Zientzia Kaiera

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Bullyingak osasun mentalean eragina izan dezakeela sumatzen zen, baina orain zenbakitan zehazten hasi da. Bullying and mental health, Martha R. Villabona.

Lege kuantikoak betetzen dituzten partikulak aztertu nahi badira, baina hauek abiadura erlatibistetan mugitzen badira, kuantika eta erlatibitatea batu behar dira. Quantum and relativistic effects unified in electron spin-lattice interactions

Big Bangean pentsatzen baduzu, jabetzen zara, kontzienteki esan ez arren, lehen ez zegoela ezer, ezta hutsik ere, ezta lehenaldi bat ere, eta dena (espazioa, denbora, erradiazioa eta materia) harekin batera hasi zela. Eta esaten badizut Big Banga zulo beltz batean hasi zela, nola geratzen zara? Zenbakiak bat baitatoz eta esperimentalki egiaztagarria izan daiteke. Enrique Gaztañaga Big Bang may have taken place inside a black hole, lanean, aspaldian irakurri duzun gauzarik harrigarriena.

Material batean supereroankortasuna eta karga-dentsitateko uhinak batera gertatzen direnean, aurreikus dezakegunaren kontra, ondorioztatu behar dugu supereroankortasuna egiturazko desordena duen material batean egon daitekeela. DIPCko jendeak bereak egiten ditu A clash of quantum states in the mosaic phase of a transition metal dichalcogenide

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #551 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ariketa fisikoa egitea osasungarria dela esaten digute behin eta berriro. Fisikoa bakarrik ez, buruari eragitea ere onuragarria da. Nagiak atera eta aurten ere, hamar urte betetzen dituen ohiturarekin jarraituz, udako oporretan egiteko ostiralero matematika-ariketa bat izango duzue. Javier Duoandikoetxea matematikariak guztira sei ariketa aukeratu ditu Zientzia Kaieran argitaratzeko.

Hona hemen gure seigarren ariketa:

Urte arrunt batean, hau da, bisurtea ez den batean, bost igandeko bost hilabete egon dira. Asteko zer egun izan da Urte Berri eguna? Gauza bera bisurte batean gertatu bada, zer egun izan da Urte Berri eguna?

Zein da erantzuna? Idatzi emaitza iruzkinen atalean (artikuluaren behealdean daukazu) eta, nahi izanez gero, zehaztu jarraitu duzun ebazpidea ere. Irailean emaitza zuzenaren berri emango dizugu.

(Argazkia: Viridiana Rivera – Pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Ariketak “Calendrier Mathématique 2025” egutegitik hartuta daude. Astelehenetik ostiralera, egun bakoitzean ariketa bat proposatzen du egutegiak. Ostiralero CNRS blogeko Défis du Calendrier Mathématique atalean aste horretako ariketa bat aurki daiteke.

The post Dozena erdi ariketa 2025eko udarako (6): urte berri eguna appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martínez

Eguraldi zakarra egiten zuen egun horietako batean, ez zuena gogorik ematen paseo atsegin bat egitera ateratzeko, telebistaren aurrean geratu nintzen. Sofan kiribilduta, zappinga egiten ari nintzela, docu-reality motako sail batekin egin nuen topo. Saila horrek Alaskako meatzari talde batzuen eguneroko lana erakusten du, eta izenburu oso zuzena eta iradokitzailea dauka: La Fiebre del Oro (Urre grina). Iradokitzailea dela esan dut erreferentzia zuzena egiten diolako XIX. mendearen amaieran Ipar Amerikan bizi zuten eroaldi kolektiboari. Garai hartan, gizon askok dena utzi zuten atzean eta urrutiko lekuetara joan ziren, pala eta bahea eskuetan, aberats egingo zituen urrezko pipita aurkituko zutelakoan.

Programa ikusita, badirudi egun ere eroaldi horrek indarrean jarraitzen duela. Hala ere, nire atentzioa erakarri zuena ez ziren meatzarien abenturak eta zorigaiztoak izan. Ikusi nuen, meatzaritzako ohiko lanez gain, azalpen geologikoak emateko animazio txikiak ere sartzen zituztela, publikoak uler zezan nondik ateratzen zen urre hori, edo zergatik meatzari buruek harri jakin batzuk edo lur maila oso zehatzak arakatzen zituzten. Eta teknika geologiko batzuen erabilera ere defendatzen zuten, bermatzeko ustiapenekin etekin ekonomikoa aterako zutela. Horrenbestez, gaurkoan, telesail horretan irakatsi nahi izan digutenaren laburpentxoa egingo dizuet.

1. irudia: gizon bat Nome (Alaska) hondartzan, 1900. urtean, sedimentuak bahetzen urre bila. (Irudia Lomen anaiena da, eta The McMahan Photo Art Gallery and Archive-n kontserbatu da)

Alaskako urre deposituak gutxienez duela 150 milioi urte sortu ziren, Pazifikoko plaka tektonikoa eta Ipar Amerikakoa hurbiltzean eragindako zenbait talka prozesuren ondorioz. Testuinguru horretan, mendikate ugari sortu ziren, magma pilaketak lurrazalaren goiko aldera mugitu ziren, eta haustura gune asko agertu ziren. Eta magma horiei lotuta, inguruko harrietan zeuden elementu kimiko guztiak —urrea barne— harrapatu zituzten jariakin beroak ere agertu ziren. Jariakin horiek haustura batekin topo egitean, lurrazalerantz igotzen hasi ziren, eta horrela sortu ziren kuartzozko mineralizazio batzuk, urrean oparoak direnak. Egitura horiei, Geologian, dike esaten zaie; eta, meatzaritzan, zain.

Eta oraindik gehiago dago. Azken 20 milioi urteetan, ibaiek dike horiek higatu dituzte, eta urrea korrontean behera eraman dute, bokaleetarantz. Hartara, minerala ibilguaren kurbetan geratu da, urak indarra galtzen zuen lekuetan. Eta, azken 2 milioi urteetan, izotzak ere lagundu du urrea haren jatorrizko depositura arrastan eramaten, eta glaziarren aurrerapen frontearen eremuko sakonuneetan pilatu da. Uraren —likidoa nahiz solidoa— eraginez sortutako urre depositu horiek plazer izenaz dira ezagunak, eta meatzari taldeek leku horietan egiten dituzte arakatze lanak. Horregatik zulatzen dute lurra maila jakin batzuetara iritsi arte. Maila horietan, buztinen nahaste bat dago, kuartzo zati eta harri biribil ugarirekin; horiek dira mineralizatutako zain batetik urak arrastan eraman eta higatutako harri salatariak. Orduan, eskuzko baheketa egiten dute, urrea daukaten ikusteko eta material hori ustiatzea errentagarria den erabakitzeko.

2. irudia: dike hidrotermal bati lotutako urre deposituak, plazer motakoak barne. (Irudi eraldatua, Michael Priesterren jatorrizko iruditik abiatuta, eta euskaratuta. Iturria: Minelab)

Nolanahi ere, zulaketak ez dira, ausaz, edozein lekutatik egiten; aurretik, asmatuko dutela bermatzen dute. Horretarako, Alaskako geologiako adituek laguntzen diete. Meatzaritzako ohiko teknikak erabiltzen dituzte lurrazpiko urre hobia aurkitzeko. Ikusi ditudan kapituluetan deskribatu zituzten bi teknikak azalduko dizkizuet.

Lehenengoa erresistibitate elektrikoa da. Teknika geofisiko horretan, elektrodo zilindriko batzuk sartzen dira lurrean, kable bidez seriean konektatuta, eta erresistibitatea neurtzeko gailu bati lotuta. Elektrodo horiek gai dira korronte elektrikoa bidaltzeko, eta korronte hori sakontasunean transmititzen da. Horiek horrela, potentziala aldatzen da material edo egitura geologiko ezberdinak zeharkatzen dituen heinean. Potentzial elektrikoaren aldaketa horiek neurgailuan markatuta geratzen dira, eta datu horiei esker, zorupearen hiru dimentsioko erradiografia moduko bat egin dezakegu. Programan, teknika hori erabili zuten garai bateko ibilguak eta glaziarrek duela milurteko batzuk garraiatutako material metalikoen pilaketak identifikatzeko, bai eta egitura geologiko horien —eta, beraz, urre hobi posibleen— sakontasuna kalkulatzeko ere.

3. irudia: lurraren erresistibitate elektrikoa kalkulatzeko lanak, Szklaryko (Silesia Beherea, Polonia) krisoprasa meategian. (Argazkia: Glab310 – CC-BY-SA-4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Bigarren teknika ezagunagoa izango da zuentzat, hari buruz idatzi baitut jada: zundaketa laginak. Kasu horretan, zenbait zulaketa egin zituzten ustiatu nahi zuten eremuan, zorupearen etengabeko erregistroa lortzeko harriaren oinarrira arte. Sedimentu horiei ondoz ondoko bi analisi egin zizkieten. Alde batetik, azterketa geokimiko bat, bertan zeuden elementu kimikoak ezagutzeko, eta urrean positibo emango zuten mailak bilatzeko. Eta, bestetik, maila horiek garbitu eta bahetu zituzten, sedimentuaren guztizkoa aintzat hartuta urrearen kontzentrazioa kalkulatzeko. Horren bidez zehaztu ahal izan zuten non eta zenbateko sakontasunean zeuden hobiak, gerora horiek ustiatzea errentagarria zen edo ez erabakitzeko.

Telesailak ez ninduen guztiz harrapatu, eta, beraz, ezin dizuet esan meatzariak aberats bihurtu ziren edo dena galdu zuten. Interesgarria iruditu zitzaidan gauza bakarra prozesu eta teknika geologikoak azaltzeko animazioak izan ziren. Eta, laburpen honetan azaldutakoa baino sinpleagoak eta laburragoak baziren ere, zientifikoki oso zuzenak ziren. Eta horrek erakusten du geologia gure inguruan, nonahi, dagoela; eta, horrez gain, Lurraren zientziak ikas ditzakegula a priori gure ezagutza zientifikoa handituko dutela ez diruditen gauzei esker. Betaurreko geologikoak jarri besterik ez dago.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko urtarrilaren 30ean: Aprendiendo Geología mientras buscamos oro en Alaska.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Geologia ikastea Alaskan urrea bilatzen ari garen bitartean appeared first on Zientzia Kaiera.

X izpiak gure gorputzaren barnealdera “argazkiak” ateratzeko erabiltzen diren tresna ikusgarriak dira, baina horien atzean dagoen mekanismoa ez da magia, zientzia da! Uhin elektromagnetiko mota bereziak dira, argiaren antzekoak baina uhin-luzera askoz txikiagoarekin, eta horri esker gure azaletik eta muskuluetatik igarotzeko gai dira, baina hezurretan gehiago gelditzen dira. Horrela, gorputzaren egitura barruko irudiak lor daitezke modu seguruan eta eraginkorrean.

Bideo honetan azaltzen da nola sortzen diren X izpiak, nola bidaiatzen duten gorputzaren zehar eta zergatik ikus daitezkeen hezurrak hain garbi irudietan. Medikuntzan funtsezko tresna bihurtu dira: hausturak detektatzeko, azterketa diagnostikoak egiteko edo gure osasunaren egoera hobeto ulertzeko.

“Zergatik gertatzen dira gauzak” bideo sorta Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak egindako Ikusgela proiekturako hezkuntzarako ikus-entzunezko materiala da, EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren berrikuste zientifikoarekin.

The post Nola funtzionatzen dute X izpiek? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga

Grisa, baina ez grisa kolore bezala, kontzeptu moduan baizik, gero eta gehiago ari da nagusitzen txorien munduan. Eta, sinetsi ala ez, klima-aldaketa dago horren atzean. Bitxia dirudi lehen entzutean: zer lotura izan dezake txorien kolorearekin klima-aldaketak? Bada, gehiago uste baino handiagoa.

Artikulu hau klima-aldaketari buruzkoa da. Eta koloreen ingurukoa. Izan ere, harremana topatu dute koloreen eta klima-aldaketaren artean. Harreman gatazkatsua, zehazki. Koloreek galtzen ari diren gatazka.

Izan ere, EHUko ikerketa batek aurkitu du txori espezie baten lumen koloreek distira galdu dutela azken 15 urteetan. Amilotx urdinaren inguruan ari gara, eta aurkitu dutena da dituen koloreak ez direla lehen ziren bezain koloretsuak.

