Zientzia Kaiera

Uxue Razkin

Badago bidaiak dokumentatzeko modu ugari. Argazkiak atera ditzakegu, etorkizunean gogoratu nahi ditugun momentuak jasotzeko; edo soinuak bildu, sortzen diren unetik arrastoak utziko baitituzte. Edo hainbat lekutan aurkitutako objektuak erabil genitzake, denboraren makinak bailiran: Berlinerako trenaren txartela, Aix-en-Provenceko denda txiki batean eskuratutako Madame Bovary liburua; edo Londresko Charing Cross Road-en erositako bigarren eskuko beste bat, And Then There Were None.

1. irudia: Ynes Mexia botanikaria. (Argazkia: Mujeres con Ciencia)

Landareak dokumentatzeaz arduratu zen Ynes Mexia. Milaka kilometro egin zituen haiek identifikatu eta sailkatzeko. Konfiantzaz abiatzen zen espediziotara, Amerikako natura guztia poltsikoetan eraman ahal izango balu bezala. “Artxiboa dagoenean, halabeharrez egongo da artxibozaina; sailkatzen eta biltzen dabilen eskua”, dio Arlette Farge historialariak, Valeria Luiselliren Desierto sonoro liburuaren hasieran. Mexia izan zen esku hori. Berak bildu zituen Mexiko eta Hego Amerikako hainbat espezimen. Berak identifikatu zuen Compositae (Asteraceae) familiako genero berria, Mexianthus; eta Mimosa mexiae ere aurkitu zuen. Biek daramate bere izena.

Espedizio botanikoak

Washington D.C.n jaio zen Ynes. Bere aita, Enrique Antonio Mexia, diplomatiko lanetan zebilen bertan. Bederatzi urte zituenean banandu ziren bere gurasoak. Amarekin bizi izan zen lehendabizi, Filadelfian. Geroxeago, Ciudad de Mexikon, Aita gaixotu zenean, 1896an hil zen arte. Bi aldiz ezkondu zen ordurako; bere lehen senarra hil zen, eta bigarrenaz dibortziatu zen. Ezbeharrak ezbehar, Mexia gizarte langile gisa hasi zen San Frantziskon. Ordurako piztuta zuen interesa botanikarekiko; Sierra Club izeneko erakundeak antolatutako bidaia eta eskolei esker. Naturak liluratzen zuen; txoriak, landareak, isiltasunak. 1921ean, 51 urte zituela, Kaliforniako Unibertsitatean (Berkeleyn) matrikulatu zen, gradu aurretiko ikasle berezi moduan; baina inoiz ez zuen titulurik jaso.

Hamahiru urteotan zehar, bidaia ugari egin zituen Mexiak; egindako ibilbide osoa mapa batean hatz erakusleaz jarraituko bagenu, nekatuko ginateke. 1925ean, 55 urte zituela, hasi zuen bere abentura. Standfordeko Unibertsitateak sustatutako ibilaldian hartu zuen parte, Roxana Ferris botanikariak zuzenduta. Bertan, istripua izan zuen Mexiak; mendi-magal batean behera erori eta mina hartu zuen. Bidaiatzeari utzi behar izan zion tarte batez, eta orduan erabaki zuen nahiago zuela bakarrik joan espediziotara. Sendatu zenean, Mexikora joan zen bere kabuz, eta 1.500 espezimen baino gehiago bildu zituen, Berkeleyko herbariora bidali zituenak.

2. irudia: 2019ko irailaren 15ean Googlek argitaratu zuen Doodle irudia Ynes Mexiaren omenez. (Ilustrazioa: Google)

Hasiera arrakastatsua izan zuenez, Alaskan landareak biltzeko kontratatu zuten, 1928an. Hego Amerikara joan zen ondoren, eta Amazonas ibaian zehar kanoaz bidaiatu zuen. Bi urte eta erdi pasata, ibaiaren iturburura iritsi zen, Andeetan. Hilabete batzuk eman zituen talde indigena batekin bizitzen. Bidaia berdina egingo zuen geroago, 1934 eta 1936. urteen artean. Horren ondoren, Mexikon ibili zen bi urtez. Bere azken bidaia izan zen hura, biriketako minbizia diagnostikatu, eta Estatu Batuetara itzuli behar izan baitzuen. Hilabete gutxi geroago hil zen.

Hainbat liburu idatzi zituen jasotako landareen inguruan, hala nola Botanical Trails in Old Mexico Brazilian ferns collected by Ynes Mexia, Three Thousand Miles up the Amazon, Mrs. Ynes Mexia’s Route in Ecuador eta Camping on the Equator. Horiekin guztiekin lortutako irabaziei esker, bidaia guztiak ordaintzeko gai izan zen.

Mexiak Kaliforniako botanika-elkartean parte hartu zuen, eta Mexikoko Baso, Ehiza eta Arrantza Saileko ohorezko kidea ere izan zen. Bidaietan zehar bildutako laginak ikusgarri daude Harvard Unibertsitateko Gray Herbariumen eta Historia Naturaleko Field museoan, Chicagon.

Hamahiru urteetan zehar, landare espezimen ugari ikusi zituen Ynes Mexiak, eta 150.000 baino gehiago bildu. Ez da erraza irudikatzea nola igaro zituen orduak eta orduak bide neketsuetan zehar. Pazientziaz eta irmotasun handiz, hainbesteko grina eragiten zioten landareak aurkitu zituen. Hotza, beroa, hezetasuna, nekea, bakardadea. Bolivia, Argentina, México, Chile, Alaska, Brasil, Ecuador, Perú. Berak dokumentatu zuen zehaztasun osoz inguratzen gaituen natura; eta paisaia zoragarria oparitu zigun.

Iturriak:

• Global Plants-JStor, Mexia, Ynes Enriquetta Julietta (1870-1938)
• Latino Natural History, Ynes Mexia (Mexican – American Plant Collector)
• Siber, Kate (2019). How Finding Rare Plants Saved Ynes Mexia’s Life, Outside, 2019ko otsailaren 20.
• Wikipedia, Ynes Mexia

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

The post Alaskatik Suaren Lurraldera, Ynes Mexiak (1870-1930) oparitu zigun paisaia koloretsua appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Polimero izena Jöns Jacob Berzeliusek erabili zuen lehen aldiz, 1830. urtean. “Zati asko” du esanahi, eta, hain zuzen, etileno (C2H4) eta butileno (C4H8) substantziei buruz hitz egiteko erabili zuen terminoa. Bi substantziek formula enpiriko murriztu bera zeukaten (CH2), baina beren formula molekularrak horren multiploak ziren (CnH2n).

Polimero naturalak —almidoia, zelulosa, proteinak edo kautxua, esaterako— duela mende asko ziren enpirikoki ezagunak, baina XX. mendera arte ez zen pentsatu Berzeliusek sortutako kategorian sailkatu zitezkeela. Artean 1920. urtea zela, kimikariek uste zuten substantzia horiek molekula txikiak zirela, zeinak ahulki elkarlotuta zeuden haien artean suspentsio koloidalak osatuz. Izan ere, analisi kimikoek etengabe berresten zuten pisu molekular txikiko molekulak existitzen zirela. Hala ere, analisiak arazotsuak ziren beti; konposatu horiek ez zituzten kristal “garbiak” osatzen fusio puntu zehatza zutenak, eta bi irizpide horiek bete behar ziren substantzia purua eta homogeneoa zela frogatzeko.

Irudia: Molekula sinple bat etengabe errepikatuz eratzen den makromolekulari polimeroa deritzogu. Eguneroko bizitzan edonon aurki ditzakegu, hala nola, janzten ditugun arropetan, automobilgintzan edo medikuntzako tresnerian. (Argazkia: zeeshan ahmad – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Hermann Staudinger kimikariak ondorioztatu zuen, 20ko urteetan, aurrean zituen makromolekulak polimeroak zirela: molekula-kate erraldoiak, unitate bakarrarekin egindakoak (monomeroak), zeina bere buruarekin batzen zen tren baten bagoien antzera, zenbaitetan ehunka unitate elkarlotuz eta lotura kimiko bakunak osatuz. Almidoiaren eta zelulosaren kasuan, monomeroa azukre sinple bat zen, glukosa; proteinen kasuan, aminoazidoak ziren monomeroak; eta kautxuaren kasuan, isopreno izeneko molekula bat (formalki, 2-metilbutadienoa). Staudingerrek bere baieztapenak oinarritzeko kimika organikoaren metodo klasikoak erabili zituen, baina baita metodo fisiko berriak ere, besteak beste ultrazentrifugagailua, ultramikroskopioa eta X izpien difrakzioa. Beraren argudio eta frogek kimikari gehienak konbentzitu zituzten makromolekulen existentziaz 30eko urteen erdialdean.

Polimeroen egitura molekularra ezagutu gabe ere, Staudingerren aurkikuntzen aurretik jada bazegoen bilduta haien inguruko ezagutza enpiriko garrantzitsua. Horrela, 1840. urtearen inguruan, zelulosaren nitrazioak kotoi-bolbora edo “kerik gabeko bolbora”ren (nitrozelulosa) ekoizpen industriala eragin zuen ondorengo hamarkadetan. Nitrozelulosa deituriko hau bestelako konposatu organikoekin nahasteak eragin zuen lehenengo polimero manufakturatuak merkaturatzea: kolodioia (1846) edo xilonita (1869), azken hori zeluloide izenaz ezagunagoa(1870).

Zeluloidea lehenengo plastikoa izan zen, hau da, propietateak galdu gabe forma eman zekiokeen materiala. Sukoia izan arren, XIX. mende bukaeran zeluloidea erregulartasunez erabiltzen zen orraziak, alkandora-lepoak edo argazki-pelikulak fabrikatzeko, beste produktu batzuk beste.

Staudingerren aurretik ere, 1910ean, Leo Baekeland kimikariak lehen polimero plastiko guztiz sintetikoa egin zuen, fenol eta formaldehidotik abiatuta. Bakelita askoz hobea zen aplikazio askotan, zeluloidearekin alderatuta. Hurrengo hamarkadetan hainbat plastiko berri sortu ziren enpresetako laborategietan: azido akrilikoaren, binilo kloruroaren, estirenoaren, etilenoaren eta beste monomero askoren bertsio polimerizatuak.

Plastikoak ez ziren izan, ezta gutxiago ere, arrakasta komertziala izan zuten polimero bakarrak. Zeluloidea bezala, rayon motako zuntzak (zeta artifizialak) XIX. mende amaierakoak dira, eta Wallance Carothers kimikariaren nylonak —poliamida osoki sintetikoa— iraultza komertziala eragin zuen XX. mendeko 40ko urteetan.

DuPont laborategietan garatutako nylonari hainbat erabilera eman zitzaizkion, besteak beste, hortz eskuilak, mediak, paraxutak, pneumatikoak, torlojuak edo gitarra sokak ekoiztea. Bestelako zuntz sintetikoek, esaterako orloiak (akrilikoa) edo dakroiak (kotoi artifiziala) ehunen industriarako material berriak eskaini zituzten. Polimero batzuen erabilera askotarikoa dakroian islatzen da (polietilentereftalatoa edo PET, ingelesezko siglez); izan ere, gaur egun oso ezaguna da ontziak egiteko erabiltzen delako, bereziki ur edota freskagarri botiletarako.

Polimeroen gaitasun teknikoen eta eragin ekonomikoaren ondorioz, ikerketa-laborategiak ia estatu-auzi bihurtzera iritsi ziren. Motor bidezko ibilgailuen arrakastaren ondorioz, nazio garatuek menpekotasun deserosoa zeukaten zenbait herrialde tropikaletako kautxu-iturriekiko, zenbaitetan herrialdeok nazio etsaien orbitan zeudelako. Arazo hori agerikoa izan zen Lehen Mundu Gerran borrokatu ziren herrialde guztientzat, eta bereziki Alemaniarentzat.

1930. urterako, DuPont laborategiek erosia zuten Julius Nieuwland kimikariak, Notre Dame Unibertsitateko irakasleak, garatutako produktu baten patentea, eta 1931n William Carothersek merkaturatu zitekeen produktu bihurtu zuen DuPrene markarekin, baina arrakasta eskasa izan zuen; neopreno berrizendatu zuten, eta konpainia horren katalogoaren parte izatera pasa zen. 1935ean I.G. Farbeneko zientzialari alemaniarrek kautxu sintetiko bat prestatzen zuten, buna kautxua, estireno butadienozko kopolimeroa zena (bi monomero aldizkaturen katea); Estatu Batuek kautxu mota horren kopuru izugarri handia fabrikatu zuten erabilera militarrerako. Hala ere, kautxu sintetikoko lehen planta SC 1 sobietarra izan zen (синтетического каучука – 1), zeina 1932an eraiki zen Stalinen lehenengo bost urteko planaren baitan, polibutadienoa ekoizteko: alegia, Sergéi Vasílievich Lébedev kimikariak garatutako kautxu sintetiko bat, masan ekoitzi zen lehena.

