Agrégateur de flux

Existe una expresión en el arraigo de frases castellanas que se lleva repitiendo durante siglos, pero que, desgraciadamente, se está perdiendo rápidamente en el acervo lingüístico moderno, y que a mí me encanta. Esta expresión reza así: “vale un potosí”. Con estas simples palabras nos estamos refiriendo a algo o alguien que tiene un enorme valor, hasta el punto de considerarlo como un auténtico tesoro. Pero, ¿de dónde viene esta palabra tan rara?

Aspecto actual de la Villa Imperial de Potosí (Bolivia), con el Cerro Rico al fondo. Foto: Parallelepiped09 / Wikimedia Commons

Para buscar la respuesta, debemos viajar a mediados del siglo XVI. En aquella época, los exploradores españoles que recorrían Sudamérica llegaron a la zona que ocupa la actual Bolivia. Allí se encontraron con una montaña en la que los pueblos indígenas explotaban varios minerales metálicos, entre ellos plata, a la que llamaron Cerro Rico por esa gran abundancia minera. Pero la población se refería a ese lugar con el término quechua “potoq” o “potojsi”, así que rápidamente esta localidad pasó a denominarse Potosí. En pocos años, esta explotación minera aportó toneladas de plata a la corona española, facilitando la expansión imperial por Sudamérica y convirtiendo a los buques que traían a la España peninsular [*] este preciado metal en auténticos objetos de deseo de piratas, bucaneros y corsarios. Incluso, Potosí tuvo una casa de la moneda para poder acuñar reales con la plata extraída del Cerro Rico. Y así es como la palabra potosí acabó convirtiéndose en sinónimo de riqueza desde finales del siglo XVI.

Reales de a 8 de plata acuñados en Potosí durante el siglo XVIII. Foto: Carlomorino / Wikimedia Commons

Pero vamos a dejar la historia y pasemos a hablar de Geología. Si nos fijamos en el margen occidental de Bolivia, podemos encontrarnos con una serie de cordilleras que dibujan una pequeña curvatura y que están formadas, principalmente, por rocas depositadas en un fondo marino durante el Periodo Ordovícico, hace más de 400 millones de años. Pero lo más interesante empezó a ocurrir durante el Mioceno, hace más de 15 millones de años, cuando muchas estas montañas fueron sometidas a un importante vulcanismo, como le pasó a Cerro Rico. Cuando esos magmas empezaron a ascender hacia la superficie desde las cámaras magmáticas emplazadas bajo las cordilleras, lograron calentar las aguas subterráneas que circulaban junto a ellas, permitiendo además que varios de los elementos metálicos del magma acabasen disueltos en esos fluidos calientes. Estas aguas cargadas de elementos químicos circularon también hacia la superficie, pero, antes de salir al exterior, se enfriaron a poca profundidad, perdiendo la capacidad de transportar los elementos metálicos, que acabaron formando niveles mineralizados. Y aquí entra lo más importante, ya que este circuito de fluidos calientes generando mineralizaciones metálicas no se detuvo hasta que terminó la actividad volcánica, ya que el agua fría que se infiltraba en el terreno y circulaba bajo tierra, en cuanto se acercaba al magma, se convertía en nueva fuente de depósitos minerales.

Mapa geológico simplificado de Bolivia, donde se señalan la localización de Potosí (círculo blanco) y la distribución de la banda de yacimientos metálicos de la cordillera boliviana (línea negra discontinua). Imagen modificada de la Agencia Nacional de Hidrocarburos de Bolivia.

Sé que, dicho así, este proceso puede parecer muy complejo. Pero, en realidad, es como si esta zona hubiese actuado como varias ollas a presión llenas de agua y con varios minerales metálicos en el fondo. Al poner las ollas al fuego, el agua de la parte inferior se calienta, disuelve los elementos metálicos y se los lleva consigo en su ascenso hasta la parte superior de la olla, donde se enfría, suelta los minerales y vuelve a bajar al fondo, para comenzar de nuevo su viaje.

Modelo conceptual simplificado del contexto geológico de las mineralizaciones de origen volcánico que se dan en lugares como Potosí y el resto de la banda de yacimientos metálicos de Bolivia. En rojo, fluidos profundos calientes; en azul, fluidos superficiales fríos. Fuente:  González, O.A. (2010). Características principales de los depósitos epitermales en el noroeste de México, un análisis y comparación. Universidad de Sonora. CC-BY-NC-ND/ Scribd

Gracias a estos procesos volcánicos, en las cordilleras occidentales de Bolivia encontramos una banda con numerosos yacimientos de minerales metálicos entre los que encontramos elementos químicos tan preciados como la plata, el plomo, el zinc, el estaño o, incluso, el oro, en cantidades descomunales. Minerales que ya fueron explotados por los pueblos indígenas desde hace cientos de años, incluso antes de adquirir fama internacional a partir de mediados del siglo XVI por los conquistadores españoles, y que aún en la actualidad siguen siendo minados por el pueblo boliviano. Aunque las minas de Potosí han sido declaradas Patrimonio de la Humanidad y se han convertido en un tesoro turístico y nacional de Bolivia, por lo que la mayoría de las cooperativas mineras están abandonando la explotación de Cerro Rico, para asegurar su protección y conservación de cara a las generaciones futuras.

 

Para quienes os lo estéis preguntando, este dicho popular no aparece tal cual en el Quijote. En aquella España de finales del siglo XVI, la palabra potosí ya se había convertido en un sinónimo de algo valioso, así que Miguel de Cervantes la utilizó con ese significado en algunos de sus escritos. De esta forma, el propio ingenioso hidalgo la utiliza para asegurarle a su fiel escudero que, ni con todas las minas de potosí, podría pagarle el sacrificio que está a punto de realizar. Aprovechando que el manco de Lepanto vuelve a estar de moda gracias al cine, creo que es el momento más adecuado para recuperar esta expresión tan geológica que nunca debería abandonar el maravilloso mundo del dicho popular.

 

Agradecimientos:

Quiero dar las gracias a mis colegas y grandes amigas Iranzu Guede y Jone Mendicoa por darme la idea y las referencias científicas básicas para escribir este artículo. ¡Vosotras sí que valéis un potosí, chicas!

 

[*] Nota del editor: Debido a la influencia cultural anglosajona, muchas personas se refieren a la España de Ultramar como «colonias», cuando el Imperio Español nunca tuvo colonias, sino provincias (virreinatos) que eran parte integral del imperio, tan España era Potosí como Valladolid. Es similar al Imperio Romano, que tenía provincias, no colonias, y se distinguía así de Grecia, que sí tenía colonias (empórion, asentamientos comerciales; de esta palabra, por ejemplo, viene el nombre de la localidad de la costa catalana Ampurias, en catalán, Empúries). Una colonia es una empresa mercantil (o religiosa, como algunas inglesas en América) y, por tanto, privada y autónoma, aunque suele requerir un permiso del monarca para su implantación, y este está representado por un gobernador que vela por sus intereses económicos. Los virreinatos eran «tierra del rey», por eso los gobernaba un virrey, y eran una parte integral del estado. En la España americana se podía acuñar moneda en nombre del rey, como se hacía en la España europea. Como contraste, las pocas monedas acuñadas en las colonias inglesas de América no se hicieron con permiso del rey, y, finalmente, fueron expresamente prohibidas y la ceca clausurada. Toda esta explicación viene a cuenta de lo que se observa en la parte superior de los reales de a ocho españoles y permite entenderla: VTRAQUE (se escribe junto en latín, aunque se separa en la moneda por motivos estéticos) VNUM, ambos como uno.

 

 

El artículo Seguimos valiendo un potosí se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Rocío Benavente

Judith Graham Pool biokimikaria eta fisiologoa izan zen. Hemofiliaren ikerketan espezializatu zen, eta metodo bat garatu zuen erraz gorde zitezkeen eta odol-jarioaren kasuetan patologia hori zuten pazienteei aplika zekizkiokeen koagulazio faktoreak erraz eskuratzeko. Horiek horrela, paziente horien bizi itxaropena hobetu eta odolusteko arriskua murriztea lortu zuen.

Giza gorputzak badu mekanismo bat odolustuta hiltzeko arriskuari aurre egiteko, eta zauria benetan larria ez bada, funtzionatu egiten du: odoleko plaketak zaurian jarri eta solidotzen dira; hau da, koagulatzen dira, odola irteten jarrai dadin saihesteko. Aldeak gorabehera, igeltsero trebe batek urei eusteko dike batean zulo bat estaltzeko erabiliko lukeen sistema bera da, ura dagokion aldean gera dadin.

Hemofilia odolaren nahasmendu hereditarioa da; eta kasu horretan, igeltseroaren zementua ez da gogortzen, dikeko zuloa ezin da estali, eta ura etengabe isurtzen da egon behar ez duen lekurantz. Odolustuta hiltzeko arriskuak ez du mekanismo eraginkorrik. Hemofilia duten pazienteen osasuna arrisku larrian egon daiteke beste batzuek tirita, benda edo, asko jota, pare bat punturekin konponduko lituzketen zaurien ondorioz.

Irudia: Judith Graham Pool ikertzailea laborategian. (Iturria: Mujeres con Ciencia)Zuntz muskularretatik odolaren koagulaziora

Judith Graham Pool New Yorkeko Queens auzoan (Estatu Batuak) jaio zen 1919an. Bere aita burtsako artekaria zen, eta bere amak eskola batean irakasten zuen; Judith hiru seme-alabatik nagusiena izan zen. Institutua amaitu ondoren, Chicagoko Unibertsitatean egin zuen matrikula, eta Fisika eta Biokimika ikasi zituen. Unibertsitateko lehenengo urtean ezkondu zen, 1938an, zientzia politikoetako ikasle batekin. Gerora, bi seme izango zituzten.

Karrera amaitu ostean, denbora batez lan egin zuen bere saileko laguntzaile gisa, eta ondoren baita fisikako irakasle gisa ere Genevako Hobart Collegen (New York). Bitartean, tesia idazten jarraitu zuen, zuntz muskularren elektrofisiologiaren azterketari buruz; zehazki, isolatutako zuntz muskular bakar baten potentzial elektrikoari buruz. Azkenean, 1946an lortu zuen tesia.

Doktoregoa lortu ondoren, familia osoa Kaliforniara lekualdatu zen, Poolek lanpostu bat lortu baitzuen Stanfordeko Ikerketa Institutuan. 1953. urtean, Bank of America eta Giannini Fundazioaren beka bat jaso zuen, eta bere espezialitatea izango zen esparrua ikasten hasi zen Stanfordeko Unibertsitateko Medikuntza Eskolan: odolaren koagulazioa. Hurrengo urtean argitaratu zuen lehenengo ikerketa. Ordurako modu independentean ari zen lanean; eta hori ez zen oso ohikoa esparruan urtebete besterik ez zeramala aintzat hartuta.