1. irudia: (Argazkia: Francis Franklin – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Eta nola neurtu dute hau? Lehenengo eta behin, bi subespezie aukeratu dituzte eta jarraitu dituzte: Frantziako Mediterraneo kontinenteko Cyanistes caeruleus caeruleus eta Korsikako Cyanistes caeruleus ogliastrae .

Irudian ikus dezakezuen bezala, buruan koroa urdina eta papar horia dute hegazti txiki hauek. Eta horiek dira, hain justu, aztertutakoak: koroaren kolore urdina eta bularreko adabakiaren kolore horia.

Adi, baina! Kontua hemen ez baita bi kolore ezberdin aztertu dituztela. Bi motatako kolorazioa da aztertu dena. Batetik, buruko koroa, urdin kolorekoa eta egiturazko kolorazioa duena; hau da, argiaren errefrakzioa baliatzen duena kolorea “sortzeko”. Bestetik, paparreko kolore horia, pigmentuetan  —karotenoideetan, zehazki—  oinarritzen dena kolorea “egiteko”.

2005ean hasi eta 2019ra arte egin dituzte behaketak (5 800 baino gehiago) eta ikusi dute lumen kolorea goibeldu egin dela urterik urte, 2019an lumen koloreak ez direla 2005ean bezain koloretsuak.

Aldaketa honen oinarriaren bila, aldagai genetikoa aztertu dute ikerketan. Eta analisiek erakutsi dute amilotx urdinen kasuan ez dela aldaketa genetikoa izan, plastikoa baizik. Aldaketa plastikoa izateak esan nahi duena da ingurunera moldatzeko aldaketa dela.

Eta zeri egotzi diote ikertzaileek kolore-bizitasunaren galera hori? Klima-aldaketari. Lumen kolorearen aldaketa tenperaturaren igoeraren eta prezipitazioen murrizketaren konbinazioaren emaitza izan daitekeela uste dute. Izan ere, animalien osasunean eragina du klima-aldaketak, eta lumajeen koloreak txorien osasun-egoerarekin du harremana.

Laburbilduz, txorien lumen kolorea gandutzearen eragilea da klima-aldaketa.

Existitzen ez da, baina

Pentsatzen jarrita, benetan bitxia eta merezimendu handikoa da txorien moldaketa hau. Izan ere, existitzen ez den zerbait moldatzea ez da huskeria. Bai, irakurri duzuen bezala.

Ez dut burua galdu (momentuz eta ofizialki, behintzat). Argi eta garbi esango dut: koloreak ez dira existitzen. Bat bera ere ez. Ez urdina, ez horia ez gustukoen duzuen hori.

Baina nola ez dira existituko koloreak? Ba, ez. Ez dira existitzen. Zer da, orduan, ikusten duguna? Argia, noski. Argi eta garbi (je) esan dudana. Gure begiek ikusten dutena argia da, koloreak gure garunak asmatuak dira.

Begietatik sartzen den argiaren luzera ezberdinek gure zelula fotohartzaileak estimulatzen dituzte, eta garunak erabakitzen du uhin-luzera horietako bakoitza zein koloretakoa den. Koloreak, berez, ez dira existitzen, argia da gakoa.

Eta nola pentsamendu kritikodun irakurleak zareten eta ez duzuen bere horretan sinetsi behar esaten dudan guztia, frogak ditut. Erreparatu ondo amilotx urdinaren bigarren argazkiari. Begiratu ondo eta arretaz. Garbitu betaurrekoak. Hurbildu zaitezte argazkira. Ikusten dituzu kolore ezberdinetako saretxoak?

Berez, zuri-beltzean dago argazkiko txoria. Benetan. Begiratu ondo. Gainetik koloredun sarea baino ez zaio ezarri. Eta zuen garunak eman dio kolorea argazkiari. Hor ez dagoen zerbait asmatu du zure garunak eta kolorea ikusi duzu. Ilusio optiko hori Color Assimilation deitzen da eta frogatzen du zure garunak pista gutxi behar dituela kolorearen informazioa “betetzeko”.

Horra, frogatuta. Eta aurrekoari helduta, broma gutxi klima-aldaketarekin. Existitzen ez direnak ere apaltzeko gaitasuna baitu.

Iturriak:

Amilotx urdinaren lumen distira moteldu da. (2022ko uztailaren 12an). Zientzia Kaiera.

Kuromusha [@chrome-cgi]. Color Assimilation Grid Illusion. Copeden

Conchi Lillo [@ConchiLillo]. (2024ko maiatzaren 24a). Rellenas con rojo porque hay cian alrededor, que es el color complementario. Este efecto se llama ‘color assimilation. X. https://x.com/ConchiLillo/status/1793988004148846837

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer.bsky.social‬) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko arduraduna.

Jatorrizko artikulua Gaztezulo aldizkarian argitaratu zen 2024ko irailean, 264. zenbakian.

The post Koloreen aurkako gerra appeared first on Zientzia Kaiera.

Nature Metabolism aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera, maratoiko korrikalariek aldaketa itzulgarriak izaten dituzte garuneko mielina-mailan. Aurkikuntza horiek adierazten dute mielinak (neuronak inguratzen dituen substantzia bat) orain arte ezezaguna zen portaera bat duela, eta, beste energia-iturri batzuk eskas direnean, garunaren metabolismo energetikoari laguntzen diola. Lasterkarien mielinaren berreskuratze bizkorra nola gertatzen den ulertzeak zenbait gako eskain ditzake gaixotasun desmielinizatzaileetarako tratamenduak garatzeko, hala nola esklerosi anizkoitzerako.

Iraupen luzeko ariketak energia-erreserbetara jotzera behartzen du giza gorputza. Maratoi bat egiten denean, adibidez, gorputzak nagusiki karbohidratoak kontsumitzen ditu energia-iturri gisa, hala nola glukogenoa, baina, giharretan glukogenoa agortzen denean, gantzetara jotzen du. Garunean, mielinak neuronak inguratzen ditu eta isolatzaile elektriko gisa jarduten du. Lipidoz osatuta dago batez ere, eta karraskarietan lehendik eginda dauden ikerketa batzuek iradokitzen dute lipido horiek erreserba energetiko gisa joka dezaketela muturreko baldintza metabolikoetan.

Irudia: ikerketa baten arabera, maratoiko korrikalariek aldaketa itzulgarriak izaten dituzte garuneko mielina-mailan. (Argazkia: RUN 4 FFWPU – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Carlos Matute EHUko Anatomia eta Giza Enbriologiako katedradun eta Biobizkaia OIIko ikertzaileak eta Pedro Ramos Cabrer CIC biomaGUNEko Ikerbasqueko irakasleak, Alberto Cabrera Zubizarreta HT Médica-ko erradiologoarekin batera, erresonantzia magnetikoa erabili dute maratoiko hamar korrikalariren garuneko irudiak lortzeko (zortzi gizon eta bi emakumerenak), 42 kilometroko lasterketaren aurretik eta 48 ordu ondoren. Era berean, jarraipen gisa, ikertzaileek korrikalarietako biren garunen irudiak hartu dituzte lasterketa egin eta bi astera, eta sei korrikalarirenak lasterketa egin eta bi hilabetera.

Garunean mielina-uraren —mielina-kantitatearen zeharkako adierazle bat— frakzioa neurtzean, ikertzaileek ikusi dute mielina-edukia murriztu egin zela garunaren materia zuriko 12 gunetan, zeinek lotura baitute mugimenduen koordinazioarekin eta integrazio sentsorial eta emozionalarekin”, azaldu du Carlos Matutek. Bi asteren buruan, “mielina-kontzentrazioek nabarmen egin zuten gora, baina oraindik ez ziren iritsi lasterketaren aurreko mailara”, gaineratu du Pedro Ramosek. Ikertzaileek ikusi dute mielina-edukia maratoia egin eta bi hilabetera berreskuratu zela guztiz.

Mielina, garunaren erregai

Ikertzaileek ondorioztatu dutenez, “badirudi mielinak energia-iturri gisa jokatzen duela erresistentzia-ariketa egitean garuneko beste mantenugai batzuk agortzen direnean, eta ikertzen jarraitu behar da muturreko ariketa garuneko mielina-kantitatearekin nola erlazionatzen den zehazteko. Kohorte handiago batean egin behar dira probak”, adierazi du Ramos-Cabrer-ek.

Ikerketak erakutsi du garuneko metabolismo energetikoa uste zen baino konplexuagoa dela. Mielinak garunaren erregai gisa duen funtzioak garunaren energia-premiei buruzko ikuspegi berri bat ireki du. Gainera, egileen arabera, ikerketa gehiago behar dira aldaketa horiek gune horiei lotutako funtzio neurofisiologiko eta kognitiboetan ondoriorik eragiten ote duten ebaluatzeko, baina adierazi dute garuneko mielina gehienean ez dagoela horrelakorik.

Lan horren emaitzek horizonte berriak ireki dituzte mielinak —osasuntsu, zahartu eta gaixo dagoelarik— garunean duen paper energetikoari buruz. “Lasterkarien mielinaren berreskuratze bizkorra nola gertatzen den ulertzeak zenbait gako eskain ditzake gaixotasun desmielinizatzaileetarako tratamenduak garatzeko, hala nola esklerosi anizkoitzerako. Gaixotasun horietan, mielina desagertzean, eta, beraz, baita haren energia-ekarpena ere, kalte estrukturala eta endekapena errazten dira”, dio Matutek. Era berean, ikertzaileek azpimarratu nahi dute maratoiak korritzea ez dela kaltegarria garunarentzat; “aitzitik, onuragarria da mielina energia-erreserba gisa erabiltzea eta berreskuratzea, horrela garuneko makineria metabolikoa erabiltzen baita”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Garunak mielina erabiltzen du garuneko beste mantenugai batzuk agortzen direnean.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ramos-Cabrer, Pedro; Cabrera-Zubizarreta, Alberto; Padró, Daniel; Matute-González, Mario; Rodríguez-Antigüedad, Alfredo; Matute; Carlos (2025). Reversible reduction in brain myelin content upon marathon running. Nature Metabolism, 7, pages 697–703. DOI: 10.1038/s42255-025-01244-7

The post Garunak mielina erabiltzen du garuneko beste mantenugai batzuk agortzen direnean appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Bueno Saz

“Jendeak uste du diziplina batzuk besteak baino hobeak direla” dio Alex James Zeelanda Berriko Canterbury unibertsitateko matematikariak. Berak gidatu zuen fenomenoari buruzko azken azterlanetako bat. “Eta txartzat hartzen ditugunetan emakume ugari daude”.

James eta egilekideen azterlana eLife aldizkarian argitaratu zen, eta bertan zehaztu zuten gero eta emakume gehiago egon jakintza eremu jakin batean, gero eta txikiagoa zela diru-laguntza eskaeren arrakasta tasa orokorra eta gero eta puntu gutxiago jasotzen zituen diziplina horretako ikertzaileen kalitate ebaluazioak. Ikerketak oinarri hartzen ditu azken hamarkadan argitaratu diren beste azterlan batzuk, zehazki sexismoak eta beste aurreiritzi batzuk arlo guztietan agertzeko modu desberdinak aztertu dituztenak.

1. irudia: Zeelanda Berriko taldeak diziplina bateko genero oreka eta finantzaketaren arrakasta tasak aztertu zituen. (Iturria: Freepick – Freepick lizentziapean)Datuak

James eta bere lankideek zenbait erakunderen finantzaketa datuak aztertu zituzten, eta bertan kontuan hartzen ziren berrogei diziplinatik gorako milaka ikertzaileren eta diru-laguntza eskatzaileren datuak. Halaber, honako hauen datuak ere kontuan hartu ziren: Zeelanda Berriko akademiko bakoitzaren ikerketaren kalitatea aztertzen duen Jardunean Oinarritutako Ikerketa Funtsaren (PBRF) analisietako datuak; Australiako Ikerketa Kontseiluaren (ARC) dirulaguntza eskaerei buruzko arrakasta tasei buruzko datuak (hamar urte guztira); eta Kanadako Osasun Ikerketa Institutuak (CIHR) eta Genero Berdintasunerako Europako Institutuaren (EIGE) antzeko datuak. Azken horrek Europar Batasuneko, Erresuma Batuko, Turkiako eta Israelgo gobernu finantzatzaileen datuak biltzen ditu.

