Zientzia Kaiera

Izei Múgica, Usue Mori eta Borja Calvo

Adimen artifiziala eremu ia gehienetan txertatzen ari den garai honetan, erronka berriak agertzen ari dira egunero. Nola diseina eta entrenatu ditzakegu geroz eta konplexuagoak diren ereduak gizakiok ditugun portaera eta jokabideak ahalik eta ondoen simulatzeko? Nola azaldu daitezke hizkuntza ereduek, adibidez, aurkezten dituzten portaerak parametro-kopurua handitzearen ondorioz? Adimen artifizialeko aplikazioak garatzean zein algoritmo erabiltzea komeni da? Badago hori hobetzea? Argi dago asko direla erantzun beharreko galderak eta landu beharreko esparruak, eta horretan datza adimen artifizialaren gaineko ikerketa, besteak beste.

Planteatu berri ditugun galdera horietatik guztietatik, adimen artifizialerako erabil daitezkeen algoritmoen errendimenduaren ingurukoak tratatzea garrantzitsua deritzogu, ezinbestekoa baita erabiltzen ditugun algoritmoen errendimendua aztertzea intereseko aplikazio ahaltsuak eraiki nahi baditugu. Alabaina, algoritmoen errendimendua neurtzea eta kuantifikatzea kasu askotan lan nekeza izan ez ezik, errendimenduen arteko konparaketak egitea ere ez da batere erraza. Izan ere, kasu gehienetan, algoritmo baten bitartez lortutako emaitzak erabilitako datuen izaeraren eta algoritmoen estokastizitatearen arabera aldakorrak dira, eta honek konparaketa zaildu egiten du.

Irudia: ezinbestekoa da erabiltzen ditugun algoritmoen errendimendua aztertzea intereseko aplikazio ahaltsuak eraiki nahi baditugu. (Argazkia: Jorge Franganillo – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Flickr.com)

Alegia, ziurgabetasuna tartean egonik, eskura ditugun datuetan lortutako errendimenduaren adierazle diren emaitzez harago joan beharra dago. Zorionez, egon badaude metodologia eta teknika desberdinak arazo horiei aurre egiteko, gaur egun oso erabiliak direnak ikerketa munduan. Dena den, metodologia horiek aplikatzeko eta bereziki emaitzak interpretatzeko estatistikaren ezagutza sakona ezinbestekoa da, eta honakoa sarritan kontuan hartzen ez den aspektu bat da. Horren adibide garbiak ziurgabetasunaren kuantifikaziorako urteetan zehar erabili diren estatistika frekuentistako hipotesi-probak ditugu, beren gabeziak kontuan hartu gabe begi itsuan aplikatu direnak.

Testuinguru horretan kokatzen da artikulu honen muina, algoritmoen errendimenduen konparaketarako erabil daitezkeen teknika batzuen azterketa bat proposatzen baita. Zehazki, ziurgabetasunarekin lan egiteko estatistikaren ikuspegi frekuentista eta bayestarra aurkezten dira hasieran, arreta berezia ipiniz bi hurbilpenetan oinarritutako tekniken indargune eta gabezietan. Hipotesi-proba frekuentista ohikoek intereseko galderari erantzunik ematen ez diotela ikusita, test bayesiarrak alternatiba interpretagarriago gisa begi onez ikusi dira azken urteotan. Alabaina, hurbilpen bayestarrak izaera konplexuagoa duenez, baita erabiltzailearen susmoen edo suposizioen gaineko menpekotasuna ere, ez da erraza hura zuzentasunez erabiltzea.

Hau dena kontutan izanik, ziurgabetasunarekin lan egiteko bi hurbilpenen baitan badira beste metodo batzuk oraindik gehiegi esploratu ez direnak, eta artikulu honetan ziurgabetasuna ilustratzeko bootstrap ez- parametrikoaren erabilera aztertuko dugu. Metodo frekuentista honek zenbait abantaila ditu, intuitiboa dela, besteak beste, baina bere erabilera algoritmoen errendimenduaren konparaketa egiteko ez da ohikoa. Bootstrap ez-parametrikoaren bidez emaitza koherente eta interesgarriak lortu daitezkeelakoan, metodo honen portaera estatistika bayestarrarekin alderatuko dugu esperimentu sorta baten bidez, antzekotasunak eta desberdintasunak agerian jarriz. Beharbada, teorikoki desberdinak izan arren, hurbilpen frekuentista eta bayestarra ez dira praktikan hain desberdinak.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Bootstrap ez-parametrikoa algoritmoen errendimenduaren konparaketarako estatistika bayestarraren alternatiba gisa.
• Laburpena: Adimen artifiziala eremu ia gehienetan txertatzen ari den garai honetan, ezinbestekoa da erabiltzen ditugun algoritmoen errendimenduen konparaketak egitea. Sarritan, algoritmo baten bitartez lortutako emaitzak erabilitako datuen izaeraren eta algoritmoen estokastizitatearen arabera aldakorrak dira, eta horrek konparaketa zailtzen du. Testuinguru horretan, beraz, algoritmoen arteko konparaketa egitean, lortutako ziurgabetasunaren kuantifikazioa alderdi garrantzitsua da, baina gehienetan ez zaio nahikoa garrantzi ematen. Izan ere, ziurgabetasunaren kuantifikaziorako urteetan zehar erabili diren estatistika frekuentistako hipotesi-probek gabezia nabariak dituzte arlo honetan. Alternatiba gisa, estatistika bayestarra da soluziorik onartuena gaur egun, baina badira beste metodo batzuk oraindik esploratu ez direnak. Artikulu honetan, ziurgabetasuna azaltzeko, bootstrap ez-parametrikoaren erabilera aztertuko dugu, eta metodo horren portaera estatistika bayestarrarekin alderatu eta antzekotasunak eta desberdintasunak agerian jarriko ditugu.
• Egileak: Izei Múgica, Usue Mori eta Borja Calvo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 185-201
• DOI: 10.1387/ekaia.26327

Egileez:

Izei Múgica, Usue Mori eta Borja Calvo EHUko Informatika Fakultateko Intelligent Systems Group taldeko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Bootstrap ez-parametrikoa algoritmoen errendimenduaren konparaketarako estatistika bayestarraren alternatiba gisa appeared first on Zientzia Kaiera.

María Ángela Nieto Toledano (Madril, 1960) Alacanteko Neurozientzien Institutuko Ikerketako irakaslea (CSIC-UMH), CSICen Conexión Cáncer sarearen koordinatzailea eta Biologia Molekularreko Europako Laborategiaren (EMBL) Kontseiluko presidentea da. Bere ekarpen nagusia izan da aztertzea enbrioien geneak berraktibatzeak zer-nolako inpaktua duen gaixotasun batzuetan; esaterako, minbiziaren aurrerapenean eta organoen endekapenean. Espainiako, Europako, Frantziako eta Latinoamerikako Zientzien Akademietako kide da, eta, besteak beste, honako sari hauek jaso ditu: 2019an Santiago Ramón y Cajal ikerketa sari nazionala, eta 2022an Europarako L’Oréal-UNESCO for Women in Science saria.

Irudia: Angela Nieto ikertzailea. (Argazkia: Leticia Díaz de la Morena. Iturria: Angela Nietok emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Biomedikuntza.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Txiki-txikitatik hori egin nahi izan dudalako. Aztergai dugun prozesua funtsezkoa da enbrioiak garatzeko; aldiz, helduetan aktibatzen denean, minbiziak aurrera egitea eta organoak endekatzea ekar dezake. 30 urte daramatzagu prozesu hori aztertzen.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Emakume adoretsu eta eskuzabalak.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Gustatuko litzaidake gure ezagutzari esker minbiziaren eta zahartzaroaren aurkako terapia eraginkorragoak sortzea.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Zehaztasunez, pasioz eta eskuzabaltasunez lan egiteko.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 15ean: María Ángela Nieto, buscando terapias eficientes contra el cáncer y el envejecimiento.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post María Ángela Nieto, minbiziaren eta zahartzearen aurkako terapia eraginkorren bila appeared first on Zientzia Kaiera.

Orain dela 40.000 urte, gure Europako arbasoak txirulak egiten, gizakien forma zuten estatuak sortzen eta kobazuloetako paretak margotzen hasi ziren. Anatomikoki modernoak ziren, gure antza zuten, baina portaeran jauzi handia egin zuten eta portaera guztiz modernoa garatu zuten. Cro-Magnon izenarekin ezagutzen ditugu, Neandertalen ondoren iritsi ziren Europako lehen biztanle modernoak.

Ehunka mila urtez gizakien garapen teknologikoa motela izan zen, baina Cro-Magnonek berrikuntza ugari izan zituzten: tresna berriak, jantziak, apaingarriak, Venus estatuak eta labar-artea. Sinismenak zituztela erakusten duten lurperatzeak egin zituzten, eta baliteke hizkuntza sinboliko garatu bat erabiltzea ere. Cro-Magnonak gure arbasoak izan ziren, baina ez da kategoria erraza definitzen; hainbat olatutan iritsi ziren eta geroago nahasi egin ziren beste giza-taldeekin.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Cro-Magnonen ondorengo al gara? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ur-hartzak edo goroldiozko txerriak izen bitxien atzean, izaki harrigarri bat ezkutatzen da: tardigradoa. 0,5 milimetro inguru besterik ez dute neurtzen eta mikroskopioz soilik ikus daitezke, baina bizirauteko gaitasun ikaragarriak dituzte. Izan ere, muturreko baldintzetan ere moldatzen dira.

Gaur, Kiñuk animalia nimiño hauen munduan murgilduko gaitu. Zer egiten dute hain bereziak? Nolatan gai dira muturreko egoerak jasateko? Eta nola lortu dute izaki mikroskopiko izanik ikertzaile askoren ikerketa-gaia izatea? Gure kirikiñoak azalduko dizkigu animalia hauek dituzten berezitasunak eta bizirauteko estrategiak.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: tardigradoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Judith Graham Pool biokimikaria eta fisiologoa izan zen. Hemofiliaren ikerketan espezializatu zen, eta metodo bat garatu zuen erraz gorde zitezkeen eta odol-jarioaren kasuetan patologia hori zuten pazienteei aplika zekizkiokeen koagulazio faktoreak erraz eskuratzeko. Horiek horrela, paziente horien bizi itxaropena hobetu eta odolusteko arriskua murriztea lortu zuen.

Giza gorputzak badu mekanismo bat odolustuta hiltzeko arriskuari aurre egiteko, eta zauria benetan larria ez bada, funtzionatu egiten du: odoleko plaketak zaurian jarri eta solidotzen dira; hau da, koagulatzen dira, odola irteten jarrai dadin saihesteko. Aldeak gorabehera, igeltsero trebe batek urei eusteko dike batean zulo bat estaltzeko erabiliko lukeen sistema bera da, ura dagokion aldean gera dadin.

Hemofilia odolaren nahasmendu hereditarioa da; eta kasu horretan, igeltseroaren zementua ez da gogortzen, dikeko zuloa ezin da estali, eta ura etengabe isurtzen da egon behar ez duen lekurantz. Odolustuta hiltzeko arriskuak ez du mekanismo eraginkorrik. Hemofilia duten pazienteen osasuna arrisku larrian egon daiteke beste batzuek tirita, benda edo, asko jota, pare bat punturekin konponduko lituzketen zaurien ondorioz.

Irudia: Judith Graham Pool ikertzailea laborategian. (Iturria: Mujeres con Ciencia)Zuntz muskularretatik odolaren koagulaziora

Judith Graham Pool New Yorkeko Queens auzoan (Estatu Batuak) jaio zen 1919an. Bere aita burtsako artekaria zen, eta bere amak eskola batean irakasten zuen; Judith hiru seme-alabatik nagusiena izan zen. Institutua amaitu ondoren, Chicagoko Unibertsitatean egin zuen matrikula, eta Fisika eta Biokimika ikasi zituen. Unibertsitateko lehenengo urtean ezkondu zen, 1938an, zientzia politikoetako ikasle batekin. Gerora, bi seme izango zituzten.

Karrera amaitu ostean, denbora batez lan egin zuen bere saileko laguntzaile gisa, eta ondoren baita fisikako irakasle gisa ere Genevako Hobart Collegen (New York). Bitartean, tesia idazten jarraitu zuen, zuntz muskularren elektrofisiologiaren azterketari buruz; zehazki, isolatutako zuntz muskular bakar baten potentzial elektrikoari buruz. Azkenean, 1946an lortu zuen tesia.

Doktoregoa lortu ondoren, familia osoa Kaliforniara lekualdatu zen, Poolek lanpostu bat lortu baitzuen Stanfordeko Ikerketa Institutuan. 1953. urtean, Bank of America eta Giannini Fundazioaren beka bat jaso zuen, eta bere espezialitatea izango zen esparrua ikasten hasi zen Stanfordeko Unibertsitateko Medikuntza Eskolan: odolaren koagulazioa. Hurrengo urtean argitaratu zuen lehenengo ikerketa. Ordurako modu independentean ari zen lanean; eta hori ez zen oso ohikoa esparruan urtebete besterik ez zeramala aintzat hartuta.

Denbora gutxian ikertzaile elkartu senior izendatu zuten, eta egonaldi bat egin ahal izan zuen Oslon (Norvegia), beka bati esker. 1972an  ospe handia zuen jada; eta, ondorioz, irakasle izendatu zuten zuzenean, irakasle eta ikertzaile izateko ohiko bideko hainbat urrats saihestuta.

VIII faktorea eskuratzea eta horrek hemofilikoengan duen eragina

Odolaren koagulazioaren eremuan, Poolen ekarpen handiena izan zen beste bi kiderekin gauzatutako lana, zeinetan faktore antihemofilikoa edo VIII faktorea isolatzea lortu zuten. Faktore hori erabiltzen zen, eta oraindik ere erabiltzen da, hemofilikoei odol-galerak kontrolatzeko egiten zaizkien transfusioetan. Poolek metodo bat garatu zuen, krioprezipitazio izenekoa, odol-plasmatik abiatuta VIII faktore hori duten proteinen kontzentrazio altuko soluzio bat modu kontrolatuan lortzeko.

2. irudia: VIII faktore birkonbinatua autotratamendurako. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Metodo horri esker, substantzia horren kantitate handia lor zitekeen odol-emaile bakar batengandik, edo emandako odol kantitate handietatik; eta, horrela, hemofilikoen tratamendua askoz soil eta merkeagoa zen: zauri baten aurrean, osagai hori ematen zitzaien odol-galera kontrolatzeko, galdutako odola berrezartzeko hainbat transfusio egin beharrean. Pazienteari kirurgia egin aurretik ere eman ziezaioketen, haren ondoko arriskua murrizteko. Horiek horrela, beharrezkoak ziren baina arrisku handia zela-eta egiten ez ziren operazioak egiteko aukerak zabaldu ziren.

