Zientzia Kaiera

Juan Ignacio Pérez Iglesias

2020ko abenduaren 27an, legezko arduradun gisa, baimena sinatu nuen aitari koronabirusaren txertoa emateko. Ekintza ñimiño hori giltza da egoitza batean bizi den 86 urteko adineko pertsona batengan duela ia urtebete hasi zen prozesu bat burutu dadin. Prozesu hori, gehiegikeriarako beldurrik gabe, benetako gaitasun zientifikotzat har daiteke, seguruenik, historiako lorpen zientifikorik handiena.

Oraindik ez da azken helburua lortu. Mehatxuz betetako bide luzea geratzen da aurretik. Milaka milioi pertsonak txertoa hartu behar dute, eta zailtasunak sor daitezke oraindik. Badira, arrazoi desberdinengatik, ez txertatzea edo itxarotea nahiago dutenak. Oraindik ez dakigu txertoa hartuko dutenen zenbatekoa eta noiz iritsiko den planetako azken txokoetara. Oraindik ez dakigu zenbat denbora beharko den beharrezkoak diren milaka milioi dosia ekoizteko, ezta txertoa hartu baino egun edo aste batzuk lehenago hil edo gaixotuko diren milaka pertsonak ere. Ez dakigu etorkizunean agertu litezken SARS-CoV-2 birusaren aldaera genetikoek, txertoen eraginari aurre egiteko gai izango diren ere. Ez dakigu, halaber, txertoak hartzen dituztenak babesteaz gain beste batzuk kutsatzea eragotziko duten. Eta, azkenik, ez dakigu albo-ondorio garrantzitsurik izango duten milioika pertsona txertatzean. Mehatxu horietako bakar batek ere, ordea, benetakoak izanda ere, ezin du lausotu 2021eko lehen hilabeteetan milioika pertsonak txertoa jartzeak dakarren lorpena, eskaini ahal diren berme handienekin, gizateriak mende batean izan duen pandemia txarrena hasi eta urtebetera.

1. irudia: Erizain bat covid-19aren txertoa izan daitekeen dosi bat eskuetan duela. (Argazkia: Fernando Zhiminaicela – erabilera publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Dimentsioak kontuan izanda, eta ez egitasmoaren izaeragatik edo helburuengatik, lorpen honen bi aurrekari aipa ditzakegu. Lehenengoa Manhattan proiektua da. Urte gutxiren buruan, bonba atomikoa izateko aukera eman zien iparramerikarrei. Bere garapenean (1942-1947) 130 000 pertsona egon ziren inplikatuak eta gaur egungo 70 000 milioi dolarren baliokidea eskaini zitzaion egitasmoari, kopuru horren %10 erabili zen bakarrik armamentua garatu eta ekoizteko. Bigarrena, zientifikoa baino teknologikoagoa, Apolo programa izan zen. Programa honi esker, gizakiek sei aldiz zapaldu zuten ilargia. Programak hamarkada bat baino gehiago iraun zuen (1961-1972) eta gaurko 170 000 milioi dolarreko inbertsioa izan zuen.

Covid-19aren txertoaren historia laburra 2019ko abenduaren 31n hasi zen, Wuhanen (Txina) pneumonia ezezagun baten 27 kasuren berri eman zenean. Urtarrilaren 8an jakin zen koronabirus berri bat zela eragilea. Bi egun geroago argitaratu zen haren sekuentzia genomikoa. Otsailean txertoen ekoizteko proiektuak jarri zituzten martxan konpainia zenbaitek. Txinan, CanSino Biologics, Sinovac Biotech eta estatukoa den Sinopharm izan ziren lehenak. Estatu Batuetan, Moderna eta Inovio Pharmaceuticals. Europan, BioNTech enpresa bioteknologiko alemaniarrak beranduago Pfizer konpainiarekin partekatuko zuen hautagai bat garatu zuen. Oxfordeko Unibertsitateko talde batek beste txerto bat sortu zuen, eta AstraZeneca gehitu zitzaion honi. Janssen eta Sanofi Pasteur farmazia konpainiek ere euren proiektuak jarri zituzten abian.

Apirilaren erdialdera jakin genuen SinoVac Biotech-en txertoa tximinoetan eraginkorra zela. Hilabete horretako 20an, bost enpresak beren txertoak probatzeko entsegu klinikoak abiatu zituzten, eta 70 hautagai baino gehiago zeuden garapen preklinikoan. Uztailaren amaieran, Moderna eta Pfizer-BioNTech txertoak, biak ere RNA mezularian oinarrituak, eraginkortasun probak hasi zituzten. Paradoxikoki, proiektu txinatarrek hartutako aurrea galdu zuten, herrialde hartan pandemiari ondo eutsi baitzitzaion, eta horrek entseguetarako boluntarioak beste herrialde batzuetan bilatzera behartu zuen. Azaroan jakinarazi zen txerto gutxi batzuek %90etik gorako eraginkortasuna zutela. Txertoen epe guztiak, 2019ko abenduan pneumonia agertu zenetik 2020ko abenduan agentzia arautzaileek baimendu zuten arte, inoiz izan diren laburrenak izan dira, alde handiz.

Gaixotasunaren agerraldia iragarri zenetik, mundu osoko milaka zientzialari, biomediko eta beste arlo batzuetakoak, ikertzen hasi ziren Covid-19ari buruzko gaiak, eta inoiz ikusi gabeko neurrian partekatu zuten informazioa. Kooperazioa sare informalak erabiliz egin da gehienbat, herrialdeen edo erakundeen artean akordio formalen beharrik gabe.

Ikerketa-jarduera horren emaitzak abenduaren hasierara arte argitaratutako 84 180 artikulu zientifikoetan jaso dira (eguneko 260 artikulu). Kopuru horri merezi duen esanahia emateko, egin dezagun konparazio bat: aldizkari zientifikoak daudenetik, gutxi gorabehera biriketako minbiziari buruzko 350 000 artikulu argitaratu dira; 165 000 hies-GIBari buruzkoak; gripearen inguruan 135 000; eta malariari buruz, 100 000. Hamaika hilabetetan, gripearen inguruan argitaratutako artikulu guztien ia % 60ko artikulu-bolumen baliokidea argitaratu da Covid-19ri buruz. 11 hilabetetan, artikuluen sinatzaileei dagokionez (egile bakarrak), 322 279 izan dira, eta kopuru horrek hirukoiztu egin du Manhattan proiektuan bost urteren buruan zegokionari. Txertoen garapenean parte hartu dutenera mugatzen bagara, kontuan hartuta une honetan 162 hautagai daudela eta horietatik 52 saio klinikoetan, estimazio kontserbadore batek mundu osoan 65 000 parte-hartzaile (zientzialariak eta osasun-langileak) daudela esango digu. Hau da, Manhattan proiektuan parte hartzen duten langileen erdiak.

Ahalegin ekonomikoa ere izugarria izan da. Estatu Batuetako administrazioak bakarrik 10 000 milioi dolar baino gehiago eman dizkie enpresa farmazeutikoei txertoak diseinatu eta ekoizteko. Kopuru horri Txinak, Japoniak, Errusiak, Erresuma Batuak eta Europar Batasunak inbertitutako baliabideak batuko bagenizkio, kopuru osoa, agian, Manhattan proiektuan egindako inbertsiora hurbilduko litzateke, nahiz eta haren %10 bakarrik erabili zen armamentua diseinatu eta ekoizteko.

2. irudia: Gaixotasunaren agerraldia iragarri zenetik, mundu osoko milaka zientzialari eta hainbat alorreko adituak hasi ziren ikertzen Covid-19ari buruzko gaiak eta horren ondorioz, abenduaren hasieran, 11 hilabetean, gairi lotutako 84 180 artikulu zientifiko argitaratu dira. (Argazkia: Markus Winkler – erabilera publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Inbertsio ekonomikoez eta ehunka mila pertsonaren dedikazioaz gain, SARS-CoV-2 birusaren aurkako txertoak zenbait faktore izan ditu bere alde. Hona hemen horien laburpena. Duela urte batzuk SARS-CoV-1 eta MERS-CoV birusen aurkako txertoak garatzeko egindako ikerketari esker, aurretiko urratsak alde batera utzi ahal izan dira. I. eta II. faseetako entseguak ia aldi berean hasi ziren, lehendik zeuden prozedurak egokituz. III. fasekoak aurrekoen emaitzen erdiko analisiaren ondoren hasi ziren, eta paraleloan egindako saio klinikoen etapak bete zituzten. Hainbat txerto eskala handian ekoizten hasi ziren, eraginkorrak ez izateko eta inbertsioa galtzeko arriskua hartuz. Bien bitartean, medikamentuen agentzia publikoek txerto horien etengabeko ebaluazioa egin dute eraginkortasun eta segurtasun berme guztiak izateko.

Aldeko zenbait eragileren aparteko bategiteari esker, izugarrizko abiadura hartzea lortu du eginkizun zientifiko honek. Inoiz ez dira garatu patogeno beraren aurkako hainbeste txerto. Inoiz ez dira sartu hainbeste pertsona proiektu zientifiko handi batean hain denbora gutxian. Inoiz ez da lortu halako lankidetza mailarik, ezta lehiakideen artean ere. Inoiz ez dira egin hainbeste proba eta saio kliniko aldi berean, horrenbeste txertoren eraginkortasuna egiaztatzeko. Eta inoiz ez dira erabili hainbeste baliabide hain denbora laburrean gaixotasun bati aurre egiteko. Ahalegin handi hau gabe, ez ginatekeen iritsiko gaur egungo egoerara. Baina ahalegin hori ez zen, berez, arrakastaren bermea. Izan ere, 1971n Estatu Batuetan orduan presidentea zen Richard Nixonek National Cancer Act legea sinatu zuen. Lege horren bidez, minbizia desagerrarazi nahi zuen, eta hori lortzeko gaur egungo 10 000 milioi dolarren kantitate baliokidea bideratu zuen. 50 urte igaro dira ordutik.

Nixonen ‘minbiziaren aurkako gerra’ zeritzonaren helburua betetzetik oso urrun geratu zen, oraindik ezagutzen ez ziren minbizi-zelulen biologiaren funtsezko alderdiak zeudelako. Ez zen gauza bera gertatu Manhattan proiektua edo Apolo programarekin, bi kasuetan horiei ekiteko behar zen oinarrizko ezagutza baitzegoen.

Faktore hori bera, oinarrizko zientzia, funtsezkoa izan da covid-19aren txertoa garatzeko orduan. 1953an DNAren egitura argitu zenetik, ikerkuntza bolumen itzel batek aukera eman du, funtsezko beste osagai batzuen artean, birusen egitura eta portaera ezagutzeko, giza immunitate-sistemaren funtzionamendua argitzeko eta teknika bioteknologiko ahaltsuak garatzeko. Irakaspen garrantzitsua dugu etorkizunerako: oinarrizko ikerketa ezinbesteko baldintza izan daiteke gaur egun ezagutzen ez ditugun gure biziraupenerako arriskuei aurre egiteko.

Hurrengo egun edo asteetan, gure aita eta, harekin batera, unitate soziosanitarioetan bizi diren milaka pertsona gehiago txertatuko dituzte. Aurrerago beste batzuk hartuko dute txertoa, munduko biztanle gehienak immunizatu arte. Oraindik ere zalantzak daude, arazoak sortuko dira eta gainditu beharreko beste oztopo batzuk azaleratuko dira, baina gizateria, oro har —milaka milioi pertsona—, eginkizun kolektibo baten, ekintza zientifiko baten fruituez baliatuko da.

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Covid-19aren txertoa, lorpen zientifiko handiena appeared first on Zientzia Kaiera.