Azterlanean ikertzailearen diziplinaren genero orekaren eta PBRF puntuazioaren arteko harremana aztertu zen, hainbat faktore kontuan hartuta, hala nola adina, erakundea eta argitalpenen erregistroa. Beste datu multzoekin batera, Zeelanda Berriko taldeak diziplina bateko genero oreka eta finantzaketaren arrakasta tasak aztertu zituen.

Ildo horretatik, erakutsi zuten edozein generotako ikertzaileek emakumeak nagusi ziren diziplinetan lan egitean (erizaintzan edo hezkuntzan, adibidez), puntuazio baxuagoak jasotzen zituztela PBRFan, gizonak nagusi diren diziplinekin alderatuta (hala nola fisika edo filosofia). Ereduaren arabera, gizonak nagusi diren diziplinetan lan egiten duten gizonek batez beste 700 puntutik 40 puntu gehiago lortzen zituzten, emakumeak nagusi ziren diziplinetan lan egiten zuten gizonekin alderatuta. Aldi berean, gizonak galentzen diren diziplinetan lan egiten zuten emakumeek ia 70 puntu gehiago lortzen zituzten emakumeak nagusi ziren diziplinetan lan egiten zuten emakumeekin alderatuta. Halaber, diziplina berean dirulaguntzak lortzeko emakumeen arrakasta tasa handixeagoa zen gizonekin alderatuta.

Agerian jarri zen diziplinen arteko arrakasta tasaren aldea; besteak beste, filosofian (gizonak nagusi dira) emakumeen zein gizonen arrakasta tasa % 22-23 bitartekoa izan zen, eta erizaintzan (emakumeak nagusi dira), berriz, % 17-18 bitartekoa izan zen. Antzeko ereduak antzeman ziren CIHR eta EIGE datuetan.

Autoreek ezin dituzte ereduak azaldu, baina hainbat arrazoi proposatu dituzte. Baliteke diru-laguntza eskaeren ikuskatzaileak emakumeen edo emakumeak nagusi diren diziplinen aurkako jarrera izatea, edo, baliteke, aurretik gizonak nagusi ziren diziplinetan emakumeak sartu ahala arloen kalitatearen pertzepzioa murriztu izana.

Azalpenak eta teoriak

Jamesen azterlanaren arabera, ikusi dugu diziplina baten genero oreka ikerketaren kalitate puntuazioekin lotuta dagoela, eta, aldi berean, diziplina baten gero oreka ikerketaren finantzaketaren arrakasta tasarekin lotuta dagoela. Ez da ikerketaren asmoa kausazko harreman bat bilatzea genero orekak puntuazio txikiak eragiteko ikerketan edo finantzaketan, edo alderantziz. Hala ere, azalpen jakin batzuk eskaini dira, kausalitaterik ezarri gabe ere. Aurkikuntza horiek generoaren puzzle akademikoaren beste zati bat eskaintzen digute.

• Feminizazioa

Badirudi askotan betetzen dela honako joera hau: lan indarra indartuz doan heinean, soldatak behera egiten du. Diziplina feminizatzen denean, ikerketaren kalitatearen ebaluazioak behera egiten duen aztertzeko datu luzetarako ugari behar dira. Gaur egun ez dago horrelako daturik, baina emakumeak nagusi diren diziplinetako ikerketa gizonak nagusi diren diziplinetako ikerketa bezain ona ez denez ebaluazioaren arabera, baliteke hori denboran zehar gertatutako feminizazioaren emaitza izatea.

• Banakako genero alborapena

Zeelanda Berriko ikerketa emaitzen eta Australia, Kanada, EB eta Erresuma Batuko ikerketa proposamenen ikuskatzaileek emakumeen kontrako aurreiritziak izan ditzakete. Izan ere, akademikoen aurreiritzi inkontzienteen efektuak teorizatu egin dira luzez. Datu enpirikoak mugatuak diren arren, ikusi da alborapen inkontzienteek eragina izan dezaketela ohiko metrika eta praktika akademikoetan, hala nola h indizea, aipuak, egiletza, parekoen ebaluazioa, kontratazioa, atxikimendua eta aurrera egitea.

PBRF banakako alborapenak zuzenduko balu, agerian geldituko litzateke hezkuntzaren batez besteko puntuazioa fisikakoa baino txikiagoa izango litzatekeelako; hala ere, hezkuntzan aritzen den emakume baten eta fisikan aritzen den beste baten batez besteko puntuazioa berdina izango litzateke. Lehenengo baldintza betetzen da, baina bigarrena, berriz, ez. Hala ere, diziplina guztietan emakumeen puntuazioa baxuagoa da gizonen puntuazioarekin alderatuta, eta hori nabarmenagoa da emakumeak nagusi diren diziplinetan; hortaz, genero alborapena dagoela iradokitzen du. Hala ere, ez da erabakigarria, aldagai ugari daudelako.

• Eta emakumeek gizonek baino okerrago ikertzen badute?

Azterlanaren emaitzek ez dute hori erakusten. 2018an, fisikan (gizonak nagusi diren arloa) emakumeen eta gizonen batez besteko puntuazioa berdina izan zen. Aldi berean, Australiako emakume batek ARCen diziplina bereko gizon batek baino finantzaketa tasa handixeagoa zuen. Hortaz, emakumeen eta gizonen ikerketa kalitatea oso antzekoa da diziplina kontuan hartzen badugu.

Ikusi dugu ikertzaileek -emakumeak zein gizonak- batez beste lorpen gutxiago dituztela emakumeak nagusi diren diziplinetan. Baliteke diziplina horiek arau kulturalen ondorio izatea edo baliteke emakumeak hain lehiakorrak ez diren argitalpen irizpideak dituzten diziplinek erakartzea.

• Aurresleipena eta finantzaketa kuotak

Ikerketaren finantzaketa datuen multzoetarako (ARC, CIHR, EIGE), ikerketa mota jakin batzuetara esleitutako kuotek edo aurresleitutako funtsek azaldu dezakete aurkikuntzetakoren bat (adibidez, osasun publikoko finantzaketa areagotzea COVID-19 pandemian). Hala ere, aurresleipen horiek gizonak nagusi diren diziplinetara bideratuta egon beharko lukete.

ARC eskaera gehienak Discovery proiektura bideratzen dira. Bertan, eskaerak modu independentean kalifikatzen dira eta ez dago aurretiazko esleipenik diziplina bat edo beste baloratzeko edo finantzatzeko. 2023an eskaeren arrakasta tasak antzekoak dira bost ikerketa esparru nagusietan. Horrek ARCren baieztapena babesten du; hots, prozesuak ez dituela argi eta garbi aurresleitzen diziplinaren arabera. Hala ere, xehetasun gehien dituzten 22 diziplinetako eskatzaileen arrakasta tasa kontuan hartzen badugu, emakumeak nagusi diren diziplinetan dago arrakasta tasa txikiena.

Herrialde bakoitzak funtsak esleitzeko barne arau eta lehentasun propioak ditu. Bertako politikak ingeniaritza eta fisika finantzatzeari lehentasuna ematen badio, horrek arlo horietako finantzaketa tasei mesede egin diezaieke; hala ere, gerta liteke arlo horietan ikertzaile gehiago egotea eta, hortaz, arrakasta tasan eraginik ez izatea.

Aitzitik, PBRFan aurresleipenaren efektua ez da esanguratsua edo ez dago horrelakorik. Gizabanako bakoitza modu independentean kalifikatzen da. Fisikaren esparruan puntuazio altua duten pertsona ugari egoteak ez du eraginik hezkuntzaren arloko puntuazioetan. Oro har, funtsen aurresleipenaren bidez ezin dira Jamesen azterlanaren emaitzak azaldu.

• Lana aukeratzea

Argudio hori aipatzen da generoari lotutako soldata arrakalari buruz eztabaidatzean. Emakumeek, kasualitatea, soldata txikiagoa duten lan eremuetan lan egitea erabakitzen dute. Baliteke diziplina aukeratzean, lana aukeratzean ez ezik, hemen kolokan egotea, emakumeek ikerketa hain ona ez den diziplinetan lan egitea aukeratzen baitute. Mundu akademikoan hezkuntza sistemak gutxiesten dituen diziplina akademikoak eta ikerketa arloak aukeratzeko joera dute emakumeek. Halaber, diziplinaren barruan, emakumeek diziplinartekoagoak eta aplikatuagoak (ez hain teorikoak) diren ikerketa gaiak aukeratzeko joera dute. Bikaintasunaren pertzepzioak lotura izan dezake diziplina jakin batzuetan emakumeek ordezkaritza gutxi izatearekin, eragina baitu genio estatusaren pertzepzioan esparru jakin horretan.

• Emakumeak nagusitzen diren diziplinen aurkako alborapena

Azalpen sinple bat izango litzateke ikerketaren ebaluazioan alborapenak daudela; hala ere, ez banakakoen aurka, aipatu den bezala, baizik eta emakumeak nagusi diren ikerketa diziplinen aurka. Azterlanaren ondorioa korrelazioa denez, eta ez kausalitatea, ezin da zehatz mehatz onartu edo baztertu teoria hori. Horren ordez, eta beste azterlan batzuetan ikusi denaren arabera, gizonak nabarmentzen diren diziplinetan “bikaintasuna” behar da, eta, emakumeak nagusi diren diziplinetan, berriz, “lan nekosoa”. Hori ikerketa eta finantzaketa eskeren ebaluaziora eramaten bada, generoan oinarritutako diziplina alborapena gerta liteke.

Beste azalpen sinple bat izan daiteke emakumeak nagusi diren diziplinetako ikerketaren kalitatea txikiagoa dela gizonak nagusi diren diziplinetako ikerketaren kalitatea baino. Badirudi “zientzia gogor” kuantitatiboak eta “zientzia belaxka” kualitatiboak daudela. Baina diziplina osoen esfortzua kalitate txikiagoko dela esatea, desberdina dela esan ordez, erradikalegia da. Azalpen horrek planteatzen du, halaber, zergatik diren emakumeak kalitate txikiagoko diziplinetan nagusi.

Etorkizuneko ikerketetan faktore ugari modulatu eta testuinguru ugari izango lituzketen analisiak gehitu beharko lirateke, genero patroiak murrizteko, zuzentzeko edo konpentsatzeko. Erabili diren datuek mugak dituzte eta ez dute mundu osoko akademia islatzen. Halaber, ikerketaren eta proiektu baten finantzaketaren arrakasta ebaluatzea ez da kalitatea akademikoaren neurketa ezin hobea.

Erreferentzia bibliografikoak:

• James, Alex; Buelow, Franca; Gibson, Liam; Brower, Ann (2024). Female-dominated disciplines have lower evaluated research quality and funding success rates, for men and women. eLife, 13. DOI: 10.7554/eLife.97613.2.sa3
• Else, Holly (2024). Gender bias might be working at level of whole disciplines. Nature Index. DOI: 10.1038/d41586-024-02502-6

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2024ko abuztuaren 27an: Las disciplinas masculinizadas, ¿se perciben como mejores?

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Diziplina maskulinizatuak hobetzat jotzen dira? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ainhoa Atxa, Maider Zubelzu, Raphaelle Bidgood, Teresa Morera-Herreras eta Ane Murueta-Goyena

Parkinson gaixotasuna nahasmendu motor neurodegeneratibo ohikoena da, biztanleriaren % 2ari eragiten baitio. Gaur egun ez dago gaixotasuna sendatzeko gai den tratamendurik, eta erabiltzen diren gehienek sintomak arintzea dute helburu. Bradikinesia, atsedenaldiko dardara, muskuluen zurruntasuna eta jarrera-ezegonkortasuna dira sintoma motor ohikoenak, eta gaur egun, hauen bidez egiten da diagnostikoa. Hala ere, sintoma ez-motorrak ere ematen dira, usaimen galera, kognizio arazoak eta depresioa besteak beste.

Gaixotasun honetan Substantia nigra pars compacta-ko (SNc) neurona dopaminergikoen galera progresiboa gertatzen da, bide nigroestriatalaren funtzio desegokia eraginez. Neuronen heriotzan parte hartzen duten hainbat mekanismo zelular eta molekular deskribatu dira, eta nahiz eta gaixotasuna hainbat faktore genetiko eta ingurumenekoekin erlazionatu den, oraindik ez da haren patogenesia guztiz ezagutzen. Parkinson gaixotasunaren ezaugarri neuropatologiko nagusia garunean Lewy gorputzen presentzia da, zeinak gehien bat α-sinukleina proteinaz osatuta dauden, eta neuroinflamazioa ere gertatzen da.