Poolek eta bere kideek garatutako prozesua 1964an argitaratu zen lehen aldiz, eta denbora gutxian hemofilikoen tratamendu estandarra izan zen.

Hemofilikoentzako eta emakumezko ikertzaileentzako legatua

Poolen beste ekarpenetako bat izan zen odolaren koagulazioa neurtzeko tekniken ikerketa. Zehazki, VIII faktorearen beraren substantzia inhibitzaile baten presentzia neurtzean zentratu zen. Substantzia hori transfusio asko jaso dituzten hemofilikoen % 10-20ak garatzen du, eta odol-galerak nabarmenki txarragoak izatea eragiten du.

VIII faktorearen krioprezipitatuaren deskubrimenduak mundu mailako ospea eman zion Pooli bere esparruaren barruan. Gonbidapenak bidali zizkioten mundu osoko unibertsitate eta ikerguneetatik horietan hitzaldiak emateko, eta Gurutze Gorriko eta Osasunaren Institutu Nazionalen Odola Emateko Programako aholkularitza batzordeetako kide izendatu zuten. Horrez gain, sari ugari jaso zituen.

Poolek bere ospea baliatu zuen zientzian genero-berdintasuna sustatzeko eta emakumeen presentzia eta haientzako aukerak areagotzeko. Publikoki ere hitz egin zuen gaiari buruz: “Orain pixka bat hobeto ulertzen dugu emakumeek lanbide eskoletan eta gradu eskoletan sartzean aurkitzen duten erresistentzia, eta jakitun gara, gero eta gehiago, horrek eragiten duen kalteaz, maila txikian zein handian, unibertsitate, gobernu-agentzia eta industriaren arloko aurrerapenei dagokienez”, adierazi zuen behin prentsaren aurrean. Emakumeak Zientzian Elkarteko presidentekidea izan zen, bai eta Stanfordeko Unibertsitateko Medikuntza Zentroko Emakume Profesionalen elkarteko lehenengo emakumezko presidentea ere.

Tamalez, Poolek ezin izan zuen bere legatua handitzen jarraitu, erlatiboki gazte hil baitzen, 56 urte zituela, garuneko tumore baten ondorioz. Hil ondoren, Hemofiliaren Fundazio Nazionalak Poolen izena jarri zien erakundearen urteko ikerketa bekei.

Iturriak:

• Judith Ethel Graham Pool, Wikipedia
• Hampton ,Kathleen (1971ko abuztuaren 10a). Women Scientists Probing Discrimination In Their Field, The Ann Arbor News.
• Creger, William P.; Maffly, Roy; Payne, Rose. Memorial Resolution Judith Graham Pool, Stanford University
• Pool, Judith Graham (1919–1975), Encyclopedia
• Judith Pool, biochemist at Stanford and co-president of AWIS, AWIS
• Lepson, Lisa. Judith Graham Pool, The Shalvi/Hyman Encyclopedia of Jewish Women.
• Sicherman, Barbara; Hurd Green, Carol (1980). Notable American Women: The Modern Period : a Biographical Dictionary, Volume 4. Harvard University Press. 553-554 or.,

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 19an: Judith Graham Pool, la fisióloga que descubrió cómo ayudar a las personas hemofílicas a no desangrarse.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Judith Graham Pool, hemofilikoak ez odolusteko modua deskubritu zuen fisiologoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Harrigarria badirudi ere, azken hamarkadetan erretako baso-azalera murriztu egin da mundu mailan. Hala ere, datu hau engainagarria izan daiteke; izan ere, nahiz eta kiskaldutako azalera txikiagoa izan, gero eta bortitzagoak dira baso-suteak. Klima-aldaketaren, biztanleriaren hazkundearen, migrazioen eta ohiko landa-lanen desagerpenaren ondorioz, ugaritu egin dira herritar gehiagori eragiten dieten baso-suteak.

Aurtengo udan iberiar penintsulan gertatutako baso-suteek ireki dituzte munduko albistegi guztiak. Izan ere, Espainian azken hamarkadan piztu diren 50 sute handienetatik 19 izan dira abuztuko bi aste eskasetan, Europako baso-sute informazio-sistemaren arabera. Hain zuzen ere, abuztuaren 8tik 23ra suteek 358 mila baso-hektarea suntsitu zituzten eta, jada aurten, 2024 urtean erretako 400 mila hektareak gainditu dira.

Irudia: baso-suteen maiztasuna eta indarra handitzeko egoera paregabea sortzen dute klima-aldaketak, biztanleriaren mugimenduak eta landa-lanaren murrizketak. (Argazkia: Soly Moses – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Hala ere, paradoxa bat suertatzen da. Izatez, azken hamarkadetako datuak aztertzen baditugu, berehala ikus dezakegu erretako azaleraren joera beheranzkoa dela. Hain zuzen ere, mundu mailan, azken hamarkadetan erretako baso-azalera % 25 murriztu da1. Harrigarria badirudi ere, berdina da joera Espainian. Izan ere, aurten eta 2022ko udan jasandako baso-suteak ohikoak ziren XX. mendearen amaieran. Beraz, zergatik ikusten ditugu geroz eta indartsuagoak diren suteak?  Zergatik eragiten diete gehiago herri-inguruneei eta herritarrei? Science aldizkarian argitaratutako artikulu batek azaldu du zergatik, erretako azalera murriztu arren, handitzen den urtero herritarrek suteen aurrean duten esposzioa2.

20 urtez jasotako datuak

Ikerketa egiteko, Kaliforniako Irvine unibertsitateko ikertzaileek 2002 urtetik 2022 urtera mundu osoan jasotako datuak ikertu zituzten. Emaitzak aztertzean, mundu osoan 20 urte horietan gertatutako baso-suteek zuzenean guztira 400,2 milioi pertsonari eragin zietela aurkitu zuten zientzialariek, gutxi gorabehera Europar Batasuneko biztanleria osoaren pareko kopurua.

Sute indartsuenak Europan, AEBetan eta Ozeanian gertatzen diren arren, ikerketaren arabera herritarrengan duten inpaktua nabarmenagoa izan da Afrikan. Bertan, mundu osoan gertatu den su-eraginaren % 85,6 elkartzen da. Hain zuzen ere, Afrika erdialdeko bost herrialdek (Kongok, Hego Sudanek, Mozambikek, Zambiak eta Angolak) munduko giza esposizioaren erdia osatu zuten. Ordea, Estatu Batuek, Europak eta Australiak, guztizkoaren ehuneko % 2,5 baino gutxiago osatzen dute.

Bestalde, aztertutako aldian, baso-suteen aurreko giza esposizioa urtero 382.700 pertsona handitu zela aurkitu zuten ikertzaileek. Horrela, guztira 2022 urtean 7,7 milioi pertsona gehiago zeuden baso-suteen eraginpean.

Biztanleriaren hazkundea, klima-aldaketa eta migrazioak

Giza esposizioaren bat-bateko igoera hori ez zen gertatu sute-jardueraren hazkunde globalagatik, baizik eta, batez ere, biztanleriaren hazkundeagatik, klima-aldaketarengatik, landa-paisaien  aldaketarengatik eta herritarren migrazioarengatik. Izan ere, ikertutako urteetan mundu mailako biztanleria ia 2 mila milioi pertsona handitu zen eta, ikertzaileen arabera, populazio-dinamikak albo batera utziz gero, giza esposizioa nahiko egonkorra izango zen mundu osoan.

Bestalde, klima-aldaketak azken hamarkadetan izugarri handi du ikertzaileek “su-eguraldia” izendatu duten fenomeno meteorologikoaren frekuentzia. Gertakari horrek mundu osoan handiagotu ditu zenbait fenomeno atmosferikoen presentzia; besteak beste, berote handiak, hezetasun txikiak eta haize bortitzak. Horren ondorioz, muturreko suteak % 50 baino gehiago hazi dira azken lau hamarkadetan mundu mailan.

Hala ere, ikertzaileek Europan eta Ozeanian baso-suteen esposizioa murriztu egin zela ikusi zuten. Izan ere, eskualde hauetan herritarrek landa-eremuetatik hiri-eremuetara aldatzeko joera izan dutelako. Gertakari horrek, ordea, areagotu egiten du eremu horien baso-suteen arriskua eta agerian uzten du gizarte- eta ingurumen-faktoreen funtsezko zeregina.

Horiek horrela, biztanleriaren migrazio-dinamikak mundu mailan aztertzean, ikertzaileek aurkitu zutena da herritarrak sute-arrisku handiko eremuetara mugitzen ari direla. Amir AghaKouchak-ek, Kaliforniako Irvine unibertsitateko irakasleak, dioen bezala “Erretako azalera murriztearen eta giza inpaktua handitzearen paradoxa globala, neurri handi batean, giza kokalekuen eta suteak izateko joera duten paisaien arteko gainjartze gero eta handiagoari zor zaio”.

Prebentzioaren garrantzia

Egoera honi aurre egiteko, arreta baliabide gutxiko herrialdetan jartzearen garrantzia nabarmentzen dute zientzialariek. Eremu hauetan, handiagoa da gizakiek baso-suteen aurrean duten ahultasuna eta, horregatik, ezinbestekoa da hor prebentzio-estrategia proaktiboak garatzea.

Hala ere, prebentzioa ez da soilik ingurune horietara mugatu behar. Aurtengo udan Galiziako hegoaldean eta Gaztela eta Leoneko iparraldean ikusi den bezala, baso-suteen maiztasuna eta indarra handitzeko egoera paregabea sortzen dute klima-aldaketak, biztanleriaren mugimenduak eta landa-lanaren murrizketak. Horregatik, AghaKouchak-ek aipatzen duenez “Klima-aldaketak suteetarako klima egokia areagotzen duen neurrian eta munduko populazioak landa-lana murrizteko eta suteetarako joera duten eremuetara hedatzen jarraitzen duen heinean, prebentzio proaktiboa egitea gero eta garrantzitsuagoa izango da etorkizunean, baso-suteek eragindako hondamendien arriskua murrizteko”. Zenbait dira eskura dauden prebentzio-teknikak; besteak beste, landaretza kudeatzeko teknika, hezkuntza publikoa edota gizakiak eragindako suteak murrizteko ingeniaritza-soluzioak.

Erreferentzia bibliografikoak:

[1] Andela, N; Morton, D.C.; Giglio, L.; Chen, Y.; Van Der Werf, G.R.; Kasibhatla, P.S.; DeFries, R.S.; Collatz, G.J.; Hantson, S.; Kloster, S.; Bachelet, D.; Forrest, M.; Lasslop, G.; Li, F.; Mangeon, S.; Melton, J.R.; Yue, C.; Randerson, J.T. (2017). A human-driven decline in global burned area. Science, 356, 1356–1362. DOI: 10.1126/science.aal4108

[2] Seydi, Seyd Teymoor; Abatzoglou, John T.; Jones, Matthew W.; Kolden, Crystal A.; Filippelli, Gabriel; Hurteau, Matthew D.; AghaKouchak, Amir; Luce, Charles H.; Miao, Chiyuan; Sadegh, Mojtaba (2025). Increasing global human exposure to wildland fires despite declining burned area. Science, 389, 826–829. DOI: 10.1126/science.adu6408

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Baso-suteen eragin gero eta handiagoa herritarrengan appeared first on Zientzia Kaiera.

Ainara Sangroniz eta Leire Sangroniz

Azazkalak apaintzeko esmalte ugari erabiltzen dira: kolore argiak, ilunak, distiratsuak… Baina zerez daude eginak esmalteak?

Gizakiak aspalditik margotzen ditu azazkalak, hain zuzen ere K.a. 6000 urteko esmalte arrastoak aurkitu dira. Txinan eta Egipton henna, hostoak eta buztina erabiltzen ziren azazkalei kolore gorri-marroixka emateko. Nefertiti-k eta Cleopatrak azazkalak margotuta eramaten zituztela ere ezaguna da.

Irudia: gaur egun ezagutzen ditugun azazkalentzako esmalteak 1920an asmatu ziren. (Argazkia: Chu Chup Hinh – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Gaur egun ezagutzen ditugun azazkalentzako esmalteak 1920an asmatu ziren; nitrozelulosa deritzen polimeroan oinarrituta zeuden. Polimero hau disolbatzaile batean disolbatuta dago; gehienetan etil azetatoa edo butil azetatoa erabiltzen da. Behin esmaltea azazkalean barreiatuta, disolbatzailea lurrundu egiten da eta film bat osatzen da. Horretaz gain, itsasgarri bat darama, filma azazkalera itsasteko; eta film modifikatzailea, distira ematen diona. Plastifikatzaileak ere gehitzen dira filma malgua izan eta pitzadurarik agertu ez dadin. Esmaltea degradatu egin daiteke argiarekin eta ondorioz kolorea aldatu. Hori ekiditeko, bentzofenona izeneko konposatua gehitzen da formulazioan.

Azkenaldian gelezko azazkal esmalteek indarra hartu dute, luzaroan distiratsu eta egoera onean mantentzen direlako. Kasu hauetan, esmaltearen konposizioa desberdina da: fotohastarazle bat eta metakrilatoa darama. Esmaltea azazkalean barreiatu eta gero disolbatzailea lurruntzen da, baina ez da filma osatzen, urrats bat gehiago burutu behar da: argi ultramorea jarri behar da. Argiak fotohastarazlea aktibatzen du eta horrela erreakzio kimikoa hasten da, non metakrilato monomeroak bata bestearekin lotzen diren eta polimero kate luzeak osatzen dituzten. Behin prozesua amaituta, film solido iraunkor bat osatzen da azazkalaren gainean.

Esmalteen ezaugarri garrantzitsuenetarikoa kolorea da. Horretarako zenbait pigmentu erabiltzen dira: pigmentu inorganikoen artean burdin oxidoa dago, kolore gorri eta laranja ematen duena, edota burdin ferrozianuroa, kolore urdina ematen duena. Pigmentu organikoei dagokienez, berriz, elikagaietan erabiltzen direnen antzekoak dira. Badaude kolore bereziak dituzten esmalteak ere: perla moduko kolorea lor daiteke esmalteari titanio dioxidoa edo mika xehatua gehituz. Zenbait kasutan purpurina ere gehitzen da.

Badaude esmalte ikusgarriagoak; esaterako, inguruko baldintzen arabera kolorea aldatzen dutenak: termokromikoak, hau da, tenperaturaren arabera kolorea aldatzen dutenak, eta fotokromikoak, argiaren arabera kolorea aldatzen dutenak.