1962. urtean Rachel Carson itsas biologoak New Yorker aldizkarian DDTak eragiten zituen ondorioen berri emanez argitaratu zuen artikulu-sorta bat. DDTa  intsektizida gisa erabiltzen zen eta labore-eremu handiak fumigatzen ziren, inolako kontrolik gabe. Rachel Carson elikadura-katean DDTak egiten duen bidea aztertzen ibili zen, eta frogatu zuen, pilatu ahala, espezie askoren genetika aldatzen zuela. Artikuluak «Udaberri isila» liburuan bildu zituen gerora.

«Udaberri isila» lanak lagundu zuen giza espezieak munduan hartzen duen lekua definitzen eta ideia iraultzaile bat erdigunera ekartzen: gizakia ez dela planetaren jabea, maizter hutsa baizik. Argitalpenaren eragina harago joan zen, besteak beste, ingurumena zaintzeko politika eta jokabide berriak bultzatu baitzituen. Bere liburuarekin eta lekukotasunarekin, Rachel Carsonek lagundu zuen Estatu Batuetako Ingurumena Babesteko Agentzia (EPA) sortzen, DDT eta beste pestiziden batzuen erabilera kontrolatzen edo gaur egun ekologismo izenarekin ezagutzen dugun mugimendu filosofiko eta politikoa garatzen.

“Zientziaren historia” ataleko bideoek gure historia zientifiko eta teknologikoaren gertaerak aurkezten dizkigute labur-labur. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Mugimendu ekologistaren historia appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue  Razkin

Osasuna

Erresuma Batuan identifikatu duten SARS-CoV-2aren aldaera berriari jarraiki, birusen mutazioak izan ditu mintzagai Berrian Ana Galarraga kazetariak eta modu berean horrek eragin duen izua.

COVID-19aren aurkako txertoei erreparatu die Ion Orzaiz kazetariak artikulu honetan. Txertaketa masiboa abiatuko du gaur Europako Batasunak baina oraindik galdera asko daude airean. Galderei so egin die kazetariak eta Miren Basaras eta Joseba Bikandi EHUko mikrobiologoen laguntzaz erantzunak ekarri ditu.

Science aldizkariaren arabera, txertoen garapen azkarra da 2020ko aurrerapen zientifikorik handiena. Elhuyar aldizkariak eman dizkigu xehetasunak.

Txertaketaren gaiari dagokionez, Downen sindromedunek lehentasuna izatea eskatu dute. Izan ere, infektatzen badira, gainerakoek baino 5 aldiz arrisku handiagoa dute ospitaleratu beharra izateko, eta 10 aldiz handiagoa, hiltzeko. Aitziber Agirrek landu du gaia asteon.

Genetika

COVID-19ak hankaz gora jarri du mundua, ez dago zalantzarik. Eta artikulu honetan ezagutuko dugu zertan lagundu duen genetikak koronabirusaren aferan. Gako batzuk eman dizkigu Koldo Garcia genetistak: sekuentzia, mutazioak, ostalaria… Ez galdu!

Rhesus makakoaren genoma osoa birsekuentziatu du AEB, Itaila eta Alemaniako ikerketa talde batek. Elhuyar aldizkariak jakinarazi duenez, giza gaixotasunak ikertzeko eredu hobea lortu dute. Adibidez, hiesaren birusa hobeto ezagutzeko eta gaixotasunaren tratamenduak garatzeko, ebolaren aurkako txertoa garatzeko eta autismoa zein bestelako gaitz neurologikoen tratamenduak sortzeko baliagarria izango da.

Biologia

Animalien erreinura egin dugu jauzi Juan Ignacio Pérezekin. Zhokov uhartean (Siberiako itsasoa) aurkitutako duela 12.500 urte inguruko aztarna arkeologikoek iradokitzen dutenez, ehiztari biltzaile talde batzuek lerei tira egiteko etxekotu zituzten txakurrak.

Eta bukatzeko, albiste oso bitxi bat ekarri digu Juanma Gallego kazetarik: Asiako erleek liztor erraldoiei aurre egiteko seinale bat asmatu dute. Badirudi liztor bat hurbiltzen denean abdomena mugitzen hasten direla. Horrekin zer esan nahi dute? Ba, argi dago: “Ausartu zaitez hona etortzen, eta modu honetan akabatuko zaitugu”.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #330 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Planetaren heren bat hartzen du. Artikotik Antartikara doa. Garaiezina iruditu daiteke horrelako erraldoia, baina ez da: It might be the world’s biggest ocean, but the mighty Pacific is in peril, Jodie L. Rummer et al.

Oihaneko amama, oso txikia, ileduna eta dena jaten duena, “ebu gogo”, du protagonista Indonesiako irla bateko elezahar batek. Mitoa zen, hezur batzuk topatu arte… Paige Madisonen Homo floresiensis and the myth of the ebu gogo

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #333 appeared first on Zientzia Kaiera.

Azken aldiko aurrerabide medikoei esker hilkortasun maila altua zeukaten patologiak gainditzeko kapazak gara. Hala ere, honek alde txar bat du, ezinezkoa dirudien arren: gure immunitate-sistema hainbat mailatan immunodeprimituta gelditzen da, hau da, gure erantzun immunitarioa gutxituta gelditzen da.

Egoera honetan, normalean patogenoak ez diren mikroorganismoak infekzioak eragiteko gai dira, patogeno oportunistak deritzonak. Patogeno hauek ingurugiroko mikroorganismoak izan ahal dira, edota gurekin bizi diren mikroorganismoak: hauen artean bakterioak, birusak eta onddoak topa ditzakegu.

Inés Arrietak, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta Erizaintza Saileko ikertzaileak, mikosiak deitutako onddoek eragindako infekzioak ikertzen ditu. Beraz, gai honen inguruan gehiago jakiteko berarekin bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Inés Arrieta: “Patogeno oportunistak ingurugiroko edo gure baitan bizi diren mikroorganismoak izan ahal dira” #Zientzialari (144) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Asiako erleek liztor erraldoiei aurre egiteko seinale bat asmatu dute. Halako bat ikustean, abdomenak mugitzen dituzte, liztorrak aurrera eginez gero aurrean izan dezakeen patuaz ohartarazteko. Aldi berean, seinale horrek erlauntzeko zaindari gehiago biltzeko balio du.

Nazioarteko harremanetan oinarrizko kontzeptua da disuasioa, eta, bereziki, gizakiak suntsipen masiborako armak dituenetik, inoiz baino garrantzitsuagoa da. Sinple bezain eraginkorra da: “ez saiatu niri erasotzen, kontraerasoan akabatuko zaitudalako”. Horren aldaerak ere badira. Horietako bat, adibidez, “kontraerasoan kalte asko egingo dizut” izan daiteke, botere asko ez duten estatu txikien kasuan erabilgarria. Eta ezaguna da Gerra Hotzaren garaian disuasioaren adierazpenik gordinena izan zena, arma nuklearren altzoan. “Hobe ez baduzu erasotzen; bai zu eta biok, zein zibilizazioa bera ere, deuseztatuta geratuko garelako”.

1. irudia: irudia: Apis cerana espezieko erleek bero-bolaren estrategia darabilte liztorren erasoen aurrean. Horrez gain, erasoaz ohartarazteko seinale bat garatu dute. (Argazkia: Rushenb – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia)

Horren inguruan hausnartzeko gaitasuna bai, baina disuasioa bera ez da gizakion asmakizuna. Naturan oso hedatuta dagoen estrategia da, eta aldaera asko ditu. Anfibio eta intsektu askok kolore biziekin lau haizeetara aldarrikatzen dute pozoitsuak direla, eta animalia eta landare askok eztenak baliatzen dituzte harrapakarien jangurak uxatzeko. Eta, herritik bertatik atera behar izan gabe, alboko etxearen aurretik igarotzean etengabean zaunkaka ari den txakur hori, funtsean, disuasioa erabiltzen ari da.

Erleek eta liztorrek aspaldiko gerra bat daukate, eta, batez ere, Asian dago adierazpenik gordinena. Izan ere, bertako liztorrak erleez elikatzen dira. Gurean ezaguna da Vespa velutina liztor asiarra, Europara ere zabaldu delako. Baina are beldurgarriagoa da momentuz gure artean ez dagoen Vespa mandarinia liztor erraldoia, Asia aldean zabalduta dagoen Apis cerana erleen erlauntzetan benetako triskantzak eragiten dituena. Halako liztor batek erlauntz bat aurkitzen duenean, jakin badaki barruan aparteko elikagaia duela: erle larbak. Erleek gaiari buruz duten ikuspegia, noski, oso bestelakoa da, eta haien kumeak babestuko dituzte, jardun horretan heriotza aurkitu behar badute ere. Animalia bakar gisa ikusita, erleek desabantaila nabarmena dute: askoz txikiagoak eta ahulagoak dira; baraila indartsuei esker, liztorrak zuzenean burua mozten die intsektu txikiei. Baina jakina da erleek inteligentzia sozialaren abantaila eskuratu dutela, eta, erleez baino, milaka kidek osatutako superorganismoaz hitz egin daitekeela.

Beste harrapakari-harrapakin harremanetan gertatu ohi den bezala, hemen ere erleen eta liztorren arteko lehian elkarrekintza ugari ahalbidetu ditu eboluzioak. Horien artean, bada bat oso ospetsua egin dena: erle askoren artean liztorra inguratzea eta, guztien artean hegoak mugituz sortutako beroaren bitartez, liztorra akabatzea. Estrategia horretan, beroarekiko tolerantzia baliatzeko gai izan dira erleak: liztorrak baino bizpahiru bat gradu baino gehiago jasateko gaitasuna dute. Ez da, ordea, borroka erraza erleentzat: beroarekin hainbat erle ere hil daitezke, eta, batez ere hasierako uneetan, oraindik indartsu dagoenean, liztorra bere burua babesteko gai da, haren ezten eta baraila indartsuei esker. Erasotzaile bakarra izanez gero, erleak moldatu daitezke; baina erasoan gehiago badira, txikizio galanta gertatu daiteke. Estrategia horren nondik norakoetan sakontzeko, Juan Ignacio Perez Iglesias biologoaren artikulu honetara jo daiteke.

Bada, ikertzaile talde batek estrategia horren bilakaera bat aurkitu du Asiako Apis cerana erleen artean, seinale batean gauzatuta. Journal of Animal Ecology aldizkarian argitaratu dutenez, portaera hori bisualki bultzatutakoa da, eta erlauntza osoan zabaltzen da. Oso modu adierazgarrian, adituek ISY gisa ezagutzen dute seinale mota hori: ingelesezko I see you edo Ikusten zaitut esaldiaren siglak. Disuasio eta ohartarazpen seinale bat, hain justu: bai erasotzaileei ohartarazteko zein erlauntzeko kideei erasoaren berri emateko, erleek mugimendu bat asmatu dute. Liztor bat hurbiltzen sumatu orduko, abdomena mugitzen hasten dira, batetik bestera. Egileek disuasio seinaletzat dute mugimendu hori. Honen arabera, erleen mezua argia da: “ausartu zaitez hona etortzen, eta modu honetan akabatuko zaitugu”.

Ikertzaileen harridurarako, mehatxuaren araberakoa da mugimenduaren intentsitatea. Antza, liztorrek ere ikasi dute ongi baloratzen seinalearen indarra, erleak soilik aterako direlako garaile bero-bola eraginkor bat sortzeko bezainbeste erle elkartzea lortzen badute. Mugimendu bakar batzuek ez dute eragiten liztorrak atzera egin dezan, baina halakoetan ari diren erle asko egonez gero, bai. “Seinalea soilik izan daiteke eraginkorra masiboa eta sinkronizatua izanez gero, horrek honakoa transmititzen duelako: kolonia bere burua defendatzeko eta bero-bola bat sortzeko benetako gaitasuna du”, diote egileek haien ikerketa artikulua dibulgatzeko idatzi duten blog sarrera batean.