Orokorrean, neuroinflamazioa erantzun babeslea da. Halere, neuroinflamazioa bi aurpegidun eragile gisa agertzen da, hau gehiegizkoa edo kronikoa bada neuronen kaltea eragin baitezake. Urte luzez, glia-zelulak neuronen euskarri hutsa zirela uste zen arren, hainbat funtzio betetzen dituztela baieztatu da. Ezinbestekoak dira garunaren egitura eta funtzio egokia bermatzeko eta glia-zelulek aktiboki parte hartzen dute hainbat garun-prozesutan. Mikrogliaren funtzio ezagunena gaitasun fagozitikoa da. Astrozitoek hesi hematoentzefalikoaren osotasuna bermatzen dute, eta faktore neurotrofikoak jariatzeko gaitasuna dute. Horien bidez, laguntza metabolikoa emateko eta energia-erregulaziorako ahalmena dute. Aktibatutako mikrogliak eta astrozitoek, hurrenez hurren M1 eta A1 fenotipo proinflamatorioa edo M2 eta A2 fenotipo antiinflamatorioa har dezakete.

Irudia: hesteetako mikrobiotaren, hanturaren eta Parkinson gaixota sunaren arteko lotura. Irudian, modu eskematikoan erakusten dira Parkinson gaixotasuna duten pazienteetan identifikatu diren fenotipo immunologiko proinflamatorioaren ezaugarriak. Hesteetako disbiosia eta hantura (1. urratsa), odoleko molekula proinflamatorioen areagotzea (2. urratsa), sortzetiko eta hartutako immunitate-sistemen aktibazioa (3. urratsa), hesi hematoentzefalikoaren iragazkortasuna eta infiltrazio immunologiko periferikoa nerbio-sistema zentralean (4. urratsa), eta neuroinflamazioa (5. urratsa). (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Neuroinflamazioa eta neuroendekapenaren arteko erlazioaren mekanismo zehatzak ezagutzen ez diren arren, neuroinflamazioak funtsezko papera izan dezakeela iradoki da. Gizakietan egindako ikerketek, neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenarekin eta garapenarekin irmoki lotuta dagoela iradokitzen dute. Mikroglia aktibatua aurkitu da gaixotasuna duten pertsonen SNc-an, baita inflamazioa eragiten duten zitokinen kontzentrazio altuak ere. Postmortem garunetan eta animalia-ereduetan egindako ikerketek, glia-zelulen aktibazioa erakutsi dute. Animalia-ereduak erabakigarriak dira estrategia terapeutiko neurobabesleak garatzeko. Animalia-ereduaren garapenaren helburu nagusia da gaixotasunaren aurkikuntza neuropatologikoak, sintomak eta idealki tratamenduaren aurrean duten erantzuna modu fidagarrian imitatzea. Parkinsonaren kasuan, urte askotan animalia-ereduak toxikoen bidez garatu izan dira. α-sinukleinan oinarritutako animalia-eredu guztiek hantura prozesu sendoa erakusten dute. Gehienek, hantura periferiko eta zentralaren konbinazioa aurkezten dute. Hala ere, adenobirusak erabiliz SNc-barneko injekzio bidez sortutako animalia-ereduak nahiko kritikatuak izan dira. Egun, α-sinukleinaren aldez aurretik sortutako zuntzak garunean injektatuz sortzen diren animalia-ereduek errepikatzen dituzte hobekien gaixotasunaren aurkikuntza patologikoak, Lewy gorputzen sorrera eta bide nigroestriataleko degenerazioa, kasu.

Gaur egungo ebidentzien arabera, neuroinflamazioa gertaera goiztiarra izan daitekeela uste da Parkinson gaixotasunaren patogenesian, eta baliteke honen sorrera periferiako immunitate-sistemaren eraldaketaren ondorioz ematea. Ebidentzien arabera, periferiako immunitate-sistemaren parte-hartze aktiboa nabaria da Parkinsonean eta baliteke honen eraginez gertatzea garuneko α-sinukleinaren metaketa eta neuronen endekapena. Hori horrela, hanturaren aurkako esku-hartze goiztiarra estrategia baliagarria izan daiteke Parkinson gaixotasuna saihestu edo atzeratzeko. Gaur egun oraindik mekanismo zehatzak guztiz ondo ulertzen ez diren arren, balizko itu terapeutikoa izan daitezkeen hainbat seinaleztapen bide eta molekula identifikatu dira. Mekanismo guztiak ulertzeak, Parkinson gaixotasunean hantura itu terapeutiko posible bat bezala erabiltzea ahalbidetuko luke.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 46
• Artikuluaren izena: Neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenean eta progresioan.
• Laburpena: Parkinson gaixotasuna nahasmendu motor neurodegeneratibo ohikoena da, eta, gaur egun, ez dago gaixotasuna sendatzeko gai den tratamendurik. Bradikinesia, atsedenaldiko dardara, muskuluen zurruntasuna eta jarrera-ezegonkortasuna dira sintoma motor ohikoenak. Substantia nigra pars compactako neurona dopaminergikoen galera progresiboa gertatzen da, bide nigroestriatalaren funtzio desegokia eraginez. Neuronen heriotzan parte hartzen duten hainbat mekanismo zelular eta molekular deskribatu dira, baina oraindik ez da gaixotasunaren patogenesia guztiz ezagutzen. Parkinson gaixotasunaren ezaugarri neuropatologiko nagusia da garunean Lewy gorputzen presentzia, eta horiek gehienbat α-sinukleina proteinaz osatuta daude. Urte luzez, glia-zelulak neuronen euskarri hutsa zirela uste zen arren, hainbat funtzio betetzen dituztela baieztatu da, eta ezinbestekoak dira garunaren egitura eta funtzio egokia bermatzeko. Aktibatutako mikrogliak eta astrozitoek, hurrenez hurren M1 eta A1 fenotipo proinflamatorioa edo M2 eta A2 fenotipo antiinflamatorioa hartu dezakete. Neuroinflamazioaren eta neuroendekapenaren erlazioaren arteko mekanismo zehatzak ezagutzen ez diren arren, neuroinflamazioak funtsezko papera izan dezakeela iradoki da. Gizakietan egindako ikerketek iradokitzen dute neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenarekin eta garapenarekin irmoki lotuta dagoela. Postmortem garunetan eta animalia-ereduetan egindako ikerketek, glia-zelulen aktibazioa erakutsi dute. Animalia-ereduak erabakigarriak dira estrategia terapeutiko neurobabesleak garatzeko. Egun, α-sinukleinaren aldez aurretik sortutako zuntzak garunean injektatuz sortzen diren animalia-ereduek errepikatzen dituzte hobekien gaixotasunaren aurkikuntza patologikoak. Gaur egungo ebidentzien arabera, neuroinflamazioa gertaera goiztiarra izan daitekeela uste da Parkinson gaixotasunaren patogenesian, eta baliteke horren sorrera periferiako immunitate-sistemaren eraldaketaren ondorioz gertatzea. Parkinsonean hantura periferikoaren ebidentziak daude, eta baliteke horren eraginez gertatzea garuneko α-sinukleinaren metaketa eta neuronen endekapena. Hori horrela, hanturaren aurkako esku-hartze goiztiarra estrategia baliagarria izan daiteke Parkinson gaixotasuna saihestu edo atzeratzeko.
• Egileak: Ainhoa Atxa, Maider Zubelzu, Raphaelle Bidgood, Teresa Morera-Herreras eta Ane Murueta-Goyena
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 167-181
• DOI: 10.1387/ekaia.26200

Egileez:

• Ainhoa Atxa EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko ikertzailea da.
• Maider Zubelzu eta Teresa Morera-Herreras EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko eta BioBizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasun Neurodegeneratiboen taldeko ikertzaileak dira.
• Raphaelle Bidgood EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko ikertzailea da.
• Ane Murueta-Goyena BioBizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasun Neurodegeneratiboen taldeko eta EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Neurozientziak Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenean eta progresioan appeared first on Zientzia Kaiera.

Ariketa fisikoa egitea osasungarria dela esaten digute behin eta berriro. Fisikoa bakarrik ez, buruari eragitea ere onuragarria da. Nagiak atera eta aurten ere, hamar urte betetzen dituen ohiturarekin jarraituz, udako oporretan egiteko ostiralero matematika-ariketa bat izango duzue. Javier Duoandikoetxea matematikariak guztira sei ariketa aukeratu ditu Zientzia Kaieran argitaratzeko.

Hona hemen gure bosgarren ariketa:

Irudiko gelaxka zuriak pintatzeko hiru kolore ditugu: gorria, berdea eta urdina. Elkarren alboan dauden gelaxka bi, hau da, alde komun bat dutenak, kolore desberdinez pintatu behar dira. Zenbat modu ditugu lana egiteko?

Zein da erantzuna? Idatzi emaitza iruzkinen atalean (artikuluaren behealdean daukazu) eta, nahi izanez gero, zehaztu jarraitu duzun ebazpidea ere. Irailean emaitza zuzenaren berri emango dizugu.

Ariketak “Calendrier Mathématique 2025” egutegitik hartuta daude. Astelehenetik ostiralera, egun bakoitzean ariketa bat proposatzen du egutegiak. Ostiralero CNRS blogeko Défis du Calendrier Mathématique atalean aste horretako ariketa bat aurki daiteke.

The post Dozena erdi ariketa 2025eko udarako (5): pintatzera appeared first on Zientzia Kaiera.

Nahúm Méndez

Marteren satelite ñimiñoak —Fobos eta Deimos— benetako buru-haustea izan dira zientzialarientzat, bereziki horien jatorria aztertu nahi izan dutenean. Egun oraindik ez daukagu jatorriari buruzko erantzun argirik; baina, datorren hamarkadan kontua ebazten ez bada, aukerak asko mugatuko dira.

Zenbait teoria proposatu dira satelite horien sorkuntza azaltzeko: harrapatutako bi asteroide direla, orbitako satelite zahar bat suntsitu ondoren horien hondarretatik sortutako bi sateliteak direla, inpaktu handi batek planetaren gainazaleko materiala jaurtiarazi zuela eta orbitan uztartu zela… Baina teoria batek ere ez du komunitate zientifikoa guztiz konbentzitu. Izan ere, horien propietate espektralak zenbait asteroideren propietateen oso antzekoak dira; eta, gainera, forma irregularra dute eta beren dentsitatea erlatiboki txikia da. Horrenbestez, aparteko hautagaiak dira harrapatutako bi gorputz besterik ez izateko.

1. irudia: Fobos Mars Express zunda europarraren HRSC kameraren bidez. (Iturria: ESA/DLR/FU Berlinek (G. Neukum))

Azken puntu horri dagokionez, puzzlearen pieza bat ez dator guztiz bat: oso fenomeno zaila da sateliteen orbita ia zirkularrak eta ekuatorialak azaltzea, suposatzen badugu asteroideak planetara hurbiltzen direla ausazko norabideetatik. Eta norabide horiek harrapatzeko, litekeena da hauen orbitek inklinazio  eta forma eliptiko ezberdina izatea.

Baina, horien jatorria, benetan, asteroide bat izango balitz? Kegerreis et al.-ek (2024) argitaratutako ikerketa berri batek asteroide baten harrapaketaren eta horren hondarretatik sortutako satelite berrien arteko uztartzea proposatzen du. Nola gerta liteke hori? Oraintxe azalduko dizut.

Imajinatu asteroide bat Martera hurbiltzen dela, eta hain hurbil igarotzen dela bertatik ezen planetaren grabitateak asteroidearen kohesioa hausten duen, hura zatituta. Baina, adi: puntu honetan garrantzitsua da gogoratzea asteroideek ez dutela zertan monolitikoak izan behar; grabitatearen ondorioz elkarren ondoan mugitzen diren zatiek osa ditzakete.

Asteroidearen pieza bereizi horiek, beraz, sakabanatu liratekeen, Marteren orbitan materialen disko bat osatuz. Eta baliteke material horren zati bat “harrapatuta” geratzea orbita egonkorretan planetaren inguruan. Denborak aurrera egin ahala, zati batzuek talka egingo lukete elkarrekin, eta protosateliteak sortu; eta, gerora, ondoz ondoko talken ostean, egun ezagutzen ditugun sateliteak sortu izango lirateke.