Produktu horiek guztiek balio estrategikoa zutela frogatu zen Bigarren Mundu Gerran. Gaur egun polimeroak presente daude eguneroko bizitzako alderdi guztietan. Eta areago egongo dira etorkizunean, gero eta erabilera eta propietate gehiagorekin: horren adibide dira 3D inprimagailuak; ekoizpen industriala pertsonalizatzeko eta indibidualizatzeko joeraren adierazle diren gailu berri horiek egiten dutena da, hain zuzen, polimero geruzak erantsi bata bestearen gainean.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena:

Leire Martinez de Marigorta

Hizkuntza-begiralea:

Xabier Bilbao

The post Polimeroez appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Ura Wall Streeten kotizatzen hasi da duela gutxi. Kaliforniako arro nagusienetako uraz ari gara soilik, baina, hemendik aurrera uraren prezioa merkatuek ezarri ahal izango dute. Kaliforniako uraren eskasiak ekarri du erabaki hori, baina, hemendik aurrera horrela izango da. Momentuz modu oso fokalizatuan bada ere, uraren prezioarekin espekulatzea ekarri dezake horrek, funtsezko beste zenbait baliabide naturalekin gertatzen den bezala. Horrek ekar ditzakeen arriskuak ez dira gutxi.

Irudia: Nevada eta Kalifornia artean dagoen Tahoe lakua. Kaliforniako arro nagusienetako ura burtsan kotizatzen hasi da. (Argazkia: 12019/10259 images – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Ura baliabide gero eta urriagoa da. Lehorte arriskua geroz eta handiagoa da aldaketa klimatikoaren kausaz eta herrialdeen baliabide hidrikoak geroz eta estrategikoagoak dira. Ur gabeziak munduko populazioaren %40ri eragiten diola jotzen da eta FAOren arabera, 2030. urtera bitarte 700 milioi lagun lekuz mugitu behar izateko arriskuan egongo dira ur gabeziaren ondorioz. Klima-aldaketaren eraginpean, leku lehorrak geroz eta lehorragoak dira eta horientzat bereziki, ura ezinbesteko baliabidea da.

Enpresa multinazional handiek negozio aukera izan dezakete eta ura kontrolatzeko operazioak –ekonomikoak zein geoestrategikoak– geroz eta arruntagoak bilakatu daitezke. Petrolioa kontrolatzeko gerrak egon diren bezala, zergatik ez, ura kontrolatzekoak izan daitezke hurrengoak. Ziur aski preziatuena den baliabide naturalarekin espekulatu ahal izatea edo uraren kudeaketa egokia egin ahal izatea da eztabaida. Teorian, Kaliforniako arro garrantzitsuenen uraren prezioak baimenduko luke eskasia dagoenean tentuz erabiltzea -garestia izango litzatekeelako-. Hala ere, ura abenduan hasi zen Wall Streeten kotizatzen eta, diotenez, helburua uraren erabilpen-eskubideak kudeatzea litzateke. Ustez, merkatuak doituko du uraren erabilera prezioaren arabera, baina, jakin badakigu horrek arrisku handiak dituela: uraren prezioaren espekulazio hutsa gertatzea. Elikagaien kasuan, espekulazioa izan zen 2007-2008. urteetako elikadura-krisiaren arrazoietako bat. Esperientziak erakutsi duenez, merkatuak ez dira egokienak baliabideen kontsumoa erregulatzeko.

Ur gezetako bizitza arriskuan

Ura Wall Streeten egon dela jakitearekin batera, arriskuan dauden espezieen zerrenda gorriaren eguneraketaren berri eman zen. Bi albisteak aste bateko epean eman ziren eta hasiera batean loturarik ez duten arren, oso adierazgarria da. IUCNren zerrendan arriskuan dauden espezieak jasota daude eta horrek kontserbazio kanpaina eraginkorragoak egitea ahalbidetzen du. Ziur aski, ez da kasualitatea uraren menpe dauden espezieak izatea arrisku handienean daudenak. Esaterako, munduko izurde espezie guztiak desagertzeko arriskuan daude eta iaz uretan bizi diren zerrendako 31 espezie betirako desagertutzat eman ziren -horietako 15 Filipinetako arrainak-. Izurdeen eta baleen egoera bereziki larria da eta espezieen erdia gutxienez arrisku larrian dago. Plastikoen kutsadura, klima aldaketa, itsasoen gehiegizko ustiapena eta abar dira arrisku nagusienak. Arrantza-ontziek, esaterako, urtean 300.000 fozenido, izurde eta bale harrapatzen dituzte nahi gabe, erabilitako arrantza-tresnen ondorioz. Duela gutxi ohartarazi dutenez, izurdeek jasotzen dituzten kolpeak ere arrisku iturri garrantzitsua dira Gibraltarreko itsasartean. Espezie bat desagertzeak ondorio larriak ditu ekosisteman, baina, era berean baliabide interesgarri bat galtzen dugu betirako. Munduarekiko errespetuaz eta bizitzeko eskubideaz aparte, etorkizuneko sendagaiak ekoizteko baliagarriak izan daitezkeen baliabideak galtzen ditugu betirako. Bereziki zaindu behar dira, ohartarazi dutenez, ur gezetako espezieak; izan ere, horiek dira arrisku handienean daudenak, oro har.

Ur gezetako espezieen %83 galdu dugu 1970etik. Ornodunen familian egon den espezie desagertzerik handiena da hori. Ur geza Lurraren gainazalaren %1 soilik izanik ere, hamar espezietik bat bertan bizi da. Hala ere, ur gezaren gehiegizko ustiaketa egon da -eta dago- eta bertan bizi diren espezieek ugaltzeko oztopo asko izaten dituzte. 80ko hamarkadan Europako hezeguneen bi heren desagertu zen eta, argi dago, uraren kalitatea babestu beharrekoa dela. Ur geza ondo zaindu behar dugun baliabide naturala da, guztiona dena, eta bere prezioa Wall Streeten kotizatzen egotea ez dirudi irtenbide egokiena denik.

Informazio gehiago:

Álvarez, Clemente (2020). ¿Qué significa que el agua empiece a cotizar en el mercado de futuros de Wall Street?, El País, 2020ko abenduaren 9a.

Briggs, Helen (2020). Real and imminent extinction risk to whales, BBC.com, 2020ko urriaren 10a.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Urari prezioa jarriko diote Wall Streeten appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Orain dela zenbait hamarkadatako familia argazkiak badituzu, begiratu itzazu eta egiaztatu noizkoak diren. Harritu egingo zara: ematen du argazkian agertzen direnek dituztenak baino hamar urte gehiago dituztela. Hain zuzen ere, zaharragoak dirudite. Eta zuk edo bikotekideak, une honetan, argazkian agertzen direnen adina baduzue, ez aurrera ez atzera egongo zara bi aukera hauen artean: senideak baino askoz hobeto zahartu zara? Edo, agian, zure buruaz duzun irudiak engainatu egiten zaitu eta, benetan, zu ere zahartu egin zara, onartu nahi ez baduzu ere?

Baliteke biak aldi berean gertatzea, baina litekeena da zu eta bikotekidea irudiko senideek baino gutxiago zahartu izana, adin bera izanda ere. Ondorio horretara iritsi da Jyväskylä Unibertsitateko (Finlandia) Taina Rantanen gerontologoaren taldea. Bi pertsona multzoren egoera fisikoa eta kognitiboa aztertu dute: batzuk 1910ean eta 1914an jaiotakoak dira eta besteak ia hiru hamarkada geroago. Lehen taldekoak 1989aren eta 1990aren artean aztertu zituzten, 80 eta 75 urte zituztela eta bigarren taldekoak 2017aren eta 2018aren artean, 80 eta 75 urte zituztela, halaber. Guztiei jardun fisikoko eta gaitasun kognitiboko probak egin zizkieten.

Irudia: Ikerketa batek aztertu du bizi-itxaropena luzatzearekin batera gaitasun funtzional handiagoa ote duten adinekoek. Horretarako, errendimendu fisikoa konparatu dute 28 urteko aldea duten adineko pertsonen bi taldetan. (Argazkia: WikimediaImages – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Hiru hamarkada geroago jaiotakoen taldekoak azkarrago ibiltzen ziren eta indartsuagoak ziren; hots, indar handiagoa zuten bai eskuetan, gauzei eusteko, bai zangoetan. Eta gaitasun kognitiboei dagokienez, geroago jaiotakoek hitz jario handiagoa zuten, hatzak mugitzeko zeregin konplexuak egitean azkarrago erreakzionatzen zuten eta emaitza hobeak lortu zituzten sinbolo eta zenbakien arteko elkarrekikotasuneko ariketetan. Bi kasuetan, adin bereko pertsonei dagozkien erregistroak alderatu dira.

Hiru hamarkada geroago jaiotakoen proben emaitzek islatzen duten jardun fisiko eta kognitibo hobea ez zen orokorra izan, dena dela. Arnas funtzioaren neurriek, esate baterako, ez zuten hobekuntzarik erakutsi, ez eta epe motzeko oroimenaren zereginarenak ere (sekuentzia numerikoak gogoratzea).

Urteek aurrera egin ahala, hobetu egin dira bizi baldintzak munduaren zati handi batean, eta, jakina, mendebaldeko herrialdeetan. Oparotasunak elikadura hobea ekarri du eta, horrek, garrantzi handia du osasunari dagokionez. Baina arreta medikoa ere hobetu egin da, asko hobetu ere. Jendea gero eta osasuntsuagoa da eta, hortaz, logikoa denez, baldintza hobeetan iristen da adin aurreratuetara.

Jarduera kognitiboari dagokionez, osasun egoera hobea faktore positibo bat izan da, baina, kasu honetan, prestakuntza urteek eragin erabakigarri bat izan dute. Hain zuzen ere, ikasten ibili garen urteen efektua deskontatzen denean, garai ezberdinetan jaiotako taldeen arteko aldeak gutxitu egiten dira, harik eta ia desagertu arte.

Azkenik, kontuan hartu behar da prestakuntza mailak osasun egoeran duen efektua. Prestakuntza hobea dutenek bizi ohitura osasungarriagoak ere badituzte, prestasun handiagoz joaten dira medikuarengana eta, zein herrialde edo eskualdetan bizi diren, osasun zerbitzu hobeak eskura ditzakete. Horrela ixten da zahartze osasungarriagoa, zahartzaro atseginagoa eta bizitza luzeagoa ahalbidetzen dituen zirkulu birtuosoa. Gauza da mundu osoan gero eta pertsona gehiago sartzea zirkulu horretan.

Erreferentzia bibliografikoak:

Koivunen, K., Sillanpää, E., Munukka, M., Portegijs, E., Rantanen, T. (2020). Cohort differences in maximal physical performance: a comparison of 75- and 80-year-old men and women born 28 years apart. The Journals of Gerontology: Series A, glaa224. DOI: 10.1093/gerona/glaa224

Munukka, M., Koivunen, K., von Bonsdorff, M., Sipilä, S., Portegijs, E., Ruoppila, I., Rantanen, T. (2021). Birth cohort differences in cognitive performance in 75- and 80-year-olds: a comparison of two cohorts over 28 years. Aging Clinical and Experimental Research, 33 (1), 57-65. DOI: 10.1007/s40520-020-01702-0

The post Gurasoak baino hobeto zahartzen gara appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Sufreak eta haren deribatu diren sulfatoek kutsadura arazoak sortzen dituzte ur gezetako ekosistemetan, baina adituek ohartarazi dute eragin hori ez dela behar bezala kontuan hartzen ari. Biorremediazio estrategiak proposatu dituzte inpaktua arintzeko.

Aizue, jende gutxik erabiltzen ditu orain oihalezko mukizapiak, ezta? Bada, ilea urdintzen hasi zaretenok agian oroituko zarete garai urrun batean oso gaizki ikusita zegoela paperezko zapiak erabiltzea. Artean hitz zatar hori asmatuta ez zegoen arren, kleenexaren aldeko hautua ez zen batere ecofriendly, eta deforestazioaren aldeko konpromisoak poltsikoetan gaur egun ia material biologiko arriskutsutzat hartzen duguna eroatea eskatzen zuen. Baina, ez pentsa. Zelulosak arrisku hori arindu duen arren, bereziki haur parkeen inguruetan aita edo ama baten poltsan eskua sartzea oraindik arrisku biziko ekintza izan daiteke.

Oihalezko mukizapiarenak beste garai batzuk ziren, noski, eta ingurumenari lotutako kezkak eta lehentasunak aldatuz joan dira denbora igaro ahala. 1980-1990eko hamarkadetan, Amazoniaren deforestazioa edota ozono geruzan sortutako zuloa ziren gehien entzuten ziren arazoetako batzuk. Orduko beste klasiko bat, euri azidoarena zen.

1. irudia: Aire zabaleko lignito meatzaritzak isuritako sulfatoen kutsadura jasaten duen Spree ibaia (Alemania) adibide gisa jarri dute ikertzaileek. (Argazkia: Jörg Gelbrecht)

Kontzeptua ez zen berria, 1872an deskribatua izan baitzen aurrenekoz. Urte horretan Robert Smith kimikari britainiarra konturatu zen bazirela azido sulfuriko asko zeramaten prezipitazioak. Iraultza industrialean erabilitako ikatzaren errekuntzari egotzi zion fenomenoa, eta, hein handi batean, arrazoia zuen: erregai fosilak erretzearen ondorioz, sulfuroak askatzen dira atmosferara, eta horiek prezipitazioen pH-a jaisten dute. Orain, ordea, jakin badakigu euriaren konposizio horren abiapuntua ere naturala izan daitekeela, eta sumendiek, baso suteek edota begetazioaren narriadurak efektu berdina eragiten dutela.

Jatorria edozein izanda ere, eta oxido nitrogenoarekin batera, euri horrek sortzen dituen arazoak ezagunak dira: batez ere ur ekosistemetan aldaketa sakonak eragiten ditu, eta landareetan ere kalterako da. Hiri eta herri askotako ondare arkitektonikoa kolokan jartzen du, batez ere kareharria eta marmola desegiten ditu eta.