Azazkaletatik esmaltea kentzeko orduan, zenbait disolbatzaile erabiltzen dira filma disolbatzeko. Produktu hauek ezin dira oso lurrunkorrak izan azazkalean barreiatzean likido egoeran iraun eta polimeroa disolbatu ahal izateko. Gainera, ez dute inguruko azalean narriadura eragin behar. Gehien erabiltzen diren disolbatzaileak azetona, gamma-butirolaktona eta zenbait azetato dira, zenbait oliorekin batera; errizino-olioa edo lanolina, besteak beste. Produktu hauek oso erangikorrak dira esmalte arruntak kentzeko, baina ez gelezko esmalteen kasuan, haiek ezin baitira disolbatu. Azken kasu honetan, esmaltea limatu egiten da zuzenean, azazkaletik kentzeko.

Erreferentzia bibliografikoak:

de Paula, Aislana Cole; Uliana, Fabrício; da Silva Filho, Eloi Alves; Luz, Priscilla Paiva (2025). Nail Polishes: A Review on Composition, Presence of Toxic Components, and Inadequate Labeling. Dermatology Research and Practice, 1, 6330337. DOI: 10.1155/drp/6330337

Morris, Elizabeth (2024ko apirilaren 11a). The science behind UV-cured gel nail products. The Nail Hub Blog.

Beck, Julie (2018). What fresh gel is this? The Atlantic.

Egileez:

Leire Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen PMAS Saileko (Polimero eta Material Aurreratuak: Fisika, Kimika eta Teknologia Saila) ikertzailea Polymaten eta Ainara Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakaslea Polymaten.

The post Koloreaz haratago: azazkaletako esmalteetan dagoen zientzia appeared first on Zientzia Kaiera.

Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos, Usue Mori Carrascal eta Jose A. Lozano

Gure eguneroko bizitzan, gero eta maizago topo egiten dugu adimen artifiziala erabiltzen duten teknologia eta sistemekin, eta askotan hauek modu erabat integratuan erabiltzen ditugu konturatu gabe. Esate baterako, etxeko laguntzaile birtualak erabiltzen ditugunean, hala nola Amazon Alexa edo Google Assistant bezalako chatbot-ak, gure eskariak ulertzeko eta hauei erantzuna emateko gai dira. Bestalde, musika eta bideo plataformak, Spotify eta YouTube bezalakoak, gure gustuen eta ohituren arabera gomendioak eskaintzen dizkigute. Gomendio horiek gure aurreko entzuketa edo ikustaldi historikoan oinarritzen dira, adimen artifizialeko algoritmoek gure gustuak eta lehentasunak aztertzen baitituzte. Era berean, Interneten nabigatzean, gure interesetara egokitutako iragarkiak jasotzen ditugu, web orrialdeek gure jarduerak jarraitzeko eta gure portaerak aurreikusteko ahalmena dutelako, besteak beste, cookie-ak eta bestelako jarraipen-teknologiak erabiliz.

Irudia: musika eta bideo plataformak gure gustuen eta ohituren arabera gomendioak eskaintzen dizkigute. Gomendio horiek gure aurreko entzuketa edo ikustaldi historikoan oinarritzen dira, adimen artifizialeko algoritmoek gure gustuak eta lehentasunak aztertzen baitituzte. (Argazkia: Joshua Miranda – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Adimen artifiziala, eta bereziki ikaskuntza automatikoa, datuen analisia eta prozesamendua teknologien oinarri nagusietako bat bilakatu da. Ikaskuntza automatikoak, hainbat ikaskuntza paradigmen bitartez, datu-multzo handietan patroiak bilatu eta ereduak eraikitzeko aukera ematen du. Arlo honetan biltzen diren teknikak hainbat eremutan aplikatu dira, hala nola, ordenagailu bidezko ikusmenean, non irudiak eta bideoak aztertzen diren; eta baita hizkuntzaren prozesamenduan, non testuak eta ahots-datuak tratatzen diren.

Literaturan jasotzen den bezala, ikaskuntza automatikoan gehien erabiltzen diren algoritmoak ikaskuntza gainbegiratuan oinarritzen dira. Paradigma horretan, ereduak ikasteko datu-sarrera bakoitzari dagozkion etiketak behar dira. Adibidez, irudi bat katu baten irudia dela ikasteko, ikasketa-algoritmoek irudi hori “katu” etiketarekin markatuta jaso behar dute aldez aurretik entrenamendu garaian. Paradigma honek emaitza onak eman ditu hainbat aplikaziotan, baina hainbat muga ere baditu. Etiketa horiek lortzeko prozesua oso garestia eta neketsua izan daiteke, eta askotan ez dago datu guztien etiketa egokirik eskuragarri.

Aipatutako oztopoak gainditzeko, azkenaldian ikaskuntza autogainbegiratua garrantzi handia hartzen ari da. Ikaskuntza-paradigma horrek aukera ematen du datuetatik etiketarik gabe ikasteko, datuen baitan ezagunak diren ezaugarri eta erlazio esanguratsuak iragarriz. Horrela, ikasketa-algoritmoek beren kabuz ikasten dute datuak antolatzen eta aztertzen, ikasketa-prozesua eraginkorragoa bihurtuz. Zehazki, ikaskuntza autogainbegiratuan, ereduek ataza nagusi bat burutzen laguntzen duten ataza osagarriak ikasten dituzte, eta horri esker, datuen errepresentazio esanguratsuak eta erabilgarriak sortzen dituzte. Horrek ikasketa-prozesua ez ezik, emaitzen kalitatea ere hobetzen du. Gainera, ikaskuntza autogainbegiratuak datu kantitate askoz handiagoekin lan egitea ahalbidetuz, azkenaldiko eredu berrienen muina bilakatu da, hala nola, Chat-GPT bezalako hizkuntza-eredu handien kasuan.

Lan honek ikaskuntza autogainbegiratuaren inguruko azterketa sakona eskaintzen du, paradigma honen barruan bereizten diren metodoak aztertuz. Halaber, hainbat datu-motatan aplikatzeko oinarrizko prozedurak ere aztertzen dira, ikaskuntza-paradigma berri honen potentziala azaleratuz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Ikaskuntza autogainbegiratuaren ahalmena azaleratzen.
• Laburpena: Ikaskuntza automatikoak nabarmen egin du aurrera azken urteotan, eta horren fruitu da garatutako algoritmo sorta izugarria, zeinek ahalmena ematen baitigute ataza mota ugari egiteko. Literaturaren arabera, algoritmo gehienak ikaskuntza gainbegiratuan oinarritzen dira. Hala ere, hainbat atazatan emaitza onak lortu arren, ikaskuntza-paradigma horren eragozpen nagusia etiketetiko mendekotasuna da; izan ere, etiketatze-prozesua oso garestia da. Gainera, ikaskuntza automatikoan erabiltzen diren ereduek joera handia dute alborapen okerrak bultzatzen dituzten bide laburrak ikasteko, eta, ondorioz, atazek porrot egiten dute. Arazo horiek saihesteko, ikaskuntza autogainbegiratuak arreta bereganatu du azkenaldian ikaskuntza-paradigma gisa. Lan honetan, ikaskuntza autogainbegiratuari dagokion literaturari buruzko sarrera bat eskaintzen dugu, eta ikaskuntza-paradigma horren barruan bereizten diren metodo motak biltzen eta azaltzen ditugu, zenbait datu motatan aplikatzeko oinarrizko prozedurak aztertuz.
• Egileak: Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos, Usue Mori Carrascal eta Jose A. Lozano
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 167-184
• DOI: 10.1387/ekaia.26347

Egileez:

Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos eta Usue Mori Carrascal EHUko Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saileko ikertzaileak dira.

Jose A. Lozano EHUko Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saileko eta Basque Center for Applied Mathematics (BCAM) zentroko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ikaskuntza autogainbegiratuaren ahalmena azaleratzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Alicia Dickenstein Buenos Airesko Unibertsitateko irakasle emeritua eta Argentinako Ikerketa Zientifiko eta Teknikoen Batzordeko goi mailako ikertzailea da (J). 2024ko maiatzetik, Argentinako Zientzia Zehatz, Fisiko eta Naturalen Akademia Nazionaleko lehenengo emakumezko presidentea izan da, akademiaren 150 urteko historian. Horretaz gain, Argentinako Zientzian Akademia Nazionaleko kidea da. 2015. eta 2018. urteen artean Nazioarteko Batasun Matematikoko presidenteordea izan zen. American Mathematical Society-ko eta Society for Industrial and Applied Mathematics-ko fellow-a da. Honoris Causa Doktoregoak jaso ditu Argentinako Hegoaldeko Estatuko Unibertsitatearen eta Itsasertzeko Estatuko Unibertsitatearen eta Suediako Royal Institute of Technology-aren eskutik. 2015ean TWAS saria (The World Academy of Sciences) eskuratu zuen matematiketan, bai eta “Zientzian Emakumeen alde” L’Oréal-UNESCO 2021 nazioarteko saria ere. Horretaz gain, duela gutxi, 2023an, Matematiketako Platinozko Konex saria eskuratu du.

Irudia: Alicia Dickenstein ikertzailea. (Argazkia: Buenos Airesko Unibertsitateko Zientzia Zehatz eta Naturalen Fakultatea.)Zein da zure ikerketa arloa?

Geometria aljebraikoko eta aplikazioen hainbat arlotan egiten dut lan. Zehazki, azken urteetan aljebra eta geometriako metodoak erreakzio biokimikoen sareen ikerketan aplikatzeko moduak aztertu ditut.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Nire ibilbidea ez da zailtasunetatik libre egon; urte asko behar izan nituen nire ibilbide matematikoa aurkitzeko. Ikasi nuen “bidea ibiliaz egiten dela”, Antonio Machadok esan zuen bezala. Eta, Pablo Picassok adierazi zuen moduan, “inspirazioa etorriko bada, lanean aurki nazala”. Ez dakit esaldi horrek hitzez hitz adierazten duen harena, baina horixe da ideia. Nire bidean ibiliaz gai horietan lan egitera iritsi nintzen, eta interes handia dut horien gainean.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Bernd Sturmfels. Duela 30 urte baino gehiago ezagutu genuen elkar, matematiketan lan egitearen poza berreskuratzen saiatzen ari nintzela. Sormen biziaz gain, bertute zoragarria ere badu: uste du beste pertsona batzuek oso gauza onak egin ditzaketela, eta uste horrek gauza onak gertatzea eragiten du! Berak 29 zituen, 80 paper inguru eta ez dakit zenbat liburu! Orduz geroztik, lagunak gara.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Badago ebatzi nahiko nukeen problema bat, eta enuntziatzen erraza da; beraz, azaltzen saiatuko naiz. René Descartes-ek, 1637an, bere Discours de la Méthode laneko “La Géometrie” eranskinean, honako ikurren arau hau proposatu zuen; sinple-sinplea da.

Berretzaileen arabera ordenatutako monomioak dituen aldagai baten koefiziente errealak dituen polinomio batean, adibidez, p = 1- x3 + 3x4 + 5x6 + 9x7 – x9 polinomioan, koefizienteen hurrenkera hartuko dugu (eta koefiziente nuluak baztertuko ditugu). p polinomio horretarako, honako hau lortzen dugu: {1, -1, 3, 5, 9, -1}. Beraz, ikurren aldakuntza v(p) zenbatuko dugu; hau da, zenbatuko dugu zenbat aldiz dituzten ikur desberdinak jarraian dauden bi koefizientek. Kasu honetan, v(p) = 3. Descartesen ikurren arauaren arabera, p-ren erro positiboen kopurua v(p)-k mugatzen du gainetik, eta paritate bera dute. Hortaz, kasu honetan 3ren edo 1en berdina izango da. Izan ere, p-k erro positibo bakarra du.

Interesgarria da ohartaraztea kota independentea dela polinomioaren mailarekiko. Gainera, doitua da (edo “sharp”), honako zentzu honetan: polinomio batzuetarako, goi-kota hori lortzen da; adibidez, kota zehatz-mehatza da erro guztiak errealak dituen edozein polinomio errealetarako (hala nola, matrize simetrikoen bereizgarriak diren polinomioak). Descartesek ez zuen emaitza egiaztatu, baina erraza da egiaztatzen polinomioaren maila indukzioa eginez, polinomio eratorria hartuta.

Beste egilekide batzuekin dimentsio anitzeko orokortze partzialak* aurki ditzakegu, zeinek kota handiagoa ematen duten soluzio isolatuen kopururako, eta emaitza horiek koordenatu guztiak positiboak dituzte; aurretik zehaztutako monomioak eta n aldagai dituzten n polinomio errealen sistema baten emaitzak dira (ingelesez “sparse system” dute izena).

Baina ez dago inolako aierurik bi aldagai edo gehiago daudenean egon beharko litzatekeen enuntziatu orokorraren inguruan!

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Nire aholkua da grina alde batean ez uztea. Askotan, lanak ahalegin handia eskatzen du, baina, azkenean, merezi du. Adimen matematikoa izateak gai anitzetan lan egitea ahalbidetzen du. Gainera, horri gehitu behar zaio gaur egun adimen artifizialaren garapen azkarrarekin egoera asko aldatzen ari dela; beraz, zaila iruditzen zait gure lanbidearen etorkizuna irudikatzea (bai eta ia lanbide guztiena ere)…

*Aipatutako artikuluak

Bihan, Frédéric; Dickenstein, Alicia; Forsgård, Jens (2021). Optimal Descartes’ Rule of Signs for Circuits. Mathematische Annalen, 381, 1283–1307. DOI: 10.1007/s00208-021-02216-4

Bihan, Frédéric; Dickenstein, Alicia (2017). Descartes’ Rule of Signs for Polynomial Systems supported on Circuits. International Mathematics Research Notices, 2017, 22, 6867–6893. DOI: 10.1093/imrn/rnw199

Müller, Stefan; Feliu, Elisenda; Regensburger, Georg; Conradi, Carsten; Shiu, Anne; Dickenstein, Alicia (2016). Sign conditions for injectivity of generalized polynomial maps with applications to chemical reaction networks and real algebraic geometry. FoCM Journal, 16, 1, 69-97. DOI: 10.1007/s10208-014-9239-3

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 1ean: Alicia Dickenstein: «Mi trayectoria no estuvo exenta de dificultades».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Alicia Dickenstein: «Nire ibilbidea ez da zailtasunetatik libre egon» appeared first on Zientzia Kaiera.

Arbasoak kontatzerakoan, lehen belaunaldietan kopurua ulergarria egiten zaigu: bi guraso, lau aiton-amona, zortzi birraitona-amona… Baina kopurua azkar hazten da, eta iritsiko da momentu bat non arbaso gehiago izango ditugun garai hartan munduan bizi ziren pertsonak baino.