2. irudia: Deimos, Marteren satelite txikiena, Mars Reconaissance Orbiterreko HiRISE kameraren bidez. (Iturria: NASA/JPL-Caltech/University of Arizona)

Aztergai dugun ikerketan eginiko simulazioek erakusten dute ehuneko nabarmen bat (asteroidearen jatorrizko masaren hainbat hamarreko portzentual arte) Marteren grabitateak harrapa lezakeela, eta gutxi gorabehera masaren ehuneko batek orbita zirkularretan amaitu lezakeela.

Eta, berriro ere, arazoa errepikatzen da: orbita zirkularrak. Nola da posible asteroidearen zatiak orbita ia zirkularretan amaitzea hasieran aipatu baldin badugu hori oso zaila dela? Bada, orbita horiek lortzeko mekanismorik efizienteena zatien arteko talkak berak dira. Izan ere, horien ondorioz, zati berriak sortzeaz gain, horien abiadurak ere aldatuko lituzkete, eta, pixkanaka, materia disko egonkor bat sortu, zeinetatik abiatuta sateliteak sortuko liratekeen.

3. irudia: Fobosen gainazalaren xehetasuna. Bertan ikus daiteke krater eta ildo sistema ugari dituela. (Iturria: ESA/DLR/FU Berlin).

Eredu horrek ere azalduko luke sateliteen konposizioaren eta C motako asteroideen konposizioaren arteko baliokidetasuna —bide batez, C motako asteroideak ugarienak dira gure Eguzki Sisteman—, baita beste alderdi batzuk ere, hala nola krater kateak eta “ildo” sistemak, sateliteak sortzeko akrezio prozesuaren beraren ondoriozkoak izan litezkeenak.

Aurreikuspenak betetzen badira, 2026an JAXAren Mars Moons eXploration (MMX) misioa aterako da, eta eramango dituen tresnei eta Fobosetik ekarriko dituen laginei esker —10 gramo inguruko lagin txikia hartzea lorpen zientifiko erraldoia izango litzateke— informazio berria eskuratu ahal izango dugu satelite horiei buruz; eta, agian, horien jatorriari buruzko gaia ebatziko dugu behingoz.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kegerreis, Jacob A.; Lissauer, Jack J.; Eke, Vincent R.; Sandnes, Thomas D.; Elphic, Richard C. (2024). Origin of Mars’s Moons by Disruptive Partial Capture of an Asteroid. Icarus, 425, 116377. DOI: 10.1016/j.icarus.2024.116337

Egileaz:

Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko abenduaren 9an: Una nueva perspectiva sobre el origen de los satélites de Marte.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Ikuspegi berri bat Marteren sateliteen jatorriari buruz appeared first on Zientzia Kaiera.

Uhinak itsasoko olatuetara mugatzen direla uste baduzu, bideo hau zuretzat da! Egia esan, uhinak energia mugitzeko modu bat dira, eta mota askotakoak daude: batzuk materia baten bidez bidaiatzen dute, hala nola soinua edo olatuak, eta beste batzuk, argia edo irrati-uhinak kasu, espazio hutsetik ere hedatzen dira. Bideo honetan azaltzen da nola funtzionatzen duten eta zergatik diren hain garrantzitsuak gure eguneroko bizitzan.

Frekuentzia, uhin-luzera, anplitude… agian termino korapilatsuak dirudite, baina azalpen erraz batekin guztia ulertuko duzu. Uhinak dira danbor baten soinua, txirula baten doinu agudoa, eguzkiaren argia eta irratiaren seinaleak. Bideoa ikusi ondoren, “uhinak” zer diren argi eta modu bisualean ulertuko duzu.

“Zergatik gertatzen dira gauzak” bideo sorta Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak egindako Ikusgela proiekturako hezkuntzarako ikus-entzunezko materiala da, EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren berrikuste zientifikoarekin.

The post Zer dira uhinak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga

Gogoratzen urpean ibiltzeko gai diren armiarmak? Ni bezalako memoria eskasekoentzat oroigarria: badira urpean ibiltzeko gaitasuna duten armiarmak. Bai, armiarmak, plurala.

Horietako batek gorputzeko ileak baliatzen ditu urpean bizirauteko. Benetako ileak ez dira, egia esan. Ile moduko egiturak dira, gorputzean zehar banatuta dituenak. Egitura horiek aire-geruza bat harrapatzen dute armiarmaren inguruan, gorputz osoan neoprenoa jantziko balu bezala. Eta horri esker ordu erdi ere eman dezake ur azpian.

Are bereziago da bestea. Brankiarik gabe bizi baita urpean. Zer eta ur-burbuila bat eraiki eta eskafandra moduan erabilita. Zergatik ez.

Oroigarria eginda, goazen gaurko gaiarekin. Kontua da beste intsektu bat topatu dutela ur azpian. Eta pentsa zenezakete denbora tartetxo bat ur azpian egoteko gaitasuna ez dela horrenbesterako izango. Gu ere ur azpian egon gaitezke. Baina ez da debora tartetxo bat. Egunak eman ditzake izaki honek ur azpian.

Lau paragrafo eta oraindik zer animalia den esan barik. Hau marka! Edo clickbaita, nori galdetzen diogun ikusi behar. Eta are gehiago luzatu nezake, ez pentsa.

Konta nezake, adibidez, gizakiontzat ezinbestekoak direla animalia hauek. Eta zer esanik ez, ekosistemetarako. Baina ez dut gustuko horrelako trikimailuekin ibiltzea eta zuzenean esango dizuet erleak direla gaurko protagonistak. Erle erreginak, zehazki.

1. irudia: erle erregina erle langileekin. (Argazkia: Waugsberg – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)Uholdea eta ikerketa

Eta zelan jakin duten zientzialariek hau? Ba, tardigradoekin ez bezala, ez zituzten nahita ipini hil ala biziko egoeran. Esaldi horren hitz gakoa nahita da. Izan ere, erleak hil ala bizi egoera batean jarrita jakin da urpean egoteko gaitasuna dutela. Baina ez nahita.

Kontua da erle erreginak ari zela aztertzen ikerketa taldea. Erle erreginak lurreko zuloetan gordetzen dira neguan eta ikertu nahi zuten lurzoruetako pestizida-hondarrak zer eragin duten animalia hauetan.

Eta, istripuak izan ohi diren moduan, bat-batean ura sartu zen erle erreginak zeuden hainbat zulotan. Zientzialarien arabera, susto handia hartu zuten. Eta sustoaren ostean, harridura: erle erreginek biziraun baitzuten.

Eta zientziaren aurrerapena helburu, zer egin zuten gure zientzialariek? Esperimentu bat diseinatu, noski. 143 erle erreginekin, alajaina. Negua pasatzeko zuloen itxura zuten hodietan sartu eta hiru taldetan banatu zituzten: urik ez zuten hodietan batzuk, uretan flotatzen beste batzuk eta ur azpian azkenak.

Denbora aldagaia ere kontuan nahi izan zuten zientzialariek eta, hartara, urpeko erleak denbora tarte ezberdinez izan ziren ur azpian. Zer denbora tarte? Zortzi ordu eta astebete artean.

Kontzientzia kontuak

Zientzialarien kontzientziaren lasaitasunerako, urpean ipini ziren erle erreginen % 81ek zazpi egun iraun ez ezik, behin inguru lehorrera itzulita, zortzi aste gehiago ere iraun zuten bizirik. Murgilaldiak erleen osasunean epe luzera izan ditzakeen ondorioak ezezagunak dira, dena den.

Eta zientzialarien kontzientziaz ari garela, agian ez genuke baztertu behar erleena. Erleen kontzientzia? Ba, bai; baina ez iparrorratz moral moduan. Zentzugabekerietan nabilela eman dezake, baina zin dagizuet oinarri zientifikoa duela kontuak.

Izan ere, adostasun berria iragarri du zientzialari talde batek: aukera errealista da intsektuek, olagarroek, arrainek eta beste zenbait animaliak kontzientzia izatea.

Kontzientzia fenomenikoari egiten dio erreferentzia egindako iragarpenak. Horrek esan nahi du mina, plazera edo gosea bezalako sentimenduak izateko gaitasuna duela, baina ez duela zertan autokontzientzia bezalako egoera mental konplexuagorik izan.

2. irudia: Bombus impatiens erle erregina. (Argazkia: USGS Bee Inventory and Monitoring Lab – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons).

Kontziente ala ez, Bombus impatiens espezieko erleek urpean astebete irauteko gaitasuna erakutsi dute. Bereziki erresistenteak dirudite erle hauek, bestelako espezieek baino populazio-beherakada baxuagoa baitute.

Kezkagarria baita erleen beheranzko joera globala. Erleena eta, oro har, polinizatzaile guztiena. Polinizatzaile ezagunenak badira ere, erleak ez baitira bakarrak. Bestelako intsektuak (tximeletak, liztorrak, inurriak, kakalardoak, euliak…) ere polinizatzaileak dira. Baita zenbait ornodun: saguzarrak, kolibriak, eta zenbait karraskari eta baita sugandilak ere.

Zientziaren izenean erleak itotzeko zorian ipini dituzten zientzialarien arabera, dena den, esperantzarako beta badago. Erleek uholdeen aurrean bizirauteko gaitasuna izatea itxaropen-iturria da klima-aldaketaren testuinguruan, non uholdeak gero eta ohikoagoak izan daitezkeen.

Erleei alergia dietenentzat eta erleei beldurra dieten igerilarientzat izan ezik, albiste ona da, beraz, erle erreginek uholdeei aurre egiteko gaitasuna izatea.

Erreferentzia bibliografikoa:

Givetash, Linda (2024, apirila). Amazingly, Some Bumblebees Can Survive Underwater For a Week. Science alert. www.scienciealert.com

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer.bsky.social‬) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko arduraduna.

Jatorrizko artikulua Gaztezulo aldizkarian argitaratu zen 2024ko ekainean, 262. zenbakian.

The post Negua urpean appeared first on Zientzia Kaiera.

EHUko ikertzaile batek BC3ko kideekin egindako metaanalisiak polinizatzaileen dibertsitatea txikitzeak zer eragin duen aztertu du. Emaitzak Nature Ecology & Evolution aldizkarian argitaratu dute.

Landareen ugalketa-prozesuan polena toki batetik bestera eramateko lagungarri diren animaliak dira polinizatzaileak. Polinizazioa funtsezkoa da gure ongizaterako eta ekosistemek bizirauteko. Landare basatien % 85 inguruk eta laborantza-landareen % 70 baino gehiagok polinizazioa baliatzen dute ugaltzeko. Baina espezie polinizatzaileen dibertsitatea murrizten ari da klima-aldaketaren, habitat-galeren eta nekazaritzaren intentsifikazioaren ondorioz.

Irudia: polinizatzaile guztiek badutela bere rola. Ezin gara bakarrik polinizatzaile domestikoetan zentratu. Horiek baino polinizatzaile gehiago daude. (Argazkia: Roman Biernacki – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Maddi Artamendi EHUko ikertzaileak azaldu duenez, “mundu osoan gai honen inguruan egin diren ikerlan gehienetan ikusi da polinizatzailerik batere ez dagoen kasuetan landareek ez dutela fruiturik ematen. Halako ikerketak laborantzako espezieekin egin izan dira batez ere. Baina hori ez da ikuspegi erreal bat; izan ere, polinizatzaileen dibertsitatea jaisten ari da, baina ez da erabat desagertzera iritsiko. Eta, bestalde, laborantzako landareez gainera, landare basatiak ere hartu ditugu kontuan. Ikuspegi errealistago bati heldu nahi izan diogu”.

EHUko Landareen Biologia eta Ekologia saileko ikertzaile Maddi Artamendik eta BC3ko Ainhoa Magrach Ikerbasque irakasleak gidatutako azterlan batek agerian utzi duenez, polinizatzaileen aniztasuna babestea ezinbestekoa da bai natura zaintzeko bai ekosistemen jasangarritasuna bermatzeko. “Premiazkoa da haien dibertsitatea murritzarazten duten faktoreak arintzea”, diote ikertzaileek.

Ikerketak erakutsi duenez, polinizazio-lanak egiten dituzten animalien dibertsitatea murrizteak eragin negatibo nabarmena du landareen ugaltze-arrakastan (fruitu-kopuruan, hazi-kopuruan eta fruituen pisuan), eta, gainera, “eragina handiagoa da landare basatietan laborantzakoetan baino”. Halaber, ikusi dute autopolinizatzeko gai diren landareek ere jasaten dutela polinizatzaileen dibertsitate-galeraren eragina, eta “horrek agerian uzten du landare horientzat oso onuragarria dela polena elkarrekin gurutzatzea”, dio Artamendik.

