorra

Erronka hauek gainditzea ezinbestekoa da etorkizuneko trenaren erabilera zabala bermatzeko. Normalean, energia-kudeaketarako estrategia eta dimentsionamendu optimoa ad-hoc definitzen dira trenbide espezifiko baten ezaugarri jakin batzuetarako; hau da, ibilbide edo testuinguru ekonomiko jakin baterako. Hala ere, prozesu hau luzea izan daiteke eta mugatua izaten da lortzen diren ondorioak zeharkakoak izateko ahalmena. Hori dela eta, CAFek eta Ikerlanek diseinu-metodologia holistiko bat garatu dute, zeinak ahalbidetzen duen testuinguru espezifikoaren ezaugarriek trenaren trakzio-sistemaren diseinuan duten inpaktua ebaluatzea. Metodologia honek tren baten trakzio-sistemaren diseinu-prozesua errazten du, eta murriztu egiten ditu kudeaketa-estrategia eta dimentsionamendu optimoak definitzeko beharrezkoak diren esfortzua eta denbora.

Garatutako metodologia bizitza-ziklo kostuaren analisi sakon batean oinarritzen da, eta hiru pauso nagusitan banatzen da:

• Lehen diseinu-analisi batean, bateria mota desberdinek eta energia-kudeaketarako estrategia desberdinek eragiten dituzten kostuak alderatzen dira. Alderaketa egokia izan dadin, trakzio-elementuen tamaina optimoa kalkulatzen da kasu bakoitzean.
• Bigarren eta hirugarren pausoetan prozesu bera errepikatzen da, testuinguru ekonomikoa eta ibilbideen ezaugarriak aldatuz, hurrenez hurren.

Metodologiaren funtsa simulazio-eredu bat da, zeina CAFek garatutako ITINER tresnan oinarritzen den. Simulazio-ereduaren emaitzek trenaren eta haren elementuen eskurapen-, operazio- eta mantentze-kostuak kalkulatzea ahalbidetzen dute; hau da, konparazio ekonomikoa egiteko beharrezkoak diren kontzeptuak kalkulatzea. Modelo ekonomikoa osatzeko, baterien eta hidrogeno-pilen degradazio-modeloak ere integratu dira. Modelo hauei esker, posible da iragartzea diseinu-aldaketa batek zenbat eragiten duen elementu hauen bizitza erabilgarrian.

Bi ikerketa kasu

Metodologia balioesteko helburuarekin, bi ikerketa kasu proposatu dira. Ikerketa kasu bakoitzean, aintzat hartu dira trakzio-teknologia konbinazio desberdinak dituzten ibilgailuak:

• Lehen ikerketa kasuan, diesel motorra eta bateria konbinatzen dituen trena aztertu da.
• Bigarren ikerketa kasuan, aldiz, hidrogeno-pila eta bateria konbinatzen dituen trena aztertu da.

Kasu bakoitzerako, trakzio-sistemaren diseinurako irizpide bilakatu daitezkeen konklusio garrantzitsuak lortu dira; hala nola zeintzuk diren bateria mota egokienak, edota zeintzuk diren kudeaketa-estrategia optimoenak. Adibidez, diesel motorra eta bateria konbinatzen dituen trenerako, ondorioztatu da litio eta titanato materialez egindako bateria mota dela aukera egokiena gaur egungo testuinguru ekonomikoan. Bateria mota hau LTO siglez ezaguna da, ingeleseko “Lithium Titanate Oxide” hitzetatik eratorria. Hala ere, irizpide hau alda daiteke dieselaren kostuak handitzen jarraitzen badu, izan ere, kasu horretan aukera hobeagoa bihurtzen dira beste materialekin egindako bateriak.

Artikulu honetan trenen diseinu optimorako metodologia bat aurkeztu da. Metodologia honek etorkizuneko trenbidea bultzatuko du, eta ondorioz, etorkizuneko garraioa ere. Izan ere, metodologia honek posible egiten du hidrogeno-pilak eta -bateriak trenetan modu eraginkor eta ekonomikoan integratzea. Horretarako, analisi sakon batean oinarritzen da metodologia, eta horren arabera ibilgailuaren trakzio-sistemarako irizpideak ematen ditu; hala nola, kudeaketa-estrategia egokiena eta bateria edo hidrogeno-pila mota eraginkorrenak. Oro har, metodologia lagungarri izan dakieke tren-fabrikatzaileei ibilgailuen diseinuari buruzko erabakiak azkarrago hartu ahal izateko. Hori oso garrantzitsua bihurtzen da proiektu berrien lizitazioak prestatzeko orduan, epeak oso estuak izaten baitira. Etorkizunari begira, eta landutako metodologiatik abiatuz, optimizazio-tresna automatiko bat garatu daiteke, zeinak testuinguru berri baten aurrean diseinu optimoarentzako irizpideak modu automatikoan lortuko lituzkeen.

Egileez:

Josu Olmos eta Andoni Saez-de-Ibarra Ikerlan (BRTA) Teknologi Zentroko Energia Biltegiratze eta Kudeaketa Alorreko ikertzaileak dira.

Txomin Nieva CAF Power and Automation zentroko Produktuaren Garapeneko Departamentuko ikertzailea da.

Iosu Aizpuru Mondragon Unibertsitateko Ingeniaritza Fakultateko Elektronika eta Konputazio Departamentuko ikertzailea da.