Denbora gutxian ikertzaile elkartu senior izendatu zuten, eta egonaldi bat egin ahal izan zuen Oslon (Norvegia), beka bati esker. 1972an  ospe handia zuen jada; eta, ondorioz, irakasle izendatu zuten zuzenean, irakasle eta ikertzaile izateko ohiko bideko hainbat urrats saihestuta.

VIII faktorea eskuratzea eta horrek hemofilikoengan duen eragina

Odolaren koagulazioaren eremuan, Poolen ekarpen handiena izan zen beste bi kiderekin gauzatutako lana, zeinetan faktore antihemofilikoa edo VIII faktorea isolatzea lortu zuten. Faktore hori erabiltzen zen, eta oraindik ere erabiltzen da, hemofilikoei odol-galerak kontrolatzeko egiten zaizkien transfusioetan. Poolek metodo bat garatu zuen, krioprezipitazio izenekoa, odol-plasmatik abiatuta VIII faktore hori duten proteinen kontzentrazio altuko soluzio bat modu kontrolatuan lortzeko.

2. irudia: VIII faktore birkonbinatua autotratamendurako. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Metodo horri esker, substantzia horren kantitate handia lor zitekeen odol-emaile bakar batengandik, edo emandako odol kantitate handietatik; eta, horrela, hemofilikoen tratamendua askoz soil eta merkeagoa zen: zauri baten aurrean, osagai hori ematen zitzaien odol-galera kontrolatzeko, galdutako odola berrezartzeko hainbat transfusio egin beharrean. Pazienteari kirurgia egin aurretik ere eman ziezaioketen, haren ondoko arriskua murrizteko. Horiek horrela, beharrezkoak ziren baina arrisku handia zela-eta egiten ez ziren operazioak egiteko aukerak zabaldu ziren.

Poolek eta bere kideek garatutako prozesua 1964an argitaratu zen lehen aldiz, eta denbora gutxian hemofilikoen tratamendu estandarra izan zen.

Hemofilikoentzako eta emakumezko ikertzaileentzako legatua

Poolen beste ekarpenetako bat izan zen odolaren koagulazioa neurtzeko tekniken ikerketa. Zehazki, VIII faktorearen beraren substantzia inhibitzaile baten presentzia neurtzean zentratu zen. Substantzia hori transfusio asko jaso dituzten hemofilikoen % 10-20ak garatzen du, eta odol-galerak nabarmenki txarragoak izatea eragiten du.

VIII faktorearen krioprezipitatuaren deskubrimenduak mundu mailako ospea eman zion Pooli bere esparruaren barruan. Gonbidapenak bidali zizkioten mundu osoko unibertsitate eta ikerguneetatik horietan hitzaldiak emateko, eta Gurutze Gorriko eta Osasunaren Institutu Nazionalen Odola Emateko Programako aholkularitza batzordeetako kide izendatu zuten. Horrez gain, sari ugari jaso zituen.

Poolek bere ospea baliatu zuen zientzian genero-berdintasuna sustatzeko eta emakumeen presentzia eta haientzako aukerak areagotzeko. Publikoki ere hitz egin zuen gaiari buruz: “Orain pixka bat hobeto ulertzen dugu emakumeek lanbide eskoletan eta gradu eskoletan sartzean aurkitzen duten erresistentzia, eta jakitun gara, gero eta gehiago, horrek eragiten duen kalteaz, maila txikian zein handian, unibertsitate, gobernu-agentzia eta industriaren arloko aurrerapenei dagokienez”, adierazi zuen behin prentsaren aurrean. Emakumeak Zientzian Elkarteko presidentekidea izan zen, bai eta Stanfordeko Unibertsitateko Medikuntza Zentroko Emakume Profesionalen elkarteko lehenengo emakumezko presidentea ere.

Tamalez, Poolek ezin izan zuen bere legatua handitzen jarraitu, erlatiboki gazte hil baitzen, 56 urte zituela, garuneko tumore baten ondorioz. Hil ondoren, Hemofiliaren Fundazio Nazionalak Poolen izena jarri zien erakundearen urteko ikerketa bekei.

Iturriak:

• Judith Ethel Graham Pool, Wikipedia
• Hampton ,Kathleen (1971ko abuztuaren 10a). Women Scientists Probing Discrimination In Their Field, The Ann Arbor News.
• Creger, William P.; Maffly, Roy; Payne, Rose. Memorial Resolution Judith Graham Pool, Stanford University
• Pool, Judith Graham (1919–1975), Encyclopedia
• Judith Pool, biochemist at Stanford and co-president of AWIS, AWIS
• Lepson, Lisa. Judith Graham Pool, The Shalvi/Hyman Encyclopedia of Jewish Women.
• Sicherman, Barbara; Hurd Green, Carol (1980). Notable American Women: The Modern Period : a Biographical Dictionary, Volume 4. Harvard University Press. 553-554 or.,

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 19an: Judith Graham Pool, la fisióloga que descubrió cómo ayudar a las personas hemofílicas a no desangrarse.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Judith Graham Pool, hemofilikoak ez odolusteko modua deskubritu zuen fisiologoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Llevo casi 10 años enseñando métodos de investigación en psicología, y puede ser un reto. Mis alumnos suelen decir que la estadística es la parte más aterradora de su carrera, que no les gustan las matemáticas y que no entienden por qué son tan importantes. Como muchos otros, intento que las clases y sesiones sean amenas y atractivas, y a menudo me encuentro rimando y, en general, moviéndome mucho; soy de esos profesores que se mueven mucho.

 

Intento presentar el material de forma visual siempre que sea posible, usando los brazos y todo el cuerpo para reforzar lo que digo, como, por ejemplo, formando posturas de diagrama de dispersión positivo/negativo o de distribución normal. A menudo resulta vergonzoso, pero parece efectivo. Bromeé con algunos colegas comentándoles que debería intentar enseñar estadística con baile y no se rieron. Esto me sorprendió.

 

Me preguntaba por qué enseñar así funcionaba (y seguía preguntándome por qué la gente no se reía). Quizás usar el movimiento en lugar de las palabras era una forma más sutil de presentar información que normalmente generaba ansiedad en la gente: basta con mencionar la palabra «estadística» a estudiantes de psicología para ver cómo el miedo se apodera de sus rostros y palidecen ligeramente.

 

Lucy Irving

 

En el año 2013, la psicóloga Lucy Irving (Middlesex University) lideró el proyecto Communicating Psychology to the Public through Dance (Comunicar la psicología al público a través de la danza), también conocido como Dancing statistics (Bailando estadística). Financiado por la British Psychological Society, este proyecto contó con la asesoría estadística del también psicólogo y profesor de métodos cuantitativos Andy Field (University of Sussex).

 

Varias capturas de pantalla del cortometraje sobre muestreo y error estándar.

 

Irving y Field produjeron cuarto cortometrajes en los que se introducen diferentes conceptos estadísticos: el muestreo y el error estándar, la varianza, la distribución de frecuencias y la correlación se explican por medio de ocurrentes bailes ideados por la coreógrafa Masha Gurina.

 

Este fue posiblemente el proyecto más inusual en el que participé como coreógrafa, pero también uno de los más emocionantes. Trabajando con un equipo de diez bailarinas y bailarines, una cineasta, el destacado psicólogo estadístico del Reino Unido, el profesor Andy Field, y la profesora de Psicología y Métodos de Investigación, Lucy Irving (fundadora y productora), he coreografiado películas que visualizan algunos conceptos estadísticos fundamentales para estudiantes de psicología. El resultado tuvo una excelente acogida en la comunidad psicológica, y me alegra mucho haber podido contribuir a la educación en este país.

 

Masha Gurina

 

En cada uno de los cortometrajes se explica cada uno de los momentos de la danza desde el punto de vista de la estadística, intentando aclarar esos conceptos que generan tanta “ansiedad” a algunas y algunos estudiantes.

 

Explicando el concepto estadístico de muestreo y error estándar

 

El muestreo es la técnica para seleccionar una muestra a partir de una población estadística y el error estándar es la desviación estándar (medida que cuantifica la variación o la dispersión de un conjunto de datos numéricos) de la distribución muestral (resultado de considerar todas las muestras posibles que pueden tomarse de una población) de un estadístico (una función medible).

 

Explicando el concepto estadístico de varianza

 La varianza es una medida de dispersión; es una medida que indica cuánto se desvían los valores de un conjunto de datos respecto a su media. Es la media aritmética del cuadrado de las desviaciones respecto a la media de una distribución estadística.

 

 

Explicando el concepto estadístico de distribución de frecuencias

 

La distribución de frecuencias es una ordenación (en forma de tabla) de los datos estadísticos, que asigna a cada dato su correspondiente frecuencia.

 

 

Explicando el concepto estadístico de correlación

 

La correlación es una medida estadística que indica el grado de relación lineal entre dos variables numéricas. Se considera que dos variables cuantitativas están correlacionadas cuando los valores de una de ellas varían sistemáticamente con respecto a los valores correspondientes de la otra. Recordemos que la correlación entre dos variables no implica, por sí misma, ninguna relación de causalidad.

 

 

Los cortometrajes «Dancing Statistics» se diseñaron para guiar al público sin formación en danza a través de la observación y comprensión de coreografías cuidadosamente compuestas que demuestran conceptos estadísticos fundamentales.

 

Elise Phillips

 

¿Sirven estos videos para enseñar estadística? ¿Son únicamente un método de información divulgativo? En realidad, poco importa. Si ayudan a reducir esa “ansiedad” por esta materia, sin duda, ya son útiles. Además, en mi opinión, trabajar entre personas con formaciones tan diversas en un proyecto de este tipo, rompe estereotipos. ¿Están realmente tan lejos las matemáticas y el arte?

 

 

Referencias

 

• Lucy Irving, Statistics through the medium of dance, Significance, 14 enero 2014
• Avner Bar-Hen, Statistique et danse pour l’enseignement, Images des mathématiques, 20 julio 2014
• Elise Phillips, Any more Dancing Statistics?

Sobre la autora: Marta Macho Stadler es profesora de Topología en el Departamento de Matemáticas de la UPV/EHU, y editora de Mujeres con Ciencia

El artículo Aprendiendo estadística a través de la danza se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Oxel Urra

Harrigarria badirudi ere, azken hamarkadetan erretako baso-azalera murriztu egin da mundu mailan. Hala ere, datu hau engainagarria izan daiteke; izan ere, nahiz eta kiskaldutako azalera txikiagoa izan, gero eta bortitzagoak dira baso-suteak. Klima-aldaketaren, biztanleriaren hazkundearen, migrazioen eta ohiko landa-lanen desagerpenaren ondorioz, ugaritu egin dira herritar gehiagori eragiten dieten baso-suteak.