Zorionez, ozono geruzaren eragile ziren CFC konposatuak mundu mailan debekatu ziren modu berean, sulfuroen isuriak ekiditeko neurriak ere martxan jarri ziren, eta gaur egun euri azidoaren arazoak hobera egin duela esan daiteke, Ipar Amerikaren eta Europaren kasuan bederen.

Halaber, ikertzaile talde batek ohartarazi du sufrearen bidezko kutsadura ez dela bukatu. Sufrearen ibilbidea aldatu bada ere, funtsean elementu horrek bere horretan dirau, eta ur ekosistemak kutsatzen jarraitzen du. Ondorio horretara iritsi dira
Berlingo IGB Ur Gezako Ekologia eta Barneko Arrantza Institutuko ikertzaileak, gaiaren bueltan egin diren 337 ikerketa berraztertu ostean. Gaur egungo jatorri antropogeniko nagusiak nekazaritza, meatzaritza eta industria direla argitu dute Earth-Science Reviews aldizkarian argitaratutako zientzia artikuluan.

Nekazaritzak sufrea erabiltzen du, batez ere ongarrietan eta onddoen kontrolerako. Ekologikotzat jotzen den nekazaritzak ere –auskalo zergatik– elementu horren erabilpena onartzen du, beste batzuk alboratzen dituen bitartean. Jardun horretatik dator uretara isurtzen den sufrearen erdia, gutxi gorabehera. Meatzaritzan, batez ere, lignito ustiategietan sortzen da, eta berdin gertatzen da prozesu industrial sorta zabal batean ere: batez ere jateko olioaren, patata almidoiaren eta paperaren ekoizpenean askatzen da sufre gehien.

Ikertzaileek bazekiten aire bidezko kutsadurak behera egin duela nabarmenki. Alemaniaren kasuan, isuri horiek azken hiru hamarkadetan %90 jaitsi dira. Baina ez dirudi lur barruko ur ekosistemetan jaitsiera horrek tamaina bereko erantzuna izan duenik. Adibidez, Alemaniako Mecklenburg-Aurrepomerania estatuan aztertu dituzten 41 aintziretan, hamarretik seitan sulfato mailak %10 baino gehiago besterik ez dira gutxitu, eta hamarretik bitan konposatu horien kontzentrazioa %10 baino gehiago handitu dira.

“Lignito meatzaritzak rol garrantzitsua jokatzen du munduko leku askotan, eta ur masetan zein edateko uretan gertatzen den kutsadura arazo bat da edonon”, aurreikusi du IGB institutuko Tobias Goldhammer ikertzaileak prentsa ohar batean. “Alemanian lignito meatzaritza pixkanaka alboratzea erabaki dugun arren, uretan izaten den sulfatoen sarrera mantenduko da epe luzerako arazo bezala”.

2. irudia: Duela hainbat hamarkada industriak sortutako euri azidoa zen kezka nagusia, baina orain sulfatoen erdia inguru nekazaritzatik datorrela egiaztatu dute. (Argazkia: Maksym Kaharlytskyi/Unsplash)

Edateko uraren kalitatea gutxitzeaz gain, sufre isuriek karbonoaren, nitrogenoaren eta fosforoaren zikloetan eragiten dute. Besteak beste, uren eutrofizazioan lagun dezaketela ohartarazi dute, uretako nutriente mailak handituz eta, ondorioz, algen eta bestelako organismoen gorakadarekin oxigeno mailak gutxituz.

Horregatik, gaiarekiko ardura hartzeko beharra dagoela uste dute. Arazoa zertxobait konponduko duelakoan, biorremediazioaren aukera proposatu dute. Estrategia horren bitartez, prokariotoak, onddoak edota algak erabiltzen dira kaltetutako eremuak lehengoratzen saiatzeko. Kasu honetan, sulfatoa jasotzeko edota deskonposatzeko gai diren organismoak baliatuz.

Halako ikerketa batean, noski, klimari begirada bat ematea ezinbesteko osagaia da. Bada, klima aldaketak aferan izan dezakeen eragina aztertu dute ikerketan. Muturreko eguraldiari erreparatu diote. Argudiatu dutenez, euri gogorrek zoruetan bildutako sufrea eraman dezakete. Itsas mailaren igoerarekin, berriz, sulfato asko duen ur gatz gehiago ari da sartzen lurrazpiko uretan zein ibaietan, horietan sulfatoen kontzentrazioa handituz.

Lehen begirada batean, bederen, ez dirudi sufrearen presentzia hil ala biziko kontua denik, baina hain larriak ez diren arazoen kate luze batean beste katebegi bat bada. Eta eguneroko eskarmentuak ari uzten du kontua: katebegiak pisu gutxikoak izan daitezke, baina, kate bat osatzen dutenean, zama jasangaitz bihur daitezke.

Erreferentzia bibliografikoa:

Dominik Zak et al. (2021). Sulphate in freshwater ecosystems: a review of sources, biogeochemical cycles, ecotoxicological effects and bioremediation. Earth-Science Reviews, 212, 103446. DOI: https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2020.103446

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Euri azidoa gaindituta ere, sufreak uretan dirau appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Arkeologia

Duela 11.700 urte baino gehiagoko giza hezurdura bat aurkitu dute Loizun, Berriak azaldu digunez. Gizaki haren eskeletoa osorik topatu dute lurpean eta bikain kontserbatuta gainera. Nafarroako Gobernuak esan du gorpua ahoz gora ehortzi zutela eta bere burezurrak zulo bat du, jaurtigai batek egina, adituen arabera.

Osasuna

Astra-Zeneca txertoari jarraiki, zabaldu da Parazetamola hartzea txertaketak eragiten dituen albo-ondorioak arintzen dituela. Horren inguruan Espainiako Gobernuko Osasun Ministerioak esan du txertoa hartu aurretik hartu daitekeela. Miren Basaras zientzialariak artikulu honetan hori ezbaian jartzen du.

Franck de Cazanove Baionako ospitaleko farmaziako eta laborategiko buruak txertoez eta Frantziako Gobernuaren finkatutako estrategiaz hitz egin du, Berriak egin dion elkarrizketa honetan.

The Lancet aldizkariak Dementia preventiom, intervention and care izeneko txostena argitaratu zuen 2017an. Bertan, bederatzi arrisku faktore identifikatu zituen. Aurten argitaratutakoan, beste hiru arrisku faktore gehitu dituzte: alkoholaren gehiegizko kontsumoa, lesio entzefaliko traumatikoak eta kutsadura atmosferikoa.

Kimika

Martxoaren 8an Emakumeen Nazioarteko Eguna ospatzen da eta horren harira, zer dago kolore morearen atzean? Informazio interesgarria eman digute. Adibidez, sintetizatu zen lehenengo koloratzailea kolore morea izan zen. Eta zergatik da kolore hori emakumeen berdintasunaren adierazle?

Matematika

Stern-en segida zer den badakizu? Testu honetan azaltzen digute zenbaki arruntez osatuta dagoela, eta propietate asko dituela. Horren baitan, segidaren n. gaia zein den kalkulatzeko propietate berri bat aipatzen dute.

Gaur, martxoaren 14a da eta Matematikako Nazioarteko Eguna ospatzen da. Hori horrela, artikulu honetan pi zenbakiaren historiari buruzko azalpenak eman dizkigute. Ez galdu!

Genetika

Hiru milioi afrikarren genomak sekuentziatzea helburu du 3MAG proiektuak. Horren bitartez, kontinentearen aniztasun eta aberastasun genetikoa jaso nahi dute, eta Afrikako ikerketa genetikoak erdigunera ekarri. Berriak kontatu digu afera artikulu honetan.

Ingurumena

Tenperatura-aldaketa lekuz leku aztertu eta Europako mapa interaktibo batean islatu dituzte emaitzak, Elhuyar aldizkariak jakinarazi duenez. Azken berrogeita hamar urteetan izandako aldaketak hartu dituzte kontutan. Emaitzak ikusita, baieztatu dute kontinente osoa berotzen ari dela.

Natura Kontserbatzeko Nazioarteko Batasunak (IUCN) Lurreko ekosistema guztiak sailkatu ditu. Proiektuak “Ekosistemen Tipologia Globala” du izena. Bertan, 108 ekosistema-moten ezaugarri biofisiko garrantzitsuenak definitzen dira. Elhuyar aldizkariko berri honetan topatuko dituzue xehetasunak.

Fisika

Orain arte neurtu ahal izan den grabitazio-indarrik txikiena neurtu dute. Austriako Zientzia Akademiako ikertzaile batzuek milimetro bateko erradioko urrezko bi esferaren artekoa neurtu dute, Elhuyar aldizkariak azaldu digun legez.

Fukushimako istripu nuklearraren harira, hondamendi horrek utzi zituen ondorioen inguruan, energia nuklearraren arazoak eta etorkizun hurbilean dauden erronkak izan dira mintzagai Elhuyar aldizkarian.

Ildo horri jarraiki, hondakin nuklearrari erreparatu dio Ana Galarragak Berriako testu honetan. Hausnarketa interesgarria da, ez galdu!

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #341 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Tumorazio ezabatzaileen sintesia gelditzen dute minbizia agertzea eragiten duten mutazioak, ingurumenekoak ala heredatutakoak. Gelditze hori gelditzea (stop the stop) minbiziari aurre egiteko bidea da. Rafael Pulidok Biocrucesen bere taldearekin: STOP the STOP in cancer: evading pathogenic premature translation termination of tumor suppressors.

Covid-19 pandemiak teknologiaren garapena eta hartzea azeleratu egin du. Hiru adituk beste horrenbeste teknologia analizatzen dituzte: 3 medical innovations fueled by COVID-19 that will outlast the pandemic.

2018an izan zen berria: angelu magikoan errotazioa duten grafenoko bi lamina supereroale dira. DIPCk beste material bidimentsionalean zer gertatzen den analizatu du: Charge polarization in marginal-angle hexagonal boron nitride superlattices

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #344 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ehunen ingeniaritza, ehunen funtzioa birsortzea, moldatzea edo hobetzea helburu duen disziplina anitzeko teknika da. Ingeniaritza honek, batez ere, ehunak (hezur-ehunak, kartilagoa, bihotz-balbula, maskuria, etab.) konpondu edo ordezteko aplikazioak ditu eta horretarako oso erabilgarriak dira polimero naturalak.

Polimero naturalak edo biodegradagarriak garatu ziren, besteak beste, metalezko inplanteek sor ditzaketen errefusatze eta sentinkortasun arazoei aurre egiteko. Gainera, polimero naturalen propietate kimiko, fisiko eta mekanikoak doitzea nahiko erraza da, honek egoera bakoitzera hobeto egokitzen diren ehun berriak sortzeko aukera ematen du.

Ehunen ingeniaritza eta polimero biodegradagarriei buruz gehiago ezagutzeko Jone Muñozekin, UPV/EHUko Meatze eta Metalurgia Ingeniaritza eta Materialen Zientzia saileko ikertzailearekin bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Jone Muñoz: “Polimero naturalez egindako inplanteek bigarren ebakuntza bat ekidin dezakete” #Zientzialari (149) appeared first on Zientzia Kaiera.

Yosu Yurramendi Mendizabal

Moritz Abraham Stern (1807-1894) lehenengo lerroko matematikari alemaniar bat izan zen ([1]),eta bere doktorego tesiaren zuzendaria Carl Friedrich Gauss (1777-1855) matematikari aski ezaguna izan zen. Stern-en lan ezagunen artean Stern-en segida izena duena dago ([2], ikus 1 Taula).

 

Modu bakun errekurtsibo honen bitartez defini daiteke:

Segida honek garrantzia du, besteak beste, zenbaki arrazional positiboen (ℚ+) hainbat zenbakitze sistemaren oinarrian dagoelako. Esate baterako, Calkin-Wilf-en zenbakitze sistemaren oinarrian [3]: a(n) bada Stern-en segidaren n. gaia, a(n)/a(n+1) (n > 0) zatiki-segidak zenbaki arrazional positibo guztien segida osatzen du, bat ere errepikatu gabe.

Stern-en segida The On-Line Encyclopedia of Integer Sequences (OEIS)-en A002487 etiketaduna da [4]. Bertan ikus daitezke hainbat ikerlarik aurkitu dizkioten hainbat propietate, formula, konputazio-programa, eta beste zenbait segidarekin dituen loturak eta erreferentziak, bai eta beste zenbait problema matematikoei buruzko iruzkinak ere. Webgunea etengabe ari da berritzen eta
hazten.

Problema matematiko bat da segidaren n. gaiaren balioa (a(n), n > 0) ahalik eta azkarren kalkulatzea; hau da, definizio-formularen errekurtsibitatea arintzea. Propietate berri bat burutu da, bai eta horretan oinarrituta problemari soluzio bat ematen dion algoritmo bat ere. Propietate berria enuntziatu aurretik n zenbaki arruntaren adierazpide mota bat aurkeztu behar da:

 

∀n > 0, ∃1m ≥ 0, eta ∃1k 0 ≤ k

Horrela, segidaren a(n) balioak a(2m+k)-ren bitartez azalduko dira. Adierazpide honen arabera definizio-formula hauxe da:

1 Taulako segidan a(n) balioak 2m gaika (m ≥ 0) pilatzen badira ezkerraldean, egitura triangeluar bat osatzen da (ikus 2 Taula).

Modu honetan azalduta, segidaren propietate batzuk nabarmenak dira. Lerroka begiratuta:

Zutabeka begiratuta, zutabe bakoitzean segida aritmetiko bat ikusten da, eta diferentzien segida Stern-en segida bera da (ikus 3 Taula).