Zentroari buruz:

IKERLAN teknologia transferitzen eta enpresari balio lehiakorra ematen dion ikerketa-zentro teknologikoa da. Teknologia digital eta adimen artifizial, sistema elektroniko txertatuetan eta zibersegurtasuna eta energia eta mekatronikan espezializatua dago. Zientzia, Teknologia eta Berrikuntzaren Euskal Sareko (ZTBES) parte da, eta Basque Research and Technology Alliance (BRTA) aliantzako eta Mondragon Korporazioko kidea da.

Basque Research & Technology Alliance (BRTA) 17 zentro teknologiko eta ikerketa kooperatiboko zentroen aliantza bat da. Partzuergo honek Euskadiren etorkizuneko erronka sozioekonomiko globalei aurrea hartzen die, ikerketa eta garapen teknologikoaren bidez erantzuna emanez eta nazioartean proiektatuz. BRTAko zentroek ezagutza sortzen eta ezagutza hori euskal gizarteari eta industriari transferitzen laguntzen dute, berritzaileagoak eta lehiakorragoak izan daitezen. 

BRTA aliantzak Eusko Jaurlaritzaren, SPRIren eta Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Foru Aldundien babesa du, eta, gaurtik aurrera, BRTA osatzen duten zentroen artikuluak publikatuko dira Zientzia Kaieran euren ikerlanen berri emateko.

The post Bateriek eta hidrogeno-pilek bultzatuko dute etorkizuneko garraioa appeared first on Zientzia Kaiera.

En los últimos cuatro años, el rover Perseverance ha estado investigando la inmensa cuenca formada por el cráter Jezero buscando signos de la existencia de vida en el pasado remoto del planeta Marte, cuando este lugar era muy diferente y albergaba un profundo lago al que llegaban las aguas desde distintos ríos y en el que incluso existía un delta cuya forma todavía se intuye desde el espacio. Pero al comenzar su andadura, el rover descubrió que todas las rocas del fondo no eran sedimentarias -como uno podría esperar del fondo de un lago- sino que también había rocas ígneas, formadas a partir de un magma que se enfría.

Esta primera sorpresa ayudó a los científicos a confirmar la hipótesis de que el cráter Jezero no solo había sido transformado por la actividad del agua, sino que también existían otros procesos activos. Y es que, si el fondo del cráter estaba cubierto por materiales volcánicos, ¿de dónde procedían? Porque tampoco es que hubiese ningún volcán cercano… al menos en apariencia.

Pero en un nuevo estudio publicado por Cuevas-Quiñones et al. (2025) en Communications Earth & Enviroment parece haber encontrado un volcán que habría permanecido escondido a la vista de todos, aunque suene contradictorio. Este, en realidad, estaría en una montaña que aparece en el borde sureste del cráter Jezero y que oficialmente se denomina Jezero Mons.

En el centro de la imagen podemos ver el cráter que se encuentra sobre la cima de Jezero Mons, con una forma ovalada y una abertura. En la esquina inferior izquierda podemos observar también una parte del perfil del cráter Jezero, notable especialmente por su superficie más llana y suave que el terreno que le rodea. Imagen cortesía de NASA/JPL/ASU.

Desde el sitio de aterrizaje del Perseverance, Jezero Mons domina una buena parte del horizonte sureste gracias a sus dos kilómetros de altura. Durante años, los mapas creados a partir de los datos orbitales tomados por las distintas sondas clasificaban esta inmensa mole como parte de lo que llamamos basamento, la corteza antigua y completamente cubierta de cráteres que forma el borde del cráter y sobre el que este fue excavado.

Pero la forma y el tamaño de este “monte” ya había levantado anteriormente la suspicacia de algunos científicos, pero se necesitaban más datos para confirmar que podríamos estar ante algo más que un simple relieve. Para ello, en esta investigación se han ayudado de los datos tomados por misiones anteriores para poder comprender mejor a este sospechoso. Pero, ¿qué pistas han encontrado en estos datos? Os las desgrano una a una.

El primer aspecto en el que se fijaron es la morfometría -término bajo el que se esconde el estudio de la forma de la montaña. Jezero Mons es una estructura prácticamente cónica con unos 21 kilómetros de diámetro y con un cráter desfigurado -poco circular en este caso, y con una abertura- en su cima. No solo se quedaron aquí, sino que aprovecharon para medir las pendientes de las laderas, la proporción entre su anchura y la altura y el tamaño del cráter de su cima con relación a la base para poder comparar edificios volcánicos en la Tierra y en Marte.

Los resultados fueron apabullantes. Jezero Mons se ajustaba a la perfección al perfil de otros volcanes compuestos -o estratovolcanes- marcianos como Zephyria Tholus y Apollinarus Tholus y también es muy parecido al del monte Sidley, un gran pico volcánico -bueno, de hecho el volcán más alto- de nuestra Antártida terrestre.

Pero en lo que desde luego no se parece en nada es a los volcanes en escudo, con sus bases muy anchas y sus suaves laderas -como Mauna Loa, en Hawái- y que dominan el espectro volcánico de Marte, ni tampoco se parece a un cráter en pedestal -esos cráteres “formados” sobre una meseta elevada-. Así que parece que su forma dice a gritos la palabra estratovolcán, esos que en nuestro planeta pueden dar lugar a violentas erupciones volcánicas.

En esta imagen podemos ver perfectamente el perfil de Jezero Mons visto desde la posición del Perseverance en los primeros 100 días de su misión. Es llamativo como ocupa la mayor parte del horizonte, ya que no solo es una forma prominente, sino que se encuentra elevado por estar situado sobre las tierras altas de Marte, mientras que el Perseverance está en el interior de un cráter excavado sobre estas. Imagen cortesía de NASA/JPL/NASA/ASU/MSSS.