2. irudia: Erlauntzeko zaindariak arduratzen dira liztorrak eta bestelako arriskuak atzemateaz. Liztor bat ikusi orduko, ISY edo Ikusten zaitut seinalea egiten diete liztorrari, hura uxatu nahian. (Argazkia: Shihao Dong)

Erasotzailea tartean egon gabe, nahikoa da seinalea egiten duen erle baten bideoa ikustea beste erle batzuk ere zeregin horretan jartzeko, bideoa erakusten duen gailura berara hurbilduz. Hortaz, ondorioztatu dute defentsa estrategia hori imitazioaren bidez zabaltzen dela. Erleei liztor baten bideoa erakutsi dietenean, erleak ISY seinaleak egiten hasi dira, baina, liztorra beharrean tximeleta bat erakutsi dietenean, erleek ez dute erakutsi aparteko asaldadurarik. Hori ikusita, ikertzaileek diote erleak oso selektiboak direla, eta ez dutela intsektuen edozein irudirik hartzen benetako mehatxutzat.

“Liztorrek usaina eta zarata soinua sortzen dituzte, baina, aurkitu dugunez, liztor bat ikustea nahikoa da seinalea sortarazteko”, azaldu du prentsa ohar batean James Nieh ekologoak. Orain arte uste zen eraso bat atzematean erle zaindariek feromona baten bitartez ohartarazten zietela koloniako gainerako kideei, intsektu askotan horien bitartez bideratzen baita komunikazioaren zati handi bat. Baina, kasu honetan bederen, erle hauek lehenetsi dute abisu bisuala, eta horrek abantaila eman die, liztorra usaintzeko edo entzuteko urrunegi dauden koloniako kideek berehala ikusi dezaketelako zaindarien larrialdiko abisua, erlauntzaren defentsan “kate erreakzio azkar” bat abiatuta, egileen hitzetan.

“Bi liztor nahikoak dira egun bakar batean milaka erle akabatzeko”, nabarmendu du Niehk. “Halere, ISY seinale masibo eta sinkronizatuak sortzen dituen talde lanari esker, erleek atzera bota dezakete liztorra, erle bakar bat ere zauritua izan gabe. Hori agian gu guztiontzako irakaspena izan daiteke”.

Seguruenera, honetan guztian zirraragarriena da zientzialariek egunero ikasten dutela zerbait animalien portaeraz. Eta badirudi erleen eta liztorren arteko gerran ezusteko gehiago azalaraziko direla. Adibidez, beste ikertzaile talde batek duela gutxi PLOS ONE aldizkarian zabaldutako artikulu batean, erleei aurkitu berri dieten estrategia baten aurkikuntza azaldu dute. Erlauntzaren sarreretan animalien gorotza ipintzen hasiak dira Asiako erleak. Bai, gorotza. Oraindik ez dute argi liztorren aurrean erlauntzaren usaina estaltzeko edota zuzenean liztorrak uxatzeko ote den, baina egileek aldarrikatu dute intsektuen artean tresna baten erabileraren lehen zantzua litzatekeela. Agian hori esatea urrunegi joatea da, baina, zalantzarik ez dago portaera guztiz berezia dela. Dena dela, hori beste egun baterako istorioa izango da.

Erreferentzia bibliografikoa:

Dong, S., Tan, K., Nieh, J. (2020). Visual contagion in prey defence signals can enhance honest defence. Journal of Animal Ecology, 00, 1– 8. DOI: https://doi.org/10.1111/1365-2656.13390

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Erleek liztorren aurkako disuasioa garatu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Txakurrak, beste animalia etxekotu batzuk bezala, segur aski komentsalismo harremanen bidez elkartu ziren gizakiekin. Ez dakigu zehazki noiz gertatu zen elkarketa hori, baina gutxienez duela hamabost mila urte izan zen. Txakur horietako batzuekin, gainera, gure arbasoek komentsalismotik haratagoko harremanak sortu zituzten. Hainbat txakur barietate ehiza, artzaintza edo zaintzarako entrenatu eta hautatu ditugu, adibidez.

Zhokov uhartean (Siberiako itsasoa) aurkitutako duela 12.500 urte inguruko aztarna arkeologikoek iradokitzen dutenez, ehiztari biltzaile talde batzuek lerei tira egiteko etxekotu zituzten txakurrak.

Irudia: Azterketa baten arabera, lera-txakurrek gutxienez duela 9.500 urteko leinu zahar batetik datoz. (Argazkia: Violetta – erabilera publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Zhokoveko txakurra genetikoki gaur egungo lera-txakurrekin senidetuta dago, eta neurri handiagoan, Groenlandiakoekin. Prozesu luze baten bitartez, duela milaka urtetik, baita inuitak iritsi baino lehenagotik ere (duela 850 urte iritsi ziren), Groenlandiako biztanleen garraio beharrei erantzuteko hautatutako arraza bat da. Ez dago, beraz, horren erregistro genealogikorik, askoz ere geroagoko hautespen batetik datozen beste lera-txakur arraza batzuen kasuan gertatzen den bezala.

Berriki argitaratutako azterketa batean, Zhokoveko duela 9.500 urteko txakur baten genoma, Siberiako duela 33.000 urteko otso batenarekin eta Groenlandiako gaur egungo hamar lera-txakurrenarekin alderatu dute. Zhokoveko txakurra ez da gaur egungo lera-txakurren arbaso zuzena, baina arbaso komun bat daukate, duela 12.000 urtekoa. Hori bai, esan daiteke duela 9.500 urte jada lera-txakurrak zeudela, gaur egungoen antzekoak, eta antzeko funtzioak betetzen zituztela.

Bitxia bada ere, ez dirudi ez gaur egungo txakur groenlandiarrak, ez duela 9.500 urtekoak otsoekin hibridatu direnik. Harrigarria da, txakurren etxekotzearen historian zehar hibridazio horiek etengabe gertatu direla jakina delako. Hibrido horiek, segur aski, ez dute eskatutako errendimendua ematen edo ez dira ondo egokitzen lerara.

Txakur groenlandiarren eta beste arraza eta latitude batzuetakoen arteko ezberdintasun genetikoetako batzuk lehenago ikusi ziren, mamuten eta elefanteen genomak alderatzean, beraz, hotzarekiko egokitzapenarekin lotuta egotea egozten zaie. Txakur groenlandiarren beste aldaera genetiko bat oxigeno gutxiko baldintzetako jarduera metabolikoarekin lotuta dago; bitxia bada ere, gizakien artean, gene horren aldaera bati esker, Asiako hego-ekialdeko bajauak –itsasoko nomada deiturikoak– apnean murgildu daitezke ohikoak baino tarte luzeagoetan. Txakurren kasuan, kontua ez litzateke izango oxigeno kontzentrazio txikiko giroei aurre egitea, etengabe muturreko ahaleginak egiteko eskakizun metaboliko handiari baizik. Horrez gain, ia koipe kopuru handiko eta karbohidrato txikiko dieten bidez bakarrik elikatzea ahalbidetzen dieten aldaerak dituzte, hartz polarren eta gizakien kasuan dagoeneko deskribatutako egokitzapenak.

Txakur groenlandiarren iraupena paradoxikoa da, hala ere. Gaur egungo lera-txakurrak eta haiekin lotutako teknologia, neurri handi batean, duela 2.000-3.000 urteko Thule kulturatik datoz. Txakurrak desagertzeko zorian egon ziren duela 850 urte, inuitak Groenlandiara iritsi zirenean. Baina ez ziren desagertu; horren froga da gaur egun oraindik irauten dutela. Beraz, Groenlandian hainbat giza kultura izan diren arren, lera-txakur groenlandiarrek Paleolitikotik bizirik iraun dute, herri horien guztien bizimoduaren funtsezko zatia izan direlako.

Erreferentzia bibliografikoa:

S. Sinding, Mikkel-Holger et al. (2020). Arctic-adapted dogs emerged at the Pleistocene-Holocene transition. Science, 368 (6498), 1495-1499. DOI: 10.1126/science.aaz8599

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Lera-txakur zaharrenak appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia

2020. urtea bukatzear da eta, inolako zalantza-izpirik gabe, urte honetako zientzia-berria izan da SARS-CoV-2 birusak eragin duen pandemia. COVID-19 gaixotasuna sortzen duen birus horrek hankaz gora jarri ditu mundua eta gure bizitzak. Zientzia Kaieran hainbat ertzetatik aztertu da pandemia. Urteari bukaera emateko, bildu egingo dugu artikulu honetan genetikak koronabirusa eta pandemia ikertzen nola lagundu duen.

Sekuentzia

Urteetan zehar garatu diren teknologiei eta lanabesei esker ohiko prozedura bilakatu da sekuentziak eskuratzea. Hori dela eta, SARS-CoV-2 birusaren sekuentzia arin lortu zen eta urtarrilaren 11n Fudan Unibertsitateko –Shanghai, Txina– Yong-Zhen Zhang-ek eta bere kideek, ez-ohiko koronabirus baten sekuentzia lortu ostean, datu-base publiko batean jarri zuten eskuragarri. Hala, koronabirus hori SARS gaixotasuna sortzen duen koronabirusaren ahaidea zela ikusi zuten, baina ezberdintasun nahikoak zituela koronabirus berritzat hartzeko.

Ordutik SARS-CoV-2 birusaren milaka sekuentzia eskuratu dira, munduko herrialde askotako pazienteetatik isolatutako birusen sekuentziak, hain zuzen ere. Gainera, gene-informazio hori guztia publikoa da eta eskuragarri dago mundu osoko ikertzaileentzat eta jakin-mina duen ororentzat. Adibidez, Islandian gizakien genomak sekuentziatzeko duten gaitasuna egokitu da birusa sekuentziatzeko. Bertan, deCODE enpresak islandiarren genoma sekuentziatzeko zerbitzua du, Islandian oso ezaguna den zerbitzua, hain zuen ere. Genomak sekuentziatzeko gaitasun hori Islandiako gobernuaren esanetara jarri zuen positibo bakoitzaren koronabirusa sekuentziatu ahal izateko. Gene-sekuentziazioan egindako aurrerapenak eta lortutako eskarmentua lanabes oso erabilgarriak izan dira birusaren sekuentziak arin lortzeko.

Birusaren sekuentzia arin lortu izanak eta birusaren milaka kopiaren sekuentzia eskuragarri edukitzeak haren azterketa eta ikerketa erraztu ditu. Horrela, arin eta sakon aztertu dira birusaren genomaren egitura eta bertan dauden geneak eta, ondorioz, aztertu dira birusaren biologia ulertzeko gakoak diren hainbat ezaugarri. Adibidez, aztertu dira spike proteina –birusak ostalariaren zeluletan sartzeko erabiltzen duen proteina– sortzen duen S genearen berezitasunak; erkatu dira SARS-CoV-2 birusak dituen gene-ezaugarriak beste koronabirusekin; eta ondorioztatu da sekuentzian ez dagoela gene-manipulazioaren zantzurik.