Horregatik, denok gara pixka bat denetatik. Europarrok, esaterako, guztiok partekatzen ditugu duela milaka urte bizi izan ziren arbaso komun asko. Bideo honetan Eneko Arista, Nafarroako lehen erregea, aitzakiatzat hartuta, arbasoen matematikara eta genealogia genetikoaren mundura egingo dugu bidaia, non konturatuko gara gu guztiok garela giza familia handi bakar baten ondorengoak.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Denok gara Eneko Aristaren ondorengo appeared first on Zientzia Kaiera.

Usategiak baino uso gehiago daudenean, zenbait hegazti elkartu behar dira. Bistakoa den baieztapen horrek, eta haren kontrakoak, konexio sakonak ditu matematiken eta informatikaren arlo askorekin.

Hobe da txori bat eskuan ehun hegan baino, dio esaerak, baina informatikarientzat onena hauxe da: bi txori zulo batean. Izan ere, lekua partekatzen duten hegazti horiek usategiaren printzipioa izeneko teorema matematiko baten protagonistak dira. Teorema erraza dirudi, baina engainagarria da oso. Labur azaltzeko: hamar uso elkartzen badira bederatzi usategitan, gutxienez bi usok zuloa partekatu behar dute. Eta listo, hori da dena.

1. irudia: Usategiak baino uso gehiago daudenean, zenbait hegazti elkartu behar dira. Bistakoa den baieztapen horrek, eta haren kontrakoak, konexio sakonak ditu matematiken eta informatikaren arlo askorekin. (Argazkia: BenFrantzDale – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

«Usategiaren printzipioak irribarrea ateratzen digu», komentatu du Christos Papadimitriouk, Columbiako Unibertsitateko informatikari teorialariak. «Elkarrizketarako gai bikaina da».

Hala ere, usategiaren printzipioa ez da soilik txoriei buruzkoa. Benetan sinplea dirudien arren, tresna garrantzitsua da informatika teorikoaren proiektu nagusian lan egiten duten ikertzaileentzat: problemen arteko konexio ezkutuak mapatzean, alegia.

Usategiaren printzipioa objektuak kategorietara esleitzen diren eta objektuen kopurua kategoria kopurua baino handiagoa den edozein egoeratan aplika daiteke. Adibidez, 30.000 eserleku dituen eta bete-beteta dagoen futbol zelai batean, bertaratutako batzuek lau digituko pasahitz edo PIN berbera izango dute beren bankuko txarteletan. Kasu horretan, usoak dira futbol zaleak eta zuloak dira 10.000 PIN posibleak (0000tik 9999ra). Horrek esan nahi du digitu aukera txikiagoa dela pertsonen guztizkoa baino; eta, beraz, zaleetako batzuek digitu berberak izango dituzte.

Frogapen hori azpimarratzekoa da oso sinplea delako, baina baita ezkutuan uzten duenagatik ere. Zerbait existitzen dela frogatzeko metodo matematiko asko «konstruktiboak» dira; hau da, nola ebatzi ere erakusten dute. Frogapen «ez konstruktiboek», baina, hala nola usategiaren printzipioak, ez dute propietate hori. Futbol zelaiaren adibidean, badakigu pertsona batzuek PIN berbera izango dutela, baina ez dakigu zein diren pertsona horiek. Harmailetan ibil ginatekeen eta banan-banan galdetu. Baina, ez al dago beste bide errazagorik?

Horrelako galderak, problemak ebazteko modurik efizienteena aurkitzeari buruzkoak, ezinbestekoak dira konplexutasun konputazionalaren teoria izeneko informatikaren adarrean. Konplexutasunaren teorialariek horrelako galderak ikertzen dituzte, eta problemak zenbait klasetan sailkatzen dituzte, partekatzen dituzten propietateetan oinarrituta. Batzuetan, aurrerapen bat lortzeko lehenengo urratsa problemak sailkatzeko klase berri bat definitzea besterik ez da, ikertzaileek aurretik ikertu ez dutena.

Eta horixe bera gertatu zen 1990. urtean, Papadimitriouk eta konplexutasunaren beste teorialari batzuek problema klase berriak ikertzen hasi zirenean, zeinetan xedea baita existitu behar duen zerbait aurkitzea, usategiaren printzipioan edo beste frogapen ez konstruktiboren batean oinarrituta. Lan ildo horrek aurrerapen handiak ekarri ditu informatikaren eremu askotan, kriptografiatik hasi eta joko teoria algoritmikora arte.

2. irudia: Christos Papadimitriouk (argazki txikian) eta Oliver Kortenek frogatu zuten usategi hutsaren printzipioa lotuta dagoela matematiken eta informatikaren arloko problema garrantzitsuekin. Iturriak: Columbia Engineering / Argazki txikia: Christos Papadimitriouk emana.

2020ko urtarrilean, Papadimitriouk 30 urte zeramatzan usategiaren printzipioari buruzko hausnarketa lanetan. Hori dela eta, aho zabalik geratu zen bere ohiko kolaboratzaile batekin hizketan ari zela, ordura arte pentsatu ez zuten printzipioaren ikuspegi soil batera iritsi zirenean: zer gertatzen da zuloak baino uso gutxiago baldin badaude? Kasu horretan, usoak non gorde gorabehera, zulo hutsak egongo dira. Berriro ere, guztiz bistakoa dirudi. Baina, usategiaren printzipioari buelta emateak ba al du ondorio matematiko interesgarririk?

Bada, badirudi «usategi hutsaren» printzipioa jatorrizko teorema bera dela, beste izen bat hartuta; baina hori ez da egia. Pixka bat ezberdina da, eta, hori dela eta, tresna berri eta eraginkorra da problema konputazionalak sailkatzeko.

Usategi hutsaren printzipioa ulertzeko, itzul gaitezen bankuko txartelaren adibidera. Futbol zelaia ahaztu eta 3.000 eserlekuko kontzertu areto bat imajinatuko dugu; hau da, lau digituko PIN posibleen kopurua baino eserleku gutxiago dituen eremu bat. Usategi hutsaren printzipioak dio PIN posibleetako batzuk ez direla bertan irudikatuta egongo. Hala ere, falta diren PIN horietako bat aurkitu nahi badugu, badirudi bide bakarra dela pertsona guztiei banan-banan beren PIN zenbakia galdetzea. Orain arte, kutxatilategi hutsaren printzipioa haren kontrako alderdi famatua bezalakoa da.

Aldea soluzioak egiaztatzeko zailtasunean datza. Demagun norbaitek esaten duela futbol zelaian PIN berbera duten bi pertsona aurkitu dituela. Jatorrizko usategiaren planteamenduari dagokion kasu horretan, bada modu erraz bat baieztapen hori egiaztatzeko: bi pertsona horiekin zuzenean egiaztatzea. Baina kontzertu aretoaren kasuan, imajinatu norbaitek esaten duela ez dagoela 5926 PIN zenbakia duen pertsonarik. Kasu horretan, ezingo genuke hori egiaztatu bertan dauden guztiei zein PIN zenbaki duten galdetu gabe. Horrenbestez, usategi hutsaren printzipioa askoz konplexuagoa da konplexutasunaren teorialarientzat.

Papadimitriou usategi hutsaren printzipioari buruz hausnartzen hasi eta bi hilabetera, gaia atera zuen graduondoko ikasle izango zen batekin hizketan ari zela. Une hori fresko dauka gogoan; izan ere, COVID-19aren itxialdien aurretik izan zuen azkeneko zuzeneko elkarrizketa izan zen. Hurrengo hilabeteetan, etxetik atera ezin zenean, konplexutasunaren teoriari begira problemak dituen inplikazioak aztertu zituen. Azkenik, bere kideekin batera, artikulu bat argitaratu zuen usategi hutsaren printzipioari esker bermatutako soluzioak dituzten bilaketa problemei buruz. Interes berezia zuten usategi asko zeuden problemetan; hau da, uso baino usategi askoz gehiago daudenetan. Konplexutasunaren teoriako akronimo konplikatuen tradizioari jarraikiz, problema klase hori APEPP izendatu zuten, ingelesezko siglengatik: «usategi huts polinomial oparoaren printzipioa».

Klase horretako problemetako bat Claude Shannon informatikako aitzindariaren duela 70 urteko frogapen famatuan inspiratu zen. Shannonek frogatu zuen problema konputazional gehienak berez ebazteko zailak izan behar direla, usategi hutsaren printzipioan (hark ez zion hala deitu) oinarritutako argumentu bat erabiliz. Nolanahi ere, zenbait hamarkadatan, informatikariak saiatu dira frogatzen, arrakastarik izan gabe, problema jakin batzuk benetan zailak direla. Falta diren bankuko txartelen PINak bezalaxe, problema zailak ere existitu behar dira, identifikatu ezin baditugu ere.

Historikoki, ikertzaileek ez dute problema konplexuen bilaketa prozesua matematikoki azter daitekeen bilaketa problematzat hartu. Papadimitriouren ikuspegiak, baina, prozesu hori multzokatu zuen usategi hutsaren printzipioarekin lotura duten beste bilaketa problema batzuekin, eta bazuen konplexutasunaren teorian duela gutxi eginiko lanaren zati handi baten kutsu autoerreferentzial bereizgarria: konplexutasun konputazionala frogatzeko zailtasunari buruz arrazoitzeko modu berri bat eskaintzen zuen.

“Konplexutasunaren teoriaren eginkizuna aztertzen ari zara konplexutasunaren teoria erabilita”, azaldu du Oliver Kortenek, Columbiako ikertzaileak.

Korten pandemia aurretik Papadimitriourekin usategi hutsaren printzipioari buruz eztabaidatu zuen ikaslea da. Columbiara iritsi zen Papadimitriourekin lan egiteko, eta graduondokoaren lehenengo urtean frogatu zuen problema konputazional konplexuen bilaketa estuki lotuta zegoela APEPP klaseko gainerako problema guztiekin. Zentzu matematikoki espezifikoan, problema horretan egiten den edozein aurrerapen automatikoki izango da informatikari eta matematikariek denbora luzez ikertutako beste problema askotako aurrerapen, hala nola azpiegitura sinplerik ez duten sareen bilaketakoa.

Kortenen artikuluak beste ikertzaile batzuen interesa piztu zuen berehala. «Benetan harritu nintzen ikusi nuenean», esan du Rahul Santhanamek, Oxfordeko Unibertsitateko konplexutasunaren teorialariak. «Benetan zirraragarria da». Ordutik, Santhanamek eta beste ikertzaile batzuek Kortenen aurrerapena aprobetxatu dute zailtasun konputazionalaren eta ausazkotasunaren arteko konexioei buruzko emaitza berrien serie bat frogatzeko.

«Benetan aberasgarria da», esan du Papadimitriouk. «Konplexutasunaren arloko problema garrantzitsuen muinean jo du».

Jatorrizko artikulua:

Ben Brubaker. (2025). How a Problem About Pigeons Powers Complexity Theory, Quanta Magazine, 2025eko apirilaren 4a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Usoei buruzko arazo batek konplexutasunaren teoria bultzatu du appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho

Hiri berean, baina gutxi gorabehera mende bat lehenago, Papok beste matematikari bat aipatu zuen: Pandrosion. Papo oso kritikoa zen berarekin, baina baita Apoloniorekin ere; eta horrelakoa zen matematikari guztiekin, Euklides eta Arkimedesekin izan ezik, hein handi batean.

– Gráinne McLaughlin

Alexandriako Pandrosion IV. mendeko lehenengo erdiko matematikari bat izan zen. Ezaguna da Alexandriako Papok bere obretako batzuetan aipatu zuelako; hala ere, ez zuen goraipatu, aitzitik, bere gaitasun matematikoak gutxietsi zituen. Matematikari greziarrak Pandrosion bere etsaitzat zuela uste da, bera ere Alexandrian irakaslea baitzen, eta horregatik hura erasotzea erabaki zuen.

1. irudia: Alexandriako Pandrosionen inpresio artistikoa, El-Fayumgo erretratuetean inspiratuta. (Ilustrazioa: Closcope – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Paporen garaikidea zenez (c. 290–c. 350), Pandrosion 290. urte inguruan jaio eta 350. urte inguruan hil zela uste da; hortaz, Hipatiaren aurreko matematikaria da.

Baina, Pandrosion gizona edo emakumea zen?

Zergatik galdera hori? Bada, Paporen obren lehenengo itzulpenenetan, Pandrosion gizona da.

Zehazki, Friedrich Otto Hultsch historialariak 1878an Paporen Synagogeren (Bilduma) III liburua itzuli zuen grezieratik latinera; eta obra Pandrosion gizona izango balitz bezala itzuli zuen, Papok matematikariari buruz hitz egitean flexio femeninoak erabiltzen zituen arren. Hultschek erabaki zuen horrek akatsa behar zuela, eta Pandrosionekin kalifikatzaile maskulinoak erabili zituen; erabaki hori, gerora, mundu akademikora hedatu zen.

Ehun urte beranduago, matematiken historialari Paul Ver Eechek Pandrison gizontzat hartzen jarraitu zuen La collection mathématique: ouvres traduites pour la première fois du Grec en Francais avec une introducción et des notes artikuluan (1982).

Hala ere, matematiken historialari Alexander Raymond Jonesek 1988an ingelesera egindako itzulpenean argudiatu zuen Paporen liburuaren adiera femeninoa ez zela akatsa. Geroztik, akademiko desberdinek bat egin dute Jonesekin, eta Pandrosion emakumea zela argudiatu dute, hala nola Reviel Netzek Greek mathematicians: a group picture artikuluan (2002).

Teoria horren aldeko beste argudio bat da Pandrosion izena Pandroso izenaren txikigarria dela; edo, bestela esanda, Zekrope (Atenasko lehenengo erregea) eta Aglauroren alabaren izenaren txikigarria.

Kuboaren bikoizketa

Pandrosio matematika irakaslea izan omen zen Alexandrian K.o. IV. mendean.

Kuboa bikoizteko (kubo bat nola sortu aldez aurretik dagoen beste kubo baten bolumenaren bikoitzarekin) gutxi gorabeherako metodo bat aurkitu zuela uste da, edo, orokorrean, erro kubikoetara gerturatzeko metodo bat. Metodo geometriko errekurtsibo tridimentsional bat da. Papok ez du zehatz-mehatz adierazten jatorrizko metodoa Pandrosionena denik, baina Pandrosionen ikasleen ustezko akatsak zuzentzera bideratutako Synagogeko atalean gehitu zuen; eta, bertan, Papok baieztatzen du azalpen matematiko hori ez dela zuzena.