La segunda pista en la que se han fijado los científicos es en sus propiedades “térmicas”. Y me explico: Usando los datos del instrumento THEMIS de la sonda Mars Odyssey han medido lo que conocemos como inercia térmica, la capacidad de los materiales para retener el calor. El basamento rocoso de Marte, sólido y denso, se calienta de día y sigue caliente durante la noche marciana, dando valores de inercia térmica altos. En contraste, los materiales sueltos y de grano fino como pueden ser la arena o la ceniza volcánica no son buenos conductores, de tal forma que se calientan y enfrían muy rápidamente, lo que da como resultado valores bajos de inercia térmica.

La superficie de Jezero Mons tiene una inercia térmica baja muy característica. Esto sugiere que no está formada por coladas de lava sólidas y endurecidas, sino que está cubierta por una potente capa de materiales finos y poco consolidados, un detalle que es una señal perfecta de depósitos de ceniza formados a partir de erupciones explosivas.

La tercera y última pista sobre la que se apoya este descubrimiento es la mineralogía. Gracias al instrumento CRISM de la Mars Reconaissance Orbiter, se pueden distinguir minerales por como reflejan la luz -al fin y al cabo es un espectrómetro- permitiendo a los científicos crear un mapa de la composición química de la montaña. Y han descubierto que sus laderas son ricas en piroxenos, un mineral que es uno de los más habituales en las rocas volcánicas de tonos oscuros que cubren la superficie de Marte.

Y, además, se han encontrado también minerales de alteración alrededor del cráter de la cima. Los investigadores han hallado arcillas e incluso un área con sílice opalino (sílice hidratada). Estos minerales no serían productos volcánicos primarios, sino que se forman cuando los gases volcánicos, el agua y la roca caliente interactúan entre sí.

De hecho, su presencia sugiere la existencia en el pasado de actividad hidrotermal, con quizás aguas termales y fumarolas sobre la cima. Estos ambientes están considerados hoy día como objetivos primordiales en la búsqueda de vida, ya que nos aportan unos ingredientes importantes para el desarrollo de esta: agua, energía, y nutrientes.

Si ya de por sí estas tres pistas parecen apuntar claramente al origen volcánico de Jezero Mons, todavía queda quizás una de las evidencias más fuertes: una relación física entre el fondo del cráter y el volcán. Las imágenes de alta resolución muestran varios depósitos amplios con formas lobuladas que parecen fluir desde el flanco noroeste de la montaña y desparramarse sobre la llanura que forma el fondo del cráter.

Detalle del cráter de la cima de Jezero Mons. Si nos fijamos, el número de cráteres de impacto que hay sobre este es excepcionalmente bajo si lo comparamos con los terrenos circundantes, lo que quiere decir que probablemente su formación es más reciente o que al menos su superficie ha sido renovada por otros procesos… como puede ser el vulcanismo. Imagen cortesía de NASA/JPL/Universidad de Arizona.

Estos depósitos se superponen sobre el terreno fracturado y antiguo del fondo del cráter y tienen un aspecto de debris flows, o flujos de derrubios en castellano. Bajo este nombre se esconden procesos en los que masas de tierra empapadas en agua y fragmentos de roca fluyen ladera abajo, pero también podrían ser la señal de flujos piroclásticos -corrientes de gas y materiales volcánicos a altas temperaturas- que descienden por las laderas de los volcanes durante una erupción explosiva.

Esta conexión física da un sentido a cómo podrían haber llegado los materiales volcánicos al centro del cráter Jezero. Y es que este volcán no sería simplemente una montaña lejana, sino que era un proceso activo capaz de depositar grandes cantidades de ceniza y otros materiales a la cuenca del lago que albergó antaño el cráter.

Identificar Jezero Mons como un volcán no solo nos ayuda a resolver un enigma geológico, sino que aporta una visión totalmente diferente a como era el ambiente en este lugar. No era solo un lago tranquilo, era un paisaje cambiante en el que la actividad volcánica podría enriquecer el agua con minerales y calor, haciéndolo más adecuado para el desarrollo de la vida.

Pero hay todavía una ramificación más para este estudio y que entronca con la misión del Perseverance: El rover está recogiendo muestras que en algún momento vendrán a nuestro planeta -aún no sabemos cuándo-, pero si algunas de estas están directamente relacionadas con Jezero Mons, su valor científico se dispara: Son muestras de un volcán marciano concreto.

Y es que ese detalle nos permitiría datar con precisión cuál es su edad gracias a las técnicas de datación radiométrica, pero, además, también contemporizar mejor los materiales que vemos en el fondo del cráter Jezero y a calibrar nuestras escalas de edad de la superficie de Marte que actualmente dependen de contar cráteres, ya que no hemos podido traer muestras todavía a la Tierra.

¿Qué más sorpresas nos deparará la misión del Perseverance? La verdad es que no lo sabemos, pero, por si acaso, mantengamos los ojos bien abiertos… Marte siempre está dispuesto a sorprendernos incluso a plena luz del día.

Bibliografía:

Cuevas-Quiñones, S. C., Wray, J. J., Rivera-Hernández, F., & Adler, J. B. (2025). Evidence for a composite volcano on the rim of Jezero crater on Mars. Communications Earth & Environment, 6(1), 340. doi: 10.1038/s43247-025-02329-7

 

Sobre el autor: Nahúm Méndez Chazarra es geólogo planetario y divulgador científico.