Bestalde, emaitzen arabera, polinizatzaile basatiek eragin handiagoa daukate landareen ugaltze-arrakastan polinizatzaile domestikoek baino (ezti-erleak sailkatu ohi dira polinizatzaile domestiko gisa). Beraz, “polinizatzaile basatien aniztasuna txikitzeak are gehiago okertzen du landareen ugaltze-arrakasta”, erantsi du. Zehazki, eragin nabarmenagoa du polinizatzaile ornogabeak galtzeak polinizatzaile ornodunak galtzeak baino; gautarrak galtzeak egunez dabiltzanak galtzeak baino, eta polinizatzaile basatiak galtzeak domestikoak galtzeak baino.

46 herrialdetan egindako 207 ikerketaren metaanalisiaren bidez

Ikerketa hau metaanalisiaren bidez egin dute: tresna estatistikoak erabiliz, ikerketa-bilduma handi bateko datuak behar bezala haztatuta sintetizatzen dituen metodoa. Hala, polinizatzaileen erabateko galera aztertu ez zuten ikerketen metaanalisia egin dute Artamendik eta Magrachek: 46 herrialdetan egin izan diren 207 ikerketaren metaanalisia.

“Mundu osoan egindako ikerketak aztertu ditugu. Kontuan izan behar genuen klimaren arabera landare-barietate desberdinak daudela; agian landare batean edo bestean eragina desberdina izan dela; lagin-tamaina eta abar. Aldagai asko izan ditugu kontuan, ikerketa horiek guztiak konparatu ahal izateko, eta, hala, emaitza erreal eta kuantifikagarri bat lortu dugu”, dio Artamendik. “Metaanalisiak ikuspegi oso orokor bat ematen dizu —azaldu du ikertzaileak—, jakiteko non ikertu den gehiago, zer herrialde eta klimatan, zer landare-motatan eta abar. Eta ikusten duzu non egon daitezkeen hutsuneak, non alborapenak…”.

Horrekin guztiarekin ikertzaileek ondorioztatu dute “polinizatzaile guztiek badutela bere rola bai laborantza-landareetan bai landare basatietan. Ezin gara bakarrik polinizatzaile domestikoetan zentratu. Horiek baino polinizatzaile gehiago daude, eta ikusi dugu denek daukatela garrantzi handia landareen ugalketa-arrakastan eta landare-dibertsitatea mantentzen. Arreta ez dugu bakarrik laborantzako landareetan eta polinizatzaile domestikoetan jarri behar, ikuspegia zabaldu beharra dago”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Premiazkoa da polinizatzaileen dibertsitatea babestea ekosistemen funtzionamendu egokia bermatzeko

Erreferentzia bibliografikoa:

Artamendi, Maddi; Martin, Philip A.; Bartomeus, Ignasi; Magrach, Ainhoa (2025). Loss of pollinator diversity consistently reduces reproductive success for wild and cultivated plants. Nature Ecology & Evolution, 9, 296–313. DOI: 10.1038/s41559-024-02595-2

The post Polinizatzaileen dibertsitatea galtzeak landareen ugalketa-arrakasta nabarmen murrizten du appeared first on Zientzia Kaiera.

Matteo Vannacci

Talde teoriaren aztergai nagusiak taldeak dira. Hainbat propietate defini ditzakegu taldeak sailkatzeko; adibidez, abeldartasuna, ebazgarritasuna, finituki sortua izatea, eta abar. Hala ere, mundu fisikoan gertatzen den bezala, batzuetan talde bati buruzko informazio partziala soilik izaten dugu eta ea informazio horretatik gure taldearen ezaugarriren bat ondoriozta dezakegun jakin nahiko genuke.

Orain da probabilitate teoria jokoan sartzen den momentua. Talde finitu guztietan P probabilitate neurri bat defini dezakegu eta, probabilitate horri esker, kuantifikatu dezakegu propietate bakoitza zenbat betetzen den.

Artikulu honetan probabilitatearen eta talde teoriaren elkarrekintza batzuk aurkeztuko ditugu. Emaitza klasikoetatik hasita, gaur egungo ikerkuntzaren emaitzak ere emango dira. Adibidez, Gustafsonen 5/8-ko Teorema eta Mann-Shaleven Teorema, baita UBERG taldeei lotutako emaitza batzuk ere.

Amaitzeko, talde teorian, eta matematikako beste hainbat gaitan, talde batekin lotutako segida bat izango bagenu, segidaren propietate asintotikoak taldearen egiturari lotu nahiko genizkioke. Hori egiteko, komenigarria izango litzateke propietate guzti horiek kodifikatzen dituen objektu matematiko bat
izango bagenu. Artikulu honetan talde baten errepresentazio absolutuki irreduzibleak zenbatzen dituen zeta-funtzioa sartuko dugu eta taldearen eta zeta-funtzio horren propietateak lotuko ditugu.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 46
• Artikuluaren izena: Probabilitatea eta taldeak: azpitaldeen hazkundetik zeta-funtzioetara
• Laburpena: Probabilitatea eta taldeak uztartzen dituzten hainbat emaitza emango dira, talde profinituetako Haar probabilitate-neurria erabiliz. Emaitza klasikoetatik hasita, gaur egungo ikerkuntzaren emaitzak ere emango dira. Bereziki, gorputz finituen gaineko errepresentazio-hazkuntza zenbait gairekin lotuko dugu.
• Egilea: Matteo Vannacci
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 11-42
• DOI: 10.1387/ekaia.24890

Egileaz:

Matteo Vannacci EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Matematika Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Probabilitatea eta taldeak: azpitaldeen hazkundetik zeta-funtzioetara appeared first on Zientzia Kaiera.

Paula Ugarte, Manoli Igartua, Rosa María Hernández eta Edorta Santos-Vizcaíno

Larruazala gizakion organorik handiena da eta 3 geruza nagusi bereiz daitezke; epidermisa, dermisa eta hipodermisa, hurrenez hurren. Epidermisean hainbat geruza eta zelula dauden arren, zelula garrantzitsuenak keratinozitoak dira, hauek azalaren birsorkuntzaz eta bir-epitelizazioaz arduratuko baitira. Bestalde, dermiseko egituren artean, kolagenoa eta fibroblastoak aipa daitezke. Kolagenoak larruazalari behar duen elastikotasuna emango dio eta fibroblastoak, keratinozitoen antzera, dermisaren birsorkuntzaz arduratuko dira. Baina, larruazala kaltetu eta ondorioz bertako zelulen funtzioak eragotzi daitezke, adibidez, erreduren kasuan gertatzen den bezala.

Irudia: larruazal osasuntsua eta geruzak erredura mota desberdinen ondorioz kaltetuta. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Erredurak sakoneraren arabera ─epidermisekoak, bigarren mailakoak eta hirugarren mailakoak─ eta betetzen duten larruazalaren tamainaren arabera ─arinak, moderatuak eta larriak─ sailka daitezke. Lesio hauek berebiziko inpaktua dute mundu mailan, batez ere, garatu gabeko edo garapen bidean dauden herrialdeetan. Izan ere, erredurak larriak diren kasuan, kalte lokalaz gain kalte sistemikoa ere eragin dezakete, hau da: akats multiorganikoa, shock-a ─hantura, hipoxia, hondakinen kanporaketa eza, elikagai eta oxigenoaren barneratze eza eta infekzioak. Ondorioz, heriotza eragin dezakete urtero ia 200.000 heriotza eraginez. Bestalde, ekonomikoki duten inpaktua ere aipatzekoa da zeharkako kostuak ere eragiten baitute: soldaten galera, arazo mentalak…

Hori horrela, eta pazientearen biziraupena bermatu eta orbainen sorrera murrizte aldera, oso garrantzitsua da erreduren aurkako tratamendua ahal bezain pronto hastea. Tratamendurako ikuspuntu desberdinak aipa daitezke; infekzioak saihesteko gehienetan antibiotiko lokalak erabiltzen dira. Bestalde, injertoak ere erabili daitezke. Injertoak kaltetutako azala ordezkatuko duten azal osasuntsuaren zatiak dira. Aukera hau erabiltzen den arren, injerto guztiek badute zer hobetu, eta beraz, beste estrategia batzuk ere erabiltzen dira; oinarri zelularrik gabeko ordezko dermiko eta oinarri zelularreko terapiak hain zuzen.Lehenengoen kasuan, matrize osasuntsua imitatuko duten biomaterialak ─kolagenoa dermisaren kasuan eta epidermisa imitatuko duen silikonazko geruza bat epidermisaren kasuan─ erabiliko dira. Oinarri zelularreko terapietan berriz, azaleko baliokide biziak erabiliko dira, azal osasuntsutik lortutako zelula batzuk –keratinozito eta/edo fibroblastoak- isolatu eta kaltetutako azalean txertatuz.

Bai injerto zein oinarri zelularrik gabeko ordezko dermiko eta oinarri zelularreko terapiak iturriaren arabera ─autograft, allograft eta xenograft- eta betetzen duten geruzen arabera sailka daitezke. Hauen artean dituzten abantailengatik gehien erabiltzen direnak autograft –norberaren azala,  norberaren zelulak…─ motakoak izanik. Aipatutako terapiak erreduren tratamenduan erabilgarriak dira, baina guztiek dute zer hobetu, beraz terapia berriak ─ingeniaritza genetikoa, 3D bio-inprimaketa, nano-teknologia eta zelula ama-mesenkimaletan oinarritutako terapien erabilera─ aztertzen ari dira. Terapia bakoitza zein kasutan hobetsiko den zehazteko eta segurtasuna gizakietan txertatzeko ere ikerketa gehiago (entsegu klinikoak, batez ere) beharrezkoak diren arren, orain arteko terapia eta ikerketekin lortutako emaitza itxaropentsuen ondorioz, etorkizun batean erredura gehienak sendatuko direla uste da, erikortasun eta heriotza-tasak murriztuz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 46
• Artikuluaren izena: Azaleko erredurak: Gaur egungo egoera, terapia eskuragarriak eta etorkizuneko terapiak.
• Laburpena: Azala gizakion organorik handiena da, eta bertako lesioak, hala nola erredurak, gizartean geroz eta garrantzia handiagoa hartzen ari dira. Erredurak hainbat kausaren ondorio izan daitezke, eta, oro har, lesio horietan azaleko geruzak —epidermisa, dermisa eta/edo hipodermisa— kaltetuko dira; zenbait kasutan baita bestelako organo batzuk ere. Lesioak arinak badira, tratamendu berezirik gabe sendatuko dira. Baina, larriak diren kasuan —lan honetan aztertuko direnak—, tratamendua eraginkorra izan dadin terapia berezietara jo beharra dago. Gaur egun, erredura larriak tratatu eta azalaren egitura berreskuratzeko, merkatuan hainbat terapia daude: injertoak, eta ordezko dermikoak, oinarri zelularrekoak zein oinarri zelularrik gabekoak. Guztiek erreduren tratamendurako duten erabilgarritasuna frogatu den arren, oraindik guztiek hobekuntzarako tartea dutela ere ondorioztatu da. Hori horrela, terapia horietan oinarritutako berrikuntzak eta terapia edo teknologia berriak aztertzen ari dira; adibidez, ingeniaritza genetikoa, 3D bioinprimaketa, nano partikuletan oinarritutako teknologiak eta zelula ama-mesenkimaletan (MSC) oinarritutako terapiak. Hori dela-eta, lan honetan merkatuan dauden terapien ekintza mekanismoak zein diren, bakoitza zer kasutan erabil daitekeen eta bakoitzak zer abantaila eta desabantaila dituen azalduko da. Desabantaila horiek —prezioa, eraginkortasuna eta produkzioa batez ere— hobetzeko jarraitutako pausoak eta ikerkuntzan dauden terapiak ere aztertu dira. Terapia berri horiei buruzko ikerketak urriak dira, eta erronkak ugariak. Hala ere, uste da ikerkuntza berriak erredura larriak tratatzeko eraginkorrak izango direla.
• Egileak: Paula Ugarte, Manoli Igartua, Rosa María Hernández eta Edorta Santos-Vizcaíno
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 183-203
• DOI: 10.1387/ekaia.24905

Egileez:

Paula Ugarte, Manoli Igartua, Rosa María Hernández eta Edorta Santos-Vizcaíno EHUko Farmazia Fakultateko Farmazia eta Elikagaien Zientziak Saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Azaleko erredurak: gaur egungo egoera, terapia eskuragarriak eta etorkizuneko terapiak appeared first on Zientzia Kaiera.