Kuboa bikoizteko problema aintzinako matematikaren hiru problema klasikoetako bat da (zirkuluaren koadraturarekin eta angeluaren trisekzioarekin batera), eta K.a. V. mendean sortu zen Grezia klasikoan. Pierre Wantzel matematikariak 1837an erakutsi zuen kuboaren bikoizketaren problema ezin dela ebatzi soilik erregela eta konpasa erabilita.

Synagogeren atal berean bazegoen beste metodo bat, hura ere zeharka Pandrosioni egotzia: batezbesteko geometrikoa sortzeko problemaren soluzio zehatza, Papok erabilitako metodoa erabilita baino modu sinpleagoan.

Asteroide bat Pandrosionen omenez

Pandrosionen ekarpena nabarmena izan al zen matematikak garatzeko? Ez da kontserbatu bere idazkirik, eta ondorengo idazle greziarrek ez dituzte aipatu. Hala ere, hori egile askorekin gertatzen da, baita Hipatiarekin ere. Eta, Paporen erasoak ikusita, baliteke ondorengo beste autore batzuek bere obra ez aipatzearen alde egin izana. Jakingo al dugu noizbait galdera horren erantzuna zein den? Ziurrenik ez.

Gutxienez, asteroide bat dago Pandrosionen omenez: (20996) Pandrosion; lehen (20996) 1986 PB izenez ezaguna zen, eta asteroide gerrikoaren objektu bat da. Eleanor Francis Helin astronomoak aurkitu zuen 1986ko abuztuaren 4an, Palomar behatokian. (20996) Pandrosion izena jarri zioten 2025eko otsailean, matematikari greziarraren omenez, balitekeelako ezagutzen dugun emakumezko matematikaririk zaharrena izatea…

Iturriak:

• Pandrosion et la duplication du cube, Micmaths,  Mickaël Launay-ren YouTube kanalean
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pandrosion of Alexandria, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pandrosion – man or woman?, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pappus criticises Pandrosion, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• McLaughlin, Gráinne (2004). The logistics of gender from classical philosophy, Fiona McHardy eta Eireann Marshall, Women’s Influence on Classical Civilization liburuan (Psychology Press, 2004), 7-25

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@martamachos.bsky.social) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ko ekainaren 11n: Pandrosion de Alejandría, ¿una matemática anterior a Hipatia?.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Alexandriako Pandrosion, emakumezko matematikari bat Hipatiaren aurretik? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ander Ortiz / Tecnalia

Neurketa-sentsoreak, sistema elektriko jasangarri eta digitaletarako trantsiziorako funtsezko pieza gisa

Zenbait ekipo analogikok osatzen dituzte sistema elektrikoak, hala nola transformadoreek eta etengailuek, kontsumitzaileei energia elektrikoa behar bezala hornitzeko funtsezkoak direnek. Ekipo horiek sendoak eta fidagarriak dira; tentsio eta korronte elektriko handiak jasateko gai dira, eta 20 urtetik gorako bizitza baliagarriak izaten dituzte.

Irudia: Neurketa-sentsoreak funtsezko osagai dira sistema elektriko jasangarri eta digitaletara egiten den trantsizioan. (Iturria: Shutterstock)

Dena den, ekipo horiek berez ez dira erraz moldatzen trantsizio ekologikoaren eskakizunetara. Izan ere, sistema elektriko jasangarriagoak garatzeko, haien efizientzia handitu behar da; ekipoak fabrikatzeko behar den baliabide-kantitatea murriztu behar dugu, eta haiek digitalizatzeko gai izan behar dugu.

Nolanahi ere, hasierako itxurazko bateraezintasun hori gorabehera, dagoeneko baditugu ekipo trinko eta efizienteak, bi munduren artean bitartekari gisa jarduten dutenak: linea elektriko baten barruan zirkulatzen ari diren elektroien mundu analogikoa eta kontrol-sistema sofistikatuen mundu digitala. Neurketa-sentsoreek, neurketa-transformadore konbentzionalak ordeztuta, aukera ematen dute sistema elektrikoak lehenago aipatutako eskakizun berrietara egokitzeko.

Unean-unean sistema elektrikoen egoeraren berri ematen

Jakina denez, gure zentzumenek ezin dute hauteman elektrizitatearen fenomeno fisikoa, eta horrek arazo bat dakar: ezin dugu zuzenean jakin korronte elektrikoa ote doan linea elektriko batetik, edo tentsiorik ote dagoen azpiestazio batean. Arazoa handiagoa da, gainera, kontuan hartuta sistema elektrikorako oinarrizko babes- eta ustiapen-lanak egiteko zehaztasunez jakin behar ditugula tentsioaren eta intentsitatearen balioak.

Horregatik, sistema elektrikoen garapena lotuta egon zen, hasiera-hasieratik, tentsioa eta intentsitatea neurtzeko transformadoreen garapenarekin. Ekipo horiek sare elektrikoetako puntu estrategikoetan instalatzen dira, eta sare horietako operadoreei aukera ematen diete unean-unean jakiteko benetan zer egoeratan dauden. Tentsioa altuegia da sistema elektrikoan lanak segurtasunez egiteko? Zirkuitulaburtzat jotzeko adinako muga gainditzen du neurtutako korronteak?

Neurketa-sentsoreek funtzio bera betetzen dute, baina ekipo efizienteagoak dira, eta beren aurrekari diren neurketa-transformadoreak baino errazago moldatzen dira jasangarritasun-joera berrietara. Horiek guztiek ezinbesteko zeregin bera betetzen dute: operadoreei aukera ematea sistema elektrikoen ezkutuko alderdian murgiltzeko eta linea elektrikoetako tentsio eta korronte handiak volt eta anpere gutxiko seinale bihurtzeko, neurketa- eta babes-ekipoek erregistratzeko modukoak izan daitezen.

«Neurketa-sentsore» terminoak teknologia alternatibo ugari biltzen ditu

Lehenago aipatu bezala, neurketa-transformadoreen funtzio bera dute neurketa-sentsoreek, baina desberdinak dira funtsezko alderdi batzuetan, eta alde horiek abantaila handiak ematen dizkiete, zenbait printzipio fisikotan eta teknologia alternatibotan oinarrituta funtzionatzen baitute.

Neurketa-transformadoreek oinarrizko printzipio elektromagnetikoetan oinarrituta funtzionatzen dute, eta nukleo magnetiko bat daukate. Neurketa-sentsoreek, berriz, beste bide batzuk bilatzen dituzte tentsio eta korronte primario handiak seinale sekundario erabilerraz eta seguru bihurtzeko.

Hala, tentsioa neurtzeko sentsoreek tentsio-zatitzailearen printzipioan oinarrituta funtzionatzen dute, eta horrek ez du eskatzen burdina, kobrea edo antzeko materialak kantitate handietan erabiltzea harilkatuak eta nukleo magnetikoa fabrikatzeko. Era berean, intentsitatea neurtzeko sentsoreek teknologia sorta handi batean oinarrituta funtzionatzen dute, hala nola Rogowski bobinan eta zuntz optikoan.

Neurketa-sentsoren abantailak

Lehen sistema elektrikoak sortu zirenetik, neurketa-transformadore konbentzionalak teknologia eskuragarri bakarra izan dira tentsioa eta korrontea neurtzeko. Baina hegemonia hori amaitu egin zen merkatuan lehen neurketa-sentsoreak agertu zirenean.

Neurketa-transformadore konbentzionalek ez zeuzkaten gero eta beharrezkoagoak ziren zenbait funtzionalitate, eta horregatik sortu behar izan ziren lehen neurketa-sentsoreak. Gero, abantaila ugari dituztelako hedatu dira oso azkar sentsoreak:

• Ekoizpen jasangarria: Ez da material ugari eta garestirik behar sentsoreak fabrikatzeko. Ez dute burdinazko nukleo magnetiko astunik, ez eta kobrezko harilkaturik ere. Material horiek, forma puruan erraz berrerabil badaitezke ere, birziklatze-prozesua zailtzen dute, erretxina isolatzailearekin nahasita baitaude.
• Ekipo trinkoagoak: Nukleo magnetikoen ordez osagai erresistiboak edo kapazitiboak (tentsio-sentsoreetan) eta aire-nukleoak (intentsitate-sentsoreetan) erabiltzen direnez, sentsoreak ekipo oso trinko bihurtu dira, eta beste ekipo elektriko batzuetan integra edo ezkuta daitezke, hala nola potentzia-transformadoreen terminaletan eta kableetan. Horrela, azpiestazioek hartzen duten azalera murriztu daiteke.
• Efizientzia handiagoa: «Potentzia txikiko neurketa-transformadore» izen teknikoa ere erabiltzen da neurketa-sentsoreak aipatzeko. «Potentzia txiki» terminoarekin adierazten da kontsumo txikia behar dutela funtzionatzeko, ohiko neurketa-transformadoreen aldean. Hala, eragiketaren ondoriozko energia-galerak murrizten dira, eta sistema elektriko eraginkorragoa lortzen da.
• Digitalizazioa: Transformadore konbentzionalek tentsio prozesagarri bihurtu behar diren korronteak ematen dituzte, edo kontrol-sistema modernoetarako handiegiak diren tentsioak. Sentsoreek, berriz, zenbait milivolteko irteera-seinaleak ematen dituzte, eta, ondorioz, seinale horiek zuzenean erabil daitezke kontrol-sistema digitalak elikatzeko. Hala, sistema elektrikoen digitalizazioa bizkortzen da, ez direlako ezinbesteko irteera-seinaleak egokitu behar dituzten bitarteko ekipoak.
• Moldakortasuna: Nukleo magnetikoen desabantaila nagusia asetasun magnetikoa da. Horren ondorioz, mugatuta dago neurketa-transformadore konbentzionalen funtzionamendu-tartea; muga horietatik kanpo, nukleo asea ez da gai seinale sekundario fidagarria emateko. Neurketa-sentsoreek ez dute nukleo magnetikorik, eta, horregatik, funtzionamendu-tarte zabal batean mantentzen dute linealtasuna; horri esker, operadoreek sentsore-modelo bera erabil dezakete tentsio- edo korronte-ezaugarri desberdinak dituzten lineetan.
• Erantzun ona dute harmonikoen aurrean: Energia berriztagarrien integrazioak eta potentzia-faktorea zuzentzeko edo energia biltegiratzeko sistemek dakarten ondorio bat da sistema elektrikoetan potentzia-elektronika ugari sartzea. Elektronika horrek orain arte ez bezalako funtzionalitateak eta kontrola ematen ditu, baina, era berean, harmoniko edo perturbazio ugari ere eragin ditzake sare elektrikoetan, eta, horien ondorioz, kalitatea murrizten da eta efizientzia-arazoak sortzen dira. Horregatik, ezinbesteko bihurtu da harmonikoak doitasunez neurtzea. Baina neurketa-transformadore konbentzionalek arazoak dituzte zeregin hori betetzeko. Neurketa-sentsoreek, ordea, doitasun handiz neurtzen dituzte.
• Segurtasun handiagoa: Ez dute transformadore konbentzionalek duten zenbait segurtasun-arazo (hala nola ferrorresonantzia eta eztanda bortitzak eragin ditzaketen berotze desegokiak); horregatik, inguruko pertsonen edo ekipoen gaineko arriskua murrizten da neurketa-sentsoreekin.

Neurketa-transformadore konbentzionalak guztiz baztertuko dira?

Neurketa-sentsoreak duela gutxi hasi direnez modu masiboan erabiltzen, eta ohiko neurketa-transformadoreek bizitza baliagarri luzea dutenez, teknologia konbentzionalak nagusi dira oraindik sistema elektrikoen tentsioa eta intentsitatea neurtzeko ekipoen parkean.

Hala ere, neurketa-sentsoreek hazkunde esponentziala izan dute, eta joera horri eustea aurreikusten da, bat baitator NBEren garapen jasangarrirako helburuekin eta Europar Batasunaren jasangarritasun-zuzentarauekin.

Dena den, teknologia gazte (baina ez emergente) guztiekin bezala, neurketa-sentsoreekin fintze-maila handiagoa behar da, eta oraindik ez da lortu: intentsitate handiko eremu magnetikoek neurketa-sentsoreen doitasunari eragin diezaiokete haietatik gertu egonez gero, baita giro-tenperaturaren aldaketa handiek ere. Transformadore konbentzionalei, ordea, ez diete eragiten fenomeno horiek.

Gainera, ikusi behar da ea hamarkadetako bizitza erabilgarria izan dezaketen neurketa-sentsore berriek, neurketa-transformadore konbentzional sendoek bezala.

Azken batean, teknologiak oraindik heldutasun handiagoa behar badu ere, saihestu ezineko abantailak dituzte neurketa-sentsoreek, eta, halabeharrez, azkenean ia guztiz eraldatuko dituzte sistema elektrikoen tentsioa eta intentsitatea neurtzeko teknologiak.

Nolanahi ere, oraindik ez da lortu neurketa-transformadore konbentzionalen sendotasuna gainditzea. Orduan, galdera hauek sortzen dira: Erabatekoa izango da belaunaldi-erreleboa ala jatorrizko transformadore fidagarriak erabiliko dira aurrerantzean ere eginkizun espezifikoetan? Neurri berean egingo lukete neurketa-sentsoreen alde sistema elektriko bateko operadore batek eta zentral nuklear baten eragile batek?

TECNALIAko Goi Tentsioko Laborategia

Teknologia berri bat arrakastaz ezarri ahal izateko eta kalitate-bermeak eskaini ahal izateko, funtsezkoa da berariazko araudia edukitzea. Neurketa-sentsoreen kasuan, IEC 61869 arau-familiak mota horretako ekipoak hartzen ditu barne, eta guztiz garatuta dago.

TECNALIAren Ekipamendu elektrikoen saiakuntzetako laborategia ISO/IEC 17025:2017 arauaren arabera ziurtatuta dago neurketa-sentsoreei tipo-saiakuntzak egiteko IEC 61869ren 6., 10. eta 11. zatietako betekizunei jarraituz. Horretaz gain, saiakuntza berezietarako gaitasunak garatu ditugu, hala nola harmonikoen aurreko doitasunarena eta hondar-tentsioa eta -korrontea neurtzekoak.

Horrela, TECNALIAk, Goi Tentsioko Laborategiaren bidez, neurketa-sentsoreen fabrikatzaileei beren ekipoen arauzko ebaluazioa egiteko baliabideak ematen dizkie, baita neurketa-sentsoreen eta -transformadoreen saiakuntzaren arloko esperientzia zabala ere.

Egileaz:

Ander Ortiz Quintanilla industria ingeniaria da, EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolan ingeniaritza elektrikoan espezializatua. Bere lan-esperientzia ingeniaritza elektrikoarekin lotuta dago: merkatu elektrikoaren itxieren jarraipena eta ibilgailu elektrikoak kargatzeko instalazioen garapena. Duela hiru urtetik, TECNALIAko Goi Tentsioko Laborategiko arduraduna da.