El artículo Un volcán escondido… a la vista de todos se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Kalkulu kuantikoak estimazio sofistikatuak diren arren, 1931n, Hans Bethek zehaztasunez aurreikusi zuen partikula-kate baten portaera, eta susmo horrek ondorio nabarmenak izan zituen.

1982an, bazirudien fisikari kuantikoak materiaren sekretu guztiak ebaztear zeudela. Walter Gordon ikertzaile alemaniarrak unibertsoko atomo sinpleenari, hidrogeno atomoari, mekanika kuantikoaren teoria emergentea aplikatu zion, eta nola jokatzen zuen deskubritu zuen. Horren ondoren atomo guztiak menderatuko zituela zirudien.

1. irudia: Hans Bethe aitzindaria izan zen metodo horren esparruan, eta metodo horri esker, izarrak lerrokatzen direnean, fisikariek erraz uler dezakete edozein partikula kuantikoren portaera kolektiboa. (Ilustrazioa: Salme jauna/Quanta Magazine)

Baina ez zen horrela izan. Partikula kuantikoek elkarri eragiten diotenean, aukerak gurutzatu egiten dira eta fisikariak ez dira etorkizuna aurreikusteko gai. Erantzun zehatzak bilatzeko bidean, hidrogeno atomoaren elektroi bakoitiak bideari hasiera eta amaiera eman zion; helio atomoaren bi elektroiek Gordonen planteamendua porrotera eraman zuten, oso zehatza bazen ere. Gaur egun ere fisikariek muga horri aurre egin behar diote. Aurreikuspen kuantiko ia guztiak gutxi gorabeherakoak dira.

Hala ere, Gordonek aurreikuspena asmatu eta hiru urtera, Hans Bethe aberkideak arazo hori konpontzeko modu harrigarri bat aurkitu zuen. Betheren ansatz-a (“abiapuntu”, alemanez) gai zen edozein partikula kuantikoren portaera behar bezala antzemateko, elektroi bakar batetik hasi eta izotz kapa bateko elektroi zenbatezinetara arte. Hala ere, aparteko botere horrek mugak ere baditu, eta hamarkadak beharko genituzke horiek ulertzeko.

Betheren ansatzak ikertzaile belaunaldi ugari liluratu ditu. Hori aztertzen ari zen Richard Feynman fisikari teorialari entzutetsua 1980ko hamarkadan, hil zenean. Gaur egun fisikaren arlo gutxitan ez du eragin Bethek duela ehun urte baino gehiago izandako ideiak.

“Ideia horren garrantzia areagotu egin da gaur egunera arte”, azaldu du Kopenhageko Niels Bohr institutuko Charlotte Kristjansen irakasleak.

Imanak kate batean

1930eko hamarkadaren hasieran, Bethe mekanika kuantikoa erabiltzen saiatu zen metala nola magnetizatzen zen ulertzeko. Baina metal zati batek hidrogeno atomo batek baino partikula gehiago dauzka; hortaz, ezin ziren tresna kuantiko estandarrak erabili imana zehatz-mehatz ulertzeko. Are konplexuagoa zen sistema kuantiko bati heltzeko beste modu bat behar zuen.

Bethek iman modelo sinplifikatuago bat erabili zuen: spin kateak; hots, atomo lerro bakar bat, non atomo bakoitzak goialdea edo behealdea erakusten duen, berezko iman txiki-txiki bat izango balitz bezala. Ipar polo guztiak gora begira egongo balira, adibidez, katea magnetizatuko litzateke. Beren helburua zen atomo guztiak posizio horretara biratzeko beharrezko energia kalkulatzea. Hasiera batean, hori lortzeko atomo bakoitzaren erregistroa izan behar zuen. Egundoko lana zen, eta hurbilketak zein lasterbideak behar zituen kalkulua errazteko, horrek zehaztugabetasunak sortzen zituen arren.

Spin kateak oinarri hartu zuen Felix Bloch-ek 1930ean egindako lan aitzindaria. Blochek alde batera utzi zituen banakako atomoak eta horien elkarreragin ugariak, eta elkarreragin horietatik sortzen zen mugimendu kolektiboan zentratu zen.

https://zientziakaiera.eus/app/uploads/2025/06/20250618_093608_Exportar.mp4 Mark Belan/Quanta Magazine

Spin kate batean, mugimendu horiek estadioetan ikusten diren uhinen antzekoak dira. Atomo bati buelta emanez gero, ondokoek ere buelta emango dute, bai eta haien ondokoek ere. Uhin horiek oso konplikatuak izaten jarraitzen dute: bi uhinek partikula ibilbide bera egiten dutenean, edozein partikulak eman diezaioke buelta beste partikula bati, eta horrek kaosa sortzen du. Blochen teoriak desordena hori debekatzen zuen; izan ere, aurreikusi zuen atomo bakoitzak soilik ondokoari buelta eman ziezaiokeela. Ondoren, aurreikusi zuen horren ondoriozko uhinek beti emaro egingo zutela talka, batak bestea igarota, ahalik eta eragin txikienarekin. Uste horrek gauzak maneiatu ahal izateko behar bezain ordenatuta mantentzen zituen.