Aurkitutako erlazio hau honela zehaztu daiteke:

Ohar daitekeenez, segidari beste gai bat gehitu behar izan zaio: a(0)= 0, 2 Taulan agertzen ez dena.

Propietate berria ez da hain nabarmena, baina 3 Taularen zutabekako segida aritmetikoetan oinarritzen da ere.

Adibidez, k = 27:

Orokorrean honela enuntzia daiteke:

Stern-en segidaren propietate errekurtsibo berria esperimentalki induzitu egin da, bai eta matematikoki bere egiazkotasuna frogatu ere.

Bi formula errekurtsiboak alderatzean ikusten da definizio-formularen errekurtsibitatea datzala 2 Taularen maila batetik ondoz ondoko mailara igarotzean ((m+1)-tik m-ra), eta propietate berriarenean, aldiz, maila batetik aurreko beste maila batetara igarotzean (m-tik m’-ra, m’

Formula edo propietate berri hori garatuz gero, errekurtsiboki (goitik behera, top-down, m handitik txikira), n-ren adierazpide bitarrean oinarritzen den algoritmo bat lortzen da, eta segidaren
hasierako a(0) = 0 eta a(1) = 1 balioak nahikoak dira algoritmoa abiatzeko.

Adibidez:Beraz, 91-ren adierazpide bitarrean oinarritzen diren cj (1 ≤ j

Orokorrean:

Ondorengo biderkagaiek n-ren adierazpide bitarra jartzen dute jokoan. b = 1 baldin bada (‘1’-eko bakarra), orduan bedi c1 = 1 (∀m ≥ 0, a(2m) = 1 delako), eta bestela:

Biderkagai hauek ‘1’-ekoen artean dauden jauziak adierazten dituzte.

Bedi f burututako formula errekurtsibo berria islatzen duen funtzio errekurtsiboa:

Adibidean:

Ondorioz, eraikitako algoritmoa konputazionalki askoz ere azkarragoa da definizio-formulan oinarritutakoa baino.

Stern-en segidaren propietate berri bat esperimentalki induzitu da, eta matematikoki haren egiazkotasuna frogatu. Formula horretan oinarrituz segidaren edozein tokitako balioa kalkulatu daiteke eta eraikitako algoritmoa konputazionalki azkarragoa da definizio-formulan oinarritutakoa baino. Algoritmo hori n-ren adierazpide bitarrean oinarritzen da.

Erreferentzia bibliografikoak:

[1] O’Connor, J. J., Robertson, E. F., (2018). MacTutor History of Mathematics archive, School of Mathematics and Statistics. University of St Andrews, Scotland.

[2] Stern M. A., (1858). Über eine zahlentheoretische Funktion. Journal fur die reine und angewandte Mathematik, 55, 193-220.

[3] Calkin, N., Wilf, H., (2000). Recounting the Rationals. American Mathematical Monthly, 107 (4), 360-363. DOI: https://www.math.upenn.edu/~wilf/website/recounting.pdf.

[4] SLOANE N. J. A. 2018. The On-Line Encyclopedia of Integer Sequences (OEIS) (founded in 1964). https://oeis.org/A002487.

Iturria: Yurramendi Mendizabal, Yosu (2019). Stern-en segidaren propietate berri bat eta segidaren n. gaia azkar kalkulatzeko algoritmo bat. Ekaia, 35, 325-339. DOI: https://doi.org/10.1387/ekaia.19513 Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 35
• Artikuluaren izena: Stern-en segidaren propietate berri bat eta segidaren n. gaia azkar kalkulatzeko algoritmo bat
• Laburpena: Stern-en segida zenbaki arruntez osatuta dago, eta propietate asko ditu. Segidaren propietate berri bat azaltzen da lan honetan, hain zuzen segidaren n. gaia zein den azkar kalkulatzeko balio duena. Azkartasun hori n-k sistema bitarrean duen adierazpidean oinarritzen da. Propietatea nondik nora sortu den azaltzen da, baita haren egiazkotasunaren froga matematikoa ere.
• Egileak: Yosu Yurramendi Mendizabal
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 325-339
• DOI: 10.1387/ekaia.19513

————————————————–
Egileez:

Yosu Yurramendi Mendizabal UPV/EHUko Informatika fakultateko Konputazio Zientziak eta Adimen Artifiziala sailean dabil.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Stern-en segidaren propietate berri bat eta segidaren n. gaia azkar kalkulatzeko algoritmo bat appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea

Martxoaren 14a Matematikaren Nazioarteko Eguna da. Bigarren urtez ospatuko da eta bigarrenez eragingo dio pandemia egoerak. 2020an, dena prest zegoenean, bertan behera geratu ziren hainbat ekitaldi, Parisen egitekoa zen hasiera-ekitaldi nagusia barne. Aurten, egoera aurreikusita, online egiteko antolatu dira ekitaldi asko. “Matematika mundu hobe baterako” goiburua du 2021eko ospakizunak, matematika Covid-19ari aurre egiteko erabil daitekeela iradokiz, besteak beste.

1. irudia: Matematikaren Nazioarteko Egunaren logo ofiziala euskaraz. Iturria: idm314.org.

Ospakizunaren jatorria Pi eguna da. 1988an Larry Shaw fisikaria egun seinalatu hori ospatzen hasi zen San Frantzisko hiriko Exploratorium museoan. Pi zenbakiaren dezimal biko adierazpen ezaguna —3.14— data bihurtuz, martxoaren 14a da, hirugarren hilabeteko 14. eguna, alegia. Denborarekin ospakizuna zabalduz joan zen eta azken hamarkadan mundu guztira egin zuen salto. Gure artean ere izan dira ekitaldiak Pi egunaren aitzakiarekin. Dataren arrakasta ikusita, Matematikaren Nazioarteko Eguna izenda zezala eskatu zioten UNESCOri eta hark 2019ko azaroan onartu zuen. Horregatik, duela urtebete egin zen lehen ospakizuna izen berriarekin, “matematika nonahi” goiburu hartuta.

Artikulu honen helburua ospakizunari baino jatorrian duen pi zenbakiari buruzko zenbait kontu jakingarri azaltzea da.

Zer da pi?

Hori bera gertatu zitzaidan Satorrari, Matematiketako irakasleari, pi zer zen galdetu nionean, eta berak «hiru, hamalau, hamasei» zela erantzun zidanean, hori erantzun bat balitz bezala.

Miguel Delibes, Kastila zaharreko kontu zaharrak (Patxi Apalategik euskaratua)

Argi zebilen Delibesen ipuineko mutikoa, pi delako horrek fama badu, ez baita izango “3-14-16” izateagatik, zerbait sakonago beharko du atzean. Eta hala da, noski. Zirkunferentzia baten luzeraren eta haren diametroaren arteko erlazioa (zatidura) bera da edozein delarik horretarako erabiltzen dugun zirkunferentzia. Zenbaki berezi hori π letra grekoaz adierazten dugu, eta, horregatik, pi du izena.

Era berean, zirkulu baten azalera eta haren erradioaren karratuaren arteko erlazioa ere zenbaki bera da. Zenbaki hau eta aurrekoa bat datozela, hots, hau ere π dela, frogatu egin behar da. Arkimedesen emaitza batetik, esaterako, ondorioztatzen da hori, beherago erakutsiko dugunez.

2. irudia. Erradioa 1 bada, zirkunferentzia erdiaren luzera π da eta baita zirkuluaren azalera ere. (Irudia: Javier Duoandikoetxea)Zergatik π?

Aipaturiko erlazio horrek ez zeukan izen berezirik. William Oughtred (1574-1660) ingelesa izan omen zen lehena π letra erabiltzen hura adierazteko. Geroago, William Jones galestarrak 1706ko liburu batean erabili zuen. Letra greko hori alfabeto latinoaren p letrari dagokio eta periferia (περιφέρεια) hitzaren lehen letra delako aukeratu zuten. Leonhard Euler matematikari handiak bere egin zuen proposamena eta haren lanek eragin nabarmena izan zutenez XVIII. mendetik aurrera, laster onartu eta orokortu zen erabilera. Handik aurrera π da matematikako notaziorik ospetsuena.

π = 3 izan zenekoa

Urthuz egin zuen halaber itsaso bat, hamar besokoa bazter batetik bertzera, inguruz biribila: haren goratasuna bortz besokoa zen, eta hogoi eta hamar besoko sokhatto batek birundatzen zuen inguruan.

Erregeak III, 7:23 (Jean Pierre Duvoisinek euskaratua)

Bibliako testu horren arabera diametroa 10 besokoa izanik, 30 besoko zirkunferentzia dugu. Hortaz, π = 3 izango genuke. Biblia hitzez hitz hartzen dutenek agian arazoa izango dute matematikako klasean…

Testua K. a. VI. mendekoa omen da eta ordurako hori baino hobeto ezagutzen zen zirkunferentziaren eta diametroaren arteko erlazioa. Batzuen iritziz, testu literario moduan irakurri behar da eta ez zaio inolako asmo zehatzik bilatu behar.

Honen harira, komeni da ohar bat paratzea: matematikako objektu abstraktuak idealak dira eta mundu errealean aurki ditzakegunak haien antzekoak izango dira, baina ez perfektuak. Horrela, praktikan zirkunferentzia baten eta diametroaren arteko zatidurak ezin digu inoiz π-ren balio zehatzik eman (π = 3 baino hobea bai, seguruenik).

Rhind papiroa

Oso zaharra da ezagutzen dugun π-ren lehen hurbilketa. K. a. XVI. mendeko Egipton agertzen da, zehazki Rhind papiroa izeneko dokumentuan. Zirkulu baten azalera bera duen karratu bat eraikitzeko bidea azaltzen da bertan, zilindro baten bolumena ematen duen formula baten barruan. Zirkuluaren diametroa bederatzi zati egin, bat kendu, eta beste zortzien luzerako aldea duen karratua da zirkuluaren azalera bera duena. Ez da zehatza, jakina.

3. irudia. Rhind papiroaren arabera zirkulua eta karratua azalera berekoak dira. (Irudia: Javier Duoandikoetxea)

Ez da testuan inon aipatzen guk π deitzen dugun zenbakia, antzinako matematikan irudien arteko erlazioak agertzen baitziren. Baina guk, emandako informazioarekin, lor dezakegu: zirkuluaren erradioa 9/2 izanda, hau dugu:

Noizkoa den kontuan hartuta, ez da batere hurbilketa txarra. 

Arkimedes 

K. a. III. mendean Sirakusan bizi zen antzinateko zientzialaririk handiena, Arkimedes. Haren lan ugarien artean bada Zirkuluaren neurketa izeneko eskutitz bat. Bertan, zirkuluaren azalera triangelu zuzen batenaren berdina dela frogatzen du. Triangelu zuzenaren kateto bat erradioa da eta bestea zirkunferentziaren luzera. Horren ondorioz, “zirkunferentziaren π” eta “zirkuluaren π” berdinak dira.

4. irudia: Arkimedesen emaitza: zirkuluak eta triangeluak azalera bera dute. R erradioa da eta C, zirkunferentziaren luzera. (Irudia: Javier Duoandikoetxea)

Gainera, zirkulua kanpotik eta barrutik poligonoen bitartez hurbilduta, π goitik eta behetik bornatu zuen. Hau lortu zuen:

Oso hurbilketa ona da eta, bereziki, π-ren balioa bi zifra dezimalekin 3.14 dela erakusten du.

π-ren dezimalen kalkulua historia amaigabea da eta hobe dugu beste baterako uztea.

Zirkuluaren koadratura

Zirkulu baten erradioa emanda, eraiki erregela eta konpasa erabiliz zirkuluaren azalera bera duen karratuaren aldea. Antzinako Grezian hasi eta mendez mende erantzunik gabe bidaiatu zuen problema bat da hori. Erradioa unitate gisa hartuta, π-ren erro karratuaren luzerako zuzenkia egitea eskatzen da, beraz. Problema baliokidea da π luzerako zuzenkia eraikitzea.

Erabateko erantzuna ez zen XIX. mendera arte heldu:

• Johann Heinrich Lambert, 1761: π irrazionala da, hots, ez da zenbaki oso biren zatidura.
• Ferdinand von Lindemann, 1882: π traszendentea da, hots, ez da koefiziente osoak dituen ezein polinomioren erroa.

Irrazionala izatea lehen urrats modura uler daiteke, baina ez du eragozten eskatzen den eraiketa. Traszendentea izateak bai, ordea. Beraz, erregela eta konpasarekin zirkuluaren koadratura egitea ezinezkoa da, oraindik ere zeregin horretan gogoz saiatzen direnak badauden arren.

π = 3.2 izateko zorian egon zenekoa

Indianako mediku batek, Edward J. Goodwin jaunak, zirkuluaren koadratura egiteko modu “berri” bat asmatu uste zuen XIX. mendearen amaieran. Estatuari oparitu nahi izan zion bere metodoa, hango irakaskuntzan dohainik (sic) erabiltzeko. Horrela, 1897an lege-proiektu bat prestatu zuten, zegokion ibilbide legala egin zezan. Ez zen bertan π aipatzen, baina π = 3.2 ateratzen zen, zirkunferentziaren luzerari begiratuz gero. Hortaz, lege-proiektua onartuz gero, balio hori izango zuen π-k Indianako eskoletan.