Aurtengo udan iberiar penintsulan gertatutako baso-suteek ireki dituzte munduko albistegi guztiak. Izan ere, Espainian azken hamarkadan piztu diren 50 sute handienetatik 19 izan dira abuztuko bi aste eskasetan, Europako baso-sute informazio-sistemaren arabera. Hain zuzen ere, abuztuaren 8tik 23ra suteek 358 mila baso-hektarea suntsitu zituzten eta, jada aurten, 2024 urtean erretako 400 mila hektareak gainditu dira.

Irudia: baso-suteen maiztasuna eta indarra handitzeko egoera paregabea sortzen dute klima-aldaketak, biztanleriaren mugimenduak eta landa-lanaren murrizketak. (Argazkia: Soly Moses – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Hala ere, paradoxa bat suertatzen da. Izatez, azken hamarkadetako datuak aztertzen baditugu, berehala ikus dezakegu erretako azaleraren joera beheranzkoa dela. Hain zuzen ere, mundu mailan, azken hamarkadetan erretako baso-azalera % 25 murriztu da1. Harrigarria badirudi ere, berdina da joera Espainian. Izan ere, aurten eta 2022ko udan jasandako baso-suteak ohikoak ziren XX. mendearen amaieran. Beraz, zergatik ikusten ditugu geroz eta indartsuagoak diren suteak?  Zergatik eragiten diete gehiago herri-inguruneei eta herritarrei? Science aldizkarian argitaratutako artikulu batek azaldu du zergatik, erretako azalera murriztu arren, handitzen den urtero herritarrek suteen aurrean duten esposzioa2.

20 urtez jasotako datuak

Ikerketa egiteko, Kaliforniako Irvine unibertsitateko ikertzaileek 2002 urtetik 2022 urtera mundu osoan jasotako datuak ikertu zituzten. Emaitzak aztertzean, mundu osoan 20 urte horietan gertatutako baso-suteek zuzenean guztira 400,2 milioi pertsonari eragin zietela aurkitu zuten zientzialariek, gutxi gorabehera Europar Batasuneko biztanleria osoaren pareko kopurua.

Sute indartsuenak Europan, AEBetan eta Ozeanian gertatzen diren arren, ikerketaren arabera herritarrengan duten inpaktua nabarmenagoa izan da Afrikan. Bertan, mundu osoan gertatu den su-eraginaren % 85,6 elkartzen da. Hain zuzen ere, Afrika erdialdeko bost herrialdek (Kongok, Hego Sudanek, Mozambikek, Zambiak eta Angolak) munduko giza esposizioaren erdia osatu zuten. Ordea, Estatu Batuek, Europak eta Australiak, guztizkoaren ehuneko % 2,5 baino gutxiago osatzen dute.

Bestalde, aztertutako aldian, baso-suteen aurreko giza esposizioa urtero 382.700 pertsona handitu zela aurkitu zuten ikertzaileek. Horrela, guztira 2022 urtean 7,7 milioi pertsona gehiago zeuden baso-suteen eraginpean.

Biztanleriaren hazkundea, klima-aldaketa eta migrazioak

Giza esposizioaren bat-bateko igoera hori ez zen gertatu sute-jardueraren hazkunde globalagatik, baizik eta, batez ere, biztanleriaren hazkundeagatik, klima-aldaketarengatik, landa-paisaien  aldaketarengatik eta herritarren migrazioarengatik. Izan ere, ikertutako urteetan mundu mailako biztanleria ia 2 mila milioi pertsona handitu zen eta, ikertzaileen arabera, populazio-dinamikak albo batera utziz gero, giza esposizioa nahiko egonkorra izango zen mundu osoan.

Bestalde, klima-aldaketak azken hamarkadetan izugarri handi du ikertzaileek “su-eguraldia” izendatu duten fenomeno meteorologikoaren frekuentzia. Gertakari horrek mundu osoan handiagotu ditu zenbait fenomeno atmosferikoen presentzia; besteak beste, berote handiak, hezetasun txikiak eta haize bortitzak. Horren ondorioz, muturreko suteak % 50 baino gehiago hazi dira azken lau hamarkadetan mundu mailan.

Hala ere, ikertzaileek Europan eta Ozeanian baso-suteen esposizioa murriztu egin zela ikusi zuten. Izan ere, eskualde hauetan herritarrek landa-eremuetatik hiri-eremuetara aldatzeko joera izan dutelako. Gertakari horrek, ordea, areagotu egiten du eremu horien baso-suteen arriskua eta agerian uzten du gizarte- eta ingurumen-faktoreen funtsezko zeregina.

Horiek horrela, biztanleriaren migrazio-dinamikak mundu mailan aztertzean, ikertzaileek aurkitu zutena da herritarrak sute-arrisku handiko eremuetara mugitzen ari direla. Amir AghaKouchak-ek, Kaliforniako Irvine unibertsitateko irakasleak, dioen bezala “Erretako azalera murriztearen eta giza inpaktua handitzearen paradoxa globala, neurri handi batean, giza kokalekuen eta suteak izateko joera duten paisaien arteko gainjartze gero eta handiagoari zor zaio”.

Prebentzioaren garrantzia

Egoera honi aurre egiteko, arreta baliabide gutxiko herrialdetan jartzearen garrantzia nabarmentzen dute zientzialariek. Eremu hauetan, handiagoa da gizakiek baso-suteen aurrean duten ahultasuna eta, horregatik, ezinbestekoa da hor prebentzio-estrategia proaktiboak garatzea.

Hala ere, prebentzioa ez da soilik ingurune horietara mugatu behar. Aurtengo udan Galiziako hegoaldean eta Gaztela eta Leoneko iparraldean ikusi den bezala, baso-suteen maiztasuna eta indarra handitzeko egoera paregabea sortzen dute klima-aldaketak, biztanleriaren mugimenduak eta landa-lanaren murrizketak. Horregatik, AghaKouchak-ek aipatzen duenez “Klima-aldaketak suteetarako klima egokia areagotzen duen neurrian eta munduko populazioak landa-lana murrizteko eta suteetarako joera duten eremuetara hedatzen jarraitzen duen heinean, prebentzio proaktiboa egitea gero eta garrantzitsuagoa izango da etorkizunean, baso-suteek eragindako hondamendien arriskua murrizteko”. Zenbait dira eskura dauden prebentzio-teknikak; besteak beste, landaretza kudeatzeko teknika, hezkuntza publikoa edota gizakiak eragindako suteak murrizteko ingeniaritza-soluzioak.

Erreferentzia bibliografikoak:

[1] Andela, N; Morton, D.C.; Giglio, L.; Chen, Y.; Van Der Werf, G.R.; Kasibhatla, P.S.; DeFries, R.S.; Collatz, G.J.; Hantson, S.; Kloster, S.; Bachelet, D.; Forrest, M.; Lasslop, G.; Li, F.; Mangeon, S.; Melton, J.R.; Yue, C.; Randerson, J.T. (2017). A human-driven decline in global burned area. Science, 356, 1356–1362. DOI: 10.1126/science.aal4108

[2] Seydi, Seyd Teymoor; Abatzoglou, John T.; Jones, Matthew W.; Kolden, Crystal A.; Filippelli, Gabriel; Hurteau, Matthew D.; AghaKouchak, Amir; Luce, Charles H.; Miao, Chiyuan; Sadegh, Mojtaba (2025). Increasing global human exposure to wildland fires despite declining burned area. Science, 389, 826–829. DOI: 10.1126/science.adu6408

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Baso-suteen eragin gero eta handiagoa herritarrengan appeared first on Zientzia Kaiera.

El Telescopio Espacial James Webb ha descubierto un solitario agujero negro en el universo primitivo, con una masa equivalente a 50 millones de soles. Un descubrimiento trascendental: este objeto complica las teorías sobre el cosmos joven.

Un artículo de Charlie Wood. Historia original reimpresa con permiso de Quanta Magazine, una publicación editorialmente independiente respaldada por la Fundación Simons.

Un agujero negro gigantesco, visto tres veces en esta imagen del JWST, aparece misteriosamente en el universo primitivo sin una galaxia a su alrededor. Imagen:  Quanta Magazine / Fuentes: JWST/NASA/ESA/CSA y Lukas Furtak

Se ha descubierto un agujero negro sin precedentes en el universo temprano. Es enorme y parece estar prácticamente solo, con pocas estrellas orbitándolo. El objeto, que podría representar una clase completamente nueva de enormes agujeros negros “desnudos”, pone en entredicho la comprensión tradicional del universo joven.

“Esto está completamente fuera de escala”, afirma Roberto Maiolino, astrofísico de la Universidad de Cambridge que ayudó a desvelar la naturaleza del objeto en un preprint publicado el 29 de agosto. “Es tremendamente emocionante. Es muy revelador.”

“Está empujando los límites de lo que creemos que puede ser cierto, de lo que creemos que puede ocurrir”, comenta Dale Kocevski, astrónomo del Colby College que no participó en la nueva investigación.

Los astrónomos detectaron el agujero negro desnudo usando el Telescopio Espacial James Webb (JWST), un mega-instrumento construido por la NASA y sus socios en parte para desvelar cómo se formaron las galaxias durante el primer millardo de años del universo. Este nuevo agujero negro, con una masa equivalente a 50 millones de soles y bautizado como QSO1, entra en conflicto con la visión provisional de que la formación galáctica no comenzaba con agujeros negros. Se creía que estos aparecían solo después de que las estrellas de una galaxia colapsasen gravitacionalmente en agujeros negros que luego se fusionaban y crecían. Pero Maiolino y sus colegas describen a un leviatán solitario, sin rastro de galaxia madre.

La pregunta ahora es cómo llegó a existir este agujero negro.

Roberto Maiolino, de la Universidad de Cambridge, ha dirigido un estudio que ha identificado definitivamente el nuevo objeto. Foto cortesía de Roberto Maiolino

La posibilidad más emocionante —y polémica— se remonta a una propuesta de 1971 del físico británico Stephen Hawking: que los agujeros negros surgieron en la sopa primordial del propio Big Bang. En tal caso, el objeto habría permanecido en la oscuridad desde los primeros instantes del cosmos, esperando a que las estrellas y galaxias lo iluminaran.