2. irudia: Hans Bethe fisikaria bere zehaztasunagatik ezaguna zen, eta Blochen lana hartu zuen oinarri sistema kuantiko konplexu jakin batzuen portaera zehaztasunez antzemateko modu bat garatzeko. (Argazkia: Keystone Press – Los Alamos National Laboratory. Iturria: Quanta Magazine)

Bere intuizioak ia konpondu zuen arazoa, baina ez zuen kontuan hartu oinarrizkoa zen xehetasun matematiko bat. “Arkotangenteekin edo logaritmoekin hain alferra izan ez balitz, Blochen ansatz-a izenez ezagutuko genuke”, baieztatu du Amsterdameko Unibertsitateko irakasle Jean-Sébastien Caux-ek.

Bethe konturatu zen bazegoela bigarren aukera bat bi uhin batera existitzeko: elkar erakarri zezaketen, elkarrekin bidaiatzeko. Hortaz, Bethek spin kateak egin zezakeen guztia jaso zuen. Bi mugimendu kolektibo horiek kontuan hartuta (talka leunak eta bikoteka egindako bidaiak), katearen balizko kokapen bakoitzerako energia zehatza kalkulatu ahal izan zuen.

Bethek teoria kuantiko perfektua aurkitu zuen, edozein partikula kopururekin funtzionatzen baitzuen. Hala ere, ez zuen inoiz erabili mundu errealeko imanak azaltzeko. Kateekin funtzionatzen zuen arren, ez zuen atomoekin funtzionatzen, Bethek imajinatu bezala; hala ere, beste gauza batzuetarako zuen balioa aurrerago erakutsiko zuen.

Perfekzio kuantikoaren erroak

Hurrengo urteetan Hitlerrek boterea eskuratu zuenean, Bethek Alemaniatik ihes egin eta Estatu Batuetara joan zen. Bertan Manhattan Proiektuaren liderra izan zen. Gerra amaitu ostean fisika ikasten jarraitu zuen, baina inoiz ez zen bere ansatz-era bueltatu.

Beste batzuek aurkitu zuten zein puntutaraino funtzionatzen zuen Betheren ansatz-ak. Akatsak zituzten spin kateekin zein modu ez-magnetikoan elkarri eragiten dioten partikula kateekin funtzionatu zuen; hala ere, hasiera batean Bethe motibatu zuten mundu errealeko atomo blokeekin ez zuen funtzionatzen. 1960ko hamarkadan, berriz, teorialariek izotz xafla mehe batzuetan aplikatu zuten (partikula kuantiko zenbatezinak zituen beste sistema bat), eta orduan aurkitu zuten zergatia.

Izotza tenperatura harrigarrian hoztean, ikertzaileek misterio bat argitu zuten: izotzak bero guztia galtzean, molekulak finkatu eta kristal ezin hobe eta paregabea sortzea espero zuten. Aitzitik, desordena bitxi bat aurkitu zuten; bazirudien molekulek antolaketa desberdinak izan zitzaketela, esperimentu batetik bestera modu sotilean aldatzen zirenak.

Teorialariek ikusi zuten izoztutako geruzetan ere lerro batean zehar bidaiatzen zuten uhinak zeudela. Geruza bakoitzak errepikatutako H2O molekulez osatutako kristal perfektua osatzen zuen. Molekula bakoitzak sei konfigurazio desberdin zituen, pixelen moduan: gorriak, berdeak, urdinak, horiak, laranjak edo moreak izan daitezke. Ikertzaileek izotza hozten zuten bakoitzean, kolore anitzeko irudi bat lortzen zuten. Baina zoramen horren baitan metodo bat zegoen. Teorialariek irudia deskonposatu zuten; goialdetik hasi eta lerroz lerro. Pixel kate bakoitza film baten fotograma baten antzera tratatu zuten, eta filma erreproduzitzean uhinak ikusi zituzten. Pixel berde batek lerroa eskuinera ondulatzen zuen (oso eredu sinplista bada ere). Uhin horiek talka emeki egiten zuten, forma mantenduz, Betheren spin katean gertatu bezala.

Hortaz, Betheren ansatz-ari esker, fisikariek zehaztasunez kalkulatu zezaketen patroi horiek esperimentu batean neurtzeko probabilitatea. Beste teoria kuantiko perfektu bat zen.

3. irudia: Felix Bloch fisikariak Betheren ansatz-i bezala ezagutu zen fisikaren zati handi bat garatu zuen. (Jabari publikoko argazkia. Iturria: Quanta Magazine)

1970eko hamarkadaren hasieran Rodney Baxter fisikari australiarrak esan bezala, leuntasun eta geometria hori zen Betheren ansatz-aren boterearen oinarria. Sistema askok unea eta energia mantentzen dituzte, talka bortitzetan ere bai. Alabaina, izotz geruzetako talken leuntasunari esker kopuru handiagoak mantentzen ziren. Unea eta energia kontserbazio legeen zerrenda amaiezin baten hasierako legeak besterik ez ziren. Lege horiek oinarri hartuta, Baxterrek azaldu zuen zein ziren Betheren ansatz-ak ebatzi zitzakeen arazoak. Sistema batek kate batean emeki talka egiten zuten uhin batzuk bazituen, unez une edo lerroz lerro izan, kontserbazio lege ugariek otzanduko zuten.

Kasu horietan, “istorio osoa daukagu, A-tik hasi eta Z-raino. Mikroskopikotik abiatu eta gainerako guztia ikusten dugu”, azaldu du Cauxek.