Ordezkarien Ganbaran eztabaidatu behar zuten hasteko. Goodwin jaunak lortu zuen zenbait ordezkariren oniritzia proiektuak aurrera egiteko. Handik Senaturako bidea egin behar zuen. Zorionez, Purdue unibertsitateko irakasle batek jakin zuen zertan ari ziren eta astakeria galanta egiten ari zirela jakinarazi zien senatari batzuei. Azkenean ez zuten bozkatu, senatari batek ohartarazi baitzuen Ganbarak ez zuela eskumenik egia matematikoen gainean erabakiak hartzeko. Horrek ez zuen eragotzi ordezkari politikoak barregarri geratzea, garaiko prentsak erakusten duenez.

5. irudia: 1897ko bineta bat, Indianako politikariei barre eginez. (Argazkia: Wikipedia)

 

2021eko Matematikaren Nazioarteko Eguna

Utz dezagun π eta itzul gaitezen martxoaren 14ko ospakizunera. “Matematika mundu hobe baterako” goiburua garatzeko web gune berezi bat prestatu dute eta bertan ikus daiteke matematikak hainbat arlotan duen erabilera. Era berean, iazko “matematika nonahi” ere beste web gune batean gordetzen da. Bietan informazio ugarirako sarbide interesgarriak aurkituko dituzue. Hemen inguruan ere ekitaldi eta dokumentu ugari aurki daitezke Martxoa, matematikaren hilabetea izenburupean (EHU eta BCAM daude babesleen artean). Gehiena gaztelaniaz dago, baina badaude material batzuk euskaraz ere.

Egileaz:

Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedradun erretiratua da UPV/EHUn.

The post PI = martxoak 14 (3/14) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

The Lancet aldizkariak Dementia prevention, intervention and care (“Dementziaren prebentzioa, esku hartzea eta zaintza”) izeneko txostena argitaratu zuen 2017an. Dementziei dagokienez, honako bederatzi arrisku faktore hauek identifikatzen ziren bertan: hezkuntza eskasa, hipertentsioa, entzumenaren galera, tabakoaren kontsumoa, obesitatea, depresioa, jarduera fisikorik eza, diabetesa eta gizarte harreman gutxi.

Izenburu berarekin aurten argitaratu den txostenean, beste hiru arrisku faktore gehitu dira: alkoholaren gehiegizko kontsumoa, lesio entzefaliko traumatikoak eta kutsadura atmosferikoa. Hamabi arrisku faktore horiek, oro har, munduan diagnostikatutako dementzien % 40 ingururen kausa dira, eta dementzia horiek, teorian, prebenitu edo atzeratu egin litezke. Egileen arabera, aukera handia dago dementziak prebenitzeko; batez ere, maila ekonomiko ertain eta baxuko herrialdeetan, hots, dementzia gehien dagoen herrialdeetan.

Irudia: Edadeko pertsonen kopurua, dementziaz bizi direnak barne, hazten ari da, heriotza-tasa goiztiarrak jaitsi egin baitira. (Argazkia:  Gerd Altmann – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Txostenak denboraren dimentsio guztiz interesgarria jasotzen du, denborarena, arrisku faktoreek bizitzan zehar modu sekuentzialean eragiten dutela erakusteko. Eta alderdi garrantzitsua da; izan ere, faktore bakoitzak sekuentzia horretan duen posizioaren arabera, prebentzio neurriak bizitzako etapa jakinetan hartu beharko lirateke.

Hezkuntzaren defizitari aurre egiteko –dementzien % 7 daude faktore horrekin lotuta–, lehen urteetan jardun behar da, pertsonen erreserba kognitiboari eragiten diolako; hau da, nolabait esatearren, pertsonen gaitasun kognitiboan eta erabil dezaketen ezagutzan inbertitzean datza. Erreserba hori zenbat eta handiagoa izan, orduan eta denbora gehiago iraungo du pertsonak dementzien ondorioetatik salbu.

Tarteko adinetan, garrantzia hartzen dute gerora dementzia eragin dezaketen patologia neuronalen jatorrian dauden arrisku faktoreek. Hori dela eta, audiofonoak erabiltzea gomendatu behar da, halakoen beharra dutenek entzumen maila onargarria izan dezaten, entzumen defizitari % 8ko arriskua egozten baitzaio. Halaber, neurriak hartu behar dira lesio entzefalikoak minimizatzeko (arriskuaren % 3), arteria presioa gomendatutako balioetatik behera mantentzen laguntzeko (% 2), alkoholaren kontsumoa murrizteko (% 1) eta obesitatea prebenitzeko edo hari aurre egiteko (% 1).

Beste faktore batzuek, lehenago sortuak izan arren, eragin handiagoa dute bizitzaren azken etapetan. Tabakismoa (arriskuaren % 5) ez da adin aurreratuetan hartzen, baina orduan eragiten du kalte gehien, eta, beraz, orduan saihestu behar da haren intzidentzia; horrenbestez, inoiz ez da berandu erretzeari uzteko. Dementzien % 2 jarduera fisikorik ezarekin lotzen dira. Faktore hori ere bizitzaren lehenagoko etapetan sortu ohi da, baina areagotu egiten da adinarekin. Hori dela eta, ariketa fisikoa sustatzea komeni da, ondorio babesgarriak baititu, ziurrenik obesitatea, diabetesa (arriskuaren % 1) eta hipertentsioa prebenitzen dituelako. Kutsadura atmosferikoak ere (% 2) lehenagoko etapetan eragiten ditu ondorio negatiboak, baina batez ere bizitzako azken urteetan izaten du dementziak eragiteko aukera.

Depresioa, dementzien % 4ri lotua, faktore konplexua da, ez baitago argi kausazko harremanaren norabidea; nolanahi ere, izan ditzakeen ondorio negatiboak zahartzaroan agertzen direnez, komeni da hura tratatzea, baita aurreko etapa batean sortu bada ere. Bakartze soziala ere adin aurreratuekin lotutako faktore bereizgarria da, eta hari egozten zaio arriskuaren beste % 4.

Prebenitzea sendatzea baino hobea dela esaten dugu, ez dagoelako prebentzioa baino erremedio hoberik. Baina kontuan izanik dementziak ezin direla sendatu, ez dago prebentzioaren ordezko beste aukerarik dementzien kasuan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Livingston, G., et. al (2020). Dementia prevention, intervention, and care: 2020 report of the Lancet Commission. The Lancet Commissions, 396 (10248), 413-446. DOI: https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30367-6

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Dementziak prebenitzea hobe, ezin baitira sendatu appeared first on Zientzia Kaiera.

Leire Sangroniz, Ainara Sangroniz

Martxoaren 8an Emakumearen Nazioarteko Eguna ospatzen da eta kolore morea izango dugu nagusi kaleetan. Emakumearen borrokaren ikur den kolore honen atzean kimika asko dago. Hain zuzen ere, sintetizatu zen lehenengo koloratzailea kolore morea izan zen. Morea, bioleta, malba, purpura… izen ugari daude antzekoak diren koloreak adierazteko. Bakoitzak bere berezitasunak baditu ere, artikulu honetan, kolore moreaz mintzatuko gara oro har.

Zergatik da kolore morea emakumeen berdintasunaren adierazle? Zenbait hipotesi daude, tartean ezagunena 1908. urtean Ingalaterrako sufragisten mugimenduak morea aukeratu zuela da, zuriarekin eta berdearekin batera errebindikazio-koloreak bezala. Hala ere, moreak besterik ez zuen aurrera egin eta bera gailendu zen emakumeen borrokaren ikur gisa.

1. irudia: 1909ko intsignia, Emmeline Pankhurst mugimendu sufragistaren buru eta ekintzaile politiko britainiarraren erretratuarekin. Paparrekoan ikus daitezke errebindikazio sufragistaren koloreak. (Argazkia: Museum of London – Domeinu publikoko argazkia- Iturria: Wikimedia Commons)

Kolore morea: ustekabeko aurkikuntza

XIX. mende erdira arte, koloratzaileak iturri naturaletatik lortzen ziren, landareetatik zein animalietatik. Koloratzaile gehienak oso garestiak ziren eta gizartean gehiengoak ezin zituen eskuratu kolore horiek zituzten jantziak.

Koloratzaile garestienetariko bat kolore morea ematen zuena zen. Ordura arte koloratzaile hau Mediterraneoko kostaldeko hainbat barraskilo-maskorretatik lortzen zen. Ehunka barraskilo-maskor behar ziren koloratzaile kantitate txiki bat lortzeko.

Hala ere, 1856an koloratzaileen iraultza eragingo zuen ezusteko aurkikuntza egin zuen William Henry Perkin kimikariak. Perkin oso azkarra zen eta 15 urte besterik ez zuelarik Royal College of Chemistry eskola ospetsuan sartu zen.

Garai hartan kinina zen malariaren aurkako tratamendu bakarra. Substantzia hau garestia zen, Hego Ameriketako kina zuhaitzetatik bakarrik lortu baitzitekeen. Ondorioz, beharrezkoa zen kinina modu merkeago batean lortzea. August Wilhelm von Hofmann kimikari ospetsuak konposatu hori laborategian sintetizatzea zuen helburu, eta zeregin horixe jarri zion bere laborategian laguntzaile gisa lan egiten zuen Perkin gazteari.

2. irudia: XX. mendearen hasierako banderatxoa, emakumeen boto-eskubidea aldarrikatzen duena. (Argazkia: The Children’s Museum of Indianapolis – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

1856ko Aste Santuko oporretan, Hofmann irakaslea kanpoan zegoela, Perkin kinina sintetizatzen saiatzen ari zen bere etxeko laborategian. Horretarako, anilina deritzon konposatua erabili zuen eta potasio dikromatoarekin oxidatzen saiatu zen. Erreakzio hau burutzean lortutako produktua ez zen kinina. Horren ordez, solido beltz bat lortu zuen eta, garbitzen saiatu zenean, disoluzioak kolore morea zeukala konturatu zen. Koloratzailea anilinan zegoen ezpurutasun bati esker, toluidina, lortu zuen. Koloratzaile honek zenbait izen zituen: anilina morea, malba edo Perkinen purpura.

Zenbait erreakzio gehiago burutu zituen eta urte berean produktua patentatu zuen, soilik 18 urte zituela. Bere aita eta anaiekin batera lantegi bat eraiki zuen koloratzailea ekoizteko. Kolore morea modan jarri zen eta horri esker Perkinek etekin ekonomiko handia lortu zuen.

Modu honetan eman zitzaion hasiera koloratzaile sintetikoen iraultzari eta kolore berriak ekoizteari ekin zioten Erresuma Batuan, Alemanian eta Frantzian. Hurrengo 5 urteetan guztira 28 lantegi hasi ziren koloratzaileak sintetizatzen.

Aipatzekoa da, gainera, koloratzaile sintetiko honi esker medikuntzan aurrerapauso handiak egin zirela; esaterako, Walther Flemmingek zelulak koloreztatu ahal izan zituen eta mikroskopian aztertu.

Perkin 36 urterekin erretiratu zen kimikan ikertzen jarraitzeko helburuarekin, lantegiaren ardurekin ez baitzuen denborarik. Koloratzaile berriak sintetizatu eta merkaturatu zituen. Horretaz gain, kumarina (lurringintzan erabiltzen den konposatua) eta azido zinamikoa (sendagaiak, gozagarriak edo anil tindagaia lortzeko erabiltzen den konposatua) lortzeko sintesi bide berriak aurkitu zituen.

Esker onak

Egileek eskerrak eman nahi dizkiote Juan José Iruin irakasleari bere laguntzarengatik.

Iturriak:

• García Visos, Bibiana (2018). Mauve: the History of the Colour that Revolutionized the World. OpenMind BBVA, argitaratze-data: 2018ko uztailaren 13a.
• Hicks, Jan (2017). William Henry Perkin and the first synthetic dye. Science+Industry Museum, argitaratze data: 2017ko abuztuaren 25a.
• Freemantle, Michael (2016). Mauveine. Chemistry World, argitaratzen-data: 2016ko martxoaren 29a.
• Iruin, Juan José (2013). El Sr. Perkin y las cuentas de la vieja. El Blog del Búho, argitaratze-data: 2013ko abenduaren 31a.
• Science Museum. The colourful chemistry of artificial dyes. Argitaratze-data: 2019ko apirilaren 9a.

Egileez:

Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz Kimikan doktoreak dira eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak Polymat Institutuan.

The post Kolore morea eta koloratzaile sintetikoen iraultza appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

Sendagaien Europako Agentzia Errusiako Sputnik V txertoa aztertzen hasi da, Berriak jakinarazi duenez. The Lancet aldizkariaren artikulu batek dio txerto honek %92ko eraginkortasuna duela.

Txertoak nolakoak diren eta horien inguruko informazio baliagarria eman digu Ana Galarragak testu honen bitartez. Oraindik zalantzak badituzue gai honen inguruan, ezin duzue galdu bere oinarrizko azalpena.

Ia urtebete igaro da COVID-19aren amesgaiztoa hasi zenetik. Hein handi batean horri erreparatu diogu. Baina zer gertatu da gripearekin? Ia ez da kasurik izan Euskal Herrian. Artikulu honen bidez, horretan eragina izan duten aldagaiak aztertu dituzte.

Felix Zubia medikuak pandemiaren zenbakiak aurkeztu dizkigu testu honetan. Horietatik gogorrena: “4.812, Hego Euskal Herrian koronabirusagatik hildakoak. Eskoriatza, Ibarra, Berriz, Plentzia, Agurain, Senpere edo Zangozako herritar guztiak kolpetik hiltzea litzateke, adibidez, neurria”. Irakurri beharrekoa.