1. irudia: Sekuentziazio-gaitasuna SARS-CoV-2 birusa ikertzeko gakoetako bat izan da (Argazkia: Kenneth Rodrigues – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)Mutazioak

SARS-CoV-2 birusaren sekuentzia ugari eskuragarri izateari esker egin daitezkeen azterketen artean arreta berezia merezi dute birusaren mutazioek. Mutazioak dira DNA edo RNA sekuentzia batean gertatzen diren aldaketak, hau da, gene-aldaera berriak sortzen dituzten gertaerak. Mutazio gehienek ez dute geneen funtzioan eraginik edo genearen funtzioa kaltetuko dute; lehenengoak zoriaren arabera hedatuko dira, besteek ez dute aurrera egingo birusaren funtzioa kaltetuta egongo delako. Badira, ordea, geneen funtzioa hobe dezaketen mutazioak, hots, birus eraginkorrago bat sor dezaketen mutazioak. Horiek dira, hain zuzen ere, adi jarraitu beharreko mutazioak. Hala ere, birusaren mutazioak detektatzea askoz errazagoa da mutazio horien ondorioak aztertzea baino. Hala, birusak dituen 30.000 gene-unitateetan 12.000 mutaziotik gora detektatu dira. Baina mutazio horien esanahia ezezaguna da, eta esan bezala, mutazio gehienen inpaktua mugatua da. Izan ere, koronabirusek, beste birus mota batzuekin erkatuta, mutazio gutxiago dituzte: gripearen birusak dituen mutazioen erdia; eta GIB birusak dituen laurdena. Hortaz, koronabirusek, SARS-CoV-2 birusa barne, eboluzio geldoa dute eta horrek zaildu egiten du mutazio asko izatea.

SARS-CoV-2 birusak izan dituen mutazioen artean eztabaida zientifikoa piztu du D614G mutazioa delakoak. Erreferentzia moduan erabiltzen den birusaren genoman, Spike proteinaren 614. posizioan kokatzen da azido aspartiko aminoazidoa –D letrarekin adierazten den aminoazidoa, hain zuzen ere–; eta mutazio batek posizio horretan glizina aminoazidoa –G letrarekin adierazten dena– egotea eragin du. Pandemiaren hastapenetan zirkulazioan zeuden birus gehienek D aldaera zuten, baina pandemiak aurrera egin duen heinean G aldaera dutenak nagusitu dira. Hori dela eta, ikertzaile batzuen ustez aldaketa horrek handitu egin du birusaren arrakasta. G aldaerak pertsona batek duen birus-kantitatea handi dezake eta, ondorioz, birusaren transmisioa areagotu. Baina beste ikertzaile batzuek ez dute hain argi hori horrela ote den. Ia 47.000 birusen genomak eta dituzten gene-aldaerak aztertu ostean ondorioztatu dute SARS-CoV-2 birusaren mutazioek – D614G mutazioa barne– ez dutela eraginik birusaren transmisio-gaitasunean. Hala, birusaren mutazioen auzia ikertzen jarraituko da, mutazioen eragina guztiz zehaztu arte.

2. irudia: Koronabirusaren mutazioak kezka-iturri dira. (Argazkia: Daniel Roberts – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)Ostalaria

SARS-CoV-2 birusaren ezaugarriez eta mutazioez gain bada COVID-19aren hedapena baldintzatzen duen faktore garrantzitsu bat: ostalaria.

Alde batetik, birusaren ezaugarriek eta ostalariaren ezaugarriek zehazten dute zeintzuk bizidun diren aproposenak birusak kutsa ditzan. Batez ere, birusaren S genearen sekuentziak eta ostalariaren ACE2 genearen sekuentziak ezartzen dute hori. Gene horiek sortzen dituzten proteinen arteko elkarrekintzek zehazten dute birusak ostalarien zeluletara sartzeko duen eraginkortasuna. Ondorioz, elkarrekintza horiek zehaztuko dituzte birusa zein bizidunetan aurki daitekeen, bizidunen arteko jauziak eta zirkulazioan dauden birus-kopurua. Hori dela eta, adibidez, bisoiak hainbat herrialdetan sakrifikatu dira, birusaren transmisioa eta hedapena eteteko.

Beste alde batetik, ostalariaren ezaugarriek ere eragiten dute birusaren transmisioa eta gaixotasunaren garapena. Transmisioan faktore sozioekonomikoek eragin handia duten bitartean, gaixotasunaren garapenean eragina gene-faktoreek dutela dirudi. Hainbat ikerketa abiatu dira argitzeko ea ostalariaren gene-oinarriek eraginik ote duten COVID-19aren sintomen garapenarekin. Sintomarik larrienen kasuan badirudi hainbat gene-eskualdek arriskua handitu dezaketela; esate baterako 3. kromosomako gene-eskualde batek edo AB0 odol sistema zehazten duen gene-eskualdeak. Populazio ezberdinetako kasu gehiago aztertzen diren heinean, zehazten joango dira COVID-19aren sintometan eragina duten gene-aldaerak. Hau posible da eskarmentu handia dagoelako gene-sekuentziazio teknikak erabiltzen eta gaixotasunak eta gene-aldaerak lotzen.

3. irudia: Pertsona batek COVID-19 gaitza garatzeko faktoreen artean genetikoak daude (Argazkia: Brian Merrill – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Ikusi dugun bezala, genetika lagungarria izan da SARS-CoV-2ari buruzko hainbat zehaztasun ezagutzeko, oraindik ikertzeko asko badago ere. Birusaren aurkako balizko txertoa ere garatzen lagundu du genetikak, baina denok immunitatea lortu arte ez gaitezen ahaztu eskuak garbitzeaz, maskara erabiltzeaz, distantzia mantentzeaz eta aireztapena ziurtatzeaz. Gabon hauetan zaindu gaitezen, denok datorren urtean zientziaz eta genetikaz gozatzen jarraitu ahal izateko.

Oharra: Testu hau Erresuma Batuan agertu den SARS-CoV-2 birusaren andui berria baino lehenago idatzi zen. Edonola ere, birusaren mutazioei buruz idatzitakoa baliagarria da birusaren aldaera horrentzat ere.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Andersen, K.G., Rambaut, A., Lipkin, W.I. et al. (2020). The proximal origin of SARS-CoV-2. Nature Medicine, 26, 450–452. DOI: https://doi.org/10.1038/s41591-020-0820-9
• Callaway, E. (2020). The coronavirus is mutating — does it matter? Nature, 585, 174-177. DOI: https://doi.org/10.1038/d41586-020-02544-6
• Editoriala (2020). Progress report on the coronavirus pandemic. Nature, 584, 325. DOI: https://doi.org/10.1038/d41586-020-02414-1
• Kaiser, J. (2020). Found: genes that sway the course of the coronavirus. Science. DOI: 10.1126/science.abf1952
• Korber, B. et al. (2020). Tracking Changes in SARS-CoV-2 Spike: Evidence that D614G Increases Infectivity of the COVID-19 Virus. Cell, 182(4), 812-827, E19. DOI: https://doi.org/10.1016/j.cell.2020.06.043
• Lesté-Lasserre, C. (2020). Mutant coronaviruses found in mink spark massive culls and doom a Danish group’s research. Science. DOI: 10.1126/science.abf6565
• Scudellari, M. (2020). How Iceland hammered COVID with science. Nature, 587: 536-539. DOI: https://doi.org/10.1038/d41586-020-03284-3
• van Dorp, L., Richard, D., Tan, C.C.S. et al. (2020). No evidence for increased transmissibility from recurrent mutations in SARS-CoV-2. Nature Communications, 11: 5986. DOI: https://doi.org/10.1038/s41467-020-19818-2

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post SARS-CoV-2 birusaren gene-erretratua appeared first on Zientzia Kaiera.

Sare sozialak komunitate bateko kideen artean edukiak argitaratu, zabaldu eta partekatzeko aplikazioak dira eta erabiltzaileen arteko elkarreragina eta lotura bultzatzeko aplikazioak edo tresnak dira. Sare sozialak ohikoak dira gure eguneroko bizitzan, baina nola hasi ziren?

1995ean SixDegrees webgunea sortu zen. SixDegrees da lehen sare soziala. Sare horrek harreman-mailaren arabera multzokatu egiten zituen erabiltzaileak eta aukera ematen zien harremanetan jartzeko eta elkarreragina bideratzeko mezuak bidaliz. SixDegrees Stanley Milgram psikologoaren sei graduko tarteen teorian oinarrituta zegoen. Teoria horren arabera, bizi garen lekuan bizita ere, sei urratsen bidez konektatuta gaude munduko beste puntan bizi den beste edozeinekin. SixDegrees gunean hauxe agertzen zen pantailan: “Only social network where you will meet amazing people based on your interests” (zure interesetan oinarritutako jende harrigarria ezagutuko duzun sare sozial bakarra). Deskribapen horrek agerian utzi zuen sare sozialak erabiltzen ditugunen arteko lotura, interes komunak partekatzea.

“Zientziaren historia” ataleko bideoek gure historia zientifiko eta teknologikoaren gertaerak aurkezten dizkigute labur-labur. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Lehenengo sare sozialaren historia appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

SARS-CoV-2 birusa aurkitu dute bisoi basati batean, Elhuyar aldizkariak jakinarazi duenez. Urrian, Nekazaritza Saileko Animalien eta Landareen Osasuna Ikuskatzeko Zerbitzuak azterketa bat egin zuen Utahn, Michiganen eta Wisconsinen, eta Utahko bisoi-haztegi baten inguruan jasotako lagin batean isolatu dute birusa.

COVID-19a detektatzeko autodiagnostiko probei erreparatu die Miren Basarasek Berriako artikulu honetan. Izan ere, azken egunetan, farmazietan salduko diren proba horien inguruko eztabaida sortu da. Kontua da, norberak egin ditzake? Artikuluan aurkituko duzu erantzuna.

Taldeko immunitatea lortzearen estrategiaren aldekoak badira oraindik. Horren aurrean, nazioarteko zientzialari talde batek COVID-19ari aurre egiteko estrategia hori erabiltzea “arriskutsua” eta ikuspuntu etikotik, “onartezina” dela esan du agiri batean. Taldeak ohartarazi du gainera SARS-CoV-2aren kutsatze natural baten ondoren immunitateak luzaroan babesten duela erakusteko ebidentziarik ez dagoela. Berrian informazio guztia.

Pobreziaren eta buruko gaixotasunen harremana aztertu dute Harvard Unibertsitateko ikertzaileek, Elhuyar aldizkariak kontatu digunez. Gainera, erlazioa bi noranzkokoa da, hots, pobreziak buruko gaitzak eragiten ditu, eta buruko gaitzek pobrezia. Ikerketan argi gelditu da horien arteko lotura hautsi egin daitekeela interbentzio-politika egoki baten bidez.

Nola sortzen ote dira txantxarrak? Horri erantzun aurretik, testu honen bidez azalduko digute hortzak zerez osatuta dauden. Horren ondotik, gai izango gara ulertzeko nolakoa den txantxarren eraketa-prozesua. Ez galdu azalpena!

Hego Euskal Herrian posiblea da antigorputzen testak nork bere buruari egitea. Iparraldean, ez, ordea. Horren inguruan, epidemiologoek esan dute “tentuz” jokatu behar dugula test hauekin; emaitzen interpretazio egokia egin behar delako eta hori egitea zaila delako. Berriak jaso du informazioa.

Ingurumena

Aluminioa birziklatzean hondakin industrial bat sortzen da: gatz-zepak. Nafarroako Unibertsitate Publikoko Ingurumen Teknologiak eta Aplikazioak izeneko ikerketa-taldeak (TAMA) hori erabili dute ingurumen-prozesuetan baliagarriak diren materialak garatzeko. Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue honen inguruko xehetasunak.

Municheko Unibertsitate Teknikoko ikertzaileek egindako ikerketa batean ondorioztatu dute haragiaren prezioak igo behar direla. Azterlanaren arabera, ohiko haragian egungo prezioarekiko % 146ko gainkostua ezarri beharko litzateke, haragi ekologikoan % 71ekoa, esnekietan % 91koa eta barazki ekologikoetan % 6koa besterik ez. Elhuyar aldizkarian duzue irakurgai artikulu osoa.

Astrofisika

Esne Bideari buruzko datu berriak argitaratu dituzte: Galaxiaren iragana eta etorkizun urruna ezagutzeko aukera dute ikertzaileek egindako mapa baten bitartez. Artikuluan azaltzen diguten moduan, Esne Bidean eta horren inguruan diren 1.800 milioi objekturen inguruko informazioa jasotzen dira bertan.