Zentroari buruz:

TECNALIA Espainiako ikerketa aplikatuko eta garapen teknologikoko zentro handiena da, Basque Research and Technology Alliance-ko (BRTA) kide. 1.500 lagunetik gorako taldeari esker, enpresen lehiakortasuna, bizi-kalitatea eta hazkunde jasangarria bultzatzen ditu. Bere jarduera-eremu nagusiak dira: fabrikazio adimenduna, eraldaketa digitala, energia-trantsizioa, mugikortasun jasangarria, osasuna eta elikadura, hiri-ekosistema eta ekonomia zirkularra.

Basque Research & Technology Alliance (BRTA) 17 zentro teknologiko eta ikerketa kooperatiboko zentroen aliantza bat da. Partzuergo honek Euskadiren etorkizuneko erronka sozioekonomiko globalei aurrea hartzen die, ikerketa eta garapen teknologikoaren bidez erantzuna emanez eta nazioartean proiektatuz. BRTAko zentroek ezagutza sortzen eta ezagutza hori euskal gizarteari eta industriari transferitzen laguntzen dute, berritzaileagoak eta lehiakorragoak izan daitezen. 

BRTA aliantzak Eusko Jaurlaritzaren, SPRIren eta Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Foru Aldundien babesa du, eta, gaurtik aurrera, BRTA osatzen duten zentroen artikuluak publikatuko dira Zientzia Kaieran euren ikerlanen berri emateko.

The post Sentsoreak, sistema elektrikoen barruan nabigatzeko funtsezko piezak appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Askotan, esperientzia erabat aldatzen da bizitakoa digitaletik fisikora pasatzean, eta hori bereziki nabarmena da artearen munduan. Orain arte, egoera txarrean dauden artelanen bertsio digitalak baino ez ziren sortzen. Baina orain, Nature aldizkarian argitaratutako artikulu batean, ikertzaileek zaharberritze fisiko mota berri bat garatu dute: artelanetan jarri eta kendu daitekeen sistema polimeriko bat. Horrela, etorkizunean, jendeak artelan horiek zuzenean bizitzeko aukera izango duelakoan dira.

Gaur egun artelan asko jendaurretik ezkutatuta daude egoera txarrean daudelako. Azken urteetan, zaharberritutako jatorrizko artelanen irudikapen birtualak sortzeko bidea ireki du teknologiaren eta zaharberritze digitalerako tresnen garapenak. Tresna horiek ikusmen artifizialeko, irudien ezagutzako eta koloreen korrespondentziako teknikak aplikatzen dituzte, pintura baten bertsio “digital zaharberritua” eratzeko. Hala ere, orain arte, ia ezinezkoa izan da zuzenketa digital hauek bertsio fisikora eramatea jendaurrekoen esperientzia mugatuz. Orain, Alex Kachkinek, Amerikako Estatu Batuetan (AEB) dagoen Massachusettseko Institutu Teknologikoko (MIT) ikertzaileak, metodo berria aurkeztu du olio-pinturen zaharberritze digitala zuzenean fisikoki aplikatzeko.

1. irudia: pintura zaharberritzeko prozesuko etapak. (Iturria: Alex Kachkine)

XVIII. mendean zehar lehen benetako museo publikoak sortu ziren ilustrazioaren pentsamenduak eta politika iraultzaileak bultzatuta. Geroztik, egoera txarrean dauden artelan ugari pilatu dituzte bereziki Europako eta AEBko arte museo publikoek, eta azken hamarkadetan azkartzen ari da arte instituzionalaren metatze-erritmoa. Artelan guztien artean, olio-pinturak dira erakutsi aurretik konponketa- eta kontserbazio-tratamendu luzeenak behar izaten dituztenak; izan ere, pinturen tratamenduek kalteen analisia, egonkortzea, garbitzea eta galdu diren zatiak betetzea eskatzen dute.

Hutsune mikrometrikoak

Egungo zaharberritze-prozesuetan, denbora eta aurrekontu handienak erabiltzen dira milaka hutsune mikrometriko eskuz birmargotzeko. Konplexutasun hori giza ikusmenaren trebeziatik dator eta, askotan, hilabeteko edo urteko lanak behar izaten dira; izan ere zenbait metro izan ditzakeen olio-pintura batean 100 µm-ko urradura ugari aurki daitezke. Eskala hori Eiffel Dorrearen gainazalean jarritako kreditu-txartel baten antzekoa da.

Beraz, koloreak eskuz berdintzea eta konposizioa berreraikitzea oso zaila izan daiteke eta, horregatik, konpentsazio-teknikak erabiltzen dira oro har, non artelan batean bizirik dirauten eremuei kohesio bisuala ematea bilatzen den. Hala ere, egoera zaildu dezakete aurki daitezkeen kalte motek. Galera handiak erraz konpontzen dira betegarriaren bidez, baina argiak, beroak, higadurak edo manipulazioak eragindako dekolorazioak konpontzeak konplexutasun handiagoa dauka. Teknologia digitalak eta, bereziki, ikasketa sakonak zaharberritzearen emaitza ikusteko aukera ematen duten arren, ez dute hori lortzeko biderik eskaintzen.

Ildo horretatik, MITeko ingeniaritza mekanikoko graduondoko ikaslea den Alex Kachkinek metodo berri bat aurkeztu du, non zaharberritze digitala zuzenean aplikatzen den olio-pintura baten gainean. Ikertzailearen hitzetan, “Kaltetutako artelan asko daude gordeta, eta agian ez dira inoiz ikusiko. Espero dut metodo berri honekin artelan gehiago ikusi ahal izatea”.

2. irudia: jarri eta kendu al den zaharberritze estalki polimerikoa. (Argazkia: Alex Kachkine. Iturria: Nature aldizkaria)Artelanak zaharberritzeko hautatua

Ikertzaileak betidanik izan du gustuko artea. Txikitatik zaletasun gisa zaharberritzen ditu margolanak, eskuz margotzeko teknika tradizionalak erabiliz: “dibertigarria da”, dio Kachkinek. MITen doktoretza hastear zela AEBko ekialdeko kosta goitik behera egin zuen bertako arte-galeria guztiak ikustatzeko asmoz. Galerietan ibiltzean, konturatu zen haiek hormetan ikusgai duten artea barneko biltegietan dituzten obren zati txiki bat baino ez dela. MITera iritsi zenean, ikertzaileak pentsatu zuen teknologia digitalek, algoritmoek eta adimen artifizialak pinturak birtualki zaharberritzeko eskaintzen duten aukera fisikoki gauzatu ahal izango balitz, galeriek gordeta dituzten olio-pintura asko ikusgai jarri ahal izango liratekeela.

Horrela, XV. mendeko olio-pintura bat erabili zuen zaharberritze-metodo fisiko berria garatzen hasteko. Tresna berria garatzeko, ezinbestekoa da “kalteen egoera ikustea”, dio ikertzaileak. Erabili zuen olio-pinturak ia 600 urte zituen eta, Kachkineken hitzetan, “mendeetan zehar artelanak zaharberritze prozesu asko jasan zituen eta metodologia berria aplikatzeko, beharrezkoa zen artelana biluzik ikustea”.

Behin jatorrizko kaltetutako bertsioa zuela, adimen artifiziala erabili zuen olio-pinturaren kalte gabeko jatorrizko bertsio birtuala sortzeko. Jatorrizko bertsio digitala eta kaltetutako bertsio fisikoa eskuan zituela, ikertzaileak software bat garatu zuen kaltetutako olio-pinturan konpondu beharreko guneen mapa bat sortzeko, eta aldi berean, digitalki zaharberritutako bertsioarekin bat datozen kolore zehatzak zeintzuk ziren argitzeko.

Jarri eta kendu ahal  den zaharberritzea

Berak garatutako software hori erabili zuen Kachkinek geruza bikoitza duen estalki polimeriko bat sortzeko: lehenengo geruza koloretan inprimatzen da; bigarrena, berriz, eredu berarekin inprimatzen da, baina zuriz: “Koloreak erabat erreproduzitzeko, tinta zuria eta kolorezkoak behar dira”, azaltzen du ikertzaileak. “Bi geruza horiek zertxobait bereizten badira, oso erraz antzematen da. Horregatik, tresna konputazional berri batzuk garatu behar izan nituen, gizakiok koloreak ikustean dugun pertzepzioan oinarrituta”.

Kachkinek fidagarritasun handia duten tinta-injekzioko inprimagailu komertzialak erabili zituen maskararen bi geruzak inprimatzeko. Gainera, inprimatutako estaldura meheak kontserbazio-soluzioekin erraz disolbatzen diren materialez eginak daude, eta horrela, errebelatu egin daiteke kaltetutako jatorrizko obra. Tresna berri honek asko azkartu dezake olio-pinturen zaharberritze prozesua. “Orain dela urte batzuk, Italiako olio-pintura barroko hau eskuz zaharberritzen aritu nintzen, eta bederatzi hilabeteko lana izan zen”, dio ikertzaileak. Baina aurrerapen honek dilema etikoak ere dakartza, izan ere: “asko hausnartu beharko da ikusi ahal izateko prozesu horren etapa bakoitza nola aplika daitekeen kontserbazio-printzipioekin koherentea den moduan”, ondorioztatzen du Kachkinek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kachkine, Alex (2025). Physical restoration of a painting with a digitally constructed mask. Nature, 642, 343–350. DOI: 10.1038/s41586-025-09045-4.

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Adimen artifiziala: artearen zaharberritze birtualetik fisikora appeared first on Zientzia Kaiera.

Xabier Sarasola, Ander Corral, Igor Leturia eta Iñigo Morcillo

Text-to-speech (TTS) sistemak testua hizketa bihurtzen duten sistemak dira eta haien presentzia asko handitu da gure egunerokoan azken urteetan. Erabilera ugariena ahots-interfazea duten laguntzaile birtualetan aurki dezakegu. Nahiz eta gure egunerokoan laguntzaile birtualek gauza asko erraztu dizkiguten, komertzialki zabaldu diren laguntzaile gehienak emakume ahotsa dute eta honek hainbat ondorio kaltegarri ekarri ditu.

UNESCOk 2019an argitaratutako txosten batean laguntzaile birtualetan dagoen sexismoa nabarmendu zen eta laguntzaile birtual feminizatuak erabiltzearen ondorio kaltegarri ugari aipatzen ziren. Ondorioen artean agertzen ziren emakumeak lagunkoi eta otzanak diren mezuen zabalkundea edo hitzezko sexu-jazarpenei era apologetikoan erantzutearen normalizazioa. Txosten berak genero-anbiguotasuna duten laguntzaile birtualak sortzea gomendatu zuen, hau da, gizonezko edo emakumezko batena den garbi detekta ezin daitekeen ahots bat. Txosten hau abiapuntutzat hartuta, lan honen helburua genero-anbiguotasuna duen euskarazko ahots bat sortzea izan da. Emaitzek frogatu dute aurkeztutako metodoak genero-anbiguoko ahotsak lortzeko baliozkoak direla, kalitate onargarriak, baina hobetu daitezkeenak, lortuz.

irudia: laguntzaile birtual feminizatuak emakumeak lagunkoi eta otzanak diren mezuen zabalkunde dira. (Argazkia: John Tekeridis – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Genero-anbiguoko ahotsa sortzeko gure proposamenak hizlari-bektoreen manipulazioaren bidezko ahots transformazioa erabiltzen du. Hizketaren sintesiaren eremuan hizlari-bektoreak hizlari anitzeko TTS sistemekin erlazionaturik daude. TTS sare neuronal bat hainbat hizlarirekin aldi berean entrenatuz gero, sare neuronal berak ahalmena du testu bera hizlari ezberdinen ahotsera bihurtzeko. Transformazio honetan hizlari-bektorea da erabakitzen duena zein ahots aterako den, eta horregatik kontsideratzen da hiztunen ezaugarrien espazio latente baten adierazgarri dela. Hizlari originalen bektoreak manipulatu eta entrenatutako TTS sisteman sartzen baditugu ahots berriak sor ditzakegu. Lan honen ideia nagusia da bektore-espazio honetan gizon eta emakumeen ezaugarriak dituzten eremuak lokalizatzea, ondoren espazio horien erdibideko bektoreekin ahots anbiguoak sortzeko. Horretarako bi metodo desberdin proposatzen ditugu: bektoreen arteko distantzia euklidearrak edo distantzia angeluarrak erabiltzen dituztenak.

Distantzia euklidearrak erabiltzeko TTS sare neuronal hizlari-anitz bat entrenatu dugu hizlari-bektoreei tratamendu berezirik eman gabe. Distantzia angeluarrak erabiltzeko, ordea, entrenamendu fasean modulu normalizazioa aplikatzen zaie hizlari bektoreei denak hiperesfera batean kokatzeko. Hiperesfera batean dauden bektore guztien arteko diferentzia angelu bezala espresa daiteke. Erabili dugun TTS sistema Tacotron 2 izan da, Google-ek 2018an publikatu zuen sistema. Sistemak fonemetatik abiatuta audioaren mel-espektrograma sortzen du, ondoren beste sare neuronal bat erabiliz audio bihurtu daitekeena. Entrenatutako hizlari-bektoreak erabiliz, bi teknika erabili ditugu ahots anbiguoak lortzeko. Lehenengoan entrenamenduko gizonen eta emakumeen batezbesteko hizlari-bektorea kalkulatu dugu eta bi batezbestekoen erdibideko bektorea erabili dugu. Bigarrenean, entrenamenduko hizlari baten bektorea bi generoen batezbestekoen erdibidean dagoen eremura desplazatu dugu. Esperimentuetan mel-espektrograma audio seinale bihurtzeko Waveglow vocoderra erabili dugu.

Emaitzek erakutsi dute guk proposatutako metodoek genero-anbiguotasuna eta kalitate onargarria lortzen dutela. Metodo desberdinak konparatuz ikusi da entrenamenduko hizlarien hizlari-bektorea desplazatuz batezbesteko ahotsek baino kalitate eta anbiguotasun handiagoa lortzen dela, hauen artean distantzia angularrarekin emaitza onenak lortuz. Baina horretarako erreferentzia hizlariaren hizketa tonua beste generora hurbildu behar da. Hau da, tonu altuko gizona edo tonu baxuko emakume ahotsak erabili behar dira transformaziorako.