Feynmanen azken enigma

Ulermen sakonago horretatik abiatuta, fisikariek Betheren ansatz-a erabiltzen jarraitu zuten, beste modu batera. Hura hil ondoren, Feynmanen arbelari egindako argazki batean honako hau irakur zitekeen: “Sortu ezin dudana ez dut ulertzen”; horren ondoan “ikasteko” izenburuarekin zerrenda bat zegoen, eta zerrenda horren hasieran Betheren ansatz-a zegoen.

Bere azken hilabeteetan Feynmanek “amets anbiziotsu bat” aipatu zuen: Betheren ansatz-a erabiltzea energia handiko partikulen arteko talkak ulertzeko, fisikariek hurbilketa zailen bidez aurreikusten baitzituzten. Bata bestearen ondoan askotan oso azkar ematen ziren bi patroi aipatu zituen, autobide bateko kontrako erreietako autoak balira bezala. Zuzeneko kontaktua egin beharrean, bizitza laburreko partikulak trukatzen dituzte. Truke horrek hurbildu edo urrundu egiten ditu, baina ez dio abiadurari eragiten. Aldaketa garrantzitsuak une batetik bestera gertatzen dira lerro batean, spin kate baten antzera.

Feynman minbiziaren ondorioz hil zen ideia hori garatzeko aukera izan aurretik; hala ere, beste batzuek lotu zituzten puzzlearen piezak. Ludvig Faddeevek, fisikari errusiarrak eta Betheren ansatz-aren maisuak, 1994an Stony Brookeko Unibertsitatean hitzaldi bat eman zuenean, arbelean bere artikuluetako batetik ateratako formula bat idatzi zuen. Bertan, sistema zehatz bat agertzen zen, eta portaera Betheren ansatz-a erabilita kalkulatu zitekeen. Partikuleb fisikari Gregory Korchemsky publikoan zegoen, eta beste testuinguru batetik ezagutu zuen berehala. David Gross eta Frank Wilczek Nobel saridunek formula bera erabili zuten 1970eko hamarkadan protoi bat “irekitzen” zuten partikula energetikoak deskribatzeko.

Batera lanean ari zirela, Faddeevek eta Korchemskyk deskubritu zuten Betheren ansatz-a energia handiko partikulen arteko talkan aplikatzen zela, eta, beraz, Feynmanen ametsa bete zuten. Gross eta Wilczek antzeman zuten hori, zehaztasunez kalkulatu zuten. Betheren ansatz-ak erabilera gehiago izan ditu geroztik, hala nola grabitate kuantikoko jostailuzko eredu perfektuetan.

Partikula askoko gure munduan, gainerako guztiaren gaineko horren ondorioek, askotan, teorialariak gainditzen dituzte. Hala ere, Betheren usteak aukera eman zien fisikariei sistema kuantiko jakin batzuk beren osotasunean ulertzeko. Hurrengo mendean zehar, fisikariek ideia hori findu zuten, eta, izarrak lerrokatzen direnean, bestela ezagutezina izango litzatekeena zehaztasunez iragartzeko aukera ematen die.  Eta izar horiek batzuetan lerrokatzen direla ikustean liluratuta gelditu dira, horrek izotzari, protoiei, zulo beltzei eta abarrei buruzko aurreikuspenak egitea ahalbidetzen baitu.

“Betheren ansatz metodoak toki askotan agertzen dira”, adierazi du Pedro Vieirak, Waterlooko Fisika Teorikoko Perimeter Insitutuko irakasleak. “Badirudi naturak gauza ederrak balioesten dituela”.

Jatorrizko artikulua:

Matt von Hippel (2025). How Hans Bethe Stumbled Upon Perfect Quantum Theories, Quanta Magazine, 2025eko otsailaren 12a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Nola aurkitu zituen Hans Bethe-k teoria kuantiko perfektuak? appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Los satélites de NASA podrían detectar cambios en la vegetación desde el espacio antes de la erupción de un volcán. Imagen: Jeff Schmaltz / MODIS / NASA

 

El diez por ciento de la población mundial vive en zonas susceptibles a peligros volcánicos. Sin ir más lejos, yo mismo escribo estas letras a la sombra del gran pico Teide, desde una isla que alberga más de un centenar de conos volcánicos. Aquellos que viven bajo sus laderas se enfrentan a rocas expulsadas, toneladas de polvo y material magmático, gases tóxicos e inflamables, nubes de ceniza, terremotos, deslizamientos de tierra e incluso tsunamis provocados por esa actividad. Afortunadamente, la ciencia ha avanzado de manera notable en las últimas décadas desarrollando conocimiento y tecnologías que hacen posible la detección e interpretación de las señales precursoras que anticipan una erupción. Un buen ejemplo de esta ciencia predictiva lo encontramos en la erupción de la isla de la Palma en 2021 que permitió minimizar el número de víctimas gracias a la alerta temprana de los vulcanólogos. Sin embargo, debemos reconocerlo, es un campo científico que está dando sus primeros pasos, aún estamos en pañales y cualquier ayuda que obtengamos será bienvenida.

Los fenómenos naturales no surgen de la nada, siempre existe un proceso de efectos y consecuencias que desencadenan una reacción. En la mayoría de los volcanes la erupción se produce «cuando el depósito en el que se almacena el magma alcanza una presión determinada y rompe, produciendo cambios de forma y/o terremotos, por lo que su vigilancia, permite en ocasiones, realizar pronósticos a corto plazo sobre una posible erupción». En los centros de investigación y seguimiento los vulcanólogos trabajan atentos a cualquier cambio que apunte al inicio de la actividad y a una posible erupción a corto o medio plazo. Esos indicadores incluyen «actividad sísmica, cambios en la altura del terreno y, especialmente, emisiones de gases como el dióxido de azufre o el dióxido de carbono».