QSO1 es uno de los cientos de objetos similares, apodados “pequeños puntos rojos”, que JWST ha detectado en sus primeros años explorando las profundidades del tiempo. Los astrofísicos aún no pueden afirmar si todos estos puntos son agujeros negros, y en general siguen desconcertados por la caótica infancia del universo. Pero las imágenes del telescopio sugieren un cosmos juvenil y alborotado que fabricó grandes agujeros negros y galaxias tanto en paralelo como de forma independiente, o quizás incluso un universo en el que los agujeros negros fueron de las primeras estructuras de gran escala en existir: burbujas oscuras en un té cósmico por lo demás homogéneo.

QSO1 y el resto de los pequeños puntos rojos “nos dicen que no sabemos nada”, afirma John Regan, teórico de la Universidad de Maynooth en Irlanda. “Ha sido realmente emocionante y electrizante para el campo.”

Puntos rojo pálido

Lukas Furtak, astrónomo de la Universidad Ben-Gurion en Israel, supo que QSO1 era extraordinario en el mismo momento en que lo vio —o en que vio sus tres reflejos escondidos entre un cúmulo de manchas blancas de galaxias en una imagen tomada por JWST en 2023. “Es algo que destaca de inmediato”, apunta Furtak por Zoom, señalando tres motas rojas casi imperceptibles. “Aquí hay tres fuentes puntuales rojas: aquí, aquí y aquí arriba.”

En la imagen, una alineación fortuita de galaxias y materia oscura había doblado los rayos de luz de objetos de fondo, como lo haría una lente de cristal; esta “lente gravitatoria” revela objetos más profundos en el universo temprano de lo que el telescopio podría ver por sí solo. La lente amplía y estira lo que hay detrás, creando a veces múltiples imágenes. Furtak estaba cartografiando las formas alargadas de galaxias que la lente había proyectado en varios lugares cuando descubrió los tres puntos rojos de QSO1.

Los puntos le llamaron la atención porque no mostraban signos de estiramiento. Sabía que lo único que sigue viéndose como un punto pequeño y redondo tras ser estirado es algo aún más pequeño y más redondo. No era una galaxia, concluyó: debía de tratarse de un agujero negro, una concentración de masa tan densa que su gravedad crea una región de la que nada puede escapar.

Durante los seis meses siguientes, Furtak y sus colaboradores apuntaron el JWST hacia cada uno de los tres puntos rojos durante 40 horas para obtener un censo de los colores de la luz que emitían, es decir, su espectro. Ese estudio concluyó que QSO1 es muy probablemente un agujero negro brillante que concentra decenas de millones de masas solares en una región de como máximo 100 años luz de diámetro, tal como era cuando el universo tenía solo 750 millones de años. (Hoy el cosmos se acerca a los 14.000 millones de años).

El Telescopio Espacial James Webb, lanzado en 2021, ha detectado cientos de extraños agujeros negros y galaxias en el universo primitivo, revelando los caóticos primeros mil millones de años de historia cósmica. Foto: NASA/MSFC/David Higginbotham

QSO1 fue uno de los primeros pequeños puntos rojos descubiertos. Hoy se conocen más de 300, y el debate sobre su naturaleza lleva dos años encendido. Presentan algunas características clásicas de agujeros negros brillantes, pero no todas. Y hasta ahora las estimaciones de sus masas eran algo indirectas. Como resultado, algunos astrofísicos han argumentado —como hizo un grupo en un análisis de más de 100 pequeños puntos rojos en agosto— que en realidad son galaxias extrañas sin agujeros negros.

“El campo ha estado obsesionado con ellos”, destaca Kocevski. “Rara vez se encuentran cosas que no puedes explicar.”

Ampliando el zoom

En diciembre de 2024, Maiolino, junto con Hannah Übler (ahora en el Instituto Max Planck de Física Extraterrestre) y otros colaboradores, enfocaron el JWST en QSO1 durante 10 horas más. Aumentaron la resolución del punto hasta convertirlo en una mancha pixelada y midieron los colores específicos que provenían de cada píxel. A partir de estos espectros calcularon la velocidad a la que el material brillante de cada píxel se movía hacia nosotros o se alejaba. Descubrieron que ese material —probablemente gas caliente— giraba en un torbellino furioso, confirmando los hallazgos preliminares de Furtak.

Su análisis detallado, descrito en dos preprints publicados en mayo y agosto, reveló definitivamente la identidad de QSO1.

Una de las pistas fue su masa. Al reconstruir el torbellino, el equipo midió directamente la masa del objeto alrededor del cual orbitaba: 50 millones de veces la del Sol. Este resultado coincidía con el de Furtak y su equipo. (Este logro ya es un gran avance: sugiere que el método indirecto, basado en el espectro global del objeto, funciona para agujeros negros jóvenes, algo que era motivo de debate).

Hasta la fecha, se han observado más de 300 «pequeños puntos rojos»: objetos misteriosos del universo primitivo que, en algunos aspectos, parecen grandes agujeros negros brillantes y, en otros, galaxias inusuales. Composición cortesía de Jorryt Matthee / Datos de los sondeos EIGER /FRESCO.

Además, el grupo no encontró indicios de una galaxia estrellada alrededor de QSO1. El gas orbita el píxel central igual que la Tierra orbita el Sol, lo que indica que la masa está concentrada en un punto. El equipo estima que el agujero negro representa al menos dos tercios de la masa de QSO1, siendo el resto gas y quizá algunas estrellas dispersas. Regan, que no participó en la investigación, cree que esta estimación es conservadora y que QSO1 podría ser hasta un 90 % agujero negro. “Nunca hemos visto nada parecido”, afirma.

Por último, los espectros píxel a píxel mostraron que el gas que orbita el agujero negro es esencialmente hidrógeno puro, un elemento que se remonta al Big Bang. Las estrellas brillan fusionando hidrógeno en elementos más pesados y, cuando explotan, esparcen esos elementos por todas partes. QSO1 parece haber alcanzado su estado actual antes de que muchas estrellas cercanas vivieran y murieran.

“La explicación más plausible parece ser que el agujero negro se desarrolló antes que la galaxia”,apunta Marta Volonteri, teórica del Instituto de Astrofísica de París que participó en el análisis de QSO1.

Orígenes velados

Una de las principales tareas de los astrofísicos ahora será desentrañar cómo se formaron QSO1 y sus semejantes, y cómo se convirtieron en los agujeros negros supermasivos que hoy se encuentran en el centro de las galaxias. Estos agujeros negros supermasivos, con masas de hasta miles de millones de soles, ya anclaban galaxias al final del primer millardo de años del universo.

Los agujeros negros supermasivos llevan tiempo desconcertando a los astrofísicos. Saben que las galaxias pueden generar agujeros negros cuando sus estrellas más grandes agotan su combustible y mueren. Esos cadáveres estelares se fusionan y devoran gas y polvo, creciendo hasta formar un agujero negro gigante en el centro galáctico. El problema es que todo este proceso lleva tiempo, y resulta difícil imaginar que ocurra lo bastante rápido como para explicar los agujeros negros supermasivos que ya existían cuando el universo tenía apenas mil millones de años. Por ello, los teóricos llevan décadas ideando teorías alternativas sobre su formación.

Lukas Furtak, astrónomo de la Universidad Ben-Gurión de Israel, detectó inmediatamente el QSO1 en un campo de brillantes galaxias blancas. Foto: Sarah Libanore

Ahora, QSO1 —que carece de galaxia visible— demuestra que debe de existir otro mecanismo.

¿Cómo podría el universo fabricar directamente agujeros negros gigantescos? El grupo de Maiolino se inclina por la propuesta de Hawking. El Big Bang produjo un universo infantil con regiones más densas que otras. Allí donde la densidad fue suficiente, el colapso directo podría haber formado un agujero negro, que luego crecería absorbiendo materia a su alrededor. Tras cientos de millones de años, algunos de estos agujeros negros “primordiales” podrían haber alcanzado tamaños colosales, parecidos a QSO1.

“Es la explicación más plausible que veo”, reconoce Volonteri. “Pero estoy segura de que en los próximos seis meses habrá mil personas proponiendo otras teorías.”

No tendrán que esperar seis meses. Incluso antes del descubrimiento de QSO1, Priyamvada Natarajan, astrofísica teórica de la Universidad de Yale, y colaboradores habían publicado ya dos teorías no primordiales que podrían explicar el origen de QSO1.

Diversas teorías podrían explicar el misterioso origen de QSO1. Priyamvada Natarajan, teórica de la Universidad de Yale, ha contribuido al desarrollo de algunas de ellas. Sasha Maslov para Quanta Magazine

La primera supone que el Big Bang produjo regiones densas que no colapsaron inmediatamente. En lugar de ello, evolucionaron en nubes de gas durante cientos de miles de años. La radiación residual del Big Bang impidió que estas nubes se enfriaran y fragmentaran en estrellas, permitiéndoles hacerse lo bastante masivas como para colapsar directamente en agujeros negros. En un artículo publicado en junio, un equipo liderado por Wenzer Qin en la Universidad de Nueva York denominó a estos gigantes de aparición algo más tardía “agujeros negros casi no primordiales”.

O quizá QSO1 sí surgió de una galaxia —una que se formó rápidamente, creó un gran agujero negro y luego desapareció. En 2014, Natarajan y Tal Alexander, del Instituto Weizmann de Ciencias en Israel, describieron un escenario en el que una estrella de una región especialmente densa colapsa en un gran agujero negro que luego “vaga” como Pac-Man, engullendo gas y creciendo hasta alcanzar un tamaño enorme. Las demás estrellas se extinguirían pronto, dejando al agujero negro gigante por su cuenta.

Ninguna de estas historias encaja perfectamente con QSO1, aunque todas son posibles. El único escenario prácticamente descartado es el clásico de estrellas colapsando, fusionándose y alimentándose de un disco de gas en órbita.

QSO1 no es el primer agujero negro no convencional detectado por JWST, aunque sí el más “desnudo”. Otro hallazgo notable se encuentra en una galaxia llamada UHZ1, formada menos de 500 millones de años después del Big Bang. Combinando observaciones de JWST con rayos X captados por el Observatorio de Rayos X Chandra en 2022, Natarajan y sus colaboradores concluyeron que UHZ1 también contiene más agujero negro que galaxia. Este y otros indicios llevaron al grupo a sostener que el agujero negro de UHZ1 nació cuando una nube de gas se saltó en gran medida la fase estelar y colapsó directamente, una teoría que también podría aplicarse a QSO1.