Astronomia

Perseverance ibilgailuari begira gaude denok, Marten bizitzarik egon ote den jakiteko gogoz. Ildo horri jarraiki, Uxune Martinezek azaldu digu Giovanni Virginio Schiaparelli astronomoa ospetsu bihurtu zuen lana: antza, XIX. mendean behatu zituen Marten kanal batzuk. Baina… Schiaparelliren behaketak ez ziren oso zehatzak eta finak izan. Ez galdu!

Eboluzioa

Neandertalen mintzatzeko gaitasuna gurearen parekoa zela ondorioztatu dute, Elhuyar aldizkariak kontatu digunez. Entzumen-egiturak eta haiei eboluzioa ikertu dute Mercedes Conde Valverdek gidatu duen azterlanean. Horri buruzko xehetasunak artikulu honetan topatuko dituzue.

Biologia

Birusen hautespen naturala eta horien aurrean antibiralek eta txertoek nola jokatzen duten azaldu digute artikulu honetan. Horretaz gain, nabarmentzen da garrantzitsua dela patogeno baten transmisioa saihestea, horrela ugaltzeko aukerak gutxitzen zaizkiolako.

Baztangaren birusaren errepaso historikoa egin du Ziortza Guezuragak testu honetan. Edward Jennerek aurkitu zuen baztangaren aurkako txertoa 1796an baina aurretik gertatukoari so egin dio ere. Ez galdu!

Kimika

Pisu atomikoaz idatzi du Cesar Tomék artikulu honetan, hori zehazten lan egin zuten zientzialarien eta eurek emandako urratsen kontakizun argia eginez.

Emakumeak zientzian

Ana Ruiz Ilundain ingeniariak leku itxietan, airearen kalitatea neurtzen duen gailu bat egokitu eta hobetu du. Ikasketen Amaierako Lanetarako Rural Kutxa Sarietako sari berezia eman diote lan horregatik. Bere ibilbide zientifikoari buruz irakurtzeko aukera paregabea duzue hau.

Biomaterialak

CIC Biomaguneko ikerketa talde batek tumoreak hazten ditu hiru dimentsioko aldamioetan, eta haien barne funtzionamendua aztertzen du, Berriak azaldu digunez. Tumorea sakon-sakonean ulertzea dute helburu. Clara Garcia Astrain eta Javier Plou ikertzaileen hitzak bildu dituzte honetan.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #340 appeared first on Zientzia Kaiera.

Denbora zentzu batean eta ez bestean doala azaltzen duten narrazio termodinamikoek zenbait galdera eragiten dizkio gure filosofoari: A paradox in the thermodynamic arrow of time? Jesús Zamora Bonillaren eskutik.

Oso txikia diren gauzen ikerketak, partikula elementalen ikerketak, dagoen gauzarik handienarekin du harremana: unibertsoa bere osotasunean. Jakina da hau. Teknologia kuantikoak erabilera astrofisikoa izatea ez da hain jakina: The search for dark matter gets a speed boost from quantum technology Benjamin Brubakeren eskutik.

Badira molekula aromatikoak eta aromatikoak ez direnak. Eta badira ez direnak baina egoera kitzikatuan badirenak. Eta erdibideko gauzak ere badira. Optoelektronikan erabilera izan dezakeen aromatizidadearen doiketa lortu dute DIPCn: Tuning the excited-state Hückel‐Baird hybrid aromaticity.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #343 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Ana Ruiz Ilundain Nafarroako Unibertsitate Publikoko Industria Ingeniaritzako Unibertsitate Masterra egin berri du, eta, leku itxietan, airearen kalitatea neurtzen duen gailu bat egokitu eta hobetu du. Gailua baliagarria da inguruneko kondizioak automatikoki ebaluatzeko eta airea berritzeko; beraz, oso baliagarria da COVID-19aren transmisioa eragozteko. Lan horri esker, Ikasketen Amaierako Lanetarako Rural Kutxa Sarietako sari berezia eman diote.

Aitortu duenez, batxilergoan ez zuen ikasketa teknikorik egiteko asmorik. “Adibidez, ez nuen marrazketa teknikoa hartu. Argi nuen, hori bai, zientzietatik joko nuela, historia, hizkuntza eta halakoak ez baitziren nire gustukoak; bai, ordea, matematika, biologia, fisika, kimika…”

Irudia: Ana Ruiz Ilundain ingeniaria. (Argazkia: Nafarroako Unibertsitate Publikoa – NUP)

Farmazia ikastea zen lehen asmoa, baina fisika ikaragarri gustatu zitzaion, eta, fisika teorikoa baino zerbait aplikatuagoa nahi zuenez, orduan hasi zen pentsatzen ingeniaritza ikas zezakeela: “Egia esan, txikitan ere asko gustatzen zitzaizkidan eraikuntza-jolasak, eta Iruñean bertan ingeniaritza industriala baneukanez, eta gainera, etxean banituen erreferenteak, aita ingeniaria baita, eta anaia, arkitektoa”.

Hala, ingeniaritza industriala ikasten hasi zen, Nafarroako Unibertsitate Publikoan. Gutxi gorabehera zer topatuko zuen bazekien arren, lehen urtea gogorra egin zitzaion: “Azken finean, ikasteko modua aldatu behar duzu. Eskolan, ikasitakoa galdetzen dizute; ingeniaritzan, arazoak konpontzen ikasi behar duzu. Arazo horiek edozein arlotakoak izan daitezke; hala, ingeniaritzak irtenbide pila bat ditu, imajinatzen nituenak baino askoz ere gehiago, hasi produktu bat diseinatzetik, eta lantalde bat zuzentzera edo erosketak planifikatzera, edozein eremutan”.

Bestalde, ingeniaritzako ikasketetan gizonek gehiengoa izaten jarraitzen dute, baina Ruizek argi du guztiok balio dugula guztirako, eta, irakasle batzuek oraindik ere iraganeko jarrerak dituzten arren, leku askotan gauzak dagoeneko aldatzen ari direla. Orain, adibidez, Inbiot enpresan dago, eta lankideen erdiak emakumeak direla nabarmendu du: enpresa txiki bat da, ia denok ingeniari teknikoak gara, eta ez dago bereizketarik. “Aurrerago agian topatuko dut baten bat goitik begiratu beharko diodana, kasu egin nazan, baina oraingoz ez dut izan arazorik”.

Lanaren emaitza

Gainerakoan, asko asebetetzen du egiten duen lanak. Adibidez, airearen kalitatea hobetu ahal izatea diseinatu duen gailu bati esker, eta merkatura ateratzea, oso pozgarria zaio. “Horrez gain, lankideak antolatzeaz ere arduratzen naiz. Ez dauka zerikusirik produktuen diseinuarekin, baina lan hori ere asko gustatzen zait. Polita da ikustea lantaldeak ondo funtzionatzen duela eta lana aurrera doala”.

Gaztea da eta denbora gutxi darama lanean, baina, oraingoz, gustura dago hartu duen bidearekin. Oso kritikoa da doktoretza egiteagatik eta ikertzeagatik ematen diren laguntzekiko: “Ingeniari batek, lanean hasten denean, agian irakasle batek edo beste arlo bateko langile batek baino gutxiago kobratzen du hasieran, baina tesia egiten ari direnen eta, oro har, ikertzaileen egoera are okerragoa da. Eta ez da bidezkoa”.

Etorkizunera begira, jendearen bizimodua hobetzen lagunduko duten gailu, produktu edo irtenbideak diseinatzen egin nahiko luke lana, edo erregai berriztagarrietan: “Horretarako lan egiteak asko asebeteko ninduke”.

Fitxa biografikoa:

Ana Ruiz Ilundain Iruñean jaioa da, 1995ean. Ingeniaritza ikasi du NUPen, eta, jarraian, Industria Ingeniaritzako Unibertsitate Masterra egin du. Orain, Inbiot start up enpresan dabil. Airearen kalitatea neurtzeko gailu bat egokitu eta hobetu du, eta, horri esker, Ikasketen Amaierako Lanetarako Rural Kutxa Sarietako sari berezia eman diote.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ana Ruiz, ingeniaria: “Jendearen onurarako lan egiteak asko asebeteko ninduke” appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

XVIII. mendeko 70eko eta 80ko urteetan burututako lanetan, Antoine-Laurent Lavoisier kimikariak pisua hartu zuen materia-kopuruaren neurri nagusitzat. Elementu kimikoa definitu zuenean kimikoki deskonposa ezin daitekeen substantzia gisa, pisu-galera hartu zuen irizpidetzat deskonposatze bat zegoen ala ez zehazteko.

Lavoisier hil eta geroko kimikarien belaunaldiak kontzeptu eta hipotesi berriak garatu zituen propietate neurgarri bakar pisua zuten atomoei buruz. Baina ezin zenez neurtu atomoa bezain txikia zen zerbaiten pisu absolutua, pisu atomikoak beti adierazi izan dira eredu konbentzional batekiko unitate erlatiboetan.

Irudia: Elementuen taula periodikoa. (Argazkia: Elchinator – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Elementu bakoitzaren atomo-pisu erlatiboa zehazteak hiru kontu praktiko zekartzan: lehenik, eredua aukeratzea; bigarrenik, konposatuen formulak zehaztea, horietatik ondorioztatuko baitziren pisuak; eta hirugarrenik, neurketan ahalik eta zehaztasun handiena lortzea.

Atomista kimikarien lehen belaunaldiaren baitan (gogora dezagun atomista filosofoak ere egon zirela, eta kimikari guztiak ez zirela atomistak, are XX. mende hasieran ere), John Dalton zientzialariak, Humphry Davy kimikariak eta William Prout kimikari eta sendagileak erabaki zuten hidrogeno atomoa hartzea eredutzat, eta balio zehatz bat esleitu zioten arbitrarioki: H = 1. Bestalde, Thomas Thomson kimikariak nahiago izan zuen oxigenoa O = 1 balioa esleitzeko; William Wollaston ere oxigenoaren alde agertu zen, baina O = 10 balioa eman zion; baita Jöns Jacob Berzelius ere, baina azken honek nahiago izan zuen O = 100. Guztiaz ere, XIX. mendearen erdialdean ia kimikari guztiek hidrogenoa hartua zuten eredutzat (horixe da, hain zuzen, gaur egun erabiltzen dena, aldatuta, 12C = 12 eran, eta horrek protioa 1etik oso hurbil uzten du).

XIX. mendean, kimikariek zehaztu behar zituzten (edo onartu, enpirikoki zehaztea ezinezkoa gertatuz gero) pisu atomikoak kalkulatzeko erabilitako konposatu kimikoen formulak. Horrela, adibidez, Daltonen datuek (1810) erakusten zuten ura oxigenoaren % 87,5ek eta hidrogenoaren % 12,5ek osatzen zutela. Aintzat hartzen zuen uraren molekula hidrogeno atomo batek eta oxigeno atomo batek osatzen zutela (HO); hortaz, H = 1 hartuz gero, orduan O = 7. Davyk (1812) eta Berzeliusek (1814), aldiz, H2O hartzen zuten uraren formulatzat; horregatik, Davyk ondorioztatu zuen O = 14 zela. Berzelius, bestalde, prozesu analitikoan askoz zehatzagoa izan zen eta zehaztu zuen oxigenoa % 88,8 zela, eta horrek esan nahi zuen H = 1 baldin bazen, orduan O ≈ 16 zela. Hori dela eta, tirabirak izan zituen Daltonekin.

XIX. mendearen hasieran ez zegoenez metodo fisikorik konposatuen formulak zehazteko, nork bere formula hautatzeak pisu atomikoen elkarren kontrako sistemak erabiltzea ekarri zuen; sistema haietako askotan elementu baten atomoei esleitzen zizkieten pisuek zenbaki arrunt txiki baten aldea zuten (esate baterako, O = 8 eta O = 16). Ia mende erdia behar izan zen poliki-poliki adostasunera heltzea ahalbidetuko zuten metodoak lortzeko. XIX. mendeko hirurogeiko urteen hasierarako, kimikari europar gehienek lortua zuten pisu atomikoen eta formulen sistema bakar bat adostea, gaur egun erabiltzen denaren ia berdina. Hala ere, galiar menderaezin batzuek bereari eutsi zioten, mendearen azken hamarkadara arte esanez uraren formula HO zela.

Daltonen eta Berzeliusen arteko liskarrak ―oxigenoaren, hidrogenoaren eta uraren ingurukoa― agerian uzten du zehaztasunaren eta doitasunaren garrantzia konposatuen analisi grabimetrikoetan, pisu atomikoak zuzen zehaztea lortu ahal izateko. Neurketen aldakortasunak bide ematen zien hainbat hipotesi “dotoreri”. Horrela, pisu atomikoetako asko zenbaki arruntetatik hurbil zeudela zirudienez, H = 1 baldin bazen, Proutek eta Thomsonek uste zuten zenbaki atomiko guztiek zenbaki arruntak izan behar zutela. Hori egia izatera, atomo guztien osagai izan behar zuten pisu-unitateak adierazten zituzten partikula subatomikoek; beharbada partikula horiek hidrogeno atomoak berak ziren. “Prouten hipotesia” 1815ean proposatu zen lehen aldiz.