Los compuestos de azufre son algo más fáciles de detectar desde el espacio, utilizando satélites en órbita, mientras que las emisiones de dióxido de carbono son mucho más difíciles de registrar y, a menudo, es necesario desplazarse en persona hasta el volcán con equipos de detección, con el riesgo que esto implica. Poder detectar con precisión emisiones de CO2 sería un paso en la dirección adecuada ya que el dióxido de carbono precede a la emisión de su homólogo sulfúrico y constituye uno de los primeros indicios de que el volcán está activo.

«Los volcanes emiten mucho dióxido de carbono», explica el vulcanólogo Robert Bogue en la web de NASA, «pero la cantidad de dióxido de carbono que ya hay presente en la atmósfera suele ser tan alta que a menudo resulta difícil medir específicamente el dióxido de carbono volcánico. Las grandes erupciones pueden expulsar suficiente dióxido de carbono como para registrarlas desde el espacio, con sensores como el Observatorio Orbital de Carbono 2 de la NASA, pero la detección de estas señales de alerta mucho más tenues resulta muy complicada. Un volcán que emita una modesta cantidad de dióxido de carbono que podrían presagiar una erupción no aparecerá en las imágenes satelitales».

 

El magma ascendente calienta una poza de agua en Costa Rica, cerca del volcán rincón de la Vieja y libera dióxido de carbono indicando un aumento de su actividad. Foto: Alessandra Baltodano / Universidad Chapman / NASA

 

Sin embargo, hace solo unos días la agencia espacial NASA ha publicado un artículo en su web oficial en el que descubrimos una ayuda inesperada para registrar esas emisiones de CO2: los árboles se vuelven más verdes, y eso sí que se puede detectar desde el espacio.

Conforme el magma volcánico asciende, liberando dióxido de carbono hacia la superficie, los árboles que absorben ese CO2 adquieren un color verde más intenso. Estos cambios en la tonalidad son visibles en imágenes de satélites, instrumentos meteorológicos y vehículos aerotransportados. «La detección remota del enverdecimiento de la vegetación por dióxido de carbono proporciona a los científicos otra herramienta que, sumada a las ondas sísmicas y los cambios en la altura del suelo, nos ofrecen una idea más clara de lo que está ocurriendo bajo el volcán».

En la actualidad contamos con numerosos satélites que podrían servir para realizar este tipo de análisis, el Landsat 8,el satélite Terra, el Sentinel-2 y otras sondas de observación terrestre y meteorológica a las que se pueden sumar proyectos aerotransportados como el Experimento Unificado de Validación Aérea: Tierra-Océano.

Los proyectos que ya se están llevando a cabo en este sentido cuentan con un añadido extra y sirven como experimentos multidisciplinares en los que, además de en la vulcanología podrían ser de utilidad en ecología y estudio de las consecuencias del calentamiento global.  «Será muy interesante estudiar no solo la respuesta de los árboles al dióxido de carbono volcánico como alerta temprana de una erupción, sino también su capacidad de absorción, como una ventana al futuro de la Tierra cuando todos los árboles del planeta estén expuestos a altos niveles de dióxido de carbono».

Por supuesto esta señal natural en el color de los árboles tiene sus limitaciones, por ejemplo en volcanes donde la vegetación a su alrededor es escasa o inexistente. «Ninguna de las señales que utilizamos actualmente es la gran solución y monitorear los efectos del dióxido de carbono volcánico en los árboles tampoco será la panacea. Pero sí podría ser un punto de inflexión».

Referencias científicas y más información:

James Riordon «NASA Satellite Images Could Provide Early Volcano Warnings» NASA’s Earth Science News Team (2025)

Sascha Pare «The closer a volcano is to erupting, the greener the trees around it look from space» Live Science (2025)

Sobre el autor: Javier «Irreductible» Peláez es escritor y comunicador científico multimedia. Es ganador de tres premios Bitácoras, un premio Prisma a la mejor web de divulgación científica y un Premio Ondas al mejor programa de radio digital.

 

El artículo Los árboles pueden ayudarnos a predecir erupciones volcánicas se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Susanne Jutzeler, suju-foto – Iturria: PexelsKlima-aldaketa

Alcaláko Unibertsitateak eta Euskal Herriko Unibertsitateak egindako azterlan batek erakutsi du klima-aldaketak zuhaitzen hazkundea sinkronizatzen duela, banakoen arteko diferentziak murriztuz. Zuhaitz tamaina homogeneoa duten basoak klima-aldaketarekiko zaurgarriagoak dira. Pago motzen basoek, aldiz, erresilientzia handiagoa erakusten dute, egitura anitza dutelako. Azterketak azpimarratu du basoen egitura-aniztasuna funtsezkoa dela karbono bahiketa eta bioaniztasuna indartzeko. Ikerketa Forest Ecology and Management aldizkarian argitaratu dute. Ikerketaren nondik norakoak Zientzia Kaieran.