El reto —y la emoción— para los astrónomos es que están explorando por primera vez una nueva era de la historia cósmica, y descifrar el panorama está resultando complicado. Regan compara la situación con tratar de desarrollar toda una teoría sobre la humanidad basándose solo en adultos y adolescentes —las galaxias maduras que podíamos observar antes del lanzamiento del JWST. Observar los pequeños puntos rojos equivale a descubrir niños pequeños: entidades desordenadas y difíciles de interpretar en comparación con lo que conocíamos. “Es otro rollo”, comenta. “Van corriendo por ahí como locos.”

El artículo original, A Single, ‘Naked’ Black Hole Rewrites the History of the Universe, se publicó el 12 de septiembre de 2025 en Quanta Magazine. Cuaderno de Cultura Científica tiene un acuerdo de distribución en castellano con Quanta Magazine.

Traducido por César Tomé López

El artículo Un solo agujero negro «desnudo» reescribe la historia del universo se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ainara Sangroniz eta Leire Sangroniz

Azazkalak apaintzeko esmalte ugari erabiltzen dira: kolore argiak, ilunak, distiratsuak… Baina zerez daude eginak esmalteak?

Gizakiak aspalditik margotzen ditu azazkalak, hain zuzen ere K.a. 6000 urteko esmalte arrastoak aurkitu dira. Txinan eta Egipton henna, hostoak eta buztina erabiltzen ziren azazkalei kolore gorri-marroixka emateko. Nefertiti-k eta Cleopatrak azazkalak margotuta eramaten zituztela ere ezaguna da.

Irudia: gaur egun ezagutzen ditugun azazkalentzako esmalteak 1920an asmatu ziren. (Argazkia: Chu Chup Hinh – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Gaur egun ezagutzen ditugun azazkalentzako esmalteak 1920an asmatu ziren; nitrozelulosa deritzen polimeroan oinarrituta zeuden. Polimero hau disolbatzaile batean disolbatuta dago; gehienetan etil azetatoa edo butil azetatoa erabiltzen da. Behin esmaltea azazkalean barreiatuta, disolbatzailea lurrundu egiten da eta film bat osatzen da. Horretaz gain, itsasgarri bat darama, filma azazkalera itsasteko; eta film modifikatzailea, distira ematen diona. Plastifikatzaileak ere gehitzen dira filma malgua izan eta pitzadurarik agertu ez dadin. Esmaltea degradatu egin daiteke argiarekin eta ondorioz kolorea aldatu. Hori ekiditeko, bentzofenona izeneko konposatua gehitzen da formulazioan.

Azkenaldian gelezko azazkal esmalteek indarra hartu dute, luzaroan distiratsu eta egoera onean mantentzen direlako. Kasu hauetan, esmaltearen konposizioa desberdina da: fotohastarazle bat eta metakrilatoa darama. Esmaltea azazkalean barreiatu eta gero disolbatzailea lurruntzen da, baina ez da filma osatzen, urrats bat gehiago burutu behar da: argi ultramorea jarri behar da. Argiak fotohastarazlea aktibatzen du eta horrela erreakzio kimikoa hasten da, non metakrilato monomeroak bata bestearekin lotzen diren eta polimero kate luzeak osatzen dituzten. Behin prozesua amaituta, film solido iraunkor bat osatzen da azazkalaren gainean.

Esmalteen ezaugarri garrantzitsuenetarikoa kolorea da. Horretarako zenbait pigmentu erabiltzen dira: pigmentu inorganikoen artean burdin oxidoa dago, kolore gorri eta laranja ematen duena, edota burdin ferrozianuroa, kolore urdina ematen duena. Pigmentu organikoei dagokienez, berriz, elikagaietan erabiltzen direnen antzekoak dira. Badaude kolore bereziak dituzten esmalteak ere: perla moduko kolorea lor daiteke esmalteari titanio dioxidoa edo mika xehatua gehituz. Zenbait kasutan purpurina ere gehitzen da.

Badaude esmalte ikusgarriagoak; esaterako, inguruko baldintzen arabera kolorea aldatzen dutenak: termokromikoak, hau da, tenperaturaren arabera kolorea aldatzen dutenak, eta fotokromikoak, argiaren arabera kolorea aldatzen dutenak.

Azazkaletatik esmaltea kentzeko orduan, zenbait disolbatzaile erabiltzen dira filma disolbatzeko. Produktu hauek ezin dira oso lurrunkorrak izan azazkalean barreiatzean likido egoeran iraun eta polimeroa disolbatu ahal izateko. Gainera, ez dute inguruko azalean narriadura eragin behar. Gehien erabiltzen diren disolbatzaileak azetona, gamma-butirolaktona eta zenbait azetato dira, zenbait oliorekin batera; errizino-olioa edo lanolina, besteak beste. Produktu hauek oso erangikorrak dira esmalte arruntak kentzeko, baina ez gelezko esmalteen kasuan, haiek ezin baitira disolbatu. Azken kasu honetan, esmaltea limatu egiten da zuzenean, azazkaletik kentzeko.

Erreferentzia bibliografikoak:

de Paula, Aislana Cole; Uliana, Fabrício; da Silva Filho, Eloi Alves; Luz, Priscilla Paiva (2025). Nail Polishes: A Review on Composition, Presence of Toxic Components, and Inadequate Labeling. Dermatology Research and Practice, 1, 6330337. DOI: 10.1155/drp/6330337

Morris, Elizabeth (2024ko apirilaren 11a). The science behind UV-cured gel nail products. The Nail Hub Blog.

Beck, Julie (2018). What fresh gel is this? The Atlantic.

Egileez:

Leire Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen PMAS Saileko (Polimero eta Material Aurreratuak: Fisika, Kimika eta Teknologia Saila) ikertzailea Polymaten eta Ainara Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakaslea Polymaten.

The post Koloreaz haratago: azazkaletako esmalteetan dagoen zientzia appeared first on Zientzia Kaiera.

“Casi inimaginable”. Así titulaba la revista Nature un comentario sobre un artículo publicado en esa misma revista el pasado 3 de septiembre. No era concebible, hasta ahora, que los descendientes de la hembra de una especie determinada pertenezcan a dos especies diferentes.

Esto es lo que se ha observado en las hormigas Messor ibericus, cuyas reinas engendran hormigas de su propia especie y machos de la especie Messor structor. Se trata de un descubrimiento tan insólito que no podemos dejar de comentarlo en este artículo de “Vida fascinante”.

M. ibericus es una especie de hormiga que habita en el sur de Europa, desde España hasta Bulgaria (Figura 1). Como sucede con otras especies similares, M. ibericus practica la “hibridogénesis social”, consistente en que las hormigas reina recurren a machos de otras especies cercanas para generar obreras híbridas.

Figura 1. Área de distribución de Messor ibericus señalando las colonias en las que se encuentran obreras híbridas de M. ibericus X M. structor. Inesperadamente, muchas de estas colonias se localizan en áreas geográficas donde no existen colonias de M. structor, por ejemplo en Sicilia, Grecia, España o sur de Francia. De Juvé et al. (2025), cita completa en referencias, licencia CC BY 4.0.

En concreto, las reinas de M. ibericus se aparean con machos de su misma especie y con machos de M. structor procedentes de colonias cercanas (Figuras 2 y 3). En el primer caso se generan hormigas reina y en el segundo obreras híbridas y estériles. Además, los óvulos no fecundados de M. ibericus se desarrollan como hormigas macho. Recordemos que en las sociedades de hormigas y abejas, reinas y obreras tienen dos dotaciones cromosómicas (son diploides) mientras que los machos son haploides, es decir, tienen solo una dotación de cromosomas proporcionada por sus madres.

Figura 2. Macho de M. ibericus (izquierda) y macho clonal de M. structor procedente de una colonia de M. ibericus (derecha) y descendiente de una reina de esta última especie. Los linajes de estas dos especies divergieron hace más de cinco millones de años, como se muestra en el árbol filogenético. De Juvé et al. (2025), cita completa en referencias, licencia CC BY 4.0.

Hasta aquí no hay nada especialmente novedoso. La hibridogénesis social, aunque poco frecuente, ya era conocida. El misterio consistía en que  las áreas geográficas de estas dos especies, M. ibericus y M. structor, no se solapan (Figura 1). ¿Qué sucede donde solo hay colonias de M. ibericus? No debería haber hibridación pero resultó que, inesperadamente, las obreras seguían siendo híbridas y descendientes de un cruce M. ibericus/M. structor.  El caso extremo lo constituyen las colonias de M. ibericus en Sicilia, una región situada a más de 1000 Km del área de distribución de M. structor. ¿Cómo es posible la hibridación si no hay colonias de esta especie a mano?

La solución al enigma ha sido desvelada por un equipo internacional liderado por Jonathan Romiguier, de la Universidad de Montpellier. Después de examinar 132 machos de 26 colonias de M. ibericus en territorios no habitados por poblaciones de M. structor, se observó que el 44% de los machos pertenecía a la especie M. ibericus, mientras que los demás eran claramente machos de M. structor (Figura 2). Estos machos nacen de huevos puestos por reinas de M. ibericus. La prueba está en el ADN mitocondrial, que se transmite solo por vía materna. El ADN mitocondrial de los machos de M. structor procede de hembras de M. ibericus las cuales, por tanto, son sus madres (Figura 3).

Figura 3. Arriba: en las regiones donde coexisten colonias de M. ibericus y M. structor, las reinas de M. ibericus se aparean con los machos de su misma especie para producir nuevas reinas, y con machos de M. structor para generar obreras híbridas. Esto se conoce como hibridogénesis social. Los machos derivan siempre de óvulos no fecundados, son haploides y tienen solo una dotación cromosómica (rectángulo vertical). Reinas y obreras tienen dos dotaciones cromosómicas (diploides). El ADN mitocondrial, que se hereda siempre de la madre, se representa como un pequeño círculo. Abajo: en las regiones donde las colonias de M. ibericus no coinciden con las de M. structor, las reinas mantienen una línea clonal de machos de M. structor generados a partir de óvulos sin núcleo materno (xenoparidad). Estos machos hacen posible la producción de obreras híbridas. Obsérvese que el ADN mitocondrial de estos machos, derivado de M. ibericus, no coincide con el de los machos originales. Basado en Juvé et al. (2025), cita completa en referencias, licencia CC BY 4.0.

Lo que ha sucedido es que a partir de una situación inicial de hibridogénesis social, las reinas de M. ibericus, para poder mantener la colonia de obreras híbridas, han conseguido clonar una población constituida solo por machos de M. structor. El procedimiento de clonación probablemente implicó la producción de óvulos sin núcleo materno que, al ser fecundados por machos de M. structor, producen un linaje continuo de machos genéticamente idénticos (Figura 3). Esto casi podría considerarse una “domesticación” de M. structor, cuyos machos han quedado al servicio exclusivo de M. ibericus y no aportan nada a su propia especie. Estos machos “domesticados” ya no tienen vuelta atrás. Si son introducidos en colonias originales de M. structor, son considerados como invasores extraños y eliminados por las obreras, probablemente porque sus feromonas no son reconocidas.