Ariketa fisikoa egitea osasungarria dela esaten digute behin eta berriro. Fisikoa bakarrik ez, buruari eragitea ere onuragarria da. Nagiak atera eta aurten ere, hamar urte betetzen dituen ohiturarekin jarraituz, udako oporretan egiteko ostiralero matematika-ariketa bat izango duzue. Javier Duoandikoetxea matematikariak guztira sei ariketa aukeratu ditu Zientzia Kaieran argitaratzeko.

Hona hemen gure laugarren ariketa:

ABC triangeluan C erpinetik irteten den altueraren oina D da. Baldin AD = 2 cm, DB = 3 cm eta BC – CA = 0.5 cm badira, zenbat da triangeluaren perimetroa?

Zein da erantzuna? Idatzi emaitza iruzkinen atalean (artikuluaren behealdean daukazu) eta, nahi izanez gero, zehaztu jarraitu duzun ebazpidea ere. Irailean emaitza zuzenaren berri emango dizugu.

Ariketak “Calendrier Mathématique 2025” egutegitik hartuta daude. Astelehenetik ostiralera, egun bakoitzean ariketa bat proposatzen du egutegiak. Ostiralero CNRS blogeko Défis du Calendrier Mathématique atalean aste horretako ariketa bat aurki daiteke.

The post Dozena erdi ariketa 2025eko udarako (4): triangeluaren perimetroa appeared first on Zientzia Kaiera.

Gisela Baños

Gutxik aurreikusi zuten —horien artean, John von Neumann matematikari hungariarrak— zientziaren hurrengo gidoi aldaketa handia ez zela «energia, lana, indarra edo mugimenduaren» esparruetan gertatuko, aurrekoetan bezala, baizik eta «kontrol, programazio, informazioaren prozesamendu, komunikazio, antolakuntza eta sistemen» esparruan (Burks, 1969). Bigarren Mundu Gerraren ostean lehenengo konputagailuak sortu ziren; hau da, gure zeregin mentalekin (ez fisikoekin) laguntzeko lehen makina sofistikatuak. Eta, horrekin batera, bizitza artifizialki birsortzeko aukera errealista jarri zen mahaiaren gainean. Halaxe jaio zen zibernetika. Norbert Wienerrek proposatu zuen XX. mendearen berrogeiko hamarkadan, eta halaxe sortu ziren lehendabiziko eredu konputazionalak. Horien helburua zen naturan soilik aurki zitezkeen prozesuak simulatzea eragiketa logikoen bidez.

Konrad Zuse ingeniari alemaniar eta konputazio modernoko aitzindariak problemarako hurbilketaren bat egin zuen. Eta ordutik gutxira, Los Alamosko Laborategi Nazionalean, aurrera egin zuten gaian. Alde batetik, John Von Neumannek planteatu zuen sistema konputazional batek bere burua modu autonomoan erreplikatu ahal izateko aukera; eta, bestetik, Stanislaw Ulamek jakin nahi izan zuen ea arau matematiko sinpleetatik abiatuta egitura, patroi edo jokabide konplexuak sor zitezkeen. Ulamek dimentsio biko saretak erabili zituen horretarako, zeinetan datuak adierazteko gelaxkak markatzen zituen —edo ez—. Von Neumannek Ulamen metodoa erabili zuen bere sistema autorreplikatzaileetako bat sortzeko. Hala ere, ezagutzen dugun lehenengo automata zelularra izan bazen ere, eredu hori ez zen batere nabarmendu, eta hamarkadatan ahaztuta geratu zen.

1. irudia: John von Neumannek (1903-1957) matematikaren, fisikaren eta konputazioaren adar ugaritan egin zituen funtsezko ekarpenak. Kasu honetan, Los Alamos-eko bere kide Stanislaw Ulamekin batera. (Argazkia: Los Álamos National Laboratory – jabari publikoa)

Hirurogeita hamarreko hamarkadan, Scientific Americanen aisialdiko matematikaren atalean, Martin Gardnerrek jolas gisa planteatu zuen ideia sinple baina zoragarri bat, John Conway matematikari ingelesak izandakoa. «Bizitzaren jolasa» zuen izena, organismo populazioen bilakaera dinamikekin zuen antzekotasunagatik, eta arau oso sinpleak zituen.

Bizitzaren jolasean aritzeko lauki-sare bat besterik ez da behar, zeinetan gelaxkak marka daitezkeen; adibidez, xake edo go ohol bat, pieza batzuk, papera, arkatza… baina errazena eta argigarriena, egun, ordenagailu bat erabiltzea da. Markatutako gelaxkak gure Sareta Munduan modu erabat autonomoan eboluzionarazi ditzakegun organismo edo zelulen baliokideak izango dira, hasierako konfigurazio geometriko batetik abiatuta, soilik arau hauek behin eta berriro aplikatzearen bidez:

• Bizirautea: inguruan bi edo hiru zelula dituen zelulak hurrengo belaunaldian biziraungo du.
• Hiltzea:
  • Inguruan lau zelula edo gehiago dituen zelula hil egingo da, superpopulazioaren ondorioz.
  • Inguruan zelula bat edo bat ere ez duen zelula hil egingo da, isolamenduaren ondorioz.
• Jaiotzea: gelaxka huts baten inguruan hiru zelula baldin badaude, hurrengo belaunaldian zelula berri bat jaioko da gelaxka horretan.

Eta kito. Jolasa «bera bakarrik jolasten da». Guk zelulen hasierako konfigurazioa besterik ez dugu erabaki behar.

2. irudia: interneten, leku askotan jolas daiteke bizitzaren jolasera; adibidez, hemen: https://playgameoflife.com/. Patroien biltegiak ere badaude, bai eta hasierako konfigurazio anitzetatik abiatuta lor daitezkeen eboluzio posibleei buruzko unibertso oso bat ere. (Iturria: playgameoflife.com)

Von Neumannek planteatutako eredua bezala, bizitzaren jolasa automata zelular bat da, baina pixka bat sinpleagoa. Ideia hori jendartean zabaldu zen dibulgazio zientifikoko aldizkari batean argitaratu zenean. Orduan, matematikariak nahiz afizionatuak hasierako konfigurazio anitzekin esperimentatzen hasi ziren, eta fenomeno oso interesgarriak deskubritu zituzten: patroi egonkorrak —belaunaldiz belaunaldi aldatzen ez direnak—, errepikatzen diren zikloak, figurak —«planeagailuak»—, saretatik igarotzen direnak mugimendu sentsazioa agerraraziz, bai eta beren burua autorreplikatzen duten egiturak ere. Interneten, jolas sinple horren bidez sortutako aparteko artelan geometrikoak aurki daitezke —Pazko arrautza: bilatu Googlen «bizitzaren jolasa»—.

3. Ezkerretik eskuinera: a) Konfigurazio egonkorra. b) Konfigurazio ziklikoa (pulsar). c) Planeagailua (badirudi pantailan zehar mugitzen dela). d) Gosperren planeagailuen kanoia. Patroien artxibategi asko daude; hona hemen adibide bat: https://conwaylife.appspot.com/library/. (Argazkiak: a), b), c) – jabari publikoa. d) Lucas Vieira – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Von Neumman, Ulam eta Conwayren lanetatik abiatuta, laurogeiko hamarkadan, Stephen Wolfram fisikaria automata zelular horiek ikertzen hasi zen. Kasu horretan, automata dimentsiobakarrak hartu zituen aztergai —gelaxken ilara bakar bat dira eta «elemental» gisa dira ezagunak—, eta horien jokabidea aintzat hartuta, konplexutasunaren arabera sailkatu zituen; honela:

• 1. klasea: egoera egonkorretara iristen dira.
• 2. klasea: patroi oszilatorioak edo periodikoak sortzen dituzte.
• 3. klasea: patroi pseudoausazkaoak edo kaotikoak sortzen dituzte.
• 4. klasea: egitura konplexu baina ordenatuak sortzen dituzte.

4. irudia: Stephen Wolframek zenbait arauren sailkapen bat egin zuen automata zelular elementalentzat. Horietako batzuetatik abiatuta, patroi benetan konplexuak, bai eta ederrak ere, lor daitezke, hala nola fraktala, 90. araua aplikatuta lortzen dena (eskuineko irudi handitua). (Kredituak: CC BY-SA)

Beste behin ere, agerian geratu zen sareta batean oso sinplea den arau sistema bat aplikatuta patroi konplexuak lor daitezkeela. Hori guztia kontuan hartuta, Wolframek automata zelularren teoria aplikatu zuen, gero eta modu osatuagoan, fisikaren esparruan, eta planteatu zuen agian unibertsoa horrelako eredu konputazional baten bidez deskriba litekeela… Baina, antzeko kasuetan bezala, horrek eztabaida piztu zuen fisikaren munduan.

Automata zelularrak jolas gisa hartzeaz edo egiazko eremuetan aplikagarriak direla uste izateaz harago, ezin da ukatu sorpresa matematikoen iturri direla. Horien potentzialak eta, seguruena, baita edertasunak ere, Greg Egan zientzia fikziozko idazlea inspiratu zuten 1994. urtean Permutation City nobela idazteko; lan hori matematikaren, konputazioaren eta bizitzaren omenaldi itzela da.

5. irudia: Greg Eganen Permutation City liburuaren ingelesezko azken edizioa (Gollancz). 1998an gaztelaniaz argitaratu zen, baina, tamalez, egun deskatalogatuta dago.Egileaz:

Gisela Baños zientzia, teknologia eta zientzia fikzioaren dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko urtarrilaren 9an: La impredecibilidad de la sencillez: autómatas celulares.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Sinpletasunaren iragarrezintasuna: automata zelularrak appeared first on Zientzia Kaiera.

Nola da posible betaurreko pare sinple batek gure ikusmena nabarmen hobetzea? Bideo honetan, eguneroko asmakizun horren atzean dagoen zientzia azaltzen da. Begiak argia jasotzen eta erretinan fokatzen duten lente naturalak dira, baina batzuetan fokua ez dago bere lekuan: hurbiletik edo urrunetik lausotuta ikusten dugu, edo irudiak distortsionatuak agertzen dira.

Hor sartzen dira jokoan betaurrekoak, argiaren bidea zuzendu eta irudia behar bezala fokatzea lortzen duten lente bereziak. Miopia, hipermetropia edo astigmatismoa izan, lente bakoitza arazo jakin bati egokitzen zaio, argia erretinan ondo bideratzeko. Optikariak neurtzen duen graduazioari esker, lenteak pertsonalizatu egiten dira, gure begien mugak konpentsatzeko.

“Zergatik gertatzen dira gauzak” bideo sorta Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak egindako Ikusgela proiekturako hezkuntzarako ikus-entzunezko materiala da, EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren berrikuste zientifikoarekin.

The post Nola funtzionatzen dute betaurrekoek? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga

Aurrekoan gizakioz eta gure zentzumenez ibili ginen; tira, ni ibili nintzen. Eta zuek formal-formal irakurtzen. Eta oraingo honetan ere gauza bera: ni nire diatribekin eta zuek, irakurle finak zareten horiek, leitzen. Baina gizakiez beharrean, benetako superbotereak dituen izaki bati buruz arituko gara.

Eta superbotereak diodanean, benetan ari naiz: egosi, izoztu, irradiatu eta fusil batetik tiro egiteari ere bizirauten dion izakia baita. Nola jakin duten zientzialariek hori? Haiei eta haien kontzientziari galdetu beharko litzaieke.

Kontua da Lurreko edozein txokotan (tenperatura oso altuetan zein oso baxuetan) bizitzeko gai direla izaki hauek. Eta Lurretik kanpo ere, espazioaren hutsean, biziraun dute. Nola jakin den? No comment.

Zientzialarien iparrorratz morala gorabehera, biziraupenaren txapeldunak dira izaki hauek. Erresistente dira hotzaren aurrean, beroaren aurrean, irradiazioaren aurrean, presioaren aurrean. Gai dira espazioaren hutsean bizirauteko. Tardigradoak dira.