Ikerketa honek urrats garrantzitsua ematen du euskarazko laguntzaile birtual eta bozgorailu adimendun inklusiboagoak sortzeko, eta genero-anbiguoko ahotsak erabiltzeko aukera irekitzen du, genero-alborapenak gutxituz teknologia digitalen erabileran.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Genero aldetik anbiguoa den hizketaren sintesia euskaraz hizlari-bektore manipulazioaren bide.
• Laburpena: Genero aldetik anbiguoa den ahotsa duten text-to-speech (TTS) sistemek gero eta interes handiagoa pizten dute; besteak beste, laguntzaile birtualetan eta bozgorailu adimendunetan genero-alborapenak eta estereotipoak saihesteko duten ahalmenagatik. Artikulu honetan, ahots-bihurketarako teknika berriak aplikatu dizkiegu ahots-bektoreei, sare neuronaletan oinarrituta dauden eta genero aldetik anbiguoak diren euskarazko TTS sistemak lortzeko. Hizlari-bektoreak hiztun anitzeko Tacotron 2-a entrenatuz lortu ditugu. Hizlari-bektoreen normalizazioa eta eskala-parametro bat erabiltzen duten eta erabiltzen ez duten sistemak konparatu ditugu, baita genero bakoitzeko batez besteko hizlari bektore eta ahots errealen hizlari bektoreen erabilera sistema horietan. Emaitzek frogatzen dute aurkeztutako metodoak baliozkoak direla genero aldetik anbiguoak diren ahotsak lortzeko eta kalitate onargarria dutela baina hobetu daitezkeela.
• Egileak: Xabier Sarasola, Ander Corral, Igor Leturia eta Iñigo Morcillo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 113-124
• DOI: 10.1387/ekaia.26334

Egileez:

Xabier Sarasola, Ander Corral, Igor Leturia eta Iñigo Morcillo Orai NLP Teknologiak ikerketa-zentroko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Genero aldetik anbiguoa den hizketaren sintesia euskaraz hizlari-bektore manipulazioaren bidez appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana María Zubiaga Elordieta (Forua, Bizkaia, 1959) Euskal Herriko Unibertsitateko Genetika Saileko katedraduna da. Tufts eta Harvard Unibertsitateetan aritu zen ikertzaile gisa, eta minbiziaren garapenean inplikatuta dauden geneen erregulazioaren azterketan espezializatu zen. Argitalpen esanguratsuak egin dituen ikertalde finkatu bateko buru da (Minbiziaren Biologia Molekularra. MOLBIOL-Cáncer), eta nazioko eta nazioarteko ikertaldeekin lankidetza aktiboan aritzen da. Jakiundeko lehendakari (Euskal Herriko Zientzia, Arte eta Letren Akademia) izendatu dute 2024-2028 aldirako.

Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa arloa Biologiaren eta Minbiziaren Genetikaren artean dago. Xede du, nagusiki, gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismoak aztertzea; izan ere, mekanismo horiek deserregulatzeak lotura estua dauka hainbat patologiarekin, hala nola minbiziarekin, hanturazko nahasmenduekin eta zahartze goiztiarrarekin.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Arlo horretan aritzen naiz gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismoak ulertzeak, biologiaren gainean dugun oinarrizko ezagutza areagotzeaz gain, inpaktu zuzena duelako gizakion osasunean. Gene-adierazpena deserregulatzeak lehen aipatutako gaixotasunei nola eragiten dien aurkitzean, askotariko aukerak zabaltzen dira estrategia terapeutiko berritzaileak garatzeko, bizi-kalitatea hobetu eta arazo mediko konplexuei konponbide zehatzak emango dizkietenak.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Ezin izango nuke pertsona bakar bat aipatu; izan ere, nire ibilbidean zehar gizon eta emakume asko izan ditut erreferentzia gisa, nire garapen pertsonal eta profesionalean aztarna esanguratsua utzi dutenak. Unibertsitateko irakasleak, doktorego eta doktoratu osteko prestakuntzako mentoreak, lan arloko kideak… Guzti-guztiek, bakoitzak bere neurrian, lagundu didate nire garapen pertsonal eta akademikoan.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Nire arloan, gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismo zehatzak sakonago argitu nahi nituzke, bereziki gaixotasunak –esaterako, minbizia– sortzen eta zabaltzen laguntzen dutenak. Nire helburua da faktore gako eta ibilbide molekular berriak identifikatzea, itu terapeutiko berritzaileak izan daitezen. Bestetik, asko motibatzen nau prozesu horietan modu zehatz eta pertsonalizatuagoan esku hartzeko aukera ematen duten tresnak garatzeak; izan ere, horrek bide eman diezaioke pazienteen bizi kalitatea hobetuko duten tratamendu eraginkorragoak eta ez hain inbaditzaileak sortzeari.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketaren munduan hasi nahi dutenei gomendatzen diet, batez ere, honako ezaugarri hauek lantzeko: jakin-mina, pertseberentzia eta erronketara egokitzeko gaitasuna. Ikerketa oso bide zirraragarria da, baina erronkaz betea, eta ezagutzarekiko pasioa eta pazientzia behar dira beti agertzen diren ezustekoei aurre egiteko. Gomendatuko nieke, halaber, mentore onez inguratzeko eta haiengandik nahiz gainerako kideengandik ikasteko, eta talde lana baloratzeko. Animatuko nituzke beti buruan izatera beren lanak zer-nolako eragina izan dezakeen gizartean, ikuspegi horrek asko motibatzen baitu. Eta, amaitzeko, ez dezatela inoiz galdu beren buruak harritzeko gaitasuna, ez eta ikasten jarraitzeko gogoberotasuna ere.

Ikertzen dut atalaren xedea da zientziaren adar desberdinetan ikertzera daramaten motibazioen berri ematea, jardunean ari diren emakume zientzialariek emandako erantzun laburren bidez.

The post Ana Zubiaga Elordieta: “Gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismo zehatzak argitu nahi nituzke” appeared first on Zientzia Kaiera.

Historikoki, eboluzioa eskailera baten moduan azaldu izan da: izaki sinpleetatik hasi eta, mailaz maila, gizakiongan amaitzen den bide gisa. Baina ikuspegi honek arazo bat du: pentsaraztea gu garela “eboluzioaren helburua” edo “izakirik eboluzionatuena”.

Zuhaitzaren metafora erabiliz, ordea, argiago ikus daiteke bizitzaren aniztasuna: hosto bakoitza espezie bat da, adaxka bati lotuta eta denak daude biziaren enborrera lotuta. Hosto guztiak biziaren hasieratik honaino iritsi dira, bakoitza bere ingurura egokituta. Hori da “Gure Arbasoak”: gure hostotik izaki bizidun guztien zuhaitzera bidaia.

“Gure Arbasoak” bideo sorta Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak egindako Ikusgela proiekturako hezkuntzarako ikus-entzunezko materiala da, EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren laguntzarekin.

The post Eskaileratik zuhaitzera appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea

Aurten ere, hamar urteren ostean, erantzun asko izan ditugu eta gehienak zuzenak. Eskerrik asko parte hartu duzuen guztioi. Eta eskerrik asko ere zuen artean animatzen eta elkarri laguntzen ibili izanagatik.

1. ariketa:

Ane eta beste bederatzi lagun mahai baten bueltan jarrita daude. Bakoitzak zenbaki bat pentsatu du eta alboko lagun biei isilean esan die. Ondoren, bakoitzak boz goraz esan du bere alboko bien zenbakien batezbestekoa. Ane hasi da eta 10 esan du. Haren ezkerrekoak 9 esan du eta, ezkerrerantz jarraituz, hurrengoak 8, gero 7, eta horrela, beti bat gutxiago, Aneren eskuineko lagunak 1 esan duen arte. Zein da Anek pentsatu duen zenbakia?

Irudian agertzen dira A(ne) eta haren lagunak, bakoitzak boz goraz esan duen zenbakiarekin. Zenbaki horren bikoitza da alboko biek pentsatu duten zenbakien batura. Horrela,

A + C = 18,   E + G = 10   eta   I + A = 2,

eta denak batuta, 2A + C + E + G + I = 30. Era berean,

C + E = 14   eta   G + I = 6, hau da,  C + E + G + I = 20.

Aurrekotik kenduta,  2A = 10, eta  A = 5  lortzen da, Anek pentsatu duen zenbakia.

Nahi izanez gero, besteen zenbakiak ere eman daitezke. Goiko ekuazioetatik hauek ateratzen dira: C = 13,  E = 1,  G = 9  eta  I = -3. Beste bostak lortzeko era berean joka dezakegu. Balio hauek ateratzen dira: B = 14,  D = 2,   F = 10,  H = -2  eta J = 6.

2. ariketa:

Irudiko laukizuzenaren alde luzeak 25 cm du eta karratuaren aldeak, 20 cm. Zein da laukizuzenaren alde txikiaren luzera?

A erpineko hiru angeluri begiratuko diegu. Horietatik bi, ang(BAE) eta ang(DAG), berdinak dira, biei ang(EAD) gehituta angelu zuzena lortzen delako. Horren ondorioz,  ABE eta ADG triangeluak antzekoak dira (angelu berdinak dituzte) eta aldeak proportzionalak izango dira:

AG/AD = AB/AE  edo  20/25 = AB/20.

Hortik, AB = 16 cm lortzen dugu.

3. ariketa:

Segida baten lehen hiru gaiak 1, 2 eta 3 Hortik aurrera, gai bat lortzeko haren aurretik dauden hirurak hartzen dira kontuan, horietako lehen bien baturari hirugarrena kenduta. Adibidez, laugarrena 1 + 2 – 3 = 0 izango da; bosgarrena, 2 + 3 – 0 = 5, eta abar. Formalki n. lekuko gaia anbada, an =  an-3 + an-2 – an-1 . Horrela, segidaren hasiera 1, 2, 3, 0, 5, -2, 7… da. Zein izango dira 2024. eta 2025. postuetan agertzen diren gaiak?

Har ditzagun segidan  jarraian datozen lau gai, edozein tokitan kokatuta: A, B, C eta D izendatuko ditugu. Enuntziatuak dio  D = A + B – C dela edo, bestela idatzita, C – A = B – D. Hau da, lehenengotik hirugarrenera pasatzeko eta bigarrenetik laugarrenera pasatzeko kopuru bera gehitzen da, baina zeinua aldatuta. Hori segidaren edozein tokitan. (Bide batez, esan dezagun  segidaren gaiak binaka hartuta bien batura konstante mantentzen dela, A + B = C + D delako.)

Segidaren lehen gaitik (1) hirugarrenera (3) 2 gehitu dugunez, bigarrenetik laugarrenera -2 gehituko dugu, eta orduan, hirugarrenetik bosgarrenera ere 2 gehituko dugu, eta laugarrenetik seigarrenera -2, eta abar. Bestela esanda, posizio bakoiti batetik hurrengo bakoitira 2 gehituko dugu, eta posizio bikoiti batetik hurrengo bikoitira, -2. Hortaz, segidaren posizio bakoitietan dauden gaiak 1, 3, 5, 7, 9, 11… izango dira (posizioaren balio bera) eta posizio bikoitietan, 2, 0, -2, -4, -6, -8… (posizioaren balioari 4 kendu eta zeinua aldatu).

Ondorioz, 2025. gaia 2025 izango da eta 2024. gaia, -2020.

4. ariketa:

ABC triangeluan C erpinetik irteten den altueraren oina D da. Baldin AD = 2 cm, DB = 3 cm eta BC – CA = 0.5 cm badira, zenbat da triangeluaren perimetroa?

 

Ezkerreko eta eskuineko triangelu zuzenetan Pitagorasen teorema erabiliz,

AC2 = 22 + CD2       eta     BC2  = 32  + CD2 .

Kendura eginez,   BC2  – AC2  = 5. Hortik,

(BC + AC) (BC – AC) = 5,

eta BC – AC = 0.5 denez,  BC + AC = 10  lortzen dugu. Perimetroa  BC + AC + BA = 15 cm da.

5. ariketa:

Irudiko gelaxka zuriak pintatzeko hiru kolore ditugu: gorria, berdea eta urdina. Elkarren alboan dauden gelaxka bi, hau da, alde komun bat dutenak, kolore desberdinez pintatu behar dira. Zenbat modu ditugu lana egiteko?

Goian ezkerrean dauden hiru gelaxkak kolore desberdinak dituzte, beheko irudian A, B eta C izendatu ditugunak. Behin hiru horiek finkatuta, beste guztiak derrigortuta daude, salbu eskuineko biak, D eta E izendatu ditugunak. Hor hiru aukera ditugu: D = A eta E = B; D = A eta E = C; D = C eta E = B.

Hasierako hirurak pintatzeko sei modu daude, emandako koloreak permutatuz. Horietako bakoitzak hiru amaiera posible dituenez, 6 x 3 = 18 modu daude lana egiteko.

6. ariketa:

Urte arrunt batean, hau da, bisurtea ez den batean, bost igandeko bost hilabete egon dira. Asteko zer egun izan da Urteberri eguna? Gauza bera bisurte batean gertatu bada, zer egun izan da Urteberri eguna?

Urteberri eguna asteko egun bakoitzarekin probatuz, zenbat hilabetetan ageri diren bost igande ikustea izan daiteke ariketa egiteko modu bat. Ebazpide hori irakurleari utziko diogu eta hemen beste bat erakutsiko dugu.

Hilabete batek gutxienez lau igande eta gehienez bost ditu. Bost igandeko bost hilabete egon direnez, urte horrek  5 x 5 + 7 x 4 = 53 igande izan ditu. Urte arrunt batek 52 aste oso eta egun bat gehiago ditu (365 = 52 x 7 + 1), beraz, egun hori igandea izan da. Urteberri eguna kenduta 52 aste oso geratzen direnez, Urteberri eguna igandea izan da (baita Gabon zahar/Urtezahar eguna ere).

Bisurteak 52 aste oso eta egun bi dituenez, horietako bat igande izatea behar dugu, urtarrileko lehen bi egunetako bat, alegia. Orduan, Urteberri eguna larunbata edo igandea izan behar da.

Urtero daude bost igandeko lau hilabete gutxienez. Bosgarren bat egoteko, aipaturiko baldintza bete behar da.

Arrazoibideak asteko edozein egunetarako balio du, jakina. Aurten (2025) Urteberri eguna asteazkena izan denez, bost asteazkeneko bost hilabete ditugu. Bost igandeko bost hilabete izan zituen azken urtea 2023 izan zen eta hurrengoa 2028 izango da.

Egileaz:

Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedradun erretiratua da EHUn.

The post Dozena erdi ariketa 2025eko udarako: erantzunak appeared first on Zientzia Kaiera.

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol

1971n, Bee Gees taldeak lehenengo postua lortu zuen lehen aldiz AEBn How Can you Mend a Broken Heart abestiarekin (Nola susper dezakezu bihotz apurtu bat). Eta mende erdia baino gehiago igaro ondoren, Gibb anaiek imajinatuko ez luketen erantzuna jaso dugu: lo egiten. Eta kontua ez da lo gehiago egiteko ahalegina egitea. Deskubritu berri dute bihotzeko kalteak loaldi sakoneko indukzio bat eragiten duela, kalte hori konpontzen laguntzen duena. Sinesteko zaila da, baina jarraian ondo azalduko dugu.