Lo de “casi inimaginable” no era exagerado. Se calcula que los linajes de M. ibericus y M. structor se separaron hace cinco millones de años (Figura 2), y a pesar de ello, el mecanismo de clonación de machos desarrollado durante este tiempo por las reinas de M. ibericus, les ha hecho independientes de la coexistencia con colonias de M. structor, y les ha permitido extender hacia el sur y el norte su área de distribución (Figura 1). Los investigadores proponen ya un nuevo término, “xenoparidad” (literalmente: alumbramiento de extraños) para esta insólita modalidad reproductiva.

Referencias

Juvé, Y., Lutrat, C., Ha, A. et al. (2025). One mother for two species via obligate cross-species cloning in ants. Nature. doi: 10.1038/s41586-025-09425-w.

Sobre el autor: Ramón Muñoz-Chápuli Oriol es Catedrático de Biología Animal (jubilado) de la Universidad de Málaga.

El artículo Casi inimaginable: Dos especies diferentes de hormiga derivan de una misma madre se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos, Usue Mori Carrascal eta Jose A. Lozano

Gure eguneroko bizitzan, gero eta maizago topo egiten dugu adimen artifiziala erabiltzen duten teknologia eta sistemekin, eta askotan hauek modu erabat integratuan erabiltzen ditugu konturatu gabe. Esate baterako, etxeko laguntzaile birtualak erabiltzen ditugunean, hala nola Amazon Alexa edo Google Assistant bezalako chatbot-ak, gure eskariak ulertzeko eta hauei erantzuna emateko gai dira. Bestalde, musika eta bideo plataformak, Spotify eta YouTube bezalakoak, gure gustuen eta ohituren arabera gomendioak eskaintzen dizkigute. Gomendio horiek gure aurreko entzuketa edo ikustaldi historikoan oinarritzen dira, adimen artifizialeko algoritmoek gure gustuak eta lehentasunak aztertzen baitituzte. Era berean, Interneten nabigatzean, gure interesetara egokitutako iragarkiak jasotzen ditugu, web orrialdeek gure jarduerak jarraitzeko eta gure portaerak aurreikusteko ahalmena dutelako, besteak beste, cookie-ak eta bestelako jarraipen-teknologiak erabiliz.

Irudia: musika eta bideo plataformak gure gustuen eta ohituren arabera gomendioak eskaintzen dizkigute. Gomendio horiek gure aurreko entzuketa edo ikustaldi historikoan oinarritzen dira, adimen artifizialeko algoritmoek gure gustuak eta lehentasunak aztertzen baitituzte. (Argazkia: Joshua Miranda – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Adimen artifiziala, eta bereziki ikaskuntza automatikoa, datuen analisia eta prozesamendua teknologien oinarri nagusietako bat bilakatu da. Ikaskuntza automatikoak, hainbat ikaskuntza paradigmen bitartez, datu-multzo handietan patroiak bilatu eta ereduak eraikitzeko aukera ematen du. Arlo honetan biltzen diren teknikak hainbat eremutan aplikatu dira, hala nola, ordenagailu bidezko ikusmenean, non irudiak eta bideoak aztertzen diren; eta baita hizkuntzaren prozesamenduan, non testuak eta ahots-datuak tratatzen diren.

Literaturan jasotzen den bezala, ikaskuntza automatikoan gehien erabiltzen diren algoritmoak ikaskuntza gainbegiratuan oinarritzen dira. Paradigma horretan, ereduak ikasteko datu-sarrera bakoitzari dagozkion etiketak behar dira. Adibidez, irudi bat katu baten irudia dela ikasteko, ikasketa-algoritmoek irudi hori “katu” etiketarekin markatuta jaso behar dute aldez aurretik entrenamendu garaian. Paradigma honek emaitza onak eman ditu hainbat aplikaziotan, baina hainbat muga ere baditu. Etiketa horiek lortzeko prozesua oso garestia eta neketsua izan daiteke, eta askotan ez dago datu guztien etiketa egokirik eskuragarri.

Aipatutako oztopoak gainditzeko, azkenaldian ikaskuntza autogainbegiratua garrantzi handia hartzen ari da. Ikaskuntza-paradigma horrek aukera ematen du datuetatik etiketarik gabe ikasteko, datuen baitan ezagunak diren ezaugarri eta erlazio esanguratsuak iragarriz. Horrela, ikasketa-algoritmoek beren kabuz ikasten dute datuak antolatzen eta aztertzen, ikasketa-prozesua eraginkorragoa bihurtuz. Zehazki, ikaskuntza autogainbegiratuan, ereduek ataza nagusi bat burutzen laguntzen duten ataza osagarriak ikasten dituzte, eta horri esker, datuen errepresentazio esanguratsuak eta erabilgarriak sortzen dituzte. Horrek ikasketa-prozesua ez ezik, emaitzen kalitatea ere hobetzen du. Gainera, ikaskuntza autogainbegiratuak datu kantitate askoz handiagoekin lan egitea ahalbidetuz, azkenaldiko eredu berrienen muina bilakatu da, hala nola, Chat-GPT bezalako hizkuntza-eredu handien kasuan.

Lan honek ikaskuntza autogainbegiratuaren inguruko azterketa sakona eskaintzen du, paradigma honen barruan bereizten diren metodoak aztertuz. Halaber, hainbat datu-motatan aplikatzeko oinarrizko prozedurak ere aztertzen dira, ikaskuntza-paradigma berri honen potentziala azaleratuz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Ikaskuntza autogainbegiratuaren ahalmena azaleratzen.
• Laburpena: Ikaskuntza automatikoak nabarmen egin du aurrera azken urteotan, eta horren fruitu da garatutako algoritmo sorta izugarria, zeinek ahalmena ematen baitigute ataza mota ugari egiteko. Literaturaren arabera, algoritmo gehienak ikaskuntza gainbegiratuan oinarritzen dira. Hala ere, hainbat atazatan emaitza onak lortu arren, ikaskuntza-paradigma horren eragozpen nagusia etiketetiko mendekotasuna da; izan ere, etiketatze-prozesua oso garestia da. Gainera, ikaskuntza automatikoan erabiltzen diren ereduek joera handia dute alborapen okerrak bultzatzen dituzten bide laburrak ikasteko, eta, ondorioz, atazek porrot egiten dute. Arazo horiek saihesteko, ikaskuntza autogainbegiratuak arreta bereganatu du azkenaldian ikaskuntza-paradigma gisa. Lan honetan, ikaskuntza autogainbegiratuari dagokion literaturari buruzko sarrera bat eskaintzen dugu, eta ikaskuntza-paradigma horren barruan bereizten diren metodo motak biltzen eta azaltzen ditugu, zenbait datu motatan aplikatzeko oinarrizko prozedurak aztertuz.
• Egileak: Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos, Usue Mori Carrascal eta Jose A. Lozano
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 167-184
• DOI: 10.1387/ekaia.26347

Egileez:

Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos eta Usue Mori Carrascal EHUko Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saileko ikertzaileak dira.

Jose A. Lozano EHUko Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saileko eta Basque Center for Applied Mathematics (BCAM) zentroko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ikaskuntza autogainbegiratuaren ahalmena azaleratzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Quienes se dedican a la música se suelen consideran casi siempre personas “de letras”. Recuerdo las clases en el Conservatorio “Juan Crisóstomo de Arriaga” de Bilbao, cuando mi querido profesor Jesús Alonso Moral explicaba las cuerdas vibrantes y debía escribir en la pizarra la conocida ecuación de una onda de cierta amplitud A, frecuencia omega y fase phi. A la protesta del alumnado ante la aparición de una expresión matemática:

“¡Por favóoor, que somos de letras!”

Jesús solía responder impertérrito:

“Por eso os pongo letras: A, omega, phi,…”

y explicaba en detalle su significado musical.

 

Ganarse la vida

Tanto la ciencia como la música son dos exigentes profesiones que requieren mucha formación, trabajo, estudio y esfuerzo continuo para ganarse la vida con ello. Grandes músicos y científicos, como William Herschel o Max Planck decidieron ganarse la vida con la ciencia. Ambos son más conocidos por sus contribuciones a la ciencia, como el descubrimiento de Urano, el importante cálculo del ápex solar de Herschel, o la extraordinaria fundación de la mecánica cuántica de Planck. Sin embargo, las notables sinfonías de Herschel o las obras pianísticas y la perdida opereta “Die Liebe im Walde” de Planck no han pasado a la historia.

 

El Grupo de los Cinco

El compositor Mili Balákirev lideró en San Petersburgo entre 1856 y 1870 un movimiento centrado en la creación de música rusa propia y logró reunir a César Cui, Modest Mússorgski, Nikolái Rimski-Kórsakov y Alexandr Borodín. De este Grupo de los Cinco sólo el líder -que estudió un año de matemáticas en la universidad de Kazán, pero abandonó los estudios- era músico profesional.

Los Cinco. De izquierda a derecha y de arriba abajo: Mili Balákirev, César Cuí, Modest Músorgski, Nikolái Rimski-Kórsakov y Aleksandr Borodín. Public Domain / Wikimedia Commons

Ni la música ni la ciencia suelen dar para vivir con mucha holgura. Cui era ingeniero, pero vivió de ser general del ejercito imperial. Mússorgski quería ser músico autodidacta pero los escasos emolumentos que pudo percibir fueron como funcionario civil. Rimski-Kórsakov hubo de vivir toda su vida de la nómina de la armada rusa, impartió clases en el conservatorio de San Petersburgo vistiendo uniforme, y acabó de inspector de las bandas navales. Borodín estudió medicina y se especializó en química, campo del que siempre se ganó la vida.

 

Borodín y la ciencia

Los miembros del Grupo de los Cinco son recordados por su música, de la que no vivieron. El caso de Borodín es especialmente llamativo por la gran calidad tanto de sus aportaciones científicas como de sus obras musicales. Se graduó en la Academia de Medicina y Cirugía de San Petersburgo y en 1858 defendió su tesis doctoral sobre “Analogía entre los ácidos fosfórico y arsénico desde el punto de vista químico y toxicológico”. Posteriormente realizó varias estancias en el extranjero y consiguió un contrato postdoctoral en el grupo de Emil Erlenmeyer del laboratorio de Robert Bunsen en la Universidad de Heidelberg.