Antropologia

Ikerketa batek argitu du emakumeek parte hartze aktibo garrantzitsua izan zutela ehizako jardueretan Neolitoan. Azterlan honen ondorio nagusia argia da: gure historiaren hasieratik ezarritzat jotzen genituen rolak geroago sortu ziren ziur aski. Ikerlanean egindako hezurren analisiaren bidez ikusi da egungo emakume arraunlari profesionalek baino beso indartsuagoak zituztela.

Emakumeak zientzian

Elizabeth Fulhameri buruz ez dugu datu askorik: bere izena eta 1794an argitaratu zuen An Essay On Combustion with a Viey to a New Arto f Dying and Painting liburua. Saiakera hori mugarria izan zen kimikan. Hark asmatu zuen katalisia kontzeptua. Badakizu zer den? Ez galdu!

Genetika

Koldo Garciak bere Edonola blogean azaldu digu zer diren mikorrizak eta horren harira, kontatu digu ikerketa batek aztertu duela mikorrizek nola eragiten duten artoaren produkzioan. Badirudi genetikarekin lotura duela.

Kultura zientifikoa

Rosa Errazkin Bergarako Laboratorium Museoko zuzendaria elkarrizketatu dute Berrian, egun bizi dugun egoeraz mintzatu da bertan. Besteak beste, zientziaren beharraz eta oro har, Kultura zientifikoaz aritu da honetan. Oso hausnarketa interesgarriak irakurriko dituzue honetan.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #329 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Zenbait genek egiten zutena egiteari uzteak ez da beti txarra. Rosa García-Verdugoren eskutik: Losing genes can be a win in evolutionary terms p

Elektronikan gauzarik bitxienak egiteko inspirazio izan daitezke animaliak. Kolorea aldatzeko gaitasuna (kamaleoian oinarrituta) eta itsastekoa (muskuiluan), adibidez. Daniel González Muñozen eskutik:  Mimicking animals to improve device properties

Oso korrelazionatutako eta, beraz, oso konplexuak diren sistemen simulazio teorikoak ez du zertan garestia izan, teoria sendoan oinarrituta. DIPC: The essential physics of the Mott metal-insulator transition at negligible computational cost

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #332 appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Izen bat, Elizabeth Fulhame (senarraren abizena da), eta 1794an argitaratu zuen An Essay On Combustion with a View to a New Art of Dying and Painting liburua dira berari buruz dauzkagun datu bakarrak. Ez dago bere irudirik, ezta jaiotze- eta heriotza-datarik ere. Non hazi zen? Nolakoa zen haren familia? Zerk liluratu zuen zientziaren arloan? Ikasi ote zuen? Ezagutzen ez dena izan ohi da erakargarria; eta bizitza jakin bat asmatzeko aukerak txunditzen gaitu erabat.

Halere, ezkutuan dagoena argitzeko ahaleginetan, “espektro” izateari utz diezaion alegia –zientziaren historian emakumeen kasuan usu gertatu den bezala–, ez dezagun ahaztu bidean egin zuena. Liburu bakarra argitaratu zuen arren, mugarria izan zen: katalisia kontzeptua asmatu zuen (Jöns Jacob Berzelius kimikariak baino 40 urte lehenago), fotoerredukzioaren mekanismoak aurkitu, eta argazkigintzan aurrerapausoak eman zituen, argiaren ekintzak sortutako irudiei buruzko behaketei esker.

An Essay On Combustion (1794) lanari esker, Elizabethek egin zituen aurkikuntzak ezagutzeko aukera dugu. Izan ere, hamar kapitulutan kasik 150 esperimentu azaldu zituen, baita bizitzea egokitu zitzaion garaiari buruzko pasadizoak kontatu ere; gizonezkoei zegokien diziplina batean aritzean izan zituen zailtasunak, kasu. Esaterako, azterlan honetan, katalisia zer den deskribatzen du. Saiakera ugariren ostean, oxidazio erreakzio gehienak urarekin gertatzen zirela ikusi zuen; urak horietan parte hartzen zuela eta erreakzioaren amaieran birsortzen zela ondorioztatu zuen. Teoria hori frogatzeko zehatz-mehatz deskribatu zuen prozesu hori guztia eta era berean, kritikatu zituen Flogistoaren teoria eta Antoine-Laurent Lavoisierren ideiak.

Irudia: “An Essay On Combustion”liburuaren orrialde batzuekin eta Elizabeth Fulhame irudi posible batekin egindako muntaketa. (Iturria: Mujeres con Ciencia bloga)

Elizabethek ez zituen kontuan hartzen bere garaikideen iritziak. Izan ere, lan horri esker aurrerapausoak eman ziren kimikaren arloan, errekuntzaren inguruko bere teoria garatu baitzuen; Berzeliusek eta Eduard Buchnerrek aurkeztutakoa baino lehenago, gainera.

Beldurrik ez bere iritzia emateko

Urrezko, zilarrezko eta beste hainbat metalen oihalak egin nahi zituen prozesu kimikoen bitartez, eta hori izan zen katalisiaren aurkikuntzaren abiapuntua. Aipaturiko liburuan azaltzen du ideia hori 1780an bururatu zitzaiola. Ildo horri jarraiki, haren senarrak eta adiskide batzuek Elizabethek aurreikusitakoa sinesgaitza zela uste zutenez, teoria horrekin ez jarraitzeko konbentzitu nahi zuten. Alabaina, zientzialariak ez zien jaramonik egin, ezta indarrean zegoen eszeptizismoari ere. Ideia horri dagokionez, bere liburuko hitzaurrean honako hau idatzi zuen:

“Konturatu nintzenean esperimentuok ezin zirela azaldu ordura arteko teoriak erabiliz, aldatu zen M. Lavoisier eta beste izen handien inguruan nuen iritzia. Sinetsita nago inongo autoritatek, garrantzitsua izanagatik ere, ez ligukeela kendu behar egia bera ikertzeko asmoa; eta iritzi bakoitza defendatu edo deuseztatzeko meritu propioek baino ez dutela balio. Hala, menturatuko naiz nire iritzia munduari eskaintzera, eta prest nago hari uko egiteko beste arrazionalago bat aurkezten den bezain laster”.

Jakina denez, liburua argitaratu ostean, askotariko iritziak jaso zituen Elizabethek: batzuek goraipatu zuten haren lana, beste batzuek kritikatu. Iritziak iritzi, lorpen handia izan zela ezin da zalantzan jarri; izan ere, 1798an Augustin Gottfried Ludwig Lentinek itzuli zuen alemanera. Geroago, 1810ean, Estatu Batuetan argitaratu zen; esan gabe doa arrakasta handia izan zuela. Urte horretan bertan Filadelfiako Kimika Elkarteko ohorezko kide izendatu zuten.

Ez zuen erraza izan behar haren ideiak plazaratzeak, batez ere emakumeei debekatzen zietelako zientzian jardutea. Arlo horretan lan egiteak arrisku bat zekarren berarekin, baina horrek ez zion axola, beti haren kideekin talka egiten zuen arren. “Apika, zentsura saihestezina da”, idatzi zuen liburuan, “batzuk hain ezjakinak dira ezen zakarrak eta isilak bilakatzen diren, eta ikaratu egiten dira ikaskuntza dirudien edozer gauzaren aurrean, edozein formatan dela ere; eta ‘emakume’ gisa agertzen bada ‘espektroa’, jasaten dituzten minak zinez kaltegarriak dira”.

Elizabethen arabera, kimika “entretenigarria” zen, dibertsio moduko bat, alegia. Berari buruz dakigun guztia idatzitako saiakera hartan dago irakurgai, gogora dezagun, zientziaren historian argitaratu den lanik garrantzitsuenetako bat. Obra horretan ez dago irudirik, ezta haren datu biografikorik ere. Eta, hala ere, dena dago hor, Elizabeth Fulhame izan zen guztia. Beti dago guri buruzko zehaztasunen bat idazten dugun horretan, lerroen artean gordeta aurkitu nahi duenarentzat.

Iturriak:

• Laidler, Keith J. eta Cornish-Bowden, Athel (1977). Elizabeth Fulhame and the Discovery of Catalysis: 100 Years before Buchner,  New Beer in an Old Bottle: Eduard Buchner and the Growth of Biochemical Knowledge liburuan (ed. A. Cornish-Bowden), 123-126 orr., Universitat de València, Valencia.
• Steinmark, Ida Emilie (2017). Elizabeth Fulhame: the scientist the world forgot, Education in Chemistry, Royal Society of Chemistry, 2017ko urriaren 10a.

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

The post Elizabeth Fulhame: Kimika modernoan mugarria izan zen ‘espektro bat’ appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Gaia misioak Esne Bideari buruzko datu andana argitaratu ditu, eta, horietan oinarrituta, lehen ondorioak argitaratu ditu. Galaxiaren iragana eta etorkizun urruna irudikatzeko ezagutzeko aukera dute ikertzaileek, eta beste aurkikuntza asko egiteko bidea irekita geratu da.

Zinez zaila da mundua mapa batean adieraztea. Kartografoek betidanik izan duten arazoa izan da. Hiru dimentsioko mundu bat paper bateko bi dimentsioetan doitasunez irudikatzea ezinezkoa da, eta, ondorioz, proiekzioak erabili behar dira, bidean errepresentazio kartografikoaren zehaztasuna galduta. Gaur egun, mapa gehienak XVI. mendean Gerardus Mercator kartografoak asmatutako proiekzioan oinarritzen dira. Duela hamarkada batzuk modan jarri zen Arno Peters zinegile eta historialariak moldatutako beste proiekzio bat, Mercatorren proiekzioan poloetatik gertueneko masak handitzen direlako, eta hori Mendebaldeko eurozentrismoaren eta inperialismo kartografikoaren erakusle omen zirelako, Petersen ustetan. Kartografikoki Petersen proiekzioa nahiko kaxkarra izan arren, ideia ondo saldu zen halako proposamenen kala natural diren zirkuluetan, eta, horregatik, espageti itxurako mapa hori askotan ikusiko duzu. Proiekzio bakoitzaren atzean dagoen filosofia modu arinean ikusi nahi baduzu, xkcd komikian aurkituko duzu sarrerarik hoberena.

1. irudia: Esne Bideari buruz inoiz egin den maparik osatuena ari da eraikitzen Gaia misioa. Hemendik bi urte barru, datu are zehatzagoak espero dira. (Argazkia: ESA/Gaia/DPAC – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Hiru dimentsioak mapa batean irudikatzea zaila bada —tira, euskarri berriek hau dezente hobetu dutela aitortu beharra dago—, pentsa zein zaila izango den lau dimentsioak mapa batean jartzea. Bai, lau. Izan ere, normalean mapa batean denbora kontuan hartu behar ez den aldagaia da, baina, espazio sakonari buruzko mapei buruz hitz eginez gero, denbora funtsezkoa izan daiteke. Distantziak hain itzelak izanda, praktikan objektu bakoitzetik jasotako informazioak benetan adierazten duena da objektu horrek noizbait izan zuen egoera.

Horregatik, gure galaxiaren eta inguruan diren beste objektuei buruzko informazioa biltzen duen Gaia misioa hiru dimentsioko mapa osatzen ari dela esaten den arren, praktikan, interpretazioan, mapa hori lau dimentsiokoa da. Izar edo objektu bakoitzaren inguruko kokapena eta ezaugarriak eskuratzeaz gain, informazio hori guztia denbora esparru batean kokatzen da, eta, horrela, gure begien aurrean mantso dabilen baina praktikan bizirik eta mugimenduan dagoen egitura izugarri baten mapa dinamikoa osatzen ari dira. Izarren kokapena eta ibilbideari erreparatuta, iraganaren eta etorkizunaren argazkiak osatzen ari dira, orainaldikoekin batera.