1. irudia: Borealibius landizetcus tardigradoa, hainbat habitatetan deskribatua, hala nola itsas laginetan, ur gezako sedimentuetan, urpeko goroldioetan, lur gaineko goroldioetan, lurrean eta zianobakterioetan. Goroldioz bildutako espezimena, Italiako Alpeetako iturburu batean murgildua, 2270 metrora. (Iturria: Nelson, Diane R.; et. al. (2019))Hartza, txerria, armadiloa

“Ur-hartz” izena ere hartzen dute eta “goroldiozko txerri” izenez ere ezagunak dira animalia ñimiño hauek. Eta ñimiño diodanean, ondo esana dago: 0.5 mm ingurukoak izaten baitira. Eta txikiagoak ere aurkitu dituzte (nik baino ikusmen hobea dutenek).

Armadiloekin ere konparatu izan da gure protagonista mikroskopikoa. Eta zertara datoz horrenbeste izen eta hain ezberdinak edukitzea? Hartzak eta txerriak, printzipioz, ez baitute antz handirik. Zer esanik ez armadiloak.

Bada, XVIII. mendera egin behar dugu bidaia. Izan ere, 1773an deskribatu zuen lehenengoz Johann August Ephraim Goeze artzain alemaniarrak tardigradoa, eta hark “kleiner Wasserbär” edo ur-hartz txikia deitu zion. Baina ez zion hala deitu itxuragatik, mugitzeko moduagatik baizik: hartzen antzera ibiltzen (omen) baitira.

Argituta lehen ezizen hau. Baina, nola da posible izakia lehenengoz deskribatu zuen pertsonak emandako izena zabalduena ez izatea? Berriro ere zientzialariak sartu behar ditugu saltsan: 1777an, Lazzaro Spallanzani zientzialari italiarrak “tardigrado” deitu zituen (ibiltzaile geldoak [itzulpen librea hemen egindakoa, adi!]), hark ere izakion ibilera geldoari erreferentzia eginez.

Eta momentu honetan konturatu naiz ez dizuedala azaldu zelakoa den gure protagonista. Ea, azkar batean: esan bezala, animalia mikroskopikoak dira, ia zeharrargiak. Zortzi hanka motzen gainean ibiltzen dira (astiro, argi geratu ez bada) eta oin bakoitzean 4-6 atzapar dituzte. Atzaparren forma aldatu egiten da espeziearen arabera. Ez da gauza makala hau, 1.300 tardigrado espezie inguru baitaude mundu osoan. Atzeko hankak bereziak dira, gainera: alderantziz dituzte, ibiltzeko baino, atzemateko.

2. irudia: itsas tardigradoen genero adierazgarriak. Eskala-barrak = 50 μm. (Iturria: Nelson, Diane R.; et. al. (2019))

Aho espezializatua dute. Mutur berezitu honi esker, landareen eta beste mikroorganismo batzuen mantenugaiak xurgatu ditzakete.

Eta honek guztiak nahikoa berezi egingo ez balitu, kutikula batek estalitako gorputza dute, matxinsaltoen eta beste intsektuen antzera. Eta, noski, intsektu horiek bezala, tardigradoek askatu egin behar dituzte beren kutikulak, hazi ahal izateko.

Ornogabeak dira; ez dute hezurrik: hezurdura hidrostatiko batek eusten die. Ez dute bizkarrezur-muinik, baina bai antzeko sistema bat: nerbio-sistema bentrala, garunaren eta gorputzaren artean seinaleak bidaltzen dituena.

Urtartzat jotzen dira, beren gorputzen inguruan ur-geruza mehe bat behar dutelako, deshidratazioa ekiditeko. Hala ere, era guztietako inguruneetan aurkitu dira: itsaso sakonetik hareazko dunetaraino. Ur gezetako goroldioak eta likenak dira haien habitat gogokoena, eta hortik eta ahoaren formatik datorkie beste ezizena, “goroldiozko txerria”.

Erresistentziaren txapeldun

Azalpentxo honekin eta artikuluan gehitutako irudiekin hartuko zenioten itxura, dagoeneko, gure lagun txikiari. Itzul gaitezen, hortaz, gaira. Laburbilduz, zientziak ezagutzen dituen animaliarik erresistenteenetakoak dira tardigradoak. Planeta osoan daude, itsasoko eta lehorreko ingurune ugaritan, ozeanoko lokatz sakonetatik hasi eta Antartikako arroketara, mendietan, oihanetan eta lorategietan.

Nola ez, tardigradoen superbotereak nondik datozen eta nola eskuratu dituzten aztertzen dabil zientzia. Hobeto ulertu nahian edo eskuratu nahian, batek daki, baina kontua da aztertzen dabiltzala. Eta gene indibidual asko identifikatu dituzte lagungarri izan daitezkeenak tardigradoen biziraupenerako trebetasunak lortzeko.

Esaterako, erresistenteak dira tardigradoak deshidratazioaren aurrean. Ikerketek erakutsi dute ahalmen horren gakoa proteina batzuk direla, zelulen barrualdea gel bihurtzen dutenak beren kolapsatzea ekiditeko.

Proteina honi esker, goroldio-txerritxoek ia erabateko deshidratazioa jasan dezakete. Are gehiago, anhidrobiosia izeneko egoera ametabolikoan sartu daitezke. Anhidrobiosia zera da: metabolismoa erabat gelditzea ur faltagatik.

Eta zer egin dezake gure tardigradoak? Ura ez dagoenean “tun” izeneko pilota estuetan biltzen dira, eta, horrela, hamarkada luzez iraun dezakete bizirik. Eta pilota bihurtzeko gaitasuna zer beste animaliak du? Horixe, armadiloak.

3. irudia: tardigradoen “tun” egoera irudikatzen duen irudia. Iturria: Møbjerg, Nadja; et. al. (2021) euskaratuta.

Pentsa gure bizitza zenbat hobea litzatekeen ingurumena egokia ez denean pilota bihurtu ahalko bagina eta horrela egon egoera hobea izan arte. Orduan, ingurumena alde dugula, geure buruak berhidratatu eta berpiztuko genituzke ioaren ondoren.

Eta gaitasun honek tardigradoek Ilargia kolonizatu ote duten zalantza piztu du. Izan ere, 2019ko otsailean tardigradoak zeramatzan zunda batek Ilargia jo zuen eta han sakabanatu omen ziren. Printzipioz, duten superbotereei esker, bizirik irauteko gaitasuna dute. Ilargian baldintzak hobetzea, aldiz, zaila da eta, beraz, litekeena da tardigradoak ez berpiztea.

Edozein kasutan, gizakiontzat ez omen da nahikoa animalia honek ahalmen izugarriak edukitzea, aurrean jarritako erronka guztiei bizirauteko gaitasuna erakustea eta bere burua babestu beharra dagoenean berezko proteinak sortzea. Eta, hala ere, izen gehienak beste animaliei erreferentzia eginez jarri dizkiogu. Edo are okerrago, “motel mugitzea” jarri diogu izen moduan. Marka da gero!

Erreferentzia bibliografikoa:

Koumoundouros, Tessa (2022, iraila). Tardigrades Can Survive Decades Without Water, And We Finally Know How. Science alert. www.scienciealert.com

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko arduraduna.

Jatorrizko artikulua Gaztezulo aldizkarian argitaratu zen 2024ko apirilean, 260. zenbakian.

The post Txiri-txiri, pausoz pauso appeared first on Zientzia Kaiera.

EHUko eta Biobizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Immunogenetikako Ikerketa Laborategiak (IRLab) zuzendutako nazioarteko talde batek loturak identifikatu ditu plazentan gertatzen diren aldaketen eta eskizofrenia, nahasmendu bipolarra eta depresio nagusia izateko arriskuaren artean. Nature Communications aldizkarian argitaratu dute ikerketa.

Ikerketan Europako eta Ameriketako Estatu Batuetako 18 erakundetako 28 ikertzailek parte hartu dute, eta plazentak garapen neuropsikiatrikoan duen funtsezko eginkizuna azpimarratzen du. Izan ere, lanak erakutsi du plazentaren aldaketa epigenetikoek, bereziki haren DNAren metilazioak, nahasmendu neuropsikiatrikoekin lotutako geneen adierazpenean eragin dezaketela. Aurkikuntza hauek adierazten dute arrisku genetikoa dagoeneko jaio aurretiko garapenean ager daitekeela.

Irudia: loturak identifikatu dituzte plazentan gertatzen diren aldaketen eta eskizofrenia, nahasmendu bipolarra eta depresio nagusia izateko arriskuaren artean. (Argazkia: MART PRODUCTION – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Aldaketa epigenetikoak DNAren eta harekin lotutako proteinen aldaketa kimikoak dira, eta geneen jarduera erregulatzen dute, sekuentzia aldatu gabe. Gehien ikertutako aldaketa horietako bat DNAren metilazioa da. Prozesu horretan metilo taldeak (karbono atomo bat eta hiru hidrogeno atomo dituzten molekula txikiak) gehitzen zaizkie DNA eskualde zehatzei. DNAren metilazioa funtsezkoa da garapenerako, ingurunearekiko egokitzapenerako eta gaixotasunekiko joerarako, eta faktore genetikoek zein elikadurak, estresak edo kutsatzaileek eragin diezaiokete.

Ikerketaren emaitzek erakusten dute eskizofrenia, nahasmendu bipolarra eta depresio nagusia direla plazentaren DNA metilazioarekin lotura handiena duten nahasmendu neuropsikiatrikoak. Beste gaitz batzuek, hala nola arreta-defizit eta hiperaktibitate-nahasmenduak (ADHN) edo autismoak, lotura kausal posible batzuk erakusten dituzte, nahiz eta neurri txikiagoan. Gainerako patologiei dagokienez, ez da eragin azpimarragarririk aurkitu. “Aurkikuntza hauek indartu egiten dute eskizofreniak eta beste nahasmendu batzuek neurogarapenean jatorria duten hipotesia, eta plazentak prozesu horretan funtsezko eginkizuna duela azaleratzen dute,” adierazi du Fernandez-Jimenez doktoreak, EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakasle eta Biobizkaiako ikertzaile eta ikerketaren koordinatzailea.

Medikuntza pertsonalizatuarentzako eta prebentziorako inplikazioak

Arrisku genetikoa plazentaren DNA metilazioarekin lotuta egon daitekeela aurkitzeak bide berriak irekitzen ditu nahasmendu neuropsikiatrikoen prebentzio eta tratamendurako. “Arrisku faktoreak jaio-aurretiko fase batean identifikatu ahal baditugu, sintomak agertu aurretik esku har genezake, tratamenduak egokituz edo prebentzio estrategia pertsonalizatuak diseinatuz,” azaldu du Ariadna Cilleros-Portet doktoreak, ikerketaren lehen egilea.

Ikerketak nabarmentzen du faktore genetiko bakoitzak non eta noiz jarduten duen ulertzea ezinbestekoa dela tratamendu-erabakiak hartzeko. “Ez dira nahasmendu batekin lotutako gene guztiak zuzenean tratatu behar; batzuek garapen fase goiztiarrean jardun dute eta helduaroan, ez dugu berauek kitzikatu edo aldarazteko gaitasunik izango,” ondorioztatu du Fernandez-Jimenez doktoreak.

Ikerketa hau aurrerapauso handia da nahasmendu neuropsikiatrikoen oinarri biologikoa ulertu eta detekzio goiztiarra zein terapia eraginkorragoak garatzeko.

Iturria:

EHU prentsa bulegoa: Eskizofrenia izateko arrisku genetikoaren zati bat plazentan hazten da.

Erreferentzia bibliografikoa:

Cilleros-Portet, Ariadna; Corina, Lesseur; Marí, Sergi; Cosin-Tomas, Marta; Lozano, Manuel; Irizar, Amaia; Burt, Amber; García-Santisteban, Iraia; Garrido-Martín, Diego; Escaramís,Geòrgia; Hernangomez-Laderas, Alba; Soler-Blasco, Raquel; Breeze, Charles E.; Gonzalez-Garcia, Bárbara P.; Santa-Marina, Loreto; Chen, Jia; Llop, Sabrina; Fernández, Mariana F.; Vrijheid, Martine; Ibarluzea, Jesús; Guxens, Mònica; Marsit, Carmen; Bustamante, Mariona; Bilbao, Jose Ramon; Fernandez-Jimenez, Nora (2025). Potentially causal associations between placental DNA methylation and schizophrenia and other neuropsychiatric disorders. Nature Communications, 16, 2431. DOI: 10.1038/s41467-025-57760-3

The post Eskizofrenia izateko arrisku genetikoaren zati bat plazentan hazten da appeared first on Zientzia Kaiera.