«Retrato del compositor y químico Aleksandr Porfiryevich Borodin» (1888) por Iliá Repin – Art Catalog / Dominio público / Wikimedia Commons

Borodín demostró por primera vez la sustitución nucleófila, reacción especialmente importante en química orgánica. En 1861 preparó bromuro de metilo a partir de acetato de plata en una reacción combinada de descarboxilación y halogenación [1]. Basándose en este trabajo, en 1939, los químicos alemanes Cläre y Heinz Hunsdiecker comprobaron que cuando las sales de plata de ácidos carboxílicos reaccionan con un halógeno, se forma un haluro de alquilo que posee un átomo de carbono menos que el sustrato. Posteriormente, esta reacción, patentada por los Hunsdiecker [2], pasó a conocerse como reacción de Hunsdiecker o -a veces- reacción de Hunsdiecker-Borodin.

 

Borodín y la educación científica

En el siglo XIX no existía en Rusia ningún tipo de educación científica a la que mujeres pudieran acceder. Conocedor de la importancia de ello, en 1872 Borodín cofundó, junto con otros colegas, el primer curso de medicina para mujeres en su país. Este año los estudios comenzaron como un curso de obstetricia, pero pronto se convirtió en un curso de educación médica superior para mujeres, y Borodín dedicó muchos esfuerzos tanto a la administración de la escuela como a la enseñanza. Ello se convirtió en una verdadera Facultad de Medicina para Mujeres, que prosperó por el trabajo de muchas personas y el apoyo financiero del zar Alejandro II, aunque en 1885 bajo el reinado de Alejandro III, las autoridades cerraron la Facultad, con gran disgusto de Borodín al constatar que todos sus desvelos para intentar mantener esta escuela fueron del todo infructuosos.

 

Borodín y la música

Borodín nunca pudo dedicar mucho tiempo a la música, tal y como relata Rimski-Kórsakov [3]. En sus visitas al domicilio familiar de Borodín y de su esposa -la pianista Ekaterina Protopópova- Rimski invitaba a su amigo a buscar más tiempo para la música, en lugar de tanta dedicación a la química. También el poderoso Franz Liszt apoyó el estreno en toda Europa de varias de las obras de Borodín y éste, al parecer en una visita a Weimar, agradeció al gran músico su intervención, pero humildemente le confesó que él no era más que un compositor “de domingo”.

 

En las vacaciones de verano de 1881 Borodín logró componer en corto tiempo su Cuarteto de Cuerda número 2, de enorme lirismo y expresividad, que dedicó a su querida Katenka, como regalo de aniversario de matrimonio. Sí es cierto que su ópera más importante “El Príncipe Ígor”, y sus tres sinfonías son obras de gran envergadura que alzaron la fama de la escuela rusa en el mundo, pero lo más especial de la personalidad de Borodín se puede percibir en obras más humildes, con sólido dominio de la armonía, e inspiración de extraordinaria belleza:

 

Referencias

[1] Borodine A (1861) Ueber Bromvaleriansäure und Brombuttersäure. Justus Liebigs Annalen der Chemie 119:121–123. doi:10.1002/jlac.18611190113

 

[2] Husdiecker, C., Vogt, E. and Hunsdiecker, H. (1939) US patent 2176181: «Method of manufacturing organic chlorine and bromine derivatives», published 1939-10-17, assigned to Hunsdiecker, C.; Vogt, E.; Hunsdiecker, H.

 

[3] Nikolái Andreievich Rimski-Kórsakov (1906) Mi vida musical. Madrid 1934, Maxtor Editorial 2020. ISBN 978-84-9001-671-8.

Sobre el autor: Victor Etxebarria Ecenarro está diplomado como lutier por el Conservatorio Juan Crisóstomo de Arriaga (Bilbao) y es Catedrático de Ingeniería de Sistemas y Automática en la Universidad del País Vasco (UPV/EHU)

El artículo El Grupo de los Cinco: ciencia o música para ganarse la vida se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Alicia Dickenstein Buenos Airesko Unibertsitateko irakasle emeritua eta Argentinako Ikerketa Zientifiko eta Teknikoen Batzordeko goi mailako ikertzailea da (J). 2024ko maiatzetik, Argentinako Zientzia Zehatz, Fisiko eta Naturalen Akademia Nazionaleko lehenengo emakumezko presidentea izan da, akademiaren 150 urteko historian. Horretaz gain, Argentinako Zientzian Akademia Nazionaleko kidea da. 2015. eta 2018. urteen artean Nazioarteko Batasun Matematikoko presidenteordea izan zen. American Mathematical Society-ko eta Society for Industrial and Applied Mathematics-ko fellow-a da. Honoris Causa Doktoregoak jaso ditu Argentinako Hegoaldeko Estatuko Unibertsitatearen eta Itsasertzeko Estatuko Unibertsitatearen eta Suediako Royal Institute of Technology-aren eskutik. 2015ean TWAS saria (The World Academy of Sciences) eskuratu zuen matematiketan, bai eta “Zientzian Emakumeen alde” L’Oréal-UNESCO 2021 nazioarteko saria ere. Horretaz gain, duela gutxi, 2023an, Matematiketako Platinozko Konex saria eskuratu du.

Irudia: Alicia Dickenstein ikertzailea. (Argazkia: Buenos Airesko Unibertsitateko Zientzia Zehatz eta Naturalen Fakultatea.)Zein da zure ikerketa arloa?

Geometria aljebraikoko eta aplikazioen hainbat arlotan egiten dut lan. Zehazki, azken urteetan aljebra eta geometriako metodoak erreakzio biokimikoen sareen ikerketan aplikatzeko moduak aztertu ditut.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Nire ibilbidea ez da zailtasunetatik libre egon; urte asko behar izan nituen nire ibilbide matematikoa aurkitzeko. Ikasi nuen “bidea ibiliaz egiten dela”, Antonio Machadok esan zuen bezala. Eta, Pablo Picassok adierazi zuen moduan, “inspirazioa etorriko bada, lanean aurki nazala”. Ez dakit esaldi horrek hitzez hitz adierazten duen harena, baina horixe da ideia. Nire bidean ibiliaz gai horietan lan egitera iritsi nintzen, eta interes handia dut horien gainean.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Bernd Sturmfels. Duela 30 urte baino gehiago ezagutu genuen elkar, matematiketan lan egitearen poza berreskuratzen saiatzen ari nintzela. Sormen biziaz gain, bertute zoragarria ere badu: uste du beste pertsona batzuek oso gauza onak egin ditzaketela, eta uste horrek gauza onak gertatzea eragiten du! Berak 29 zituen, 80 paper inguru eta ez dakit zenbat liburu! Orduz geroztik, lagunak gara.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Badago ebatzi nahiko nukeen problema bat, eta enuntziatzen erraza da; beraz, azaltzen saiatuko naiz. René Descartes-ek, 1637an, bere Discours de la Méthode laneko “La Géometrie” eranskinean, honako ikurren arau hau proposatu zuen; sinple-sinplea da.

Berretzaileen arabera ordenatutako monomioak dituen aldagai baten koefiziente errealak dituen polinomio batean, adibidez, p = 1- x3 + 3x4 + 5x6 + 9x7 – x9 polinomioan, koefizienteen hurrenkera hartuko dugu (eta koefiziente nuluak baztertuko ditugu). p polinomio horretarako, honako hau lortzen dugu: {1, -1, 3, 5, 9, -1}. Beraz, ikurren aldakuntza v(p) zenbatuko dugu; hau da, zenbatuko dugu zenbat aldiz dituzten ikur desberdinak jarraian dauden bi koefizientek. Kasu honetan, v(p) = 3. Descartesen ikurren arauaren arabera, p-ren erro positiboen kopurua v(p)-k mugatzen du gainetik, eta paritate bera dute. Hortaz, kasu honetan 3ren edo 1en berdina izango da. Izan ere, p-k erro positibo bakarra du.

Interesgarria da ohartaraztea kota independentea dela polinomioaren mailarekiko. Gainera, doitua da (edo “sharp”), honako zentzu honetan: polinomio batzuetarako, goi-kota hori lortzen da; adibidez, kota zehatz-mehatza da erro guztiak errealak dituen edozein polinomio errealetarako (hala nola, matrize simetrikoen bereizgarriak diren polinomioak). Descartesek ez zuen emaitza egiaztatu, baina erraza da egiaztatzen polinomioaren maila indukzioa eginez, polinomio eratorria hartuta.

Beste egilekide batzuekin dimentsio anitzeko orokortze partzialak* aurki ditzakegu, zeinek kota handiagoa ematen duten soluzio isolatuen kopururako, eta emaitza horiek koordenatu guztiak positiboak dituzte; aurretik zehaztutako monomioak eta n aldagai dituzten n polinomio errealen sistema baten emaitzak dira (ingelesez “sparse system” dute izena).

Baina ez dago inolako aierurik bi aldagai edo gehiago daudenean egon beharko litzatekeen enuntziatu orokorraren inguruan!

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Nire aholkua da grina alde batean ez uztea. Askotan, lanak ahalegin handia eskatzen du, baina, azkenean, merezi du. Adimen matematikoa izateak gai anitzetan lan egitea ahalbidetzen du. Gainera, horri gehitu behar zaio gaur egun adimen artifizialaren garapen azkarrarekin egoera asko aldatzen ari dela; beraz, zaila iruditzen zait gure lanbidearen etorkizuna irudikatzea (bai eta ia lanbide guztiena ere)…

*Aipatutako artikuluak

Bihan, Frédéric; Dickenstein, Alicia; Forsgård, Jens (2021). Optimal Descartes’ Rule of Signs for Circuits. Mathematische Annalen, 381, 1283–1307. DOI: 10.1007/s00208-021-02216-4

Bihan, Frédéric; Dickenstein, Alicia (2017). Descartes’ Rule of Signs for Polynomial Systems supported on Circuits. International Mathematics Research Notices, 2017, 22, 6867–6893. DOI: 10.1093/imrn/rnw199

Müller, Stefan; Feliu, Elisenda; Regensburger, Georg; Conradi, Carsten; Shiu, Anne; Dickenstein, Alicia (2016). Sign conditions for injectivity of generalized polynomial maps with applications to chemical reaction networks and real algebraic geometry. FoCM Journal, 16, 1, 69-97. DOI: 10.1007/s10208-014-9239-3

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 1ean: Alicia Dickenstein: «Mi trayectoria no estuvo exenta de dificultades».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Alicia Dickenstein: «Nire ibilbidea ez da zailtasunetatik libre egon» appeared first on Zientzia Kaiera.