2013an martxan jarri zenetik, ESA Europako Espazio Agentziak sustatutako zunda datu andana biltzen ari da. Eta, noizean behin, behin txukundu dituela, datu horiek askatu egiten ditu, mundu osoko astronomoen pozerako. 2016an eta 2018an egin ziren datuen lehenengo eta bigarren kaleratzeak. Oraingoan hirugarrenaren txandaren lehen fasea iritsi da, teknikoki Datuen Hirugarren Irteera Goiztiar izendatu duten kaleratzearen bitartez (EDR3 edo Early third Data Release). Goiztiarra izendatzen dute, dena ondo bidean, hemendik bi urtera hirugarren irteera osoa espero dutelako.

Kopuru hutsei erreparatuta bederen, datuak izugarriak dira. Esne Bidean eta horren inguruan diren 1.800 milioi objekturen inguruko informazioa jasotzen dira bertan: aurrekoan argitaratu zituztenak baino 100 milioi gehiago. Koloreen informazioari dagokionez, 200 milioi iturri gehiago jaso dituzte oraingoan: orotara 1.500 milioi iturri jasota daudelarik. Baina iturrien kopurua handitzeaz gain, neurketen doitasuna ere hobetu dituztela azaldu dute misioaren arduradunek. Esne Bideko izarren eta bestelako objektuen kokapena lantzen duen misio astrometrikoa izanda ere, beste hainbat datu jasotzen ditu Gaiak, objektuaren eta distantziaren arabera: izarren abiadura erradiala, argi kurbak edota tenperatura. Asteroideen kokapena ere jasotzeko gai da.

“Helburu nagusia da geure galaxia ulertzea, horren arkeologia egitea”, azaldu du Gaia bitartez datuak aztertzen ari den DPAC taldeko ikertzaile Carme Jordi-k La Mecanica del Caracol irratsaioan. Baina izarrak behatzen ari garenez, izarrei berei buruz asko ikasten dugu ere: haien fisikaz, eboluzioaz, nola jaiotzen diren eta nola hiltzen diren. Modu berean, gure eguzki sistemako objektuak eta kanpoko galaxiak ere ikusten ditugu. Azken finean, astronomiaren eremu askotan eragina izaten ari gara, ez soilik galaxiari lotutakoetan”.

2. irudia: Datozen 400.000 urteetan gure galaxiako 40.000 izarrek gure ikuspegiaren arabera zeruan egingo duten mugimendua aurreikusi dute mapa honetan. (Argazkia: ESA/Gaia/DPAC – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Zientzia komunitatearen esku jarri dituzten datuekin batera, informazio horrekin egin daitezkeen aurkikuntzen adierazle diren lau zientzia artikulu argitaratu dituzte. Artikulu hauek ez dira behin betiko artikuluak, misioan eskuratutako datuetatik atera daitezkeen emaitza zientifikoen artikulu erakusgarriak baizik.

Agian nabarmenena da Esne Bidea orbitatzen duen Sagitario galaxia nanoarekin izandako hurbiltze baten inguruan duela bi urte aurreratu zituzten zantzuak berretsi dituztela orain. Esne Bidearen ertzetako izarretan atzemandako mugimendu batetik ondorioztatu dute duela 300-900 milioi urteren bueltan izandako hurbiltze hori. Ikusi dutenez, hainbat izar galaxiaren planoarekiko mantso mugitzen ari dira, plano horretarantz doazelarik. Planoaren azpitik, berriz, gorantz ari diren beste izar multzo bat dago; azken hauek nahiko azkar mugitzen dira. Datuak aztertu dituzten ikertzaileen arabera, horiek lirateke Esne Bidearen eta Sagitario galaxia nanoaren arteko hurbilketa edo ia-talka horren ondorioak. Etorkizun urrun batean, Esne Bideak galaxia nano hori bereganatuko duela uste dute zientzialariek.

Gure galaxiak inguruan dituen beste bi galaxia satelite doitasun handiagorekin aztertzeko aukera izan dute: Magallanesen Hodeiak. Bertako izarrei buruz orain eskura izan dituzten datuak askoz zehatzagoak izanik, Hodei Handiak egitura kiribila duela berretsi dute, eta Handiaren eta Txikiaren artean dagoen izarren zubi bat argiago ikusi ahal izan dute.

Datuen zehaztasuna aldarrikatzeko, zifra bat jarri dute mahai gainean: 0,23 nm/s. Hori da, segundoko, gure eguzki sistemak duen azelerazioa, galaxiaren erdigunearen inguruan egiten duen orbitan. Zientzialariek diotenez, neurketa bat dator teoriak aurreikusten zuenarekin. Gutxi gorabehera atomo baten tamaina duen azelerazio hori kalkulatu ahal izateko beste galaxia eta objektu urrunek duten ageriko mugimendua neurtu dute. Mugimendu hori, noski, erlatiboa da, berez etengabeko hazkundean dagoen unibertso batean ez dagoelako behin betikoa den erreferentziarik; baina horiek hain urrun egonda, kalkuluak egiteko ia finkotzat hartu daitezke.

Azkenik, gertueneko objektuei erreparatu diete. Osatu duten Gertuko Izarren Katalogoan 331.312 objektu kontuan hartu dituzte. Gugandik 100 parseceko erradio batean dauden izarren %92 direla uste dute. Hau jauzi nabarmena da aurrean orain arte nagusi izan den Gliese katalogoarekiko: honek 3.803 objektu biltzen ditu, 25 parseceko erradio batean. Esan beharrik ez dago katalogo berriak doitasun handiagorekin eskaintzen duela objektu horiei buruzko informazioa, hala nola, kokapena, mugimendua eta distira.

Erreferentzia bibliografikoa:

Gaia Collaboration, A. G. A. Brown, A. Vallenari, T. Prusti, J.H.J. de Bruijne, et al. (2020). Gaia Early Data Release 3. Summary of the contents and survey properties. Astronomy & Astrophysics (forthcoming article). DOI: https://doi.org/10.1051/0004-6361/202039657

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Esne Bidearen mapa berria: zehatza bezain ederra appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Argitaratu berri den ikerketa baten emaitzen arabera, emakumeek parte hartze aktibo garrantzitsua izan zuten ehizako jardueretan Neolitoan. Aktiboa eta ez salbuespenezkoa; izan ere, adierazi dutenez ehiza taldeen erdia emakumeez osatuta egotea iritsi zitekeen garai haietan. Albiste horrek agian ustekabean harrapatuko du norbait eta, horregatik, ekarpen honen izenburua Emakumeek ere Neolitoan ehizatzen zuten izan zitekeen. Horrexegatik, ziur asko galdera beste modu batera planteatzea da egokiena: nola ez zuten, bada, ehiza egingo emakumeek Neolitoan?

Irudia: Neolitoko tresnak. (Argazkia: Michael Greenhalgh – CC BY-SA 2.5. lizentziapean. Iturria: wikipedia.org)

Aski zabaldutako ustea da historiaurrean lanen banaketa zorrotza zegoela eta emakumeak haurren zaintzaz arduratzen zirela eta gizonak, aldiz, ehizaz. Alabaina, geroz eta argiago dago hori ez dela horrela eta lanen banaketa horren aurkako ikerketak pilatzen doaz, pixkanaka. Azkenekoetako bat, Science Advances aldizkarian argitaratu berri dute Randall Haas eta bere lankideek. Hego Ameriketako Andeetan egin dute ikerketa eta duela 9.000 urteko hezurrak aztertu dituzte horretarako. Neolito garaiko hilobiak aztertzerakoan, ehiztarien hilobiekin egin dute topo. Nola jakin dute, baina, ehiztariak zirela? Bada, garai haietan gorpuak norberak bizitzan zehar erabilitako tresnekin batera hilobiratzen zituztela badakigu eta, hain zuzen ere, ehizarekin lotutako tresnak aurkitu dituzte emakumeen hilobietan.

Kasu aipagarrienetako bat 17-19 urte inguruko emakume baten hezurrak izan dira, ehizan erabiltzen ziren tresnekin batera hilobiratu zutena. Ez dira, gainera, animalia txikien ehizan erabiltzen zirenak, ziur asko, animalia handiak ehizatzeko erabili zituen. Aipatu behar da, bestalde, hortzetako proteinen analisiari esker zehaztu dutela sexu biologikoa. Esandakoa kasu bakarra edo egoera orokorra den jakiteko, guztira 107 hilobi aztertu dituzte ikertzaileek eta bertan dauden 429 gizabanakoren hezurrak ere bai. Horietako 27 ehiztariak zirela identifikatu ahal izan dute eta horietatik 11 emakumeak zirela ikusi dute –%41, hain zuzen ere–. Ikertzaileen ondorioa hauxe izan da: ehizan emakumeen parte hartzea oso aktiboa izan zen, ziur asko, eta ez salbuespenezkoa. Ehiztarien %30-%50 inguru emakumeak izango zirela jo dute eta, hortaz, oso probablea dela sexu biologikoaren araberako banaketa nahiko berdinzalea izan zela, ziurrenik.

Orduan, zergatik historiaurreko lanaren banaketaren ideia hori? Baliteke geroagoko gizarte ehiztari/bilatzaileetan banaketak sakonagoak izatea, baina, izatez, emakumeek ere parte hartzen zuten ehiza jardueretan. Ziur asko, gaur egun onartutzat edo naturaltzat jotzen ditugun genero rolak ez ziren existitu ere egin Neolitoan. Horixe da Science Advances aldizkarian argitaratutako lanaren ondorio nagusia, alegia, gure historiaren hasieratik ezarritzat jotzen genituen rolak, ziur aski, geroago sortu ziren. Ez ditzagun, beraz, onartutzat hartu. Baliteke uste oker horiek agertzearen arrazoia hauxe izatea: egungo ikuspegi okerretik azaldu nahi dugu historiaurrea.

Neolitoan bizirautea zen garrantzitsuena eta, ziurrenik indar eta gaitasun egokienak zituztenak joango ziren ehiza egitera -taldearen biziraupena jokoan zen-. Gizon ala emakume izan gutxienekoa izango zen. Gaitasun fisikoari buruzko eztabaida ere gainditu behar dugu, frogatu denez, Neolitoko emakumeek ez zuten indar faltarik. Neolitoko emakumeek gogor egiten zuten lan, jakina, eta hezurren analisiaren bidez ikusi da egungo emakume arraunlari profesionalek baino beso indartsuagoak zituztela.

Ikertzaileek ikuspegia aldatzeko beharra ere aipatu dute; izan ere, onartu dute haiek ere hasiera batean hilobian aurkitutako hezurrak gizon batenak zirela pentsatu zutela. Proteinen analisiak argi erakutsi zuen, oker zeudela. Ikuspegi sakonago batetik, adituek ohartarazi dute gizon ehiztari eta emakume zaintzaileen eredua sinplifikazio desegokia dela. Ehizara ahalik eta heldu indartsu gehien joango ziren, ziur aski. Horrelako ikerketek erakusten dute sexu biologikoak ez zuela markatzen gizabanakoek zer egin zezaketen eta zer ez.

Hemen aipatutakoa ez da mota honetako lehen ikerketa eta ez da azkena izango, baina, badirudi ziklikoki ahaztu egiten zaigula ikerketek zein norabide markatzen duten. Gaiari buruzko informazioa biltzeko asmotan, goraipatzekoa da pastwomen.net egitasmoa. Bertan hainbat ikerketa, lan, baliabide didaktiko eta eduki biltzen dira historian zehar emakumeen presentzia eta funtzioa berraztertzea eskatzen dutenak eta horri guztiari buruzko hausnarketa sakona egitea eskatzen dutenak.