Loa fenomeno misteriotsua da oraindik ere alderdi askori dagokienez. Jakin badakigu loa ezinbestekoa dela osasunerako, baina loaren eta osasunaren arteko konexio askok ihes egiten digute oraindik. Estatu Batuetako ikertzaileen talde batek Nature aldizkarian argitaratu berri du hain ustekabekoa bezain harrigarria izan den konexio bat.

1. irudia. Huynh et al.-ek (2024) lortutako emaitzen eskema. Aurrealdeko beheranzko arteria koronarioaren (ABAK) lotura baten ondoriozko miokardio infartu batek seinale zirkulatzaileak sortzen ditu, eta horiek eragiten dute talamoko mikrogliak monozitoak erakartzea plexu koroideotik. Monozito inbaditzaileek tumorearen nekrosi faktorea (TNF) jariatzen dute, eta horrek uhin moteleko loaldiaren fasea luzatzea eragiten du. Horren bidez, bihotza suspertzeko prozesua hobetzen da. Loaldia eteten bada, bihotzaren hantura prozesua luzatzen da, eta horrek kalte egiten dio suspertzeari. Irudiak: Wikimedia Commons, Medical gallery of Blausen eta Microsoft Bing-en bidez sortutakoak

Saguetan, miokardio infartu bat eragin daiteke mikrokirurgia bidez aurrealdeko beheranzko arteria koronarioa lotuta. Esperimentuen kontrol gisa, anestesia eta torakotomia prozedura beraren peko saguak erabiltzen dira, baina arteria lotu gabe. Bada, miokardio infartua duten saguek (hemendik aurrera, MI-saguak) uhin moteleko loaldiaren aldi luzeagoak izaten dituzte (REM loaldiaz bestelako lo sakoneko mota bat da). Uhin moteleko loaldiaren luzapen hori zazpi egunez mantentzen da infartua izan ondoren.

Nola eragiten da uhin moteleko loaldi handiagoa infartuaren ostean? MI-saguen mikrogliak1 monozitoak —zelula immunitarioen mota bat— erreklutatzeko seinaleak bidaltzen ditu. Monozito horiek plexu koroideoko zirkulazioa abandonatu eta talamoaren eremu bat inbaditzen dute. Inbasioa ere induzitua izan daiteke, sagu osasuntsuen likido zefalorrakideoan MI-saguen plasma injektatuta; eta horrek esan nahi du faktore zirkulatzaileen ondoriozkoa dela. Izan ere, monozitoen seinaleen errezeptore jakin batzuk farmakologikoki edo genetikoki inhibitzen badira, monozitoek ez dute talamoa inbaditzen, eta infartuak loaldian duen efektu hori desagertzen da.

Zer gertatzen da zuzenean monozitoak injektatzen badira sagu normal baten likido zefalorrakideoan? Monozito horiek MI-sagu batengandik badatoz, uhin moteleko loaldiaren luzapena induzitzen da; baina ez da gauza bera gertatzen monozitoak kontrol sagu batenak badira. Horrenbestez, MI-saguen monozitoek zerbait eragiten dute talamoan loaldian aldaketak induzitzeko.

MI-saguen talamoko monozito isolatuen transkriptoma (adierazitako geneen multzoa) alderatuta kontrol saguenenarekin, ikusi zen lehenengoetan tumorearen nekrosi faktorearen (TNF) sekrezioa areagotu zela; zitokina2 hori hantura prozesuetan egoten da tartean, besteak beste. Bazirudien, beraz, TNFa zela loaldia induzitzen zuen elementua. Uhin moteleko loaldia ez zen luzatzen MI-saguetan horien likido zefalorrakideoan TNFaren aurkako antigorputzak injektatuta. Ez eta monozitoak TNFaren adierazpenik gabeko sagu mutanteenak baziren ere, edo MI-saguek TNFarentzako errezeptorerik ez bazuten.

Laburbilduta: infartu batek eragiten du monozito zirkulatzaileek talamoa inbaditzea, monozito horiek TNFa eragiten dute, eta horrek uhin moteleko loaldia areagotzen du. Eta, orain, garrantzitsuena dator: loaldi sakonaren areagotzen horrek benetan laguntzen du bihotza suspertzen?

Ba, hala da, bai. Loaldian etenak baldin bazeuden, odoleko troponina3 kantitatea areagotzen zen infartua gertatu eta 1-3 astera. Eta funtzio kardiakoa ere murrizten zen. Sagu emeei buruz bakarrik ari naiz; izan ere, emeak erabili ziren, nagusiki, esperimentuan. Sagu arrek okerrago jasaten zuten lotura koronaroia, eta gutxiagok bizirauten zuten. Hori bai, MI-sagu arren loaldiaren etenak oso ondorio txarrak zituen. Arazorik gabe lo egin zutenen artean, % 68k infartua gertatu eta astebetez biziraun zuen. Aitzitik, loaldia etendakoen artean, % 18k besterik ez zuen biziraun.

Loaldia eta bihotza suspertzea

Ikerlanak hipotesi bat jasotzen du loaldiaren eta bihotza suspertzearen arteko harremanari buruz. Loaldia etendako MI-saguen bihotzek immunitate sistemaren zelula gehiago zituzten kontrolekoenek baino. Ideia da uhin moteleko loaldiak sistema sinpatikoaren bihotzaren gaineko jarduera murrizten duela. Eta jarduera horrek infartu osteko hantura kardiakoa mantentzen laguntzen du, suspertzeko gaitasunari kalte eginez.

Puntu erabakigarri bat: Deskubrimendu horrek badu harremanik gizakietan gertatzen denarekin? Ikertzaileek aurretiazko ikerketa bat egin zuten infartu baten ondoren osatutako 78 pazienteekin. Bi taldetan banatu zituzten, loaldiaren kalitatearen adierazleei jarraikiz. Infartua gertatu eta bi urtera, ondo lo egin zutenek funtzio kardiako hobea zuten loaren kalitate txarragoa zutenekin alderatuta. Azken horietan heriotza tasa handiagoa izan zen bi urte horietan, eta “ondo lo egindako” pazienteek baino aurkako ekitaldi kardiobaskularren bikoitza izan zuten. Ezinbestekoa da ikerketa gehiago egitea, baina horrek guztiak iradokitzen du ondo lo egiteak miokardio infartu baten ostean osatzen laguntzen duela.

Emaitzak harrigarriak eta intuizioaren kontrakoak dira, iradokitzen baitute burmuinaren hantura prozesu batek (monozitoen inbasioa, TNFaren sekrezioa) loaldi sakona induzitzen duela, eta horrek hantura kardiakoa murrizten duela. Baina, era berean, emaitza estimulatzaileak dira. Izan ere, bide berriak ireki dituzte miokardio infartuaren tratamendurako, eta agerian jarri dute tratamendu horretan loaldiaren higieneak ezinbesteko garrantzia duela.

Oharrak:

1 Burmuinean dauden immunitate sistemaren zelulak.

2 Zelula immunitarioek sortutako proteina seinale-emailea.

3 Kalte kardiakoa dagoela adierazten duen markatzaile zirkulatzailea.

Erreferentzia bibliografikoak:

Huynh, Pacific; Hoffmann, Jan D.; Gerhardt, Teresa; et al. (2024) Myocardial infarction augments sleep to limit cardiac inflammation and damage. Nature, 635, 168–177. DOI: 10.1038/s41586-024-08100-w.

Egileaz:

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol Animalien Biologiako Katedraduna (erretiratua) da Malagako Unibertsitatean.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko abenduaren 2an: Dormir para reparar el corazón.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Lo egitea bihotza suspertzeko appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Eider Nuñez Viaderok argi azaldu du zergatik erabaki zuen biologia ikastea: “DBHn eta batxilergoan biologiako oso irakasle onak izan nituen, eta haiengandik jaso nuen zaletasuna”. Orain ikertzailea da, baina, garai hartan, ez omen zuen horretarako asmorik: “Igual gehiago ikusten nuen nire burua enpresan. Baina, azkenean, hemen nago, eta pozik”.

Irudia: Eider Nuñez Viadero biofisikaria da. (Argazkia: Elhuyar)

Horra iristeko, ez dio jarraitu lerro zuzenari; aitzitik, aukerak sortu ahala joan da marrazten bere ibilbidea. Hala, biologiako karreran, mikrobiologia eta biokimika aukeratu zituen hautazkoen artean, baina, karrera amaitutakoan, ekologian sartu zen, eta Eskoziara joateko aukera sortu zitzaion. Han, animalien fisiologiara igaro zen, eta tesia egiteko aukera eman zioten. “Horretarako, masterra egin behar nuen”, zehaztu du.

Baina berriro heldu zion parean azaldu zitzaion aukerari: “Garai hartan, bazeuden beka batzuk hemengo enpresa edo ikerkuntza zentro batetan praktika batzuk egiteko”, kontatu du. “Eta orduan arloz aldatu nintzen guztiz, eta joan nintzen laborategira. Badakizu hiru biologo mota daudela: bataduna, botaduna eta korbataduna. Ba, ni, botaduna izatetik, bataduna izatera igaro nintzen”.

Hain zuzen, epigenetikako laborategi batera joan zen lan egitera. “DNA, PCR eta horrelakoekin aritu nintzen, eta, esan nuen: bai, tesia egin nahi dut, gustatu egiten zait. Orduan, biomedikuntzako masterra egin nuen, eta izan nuen aukera Finlandiara joateko master-amaierako lana egitera. Biofisikan sartu nintzen, eta gustatu zitzaidan pila bat. Oso lankide jatorrak egokitu zitzaizkidan. Laborategi txikia zen, baina oso pozik ibili nintzen. Eta han nengoela, tesia egiteko hainbat eskaintza jaso nituen. Baina denak ziren proiektu jakinetan ikertzeko; oso itxita zeuden”.

Bat-batean, EHUko Biofisika Institutuko Alvaro Villarroel Muñozen mezua jaso zuen, eta hark askatasun osoa eman zion proiektua aukeratzeko. “Epilepsia ikertzen zebilen. Eta justu nire familian badaude epilepsia-kasu batzuk. Gero konturatu nintzen guztiz ezberdina zela; baina, une hartan atentzioa eman zidan”. Horrenbestez, harekin egin zuen tesia, epilepsiaren alderdi molekularra ikertzen. Zehazki, epilepsiaren prozesuan zerikusi zuzena duten potasio-kanal batzuk ikertzen dituzte, haien funtzionamendua eta akatsak sakon ulertzeko, agian etorkizunean tratamendu farmakologikoren bat garatu halako delakoan, haietan eraginda.

Doktoretza-ondorengoa Marseillan (Frantzia) egin zuen. Eta, berriro, aldaketa: “Joan nintzen beste gauza guztiz ezberdin bat egitera, eta orain itzuli naiz Marseillatik. Han ikasi nuenarekin eta hemen egin nuenarekin zerbait komunean bilatzen nabil”, aurreratu du.

Azaldu duenez, abiadura handiko indar atomikoko mikroskopioarekin aritu zen Marseillan. “Orain ipiniko dute Donostian, baina nik ezagutu nuenean, 2018an, lau bakarrik zeuden mundu osoan. Oso ahaltsua da. Izan ere, argazkiak egin beharrean, bideoak ateratzen ditu. Hortaz, prozesua ikus dezakezu. Eta, biologian, bizitzan, oso garrantzitsua da hori, bizitza ez baita estatikoa, dinamikoa baizik. Nik txori baten hegaldiarekin konparatzen dut: argazki batean ikus dezakezu txoria airean, baina ezin duzu jakin nola egiten duen hegan. Horretarako, bideoa behar duzu. Eta berdina gertatzen da zelulekin, proteinekin eta molekulekin”. Horrenbestez, saiatuko da teknika hori aplikatzen Biofisika Institutuan egiten duen ikerketara.

Jakin-mina, dibertsioa eta errealitatea

Horrez gain, Bizilaben ere parte hartzen du. Gazteak ikerketa-proiektuetan eta proiektu teknologikoetan aritzeko ikerketa-zentroen sarea da Bizilabe, eta tailerren gidari-lanetan aritzen da Nuñez: “Asko gustatzen zait. Izan ere, zientzia super dibertigarria iruditzen zait, baina, batzuetan, laborategian galdu egiten duzu txinparta hori. Gazteekin, berriz, aukera daukazu zientzia modu dibertigarrian bizitzeko, presiorik gabe, eta, gainera, gazteek oso ideia onak izaten dituzte, eta oso aberasgarria da. Ikerketan, presioa halabeharrez hor dago, eta airea hartzeko urtean behin hara joateak eta dibertitzeak burua irekitzen dizu”.

Aurrera begira, baikor ageri da. Ikerketan jarraitu nahiko luke, nahiz eta zenbait alderdiekiko oso kritiko den: “Denborarekin konturatu naiz helburua, ezagutza zabaltzea baino gehiago, argitaratzea dela. Azkenean, gure proiektuak egiteko dirua behar dugu, eta, finantziazioa lortzeko, gure lana ebaluatu behar dute. Eta horretan oinarritzen dira: zenbat argitaratu dugu eta non. Horrek pila bat baldintzatzen du, emaitza azkarrak ematen dituzten ikerketetan aritzera behartuta baitzaude. Baldintzatzen du jakin-mina, zer ikertu… Nik zerbait zoroa edo oso ausarta den zerbait egin nahiko nuke, baina badakit zerbait egingarria izan behar duela. Denok gaude sartuta horretan”, ondorioztatu du.

Fitxa biografikoa:

Eider Nuñez Barakaldon jaio zen, 1989an. EHUn Biologia ikasi ostean, Eskozian aritu zen lanean, eta, handik, biomedikuntzako masterra ikasten zegoela Finlandiara joan zen, master amaierako lana egitera. Han zegoela jaso zuen Biofisika Institutuko eskaintza tesia egiteko. Doktoretza-ondorengoa Marseillan egin du, eta duela gutxi itzuli da Biofisika Institutura. Ikertzailea izateaz gain, gazteen gidari-lanetan ere aritzen da, Bizilabe ikerketa-zentroen sareko tailer zientifiko-teknologikoetan.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar aldizkariko zuzendarikidea.

Elhuyar aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Eider Nuñez Viadero, biofisikako ikertzailea: “Zerbait zoroa edo oso ausarta ikertu nahiko nuke, baina finantziazioak baldintzatzen du” appeared first on Zientzia Kaiera.