Medikuntza

Londresko King’s Collegen garatutako milioika nanoorratz dituen txaplatari esker, biopsia tradizionalen ordez, minbizia, alzheimerra eta bestelako gaitzak azkarrago, errazago eta seguruago diagnostikatu daitezke. Nanoorratzek ehuna kaltetu gabe ateratzen dituzte konposatuak, eta masa-espektrometria eta adimen artifizialaren bidez aztertzen dira. Gainera, metodoak gaixotasunen bilakaera monitorizatzeko aukera ematen du, adibidez, garuneko kirurgietan, diagnostiko azkarra ahalbidetuz. Oraingoz, saguetan eta giza zelulen kultiboetan probatu dute. Nature Nanotechnology aldizkarian argitaratu dute ikerketa. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

Osasuna

Heste-mikrobiota funtsezkoa da osasunerako, eta haren oreka haustea —disbiosia— lotuta dago sindrome metabolikoarekin (obesitatea, diabetesa, dislipemiak…). Probiotikoek eta postbiotikoek mikrobiota orekatzen dute, heste-hesiaren funtzioa hobetzen dute eta hantura murrizten dute. Probiotikoek bakterio onuragarriak ematen dituzte, eta postbiotikoek, bakterio horien metabolito edo osagai inaktiboak. Biak baliagarriak dira sindrome metabolikoa prebenitu edo tratatzeko, nahiz eta gehiago ikertu behar diren ekintza-mekanismoak eta dosiak zehazteko. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran.

Zoologia

Ikerketa baten arabera, sarraskijale ornodunen % 36 arriskuan daude, batez ere kate trofikoaren gorengo mailakoak, hala nola punta zuriko marrazo ozeanikoa. Espezie hauek hildako animalien gorpuak kentzen dituzte, gaitzak prebenituz eta ekosistemei eutsiz, baina populazioen galera giza osasunerako arriskutsua izan daiteke. Aitzitik, karraskariak bezalako sarraskijale txikiak ugaritzen ari dira, eta ikertzaileek diote horiek gaitzak zabaltzeko arriskua handitu dezaketela. Horren aurrean, Osasun Bakarra estrategiaren balioa goraipatu dute. Xehetasunak Elhuyar aldizkaria.

Botanika

Nahiz eta lore zintzoek hazi gehiago ekoitzi, landare gezurtiek polinizatzaile gehiago erakartzen dituzte, eta haien genotipoa da populazioan nagusi New Phytologist aldizkarian argitaratutako ikerketa batek ondorioztatu duen bezala. Horretarako Mexikoko T. velutina landarearen 1.098 lore eta 45 genotipo aztertu dira. Honek iradokitzen du zintzotasuna genetikoa eta heredagarria dela, baina gezurti izateak abantaila ebolutiboak izan ditzakeela energia aurrezteko edo polinizatzaile kopuru handia izatearen ondorioz. Horrela, landareen seinale gezurtiak ebolutiboan mantendu daitezke hainbat presio selektiboren eraginez. Datu guztiak Zientzia Kaieran.

Geologia

Blanca Martínez UPV/EHUko Geologian doktoreak Gasteizko Miguel de Unamuno Institutuko ikasleen “Zergatik dira naturan elementu batzuk beste batzuk baino ezohikoagoak?” galderari erantzuna ematen dio Zientzia Kaieran. Azaldu duenez, elementu kimikoen banaketa geologiaren bidez ulertzen da: eguzki-sistemaren sorreran, elementu arinak urrunago kokatu ziren eta astunak, Lurrean. Grabitateak dentsoenak nukleora eraman zituen, eta prozesu geologikoek elementuak birbanatu edo aldatu egiten dituzte. Lur arraroak ez dira hain urriak, baina zailak dira ustiatzeko, eta horregatik dira baliotsuak.

Biologia

Helen Battle Kanadako ikertzaile aitzindaria izan zen itsas biologiaren eta iktiologiaren alorrean. Itsas Biologiako doktoretza eskuratu zuen lehen emakume kanadarra izan zen eta arrainen enbriologiaren inguruan ikerketa garrantzitsuak egin zituen. Laborategiko teknikak itsas organismoen azterketan aplikatu zituen lehenetarikoa izan zen. Emakumeen zientzian parte hartzea sustatu zuen, eta hainbat sari eta aintzatespen jaso zituen. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Ingururmena

AEBko ikerketa baten arabera, plastikozko poltsei politika murriztaileak ezartzeak kostaldeko kutsadura % 25-47 gutxitzen du. Science aldizkarian argitaratutako azterketak 2007-2023 artean ezarritako 600 neurri baino gehiago eta milaka garbiketa datu bildu ditu. Estatu-mailako politikak udal-politikak baino eraginkorragoak direla ikusi dute, eta tasak debekuak baino hobeak izan daitezke. Hala ere, plastikoen kutsadura goraka doa oraindik, eta ikertzaileek ikuspegi zabalagoak eta koordinatuagoak hartzea mundu osoan eskatu dituzte 2025eko NBEren akordioaren harira. Ikerketaren nondik norakoak Elhuyar aldizkarian.

Izaskun Aseginolaza Euskal Herriko Unibertsitateko arkitekto eta ikertzaileak hirigintzak osasunean duen eragina aztertu du. Azaldu duen bezala, berdeguneek eta irisgarritasun oneko espazio publikoek osasuna hobetzen dute eta autoaren menpekotasunak kalte egiten dio ongizateari. Industria Iraultzatik aurrera sortutako hiri ereduek jende pilaketa, kutsadura eta sedentarismoa ekarri dituzte. Etorkizunerako, jarduera ekonomikoak eta etxebizitzak hurbildu behar direla dio, garraio publikoa eta oinezkoen mugikortasuna sustatzeko, eta landa-hiri arteko oreka bultzatu behar dela nabarmendu du. Itsaso Jauregi kazetariak egin dio elkarrizketa Berrian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #537 appeared first on Zientzia Kaiera.