Erreferentzia bibliografikoa:

Haas, R., Watson, J., Buonasera, T., Southon, J., Chen, J.C., Noe, S., Smith, K., Viviano Llave, C., Eerkens, J., Parker, G. (2020). Female hunters of the early Americas. Science Advances, 6, 45. DOI: 10.1126/sciadv.abd0310

Informazio gehiago:

• Drake, N. (2017). Prehistoric women had stronger arms than modern athletes. National Geographic, 2017ko azaroaren 29a.
• Wei-Haas, M. (2020). Prehistoric female hunter discovery upends gender role assumptions. National Geographic, 2020ko azaroaren 4a.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Nola ez zuten, bada, ehizatuko? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ainara Sangroniz, Leire Sangroniz

Gutariko askori gertatu ohi zaigu hortzetan txantxarra sortzea eta enpaste bat egin behar izatea. Baina nola sortzen ote dira txantxarrak? Eta zerekin betetzen da ehun kaltetua kentzean gelditzen den hutsunea? Horren atzean uste baino zientzia gehiago dago, orain ikusiko dugun bezala.

Txantxarra mundu mailan hedatuen dagoen gaixotasun kronikoa da. Adin guztietako pertsonek pairatzen dute, eta ez bada tratamendu egokia jarraitzen hortza galdu daiteke.

Irudia: Txantxarrak gure hortzen azalean ditugun gune kaltetuak dira eta hauek zulo txikiak bihurtzen dira denborarekin. (Argazkia: Imagen de Daniel Albany – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Txantxarrak nola sortzen diren azaldu aurretik, hortzak zerez osatuak dauden ulertu behar da. Hortzak lau zati nagusi ditu:

• Enamela: Gorputzeko substantziarik gogorrena da eta haren osagai nagusia hidroxiapatita da (% 85), hau da, kaltzio fosfato kristalinoa. Kristal hauen artean ura, %12, eta materia organikoa, % 3, dago. Kolore horixka edo grisa dauka eta zeharrargia da; beraz, hortzaren kolorea azpian dagoen dentinaren araberakoa da.
• Dentina: Dentina enamel eta zementu erradikularraren artean dagoen substantzia da. Osaera aldetik, % 47 da hidroxiapatita, % 33 osagai organikoa eta % 20 ura. Enamela baino bigunagoa da eta egitura porotsua dauka. Kolore horixka dauka eta eragin handia dauka hortzaren kolorean.
• Zementu erradikularra: Hortzaren sustraia estaltzen duen konposatua da. % 45 materia ez-organikoa da, gehien bat hidroxiapatita, % 33 materia organikoa eta % 22 ura. Kolore horixka dauka eta enamela eta dentina baino bigunagoa da.
• Hortz-mamia: Hortzaren erdigunean dagoen ehun konektibo laxoa da. Bertan odol basoak eta nerbioak daude.

Ahoan janari hondarrak gelditzen direnean, batez ere almidoia eta azukrea, bertan ditugun bakterioek karbohidrato horiek hartzitu eta azido organiko (azido laktikoa edo azetikoa, besteak beste) bihurtzen dituzte. Enamela batez ere hidroxiapatitaz osatuta dago, eta hura erasotzen dute azidoek, eta, ondoren hortzaren hurrengo geruzara iristen dira: dentinara. Azidoek geruza hauetan dauden mineralak disolbatzen dituzte, hots, desmineralizazioa gertatzen da, eta honela pitzadurak edo zuloak sortzen dira. Zuloen eraketak hilabeteak eta zenbait kasutan urteak behar izaten ditu. Prozesuak aurrera jarraitzen badu hortzaren barnealdea eraso dezake, nerbioei eta odol basoei eraginez, eta horrek hortza galtzea eragin dezake.

Txantxarren eraketa-prozesua luzea izan ohi da; izan ere, oreka bat dago desmineralizazio- eta mineralizazio-prozesuen artean. Aipatu den bezala, azidoek hidroxiapatita disolbatzen dute, baina, bestalde, listuan kaltzioa eta fosfatoa dago, eta hortzaren mineralizazio prozesua bultzatzen dute osagai horiek. Bi prozesu hauen artean oreka bat dago, pH 5etik gora mineralizazioa bultzatzen da, baina pHa 5 baino txikiagoa bada desmineralizazioak indar gehiago hartzen du.

Oreka hau mineralizazioaren aldera bultzatu dezakeen konposatu bat fluorra da. Hortzetako pastetan gehitzen da fluorra. Ingurune azidoan hidroxiapatitaren gainazalean xurgatzen da eta fluoroapatita osatzen da mineralizazio prozesuan, konposatu hau egonkorragoa da azidoen aurrean hidroxiapatita baino (azidotan duen disolbagarritasuna txikiagoa da).

Fluorrak txantxarren sorrera galarazi dezake neurri batean; hala ere, askotan txantxarrak azaltzen dira. Hori gertatzen denean hortzean kaltetutako ehuna kendu behar da eta ondoren zuloa bete behar da, baina zerekin? Denbora luzez amalgama deritzon materiala erabili izan da zulo horiek betetzeko; amalgama merkuriozko aleazio bat da, bigarren metala zinka edo zilarra duena. Amalgamaren desabantaila nagusiak hurrengoak dira: hortzera ez da ondo itsasten eta bero-eroale ona denez gero janari hotza edo beroa hartzerakoan mina eragin dezake.

Gaur egun konpositeak erabiltzen dira txantxarrek eragiten dituzten zuloak betetzeko; % 35-85 karga ez-organikoa izaten da, esaterako beira edo silika, eta matrize gisa polimero aurrekariak erabiltzen dira, azido metakrilikoa edo epoxidoa, esaterako. Material hauek oso erraz itsasten dira hortzetara eta antzeko testura eta kolorea izaten dute; horretaz gain ezaugarri egokiak izan behar dituzte, esaterako biobateragarriak izan behar dute eta zaporegabeak.

Txantxarra dagoenean, dentistak lehenik kaltetua dagoen ehuna kentzen du, eta eremua ondo garbitzen du. Ondoren, itsasgarri-geruza bat jartzen du eta jarraian konpositea. Itsasgarria erabili behar ez izateko oso itsaskorrak diren konpositeak garatu dira; kasu honetan hortzaren zuloan konpositea soilik jartzen da. Konpositea karga ez-organikoz eta polimeroaren aurrekaria den konposatuaz dago osatuta, lehen aipatu bezala. Material hau egoera likidoan aplikatzen da, edozein forma hartzeko gai izan dadin. Behin zuloa bete duelarik argi ultramorearen bitartez erreakzionatzen hasten da monomeroa edo pisu molekular baxuko polimeroa. Horrela molekula txiki hauek elkarren artean lotzen dira hiru dimentsioko sare bat osatuz, solidoa dena. Prozedura hau pare bat aldiz errepikatzen da kasu bakoitzean geruza bat osatuz. Behin amaituta, dentistak pixka bat limatu dezake dagokion itxura emateko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Pfeifer, C. S. (2017). Polymer-based direct filling materials. Dental Clinics of North America, 61 (4), 733-750. DOI: 10.1016/j.cden.2017.06.002

Rangreez, T. A., Mobin, R. (2019). Polymer composites for dental fillings. Applications of nanocomposite materials in dentistry, 205-224, Applications of Nanocomposite Materials in Dentistry liburuan, ed. Asiri, A. M.; Inamuddin; Mohammed, A. Woodhear Publishing, Elsevier (Erresuma Batua).

Iturriak:

• Guerini V. A. (1909). History of Dentistry from The Most Ancient Times until the End of The eighteenth Century. Lea & Febiger.
• Ring M. E. (1985). Dentistry: An Illustrated History. Harry N. Abrams.
• Featherstone, J. D. B. (2008). Dental caries: a dynamic disease process. Australian Dental Journal, 53 (3), 286-291. DOI: 10.1111/j.1834-7819.2008.00064.x
• Mayo Clinic. Caries dentales.

Egileez:

Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz Kimikan doktoreak dira eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak Polymat Institutuan.

The post Nola sortzen ote dira txantxarrak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Goritasun-bonbillek argia eman ziguten XX. mendean. Bonbilla izan da, ezbairik gabe, historiako aurrerapen garrantzitsuenetako bat, eta harekin batera, seguru asko, Thomas Edisonen izena etorriko zaigu burura. Hala ere, goritasun-lanpararen ibilbidean ekarpenak egin dituztenen zerrenda luzea da. Robert Friedel eta Paul Israel historialariek goritasun-lanparen 22 asmatzaile zenbatu dituzte. Baina biak bat datoz aitortzerakoan Edisonen bertsioa besteak gainditzeko gai izan zela. Izan ere, Edisonek egindako hobekuntzek bonbilla eraginkorragoa, gogorragoa eta ekonomikoki bideragarriagoa bideratu zuten.

Inork ez du zalantzan jartzen Edisonen merezimendua. Egun, asmatzailea, ekintzaile gisa ikusiko genuke baina funtsean enpresaburua izan zen. Horrek ez dio batere kalterik egiten, baina kontuan hartu behar da bere jarduteko modua ulertzeko, betiere irabazi asmoarekin eta merkatu mugatu bateko lehiari begira. Beste batzuek egiten zutena sortu, hobetu eta, batez ere, produktu iraultzaileak jartzen zituen merkatuan.

Eta zertara dator arestian aipatutako guztia? Argitzeko Joseph Swan fisikari, kimikari eta asmatzaileak sortu zuela karbonozko harizpietako lehen bonbilla eta 1879ko otsailean aurkeztu zuen. Bera izan zen, halaber, erabilera komertzialerako bonbillen lehen hornitzailea, 1881ean Londresko Savoy hotela argiztatzeko.

“Zientziaren historia” ataleko bideoek gure historia zientifiko eta teknologikoaren gertaerak aurkezten dizkigute labur-labur. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Bonbillaren historia appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

COVID-19aren eta hiesaren pandemiak izan ditu mintzagai Berriako testu honetan Ana Galarragak. Gaixotasun oso desberdinak dira baina badituzte antzekotasunak. Zeintzuk dira bakoitzaren ezaugarriak?

Bi bakterio espezie berri identifikatu dituzte Osakidetzako ikertzaileek. Elhuyar aldizkariak azaldu digunez, Nocardia gipuzkoensis eta Nocardia barduliensis dira eta pazienteengandik isolatu dituzte.

UPV/EHUk argitaratutako tesi batean ondorioztatu dute unibertsitateko ikasleen %14k gantz gehiegi dutela gorputzean. Seiehun ikasle baino gehiago elkarrizketatu dituzte. Ikerketaren arabera, ikasleen dieta proteina eta gantz askokoa da, eta karbono hidrato eta zuntz gutxikoa. Berriako artikulu honetan aurkituko dituzue xehetasunak.

Arkeologia

Neanderthalek ere hilak lurperatzen zituztela frogatu dute, Berriak azaldu duenez. Zehazki, duela 41.000 urte inguru, 2 urteko haur baten gorpua lurperatu zuten, Asier Gomez UPV/EHUko eta Aranzadiko ikerlariaren taldearen arabera. Radiokarbono bidez ikusi dute hori, eta beraz, datazio zuzenik berriena duen neanderthala da.

Elhuyar aldizkariak eman du honen berri ere. Artikulu honetan azaltzen diren datuen arabera, haurraren eskeletoa mendebalderantz okertuta zegoen. Ikertzaileen esanetan, horrek esan nahi du neandertalek nahita prestatu zutela zuloa. Horretaz gain, ikusi dute hil eta berehala lurperatu zutela.

Koskobilo muinora (Olazti, Nafarroa) iritsi gara artikulu honen bidez. Bertan, azaltzen digutela hainbat arrasto fosil agertu zirela 1940an. Gutxienez 26 ornodun espeziez osatutako zerrenda bat lortu zuten; espezie horien artean, Iberiar Penintsulan aurkitutako lehenengo kastore aztarnak nabarmentzen ziren, baita errinozero eta hipopotamo arrastoak ere. 1984an, Barandiaranek eta Vallespík finkatu zuten aztarnategi horren ikuspegia.