Berzeliusek hipotesi hori errefusatu zuen, datu esperimentaletan oinarrituta. Beraren ustez Thomson eta beste batzuen gustu eta lehentasunek mugatu egiten zien  objektibotasuna. Hori gorabehera, 1838 eta 1849 urteen artean Berzelius, Justus von Liebig, Jean Baptiste André Dumas, Charles Marignac eta beste batzuen artean emandako datu-truke eta eztabaidetatik ―hidrogenoa, karbonoa eta oxigenoa bezalako elementu erabakigarriei zegokienez― ondorioztatu zen Berzeliusen datu esperimentalek karbonoari izan beharko lukeena baino pisu handiagoa esleitzen ziotela, %2 handiagoa hain zuzen. Berrikusitako pisuak 1, 12 eta 16 ziren, ia zehazki, eta horrek indar berria eman zion Prouten hipotesiari. Jean Servais Stas kimikariaren geroagoko lanek (O = 16 patroia erabilita) frogatu zuten, arrazoizko zalantzetatik harago, pisu atomikoak ez zirela zenbaki arruntak ―horrek Prouten hipotesiari behin betiko kolpea ematen ziola zirudien― eta finkatuta utzi zituzten gerora elementuen taula periodikoa eraikitzeko erabiliko ziren balioak.

Pisu atomikoen zehaztapen kimiko doienak  Edward Morley kimikari eta fisikariak (oxigenoa, 1895) eta, batez ere, Theodore W. Richards kimikariak burutuko zituzten; azken honek 55 elementuren pisu atomikoa zehaztu zuen, hain zehatz ezen lehena izan baitzen isotopoen existentziaren zantzuak aurkitzen metodo kimikoen bidez, mea-berunaren eta fisio nuklearraren bidez lortutako berunaren laginak konparatzean. Lan horiengatik Richardsek Nobel saria jaso zuen 1914an.

Masen espektrometroa garatu ondoren, pisu atomikoak zehaztasun handiz eta askoz errazago zehaztu ahal izan ziren.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena:

Leire Martinez de Marigorta

Hizkuntza-begiralea:

Xabier Bilbao

The post Pisu atomikoaz appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga

Ume diren txertoak edo txerto diren umeak, nazioarteko espedizioa, emakume aristokrata bat zientziari aurre hartzen eta zaldiek kutsatutako behiak dira protagonistetako batzuk baztangaren historian.

1. irudia: Txertoak eta behiak betirako lotuta geratu dira XVIII. mendetik. (Argazkia: Wilfredor).

1803. urtean 22 ume A Coruñako portutik atera ziren María Pita itsasontzian. Haien gorputzetan munduko historia aldatuko zuen substantzia zeramaten: baztangaren aurkako txertoa. Historiako lehen txertoa. Desagerrarazitako lehen gaixotasunaren aurkako txertoa.

Edward Jennerek aurkitu zuen baztangaren aurkako txertoa 1796an. Baina gaixotasunaren aurkako borroka eta txertoari bidea ireki zion praktika milaka urte lehenago hasi zen.

Zaharra zara Variola

Variola virusak sortzen du baztanga eta gizakiei esklusiboki eragiten dien patogenoa da. Milaka urtez gizakiarekin izan da baztanga, Egiptoko faraoien momietan ere ikusgarriak dira gaixotasunaren markak; Ramses V.aren momian, esaterako.

2. irudia: Baztangaren birusa. (Argazkia: PhD Dre).

Jatorria K.a. 10.000 urte inguruan kokatzen dute ikertzaileek, Afrikako lehen nekazarien kokalekuetan. Gaixotasunaren aurkako borroka ere zaharra da.

Aspaldi jakin zen gaixotasuna pasatzen zutenek immunitatea lortzen zutela eta, honetan oinarrituta, bariolizazioa sortu zen. Bariolizazioa/inokulazioa da gaixotasunari aurre egiteko dokumentatutako metodorik zaharrena: gaixo baten pustula heldu batetik lantzeta batekin substantzia hartu eta immunizatu gabeko pertsona bati inokulatzean datza.

Metodoa ez zen beti arrakastatsua, batzuetan pertsona hil egiten zen, bai baztanga dela eta bai bestelako infekzioengatik. Ikerketen arabera, Txinan, Indian eta Afrikan aspaldi egiten zen bariolizazioa eta XVII. mendean Otomandar Inperiora heldu zen praktika. Momentu hau inflexio puntua izan zen baztangaren aurkako txertoaren garapenerako.

Izan ere, bertan ezagutu zuen metodoa Ingalaterrara, eta geroago Europara, zabalduko zuen aristokratak: Lady Montaguk.

Senarra Estanbulen enbaxadore izendatu eta hara bidaiatzean izan zuen Lady Mary Wortley Montaguek bariolizazioaren berri. Bere umeekin praktikatu ez ezik, praktika Ingalaterrara eramateko ahaleginak egin zituen XVII. Mende hasieran. Hala ere, garaiko zientzialariek ez zuten konfiantzarik metodoan. Eta bariolizazioa zabaldu bazen ere, ez zuen arrakasta izan.

Bariolizaziotik txertora

XVII. mende amaieran Edward Jenner medikua baztangaren inguruan hausnartzen ibili zen. Behien baztanga (cowpox), pairatu ostean esneketariek ez zutela baztangarik izaten aspaldi zuen entzuna eta ondorioztatu zuen behien baztangak (variolae vaccinae izena eman zion, eta hortik datoz vaccine eta vacuna hitzak) baztangatik babesten zuela. Ez hori bakarrik, babes metodo gisa pertsona batetik bestera pasa zitekeeneko hipotesia garatu zuen.

3. irudia: Baztangaren pustulen eboluzioaren ilustrazioak. Francisco Javier Balmisek itzulitako “Tratado histórico y práctico de la vacuna”.(Argazkia: Wellcome Library).

Eta bere hipotesia frogatzeko Sarah Nelms izeneko esneketariaren behi baztangaren zauri freskoetatik hartutako materia 8 urteko James Phipps umeari inokulatu zion 1796ko maiatzaren 14an. Sintoma arinekin gaixo egon zen umea hamar egun inguru, baina osatu egin zen. 1796ko uztailean umea baztangarekin inokulatu zuen. Ez zuen gaixotasunik garatu.

Aurkikuntza dokumentatzeko kasu gehiagorekin egin zituen ikerketak Jennerek, baina ez zuen behi-baztanga kasurik eskura. 1798ra arte. Behor batek zaldi baztanga garatu eta, jarraian, abeletxe horretako behiek izan zuten arte[1]

Esperimentuak egin eta An Inquiry into the Causes and Effects of the Variolae Vaccinae, a disease discovered in some of the western counties of England, particularly Gloucestershire and Known by the Name of Cow Pox liburuxka argitaratu zuen.

Akatsak eta polemikak izan ziren, baina 1800 urterako Britaina Handian zehar eta baita Europako herri gehienetan ere zabalduta zegoen txertoaren erabilera.

Europatik mundura

Alacanteko Francisco Javier Balmis doktore eta zirujauak Jenneren txertoaren jakitun izan zenean Carlos IV.a erregearen babesa eta diru laguntza lortu zituen Espainiar Inperioan txertaketa egiteko, nahiz eta txertoaren aurkako jarrerak egon, baita medikuen artean ere. Agian erregearen alabak baztangak jota hil zelako 1794an. Edozein dela arrazoia, erregearen babesa lortu zuen inperioko umeak txertatzeko.

Hartara, baztangaren aurkako txertoa Amerikara eta Filipinetara eramango zuen espedizioa prestatzen hasi zen Balmis. Espainiako itsasoaz haragoko lurraldeetara txertoa eramateko jarri zen abian “Txertoaren Errege Espedizio Filantropikoa” Balmis espedizioa izenez ere ezaguna.

Arazo bat zegoen, baina: garai hartan txertoaren seruma kontserbatzeko mediorik ez zegoen eta Amerikaraino eta Filipinetaraino bidaiak luzeegiak ziren txertoa egoera onean iristeko.

Balmisek berak proposatu zuen irtenbidea: in vivo giza garraioa. Txertatuta ez zegoen jende taldea baliatuko zuen txertoa batetik bestera pasatzeko portura iritsi arte. Pertsonak izango ziren txertoa, giza katea osatuz batetik bestera pasatuta.  

Hartara, hiru eta bederatzi urte bitarteko 22 umezurtz aukeratu zituen Balmisek. Umeak binaka inokulatzen zituzten behi baztangarekin eta gainerako umeengandik aldendu. Hamar egun pasata, agertutako garauetako likidoa hartu eta hurrengo bi umeak inokulatzen zituzten.

A Coruñatik atera eta Kanariar Uharteetara joan zen lehenengo eta behin 37 pertsonak osatutako espedizioa, haien artean 22 ume, Isabel Zendal umeen zaintzailea eta Francisco Javier Balmis medikua. Handik Puerto Ricora joan ziren, 1804an heldu zirelarik. Behin Amerikan ume gehiago bildu zituzten txerto-giza-katearekin jarraitu ahal izateko.

4. irudia: Balmis espedizioak egindako ibilbidea. (Argazkia: Ecelan-en iruditik eraldatua).

Baztangarik gabeko munduan jaio eta bizitakoentzat zaila izan daiteke gaixotasuna eta bere ondorioak dimentsionatzea. Antzina-antzinatik dago gizakien artean eta XX. mendean bakarrik 50 milioi hildako baino gehiago eragin zituen. Gaixotasuna pasa eta bizirik irauten zutenek marka izugarriak izaten zituzten, aurpegi eta besoetan, bereziki.

Covid-19ren aurkako txertoarekin gora eta behera gabiltzan honetan, txertoen aurkako mugimenduak dauden honetan, ez dago gaizki gogoratzea 1796ra arte txertoak ez zirela existitu ere egiten. Eta lehenengo txertoa asmatu eta zazpi urtera munduan zabaltzeko ahalegina egin zela.

[1] Egun, ez dago argi txertoa behi baztangatik ala zaldi baztangatik garatu zen, zenbait ikerketen arabera, txertoetako espeziea, vaccinia, eta behi baztangarena ezberdinak dira. Are gehiago, sekuentziazio genetikoak erakutsi du vacciniak eta zaldi baztangak %99.7an berdinak direla eta behi baztanga ahaide hurbila. Jennerek berak ere zalantzak izan zituen.

*Eta norbaitek jakin-mina balu: A Coruñatik abiatutako 22 umeetatik bat ere ez zen itzuli penintsulara: bat bidaian zehar hil zen eta gainerako 21ak hospizioan sartu eta adoptatuak izan ziren Mexikon, Susana Ramírezen arabera. Beste iturrien arabera, ezin da ziur jakin zer gertatu zen haiekin.

Bibliografia:

En el nombre de los Niños. Real Expedición Filantrópica de la Vacuna 1803-1806. AEP. 2003

History of vaccine development. Stanley A. Plotkin. 2011. Springer.

Abbas m. Behbehani. (1983). The Smallpox Story: Life and Death of an Old Disease. Microbiological reviews, dec. 1983, p. 455-509 vol. 47. no. 4 0146-0749/83/040455-55$02.00/0

Riedel S. (2005). Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination. Proc (Bayl Univ Med Cent). 18(1):21-25. doi:10.1080/08998280.2005.11928028

Brinkmann, A., Souza, A.R.V., Esparza, J. et al. (2020) Re-assembly of nineteenth-century smallpox vaccine genomes reveals the contemporaneous use of horsepox and horsepox-related viruses in the USA. Genome Biol 21, 286. https://doi.org/10.1186/s13059-020-02202-0

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko teknikaria.

The post Behietatik mundura appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Birus bat kutsatutako organismoaren zeluletan sartzen denean, zelula horien makineria baliatzen du bere material genetikoa –DNA edo RNA– erreplikatu eta, horrela, han barruan bilduta dituen instrukzioei jarraituz, jatorrizkoaren milaka kopia sortzeko. Prozesu horretan akatsak –mutazioak– gerta daitezke, eta, hori dela eta, molekula hereditarioaren erreplika berrietako batzuk apur bat desberdinak izan daitezke jatorrizkoaren aldean. Era horretan, birusaren aldaera genetiko berri bat sortuko litzateke. Kasurik gutxienetan, mutazio horrek abantailaren bat ematen dio; adibidez, kutsatzeko gaitasuna areagotu dezake. Kasu horretan, aldaera berria bizkorrago hedatuko litzateke, eta aurretik zeudenak progresiboki ordezkatu, gehiengoa izatera iritsi arte. Nolanahi ere, gertakari epidemiko batean ohikoena da birus beraren aldaera desberdinak egotea, proportzio desberdinetan.

Ugaltzeko eta bere herentzia hurrengo belaunaldira transmititzeko gai diren izakien eboluzioa bultzatzen duen bi mekanismoetako bat da hautespen naturala; bestea jito genetikoa da, baina orain alde batera utz dezakegu hori. Aurreko paragrafoan ikusi dugu hautespen naturalak nola eragiten dion birus populazio bati, kutsatzeko gaitasun desberdina duten aldaerak sortzen direnean. Baina hori ez da haien jarduteko modu bakarra. Hainbat kasutan, ingurumen faktore baten eraginpean gertatzen da, eta faktore horrek aldaera genetiko batzuen bizirik irauteko eta ugaltzeko gaitasunari laguntzen die beste aldaera batzuekin konparatuta. Horrela, faboratuek ondorengo gehiago utziko dituzte, eta, horrenbestez, azkenean, haien ezaugarri genetikoak nagusi bihurtuko dira populazioan. Faktore horri presio selektiboa esaten diogu.

Irudia: 2017ko ikerketa baten emaitzen arabera, populazio patogenoek aldaera gutxiago eragiten dituzte txertoen aurkako erresistentzian antibiralen aurkako erresistentzian baino, eta hautespenak aukera gutxiago ditu aldaera horietan jarduteko. (Argazkia: Pete Linforth – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Antibiralek eta txertoek presio selektibo gisa jardun dezakete, birusei dagokienez. Era horretan jokatzen dute aldaera batzuen ugalketa eragozten edo zailtzen dutenean, baina ez beste batzuena. Kasu horretan, lehenengoak ezabatu edo gutxiengo bilakatuko lituzkete eta bigarrenei ugaltzeko aukera emango liekete. Hori gertatzen da birus baten aldaera batek erresistentzia duenean antibiral edo txerto baten ekintzaren aurrean.

Ez da zaila horrelako erresistentziak sortzea. Alde batetik, antibiralak ematen dira infekzioa jada gertatu denean eta organismo ostalarian milioika partikula biral daudenean. Horrelako egoera batean, milioika birus daude, potentzialki mutatu eta botikarekiko erresistente bihur daitezkeenak. Eta, bestalde, antibiral baten efektua (antibiotiko batek bakterioetan duena bezala) prozesu zelular bakar baten gaineko ekintzan oinarritzen da, eta ez da oso txikia izaten ekintza horrekiko erresistentea den aldaera genetiko bat sortzeko probabilitatea.

Txertoekin, zorionez, zertxobait desberdinak dira gauzak. Alde batetik, infekzio bat gertatu baino lehen ematen direlako; hori dela eta, sorrarazten dituzten defentsak jardun daitezke patogenoa organismoan ugaldu baino lehen, eta, horrela, milioika aldaera erresistente potentzial sortzea saihesten da patogenoak ugaltzen direnean. Eta, bestetik, txertoak antigorputz pilo bat sorrarazten duelako; antigorputz horiek jomuga desberdinak –epitopo deituak– izaten dituzte patogenoetan. Oso probabilitate txikia dago, mutazio bidez, epitopo guztiak aldatuko dituzten aldaera genetikoak sortu eta, horrela, antigorputzen eragina saihesteko, baina hori gertatzeko aukera egon badago.

Arestian adierazitakotik ondorioztatzen da garrantzitsua dela patogeno baten transmisioa saihestea, horrela ugaltzeko aukerak gutxitzen baitzaizkio. Era horretan, jende asko gaixotzea saihesteaz gain, patogeno horien ugalketa mugatzen denez, murriztu egiten da errazago transmititu daitezkeen edo txertoekiko erresistentziak izan ditzaketen aldaerak sortzeko probabilitatea.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kennedy, David A.,Read, Andrew F. (2017). Why does drug resistance readily evolve but vaccine resistance does not? Proceedings of The Royal Society B, 284 (1851), 20162562. DOI: http://doi.org/10.1098/rspb.2016.2562

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Birusak, hautespen naturala eta txertoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez

Martek gure jakin-mina eta arreta bereganatu ditu aspalditik. Perseverance ibilgailuaren bidaia dela eta planeta gorriak berriz liluratu gaitu. Aterpe duen Marteko bazterrak miatuz, bertan bizitzarik egon ote den ikertuko du esploratzaile robotiko bitxiak. Ez dakigu haren arrastorik aurkituko duen baina topatuko ote ditu Giovanni Schiaparelli astronomoak XIX. mendean behatu zituen Marteko kanalak? 

1. irudia: Perseverance ibilgailuak Marteko gainazalean hartutako irudia. (Argazkia: NASA/JPL-Caltech/MSSS/ASU)

Giovanni Virginio Schiaparelli 1835ean jaio zen Italian. Arkitektura eta ingeniaritza ikasi zituen arren, astronomia zen benetan interesatzen zitzaiona. Denborarekin lan garrantzitsu ugari gauzatu zituen astronomia arloan baina bere ospea Marteko kanalei esker lortu zuen.

Schiaparellik Europako behatokirik onenak bisitatu zituen ikasteko. Besteak beste, Johann Encke aditu alemanaren alboan jardun zuen behaketak egiten. Apurka toki bat egin zuen astronomiaren munduan eta 1864an Milango Brera behatokiaren zuzendari izendatu zuten. 1877. urtean Brerako behatokian egin zituen Schiaparellik Marteko kanalen lehen behaketak, Marteren oposizioan. Behaketaren oharretan eta marrazkietan Schiaparellik Marteren gainazaleko “kanalen” sare oso bat deskribatu zuen.

Egia esan, Schiaparelliren behaketak ez ziren oso zehatzak eta finak izan, begiek estruktura bat ikusten zutela uste zuen lekuetan, haren buruak hutsuneak osatzen zituen, eta ilusio optiko hartatik jaio ziren kanal ospetsuak. Hala ere, kanalak ez ziren gauza berria, Angelo Secchi astronomo italiarrak izendatu baitzituen 1858an. Angelo Secchik “canale” hitza erabili zuen, “canali”-ren singularra, Marteren behaketa batzuetan antzeman zuen orban bat izendatzeko. Beraz, Secchik ez zuen kanal hitza erabili “artifiziala” zen zerbaiti izena emateko.

Schiaparelliren lana ez zen oso urrutira iritsi. Emaitzak Atti dell’Accademia dei Lincei aldizkarian argitaratu ziren arren 1878tik 1910era, bere lagun astronomo hurbilenek eta beste gutxik ezagutzen zuten soilik. Urte batzuk beranduago, patuak oihartzuna eman zion apur batzuk bakarrik ezagutzen zuten lanari. Izan ere, ingelesera itzuli zen bere testuetako bat eta bertan hamaika begi-ninien interesa piztu zuen mapa martetar bat argitaratu zen. Mapan izen mitologikoak zituzten lerroak agertzen ziren marraztuak eta hauek “kanalak” omen ziren. Jatorrizkoan, Schiaparellik “canali” hitz italiarraren bidez Marteren gainean behatu zituen lerro lausoak, naturalak izan zitezkeenak, deskribatzen zituen. Hau da, arro natural lerrozuzenak. Baina ingelesez, aldiz, itzultzaileak “canali” “canals” bihurtu zuen, jatorri artifizialeko zerbaitetan bihurtuz (egitura artifizial bat).

 

2. irudia: Marteko marrazkiak, 1888ko maiatzean eta ekainean Giovanni Schiaparelli astronomoak egindako behaketetan oinarrituak.  (Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Schiaparelliren testua ingelesera oker itzultzeak zientzia-fikziozko istorio bat zabaldu zuen: Marten zibilizazio martetar batek sortutako zenbait kanal artifizial zeudela. Ideia horrekin bat egin zuen, esaterako, Percival Lowell astronomoak. Honen aurrean makina bat adituk adierazi zuten hori guztia behaketa-akats baten ondorio zela eta, baita, itzulpenarena. Hala ere, sasoiko prentsan eta herritarren artean martetarrek egindako obra hidrauliko handien eta beraien balizko inbasioaren ideia ezker eta eskuin zabaldu zen.

Percival Lowell astronomoak urte askoan berretsi zuen Marten kanalak zeudela. Neurri batean, baieztapen hau Schiaparelli beraren oharrei zor zitzaien; izan ere, 1881 eta 1882 urteen artean astronomo italiarrak egindako behaketak jaso zituenean, Marteko kanal asko lerro bikoitzez osatuta zeudela idatzi zuen. Horri gehitu behar zaio, Suez eta Panamako kanalen obrak pil-pilean zeudela garai hartan eta sarritan agertzen zirela prentsan ingeniaritzako lan haiek. Ondorioz, Marten ikusitako lerroak planeta gorriko poloetatik ekuatorera ura eramateko egindako egitura artifizialak zirela sinesten zuten askok eta, honek frogatzen omen zuen, martetarrak zeudela bertan.

Marteko kanalen ideiak “kutsatze-efektua” izan zuen eta erraz zabaldu zen. Adibidez, Henri Joseph Anastase Perrotin astronomo frantsesak, zenbait asteroide aurkitu zituenak, adierazi zuen Nizako behatokitik gauza zoragarri bat ikusi zuela ere Marten, kontinente bat. Schiaparellik bere mapetan Libia izeneko kontinente bat marraztu zuen eta Perrotinek horrela baieztatu zuen benetakoa zela, ez ilusio bat. Beste astronomo batzuek gezurtatu bazuten ere, Perrotinen behaketek berpiztu zuten denboraldi batez ezkutuan egon zen kontinente hura. Zelan zen posible kontinentea berriz ikustea? Erantzun sinplea eman zuen Perrotinek, Libia ozeanoz inguratua zegoen eta ordura arte ez zen ikusi Marteko poloetatik ura garraiatzen zuten kanalek gainezka egin eta kontinentea urpetu zutelako.

Astronomoek jarraitu zuten Marteren lurrazala behatu eta aztertzen. Askok ez zuten ezer ikusterik lortu, beste batzuek, ordea, marrak eta orbanak sumatzen zituzten. Bazeuden ere denetarik ikusteko gai zirenak: kanalak, lerro bikoitzak, urte-sasoiei dagozkien koloreen aldaketak (landarediaren presentzia adierazten zuelarik) edo hazi eta txikitzen ziren lakuak ere.

XX. mendea aurrera joan ahala, aldiz, argi geratu zen guztia ilusio optiko baten ondorio zela, baina Martetik zehar ustez ura zeramaten ubide haien mitoak denbora behar izan zuen lausotzeko eta albo batean ahaztuta gelditzeko.

Egileaz:

Uxune Martinez, (@UxuneM) Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Noiz aurkituko ditu Perseverancek Marteko kanalak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

 

Osasuna

Txertoei buruz hausnartzeko aukera eman digu Gorka Orive zientzialariak Berriako artikulu honen bitartez. COVID-19aren aurkako txerto eraginkor eta seguruak izatea zorte handia dela dio eta gaineratzen du bi plataformatako —ARNm teknologia eta bektore biralen teknologia— hiru txerto izateko aukerari esker, herritar multzo bat txertatu ahal izan dela.

Txertoei jarraiki, Israelgo Sheba osasun zentroko ikerketa baten arabera, birusaren kontrako Pfizer txertoaren dosi bakarra aski da gaitzaren kontra %85eko eraginkortasunez eragiteko. Berriak kontatu digu.

Ia urtebete igaro da pandemia hasi zenetik eta oraindik birus honi buruz galdera asko ditugu erantzun gabe. Adibidez, ez dago oso argi zenbat birus kantitate sartu behar den pertsona bakoitzaren barruan infekzioa hasteko. Birusaren dosia ezagutzea falta zaigu, alegia. Horren harira, badirudi Erresuma Batuan COVID-19 Human Challenge proiektua hori jakiteko bidean dagoela. Berrian informazio guztia.

Osasun krisiak eragin du eztabaida bioetikoa ere . Txertaketa kanpaina eta immunitatea erdigunera ekarri du “Auzi etikoak COVID-19aren pandemiaren aurrean: txertaketa eta osasun pasaporteak” solasaldian Ikerbasquek. Bertan, Federico De Montalvo Espainiako Bioetika Batzordeko lehendakaria eta Iñigo De Miguel Ikerbasqueko kide eta bioetikan aditua izan ziren hizlari. Berriak bildu ditu euren hitzak.

Genetika

Ziklidoak ezagutzeko aukera paregabea eskaini digu Koldo Garciak. Arrain-talde oso bitxia da. Testu honetan zehazki ziklidoen eboluzioari eta gene-mekanismoei erreparatu die, lan berri batek aldaketa ebolutibo horiek aztertu dituela aprobetxatuz. Ez galdu azalpena!

Biologia

Organismoa atsedenean dagoenenean duen energia-gastua da artikulu honetan azaltzen digutena. Bihotza, giltzurrunak, gibela, entzefaloa, muskulatura… Ezagutu nahi duzue bakoitzaren gastu energetikoa? Oso interesgarria artikulua, ez galdu!

Albiste hau bitxia bezain interesgarria da: Hawaiiko bi uhartetan, kilkerrak mutu geratu dira. Testuan azaltzen digute, 2006an argitaratutako ikerketaren arabera, Kauaiko kilkerren %90 mutu geratu direla 5 urte baino gutxiagotan. Kontua da ez dela kilkerrek abesteari utzi diotela, baizik eta abesteko egiturak galdu dituztela.

Ez dago desberdintasun esanguratsurik emakumeen eta gizonen garunen artean, Rosalind Franklin Unibertsitateko (AEB) zientzialariek ondorioztatu dutenez. Elhuyar aldizkariak kontatu dizkigu ikerketa honen nondik norakoak. Esaterako, tamaina da garunean ikusi duten desberdintasun bakarrenetakoa.

Arkeologia

Itsas-kurkuilu baten maskorra duela 17.000 urte soinu-tresna gisa erabili zutela ondorioztatu dute Tolosako Unibertsitateko ikertzaile batzuek. Elhuyar aldizkariak azaltzen digu Magdaleniar aldikoa dela, Goi Paleolitokoa, eta ezagutzen den gisa horretako tresnarik zaharrena litzatekeela.

Hizkuntzalaritza

Dependentzia Unibertsalen eredura egokitutako zuhaitz-bankua aurkeztu digute testu honetan. Alegia, bertan azaltzen da egokitzapen-lan hori nola gauza den. Gainera, jatorrizko zuhaitza-bankuarekin alderatuz, antzekotasunak eta desberdintasunak azaltzen dira.

Emakumeak zientzian

Berriki publikatu du Egoitz Etxebeste kazetari eta biologoak Zientziaren izarrak. Emakumeak, itzaletik argira liburua. Bertan, hemeretzi emakume zientzialariren istorioak bildu ditu. Horren inguruan hitz egin digu Berriak egin dion elkarrizketa honetan.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #339 appeared first on Zientzia Kaiera.