Kimika

Psilozibina konposatu haluzinogenoari buruz hitz egin digu Josu Lopez-Gazpiok. Badirudi pentsatzeko modua alda dezakeela. Artikuluan azaltzen digun moduan, droga psikodeliko sendoa da eta efektu psikoaktibo garrantzitsua du. Bitxia benetan kontatzen diguna hemen. Ez galdu.

Genetika

Edonola blogeko bi artikulu irakurgai dituzue asteon. Lehenengoan, Koldo Garcia ikerketa berri baten inguruan aritu da, zehazki kontatu digu ikerketa talde batek norberaren genoma sekuentziatzerako orduan erabiltzen diren prozedura konputazional ezberdinek duten eragina aztertu duela.

Bigarren artikuluan, hiru dimentsiotako egiturei buruz hausnartu du. Genetikan,  azken batean, hiru dimentsiotako egiturak aldatzen dituzten gene-aldaerak ezagutzeak gene-aldaeren ondorioak hobeto ulertzea dakar.

Biologia

Aloe verari eskainitako artikulua dugu hauxe: jatorriaz hitz egiteaz gain, bere erabilerak irakurtzeko aukera dugu. Aitziber Etxeberria farmazialariaren hitzak bildu dituzte Berriako testu honetan, eta landarearen nondik norakoak azaldu dizkigu.

Ingurumena

Aranzadi Zientzia Elkarteak urrian Anfibioen Kontserbaziorako III. Jardunaldia antolatu zuen anfibioen mehatxuak identifikatu eta populazioaren jarraipenak egiteko asmoz. Neurri orokor batzuk proposatu dituzte eta artikulu honetan horiek irakurtzeko aukera izan dugu, adibidez, anfibio-espezie exotikoen salmenta kontrolatzea. Elhuyar aldizkarian irakurgai honen ingurukoak.

2020an, giza jatorriko material artifizialek planetako biomasa osoa gaindituko dute, Elhuyar aldizkariak azaldu digunez. Arrazoi nagusiak bi direla aipatu dute: alde batetik, masa antropogenikoa hogei urtetik behin bikoizten ari dela XX. mendearen hasieratik, eta bestetik, lehenengo nekazal-iraultzatik, landareen biomasa erdira murriztu dugula.

Fisika

Grafenoa eta laser izpi bat erabilita, laborategian deskarga elektriko baten ibilbidea bideratzea lortu du ikertzaile talde batek. Artikuluaren arabera, honi esker tximisten norabidea eta jomuga aldez aurretik erabakitzeko baliagarria izan daiteke.

Dibulgazioa

Euskarazko produkzio zientifikoa biltzen duen tresna da Inguma, eta aurten hogei urte bete ditu. Datu base honen inguruan aritu dira Uxune Martinez, Ingumaren arduradun ohia, eta Iñaki Alegria horren sortzailea Berrian, Jakes Goikoetxeak egindako elkarrizketa honetan.

 

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

 

The post Asteon zientzia begi-bistan #328 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Jesús Zamora idazten dabilen zientziaren filosofiaren historiaurrean Platon alde batera utzi eta Aristotelesekin hasten gara. Jakintza maila ezberdinek bere horretan jarraitzen dute. The ‘prehistory’ of philosophy of science (6): Plato’s best student.

Atlantikoa ez da beti gaur bezalakoa izan. Laku erraldoia izan zen garai batean. Ozeano honen historia Suzanne OConnellen eta Pascal Le Floc’hen eskutik. The Atlantic: The driving force behind ocean circulation and our taste for cod

Espintronikarako interesgarriak diren porfirinak geruza itxiak dituztela eta ez dutela balio? DIPCkoek irekitzen dituzte. On-surface synthesis of open-shell porphyrins

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #331 appeared first on Zientzia Kaiera.

Polimero naturalak ekonomia zirkularra bultzatzeko tresna bikainak dira, merkeagoak eta ekologikoagoak baitira. Gaur egun, petroliotik datozen aplikazioak ordezkatzeko erabiltzen ditugu material hauek, edo, esaterako, litioa eta kobaltoa bezalako elementu urrien ordez erabiltzeko.

Zelulosa biosferan daukagun polimero natural ugariena da eta, besteak beste, zuhaitzetan edo kotoian aurki daiteke. Zelulosak propietate mekaniko oso bereziak ematen dizkie landareei, mekanikoki malguak egiten ditu eta aldi berean sendoak. Materialen zientzian oso zaila da hau lortzea, baina zelulosari esker, ugaria eta maneiatzeko erraza izanda, hainbat arazo bideratu daitezke.

UPV/EHUko Adierazpen Grafikoa eta  Ingeniaritzako Proiektuak saileko irakaslea eta BCMaterials zentroko ikertzailea da Erlantz Lizundia. Berarekin batu gara zelulosari eta honen aplikazioei buruz sakontzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Erlantz Lizundia: “Polimero naturalak, orokorrean, merkeak, berriztagarriak, ugariak eta degradagarriak dira ” #Zientzialari (143) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Grafenoa eta laser izpi bat erabilita, laborategian deskarga elektriko baten ibilbidea bideratzea lortu du ikertzaile talde batek. Etorkizunean teknologia hori tximisten norabidea eta jomuga aldez aurretik erabakitzeko baliagarria izango den esperantza agertu dute.

Mundu osoko biztanleek haien bizitokitik mugitu gabe ikusi ditzaketen fenomeno naturalen artean, ekaitz elektrikoena da agian ikusgarriena… eta entzungarriena. Argi eta soinu ikuskizuna da, eta, etxe kanpotik ikusiz gero, inguruan dabilen haize boladak aurpegian sentitzeak ere zentzumenen espektakulua borobiltzen lagunduko du.

Arriskutsua ere izan daiteke, noski, batez ere tximistak direla eta. Oro har, tximista batek jota hiltzeko arriskua nahiko urria da, baina, ekaitz elektriko baten erdian egonda, loteria horretarako txartelak biderkatzen dira, noski. Tamalez, horien aurrean babesteko ditugun aukerak hala moduzkoak dira oraindik. Egia esanda, 1752an Benjamin Franklinek tximistorratza asmatu zuenetik, ezer gutxi aurreratu dugu arlo horretan. Jupiterren izaten diren deskargak gertutik jarraitzeko teknologia garatu dugu, baina, etxe atarian, tximistorratzen eta Faradayren kaiolen erabilera baino ez ditugu eskuragarri tximisten oldarraldietatik babesteko.

1. irudia: Tximistak zoragarriak dira ikusteko, baina arriskutsuak ere badira, bai pertsonenetarako zein azpiegitura kritikoetarako. Orain arte, gehienbat tximistorratzak baino ez ditugu erabili babesteko. (Argazkia: Yarenci Hdz. / Unsplash)

Ez da izango ez saiatzeagatik. Denbora dezente daramate zientzialariek tximistak mendean hartu nahian, baina kudeatu beharreko energia kopurua hain da handia ezen ez baitute lortu. Orain arte egin diren saiakera gehienek airearen ionizazioaren bidea jorratu dute, laser baten bitartez tximistei jarraitu behar duten bidea finkatzen saiatzeko. Baina, horretarako, energia kopuru erraldoiak behar dira.

Ikertzaile talde batek beste estrategia bat aurkeztu du Nature Communications aldizkarian argitaratutako artikulu batean. Laserra tresna gisa mantendu dute, baina erabilitako potentzia askoz txikiagoa izan da. Prentsa ohar batean adierazi dutenez, aurreko saiakeretan erabilitako intentsitatea baino mila bat aldiz txikiagoa da eurek erabili dutena. Diotenez, laser erakusle baten antzeko tamaina eta indarra dituen gailu bat baliatu dute.

Hori lortzeko, grafenozko mikropartikulak harrapatu eta berotu dituzte laborategian, hobi edo bortize baten forma duen laser izpi baten barruan. Horri esker, elektrizitate deskarga bat abiatu dute, kontrako kargak dituzten bi xafla metalikoren artean tximista txiki bat eraginda. Sortu ez ezik –hori erraza da eta–, berotutako kanalean zehar tximista horren norabidea doitasun handiz finkatzeko gai izan dira, ikertzaileek aukeratutako puntura eramanez. Oraingoan grafenoa erabili duten arren, aurreratu dute bestelako materialak ere erabili ahal izango direla, eta horregatik teknikaren aplikazioak biderkatuko direlakoan daude. Ingurunean dauden gasak eta presio mailak ere desberdinak izan omen daitezke.

Aurrean duten erronkarik handiena erraz aurreikusi daiteke: nola lortu teknika hori laborategiaren baldintza kontrolatuetatik naturako errealitatera eramatea? Kasu honetan, ikertzaileek zuhurtziarekin jokatu dute. Kalkulatu dute gutxienez bost urte beharko dituztela naturan tximistak kontrolatzeko moduko azpiegitura garatzeko, eta hamarkada bat egitasmoa benetan gauzatzeko.

Australiako ikertzaileak izanda, halako teknologia batek izan dezakeen abantailetako bat nabarmendu nahi izan dute: lurralde horretan sute lazgarriak eragiten dituzten tximisten gaineko kontrola izateko ametsa. Izan ere, azken urteetan bereziki, herrialdean izandako sute handiek kalte larriak eragin dituzte.

2. irudia: Antzeko esperimentuetan erabili izan den laserraren potentzia baino mila bat aldiz txikiagoa izan da oraingoan erabilitakoa. (Argazkia: Mathias Krumbholz / Lannon Harley / UNSW Canberra)

“Irudikatu ahal dugu etorkizun bat non teknologia honek tximista batean abiatuta deskarga elektrikoak eragin ahal dituen, seguruak diren helmugetara bideratuta eta sute katastrofikoen arriskua gutxituz”, amestu du Australiako Unibertsitate Nazionaleko ikertzaile Vladlen Shvedov-ek.

Ez da martxan dagoen proiektu bakarra. Gugandik gertuago, Europar Batasunaren laguntzarekin, Laser Lighting Rod izeneko egitasmoa dago. Kasu honetan, hasiera-hasieratik mundu errealean txertatzeko moduko teknologia lortu nahi dute, ionizazioaren bide tradizionala jarraituta. Tximisten eraginagatik arriskuan egon daitezkeen azpiegitura kritikoak dituzte buruan, hala nola aireportuak, zentral nuklearrak edota komunikazio gune handiak.

Funtsean, tximistorratz erraldoi baten parekoa litzateke, baina, metalezkoa izan beharrean, laserrez osatutakoa. Atmosferan dauden baldintzak aprobetxatu eta tximista abiarazi nahi dute. Baldintza horiek aldez aurretik ezagutzeko, noski, bestelako sentsoreak beharko dira; hori ere kontuan hartu dute Europa lantzen ari den proiektuan.

Tamalez, pandemiak ere eragina izan du honetan, eta aurtengo udan Suitzan egin behar zuten lehen esperimentua atzeratu behar izan dute. Datorren udan egin ahal izatea espero dutela aurreratu digute egitasmoaren arduradunek, eta, hala ez balitz, 2022an saiatu beharko dutela, finantziazioa ondo bidean. Momentuz, bada, Thor eta Zeus-en haserrealdiak arrastoan sartzeko ahaleginek denbora pittin bat beharko dute.

Erreferentzia bibliografikoa:

Shvedov, V., Pivnev, E., Davoyan, A.R. et al. (2020). Optical beaming of electrical discharges. Nature Communications 11, 5306. DOI: https://doi.org/10.1038/s41467-020-19183-0

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Tximistak mendean hartzeko bidea argitu dute appeared first on Zientzia Kaiera.