Arbasoak kontatzerakoan, lehen belaunaldietan kopurua ulergarria egiten zaigu: bi guraso, lau aiton-amona, zortzi birraitona-amona… Baina kopurua azkar hazten da, eta iritsiko da momentu bat non arbaso gehiago izango ditugun garai hartan munduan bizi ziren pertsonak baino.

Horregatik, denok gara pixka bat denetatik. Europarrok, esaterako, guztiok partekatzen ditugu duela milaka urte bizi izan ziren arbaso komun asko. Bideo honetan Eneko Arista, Nafarroako lehen erregea, aitzakiatzat hartuta, arbasoen matematikara eta genealogia genetikoaren mundura egingo dugu bidaia, non konturatuko gara gu guztiok garela giza familia handi bakar baten ondorengoak.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Denok gara Eneko Aristaren ondorengo appeared first on Zientzia Kaiera.

Usategiak baino uso gehiago daudenean, zenbait hegazti elkartu behar dira. Bistakoa den baieztapen horrek, eta haren kontrakoak, konexio sakonak ditu matematiken eta informatikaren arlo askorekin.

Hobe da txori bat eskuan ehun hegan baino, dio esaerak, baina informatikarientzat onena hauxe da: bi txori zulo batean. Izan ere, lekua partekatzen duten hegazti horiek usategiaren printzipioa izeneko teorema matematiko baten protagonistak dira. Teorema erraza dirudi, baina engainagarria da oso. Labur azaltzeko: hamar uso elkartzen badira bederatzi usategitan, gutxienez bi usok zuloa partekatu behar dute. Eta listo, hori da dena.

1. irudia: Usategiak baino uso gehiago daudenean, zenbait hegazti elkartu behar dira. Bistakoa den baieztapen horrek, eta haren kontrakoak, konexio sakonak ditu matematiken eta informatikaren arlo askorekin. (Argazkia: BenFrantzDale – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

«Usategiaren printzipioak irribarrea ateratzen digu», komentatu du Christos Papadimitriouk, Columbiako Unibertsitateko informatikari teorialariak. «Elkarrizketarako gai bikaina da».

Hala ere, usategiaren printzipioa ez da soilik txoriei buruzkoa. Benetan sinplea dirudien arren, tresna garrantzitsua da informatika teorikoaren proiektu nagusian lan egiten duten ikertzaileentzat: problemen arteko konexio ezkutuak mapatzean, alegia.

Usategiaren printzipioa objektuak kategorietara esleitzen diren eta objektuen kopurua kategoria kopurua baino handiagoa den edozein egoeratan aplika daiteke. Adibidez, 30.000 eserleku dituen eta bete-beteta dagoen futbol zelai batean, bertaratutako batzuek lau digituko pasahitz edo PIN berbera izango dute beren bankuko txarteletan. Kasu horretan, usoak dira futbol zaleak eta zuloak dira 10.000 PIN posibleak (0000tik 9999ra). Horrek esan nahi du digitu aukera txikiagoa dela pertsonen guztizkoa baino; eta, beraz, zaleetako batzuek digitu berberak izango dituzte.

Frogapen hori azpimarratzekoa da oso sinplea delako, baina baita ezkutuan uzten duenagatik ere. Zerbait existitzen dela frogatzeko metodo matematiko asko «konstruktiboak» dira; hau da, nola ebatzi ere erakusten dute. Frogapen «ez konstruktiboek», baina, hala nola usategiaren printzipioak, ez dute propietate hori. Futbol zelaiaren adibidean, badakigu pertsona batzuek PIN berbera izango dutela, baina ez dakigu zein diren pertsona horiek. Harmailetan ibil ginatekeen eta banan-banan galdetu. Baina, ez al dago beste bide errazagorik?

Horrelako galderak, problemak ebazteko modurik efizienteena aurkitzeari buruzkoak, ezinbestekoak dira konplexutasun konputazionalaren teoria izeneko informatikaren adarrean. Konplexutasunaren teorialariek horrelako galderak ikertzen dituzte, eta problemak zenbait klasetan sailkatzen dituzte, partekatzen dituzten propietateetan oinarrituta. Batzuetan, aurrerapen bat lortzeko lehenengo urratsa problemak sailkatzeko klase berri bat definitzea besterik ez da, ikertzaileek aurretik ikertu ez dutena.

Eta horixe bera gertatu zen 1990. urtean, Papadimitriouk eta konplexutasunaren beste teorialari batzuek problema klase berriak ikertzen hasi zirenean, zeinetan xedea baita existitu behar duen zerbait aurkitzea, usategiaren printzipioan edo beste frogapen ez konstruktiboren batean oinarrituta. Lan ildo horrek aurrerapen handiak ekarri ditu informatikaren eremu askotan, kriptografiatik hasi eta joko teoria algoritmikora arte.

2. irudia: Christos Papadimitriouk (argazki txikian) eta Oliver Kortenek frogatu zuten usategi hutsaren printzipioa lotuta dagoela matematiken eta informatikaren arloko problema garrantzitsuekin. Iturriak: Columbia Engineering / Argazki txikia: Christos Papadimitriouk emana.

2020ko urtarrilean, Papadimitriouk 30 urte zeramatzan usategiaren printzipioari buruzko hausnarketa lanetan. Hori dela eta, aho zabalik geratu zen bere ohiko kolaboratzaile batekin hizketan ari zela, ordura arte pentsatu ez zuten printzipioaren ikuspegi soil batera iritsi zirenean: zer gertatzen da zuloak baino uso gutxiago baldin badaude? Kasu horretan, usoak non gorde gorabehera, zulo hutsak egongo dira. Berriro ere, guztiz bistakoa dirudi. Baina, usategiaren printzipioari buelta emateak ba al du ondorio matematiko interesgarririk?

Bada, badirudi «usategi hutsaren» printzipioa jatorrizko teorema bera dela, beste izen bat hartuta; baina hori ez da egia. Pixka bat ezberdina da, eta, hori dela eta, tresna berri eta eraginkorra da problema konputazionalak sailkatzeko.

Usategi hutsaren printzipioa ulertzeko, itzul gaitezen bankuko txartelaren adibidera. Futbol zelaia ahaztu eta 3.000 eserlekuko kontzertu areto bat imajinatuko dugu; hau da, lau digituko PIN posibleen kopurua baino eserleku gutxiago dituen eremu bat. Usategi hutsaren printzipioak dio PIN posibleetako batzuk ez direla bertan irudikatuta egongo. Hala ere, falta diren PIN horietako bat aurkitu nahi badugu, badirudi bide bakarra dela pertsona guztiei banan-banan beren PIN zenbakia galdetzea. Orain arte, kutxatilategi hutsaren printzipioa haren kontrako alderdi famatua bezalakoa da.

Aldea soluzioak egiaztatzeko zailtasunean datza. Demagun norbaitek esaten duela futbol zelaian PIN berbera duten bi pertsona aurkitu dituela. Jatorrizko usategiaren planteamenduari dagokion kasu horretan, bada modu erraz bat baieztapen hori egiaztatzeko: bi pertsona horiekin zuzenean egiaztatzea. Baina kontzertu aretoaren kasuan, imajinatu norbaitek esaten duela ez dagoela 5926 PIN zenbakia duen pertsonarik. Kasu horretan, ezingo genuke hori egiaztatu bertan dauden guztiei zein PIN zenbaki duten galdetu gabe. Horrenbestez, usategi hutsaren printzipioa askoz konplexuagoa da konplexutasunaren teorialarientzat.

Papadimitriou usategi hutsaren printzipioari buruz hausnartzen hasi eta bi hilabetera, gaia atera zuen graduondoko ikasle izango zen batekin hizketan ari zela. Une hori fresko dauka gogoan; izan ere, COVID-19aren itxialdien aurretik izan zuen azkeneko zuzeneko elkarrizketa izan zen. Hurrengo hilabeteetan, etxetik atera ezin zenean, konplexutasunaren teoriari begira problemak dituen inplikazioak aztertu zituen. Azkenik, bere kideekin batera, artikulu bat argitaratu zuen usategi hutsaren printzipioari esker bermatutako soluzioak dituzten bilaketa problemei buruz. Interes berezia zuten usategi asko zeuden problemetan; hau da, uso baino usategi askoz gehiago daudenetan. Konplexutasunaren teoriako akronimo konplikatuen tradizioari jarraikiz, problema klase hori APEPP izendatu zuten, ingelesezko siglengatik: «usategi huts polinomial oparoaren printzipioa».

Klase horretako problemetako bat Claude Shannon informatikako aitzindariaren duela 70 urteko frogapen famatuan inspiratu zen. Shannonek frogatu zuen problema konputazional gehienak berez ebazteko zailak izan behar direla, usategi hutsaren printzipioan (hark ez zion hala deitu) oinarritutako argumentu bat erabiliz. Nolanahi ere, zenbait hamarkadatan, informatikariak saiatu dira frogatzen, arrakastarik izan gabe, problema jakin batzuk benetan zailak direla. Falta diren bankuko txartelen PINak bezalaxe, problema zailak ere existitu behar dira, identifikatu ezin baditugu ere.

Historikoki, ikertzaileek ez dute problema konplexuen bilaketa prozesua matematikoki azter daitekeen bilaketa problematzat hartu. Papadimitriouren ikuspegiak, baina, prozesu hori multzokatu zuen usategi hutsaren printzipioarekin lotura duten beste bilaketa problema batzuekin, eta bazuen konplexutasunaren teorian duela gutxi eginiko lanaren zati handi baten kutsu autoerreferentzial bereizgarria: konplexutasun konputazionala frogatzeko zailtasunari buruz arrazoitzeko modu berri bat eskaintzen zuen.

“Konplexutasunaren teoriaren eginkizuna aztertzen ari zara konplexutasunaren teoria erabilita”, azaldu du Oliver Kortenek, Columbiako ikertzaileak.

Korten pandemia aurretik Papadimitriourekin usategi hutsaren printzipioari buruz eztabaidatu zuen ikaslea da. Columbiara iritsi zen Papadimitriourekin lan egiteko, eta graduondokoaren lehenengo urtean frogatu zuen problema konputazional konplexuen bilaketa estuki lotuta zegoela APEPP klaseko gainerako problema guztiekin. Zentzu matematikoki espezifikoan, problema horretan egiten den edozein aurrerapen automatikoki izango da informatikari eta matematikariek denbora luzez ikertutako beste problema askotako aurrerapen, hala nola azpiegitura sinplerik ez duten sareen bilaketakoa.

Kortenen artikuluak beste ikertzaile batzuen interesa piztu zuen berehala. «Benetan harritu nintzen ikusi nuenean», esan du Rahul Santhanamek, Oxfordeko Unibertsitateko konplexutasunaren teorialariak. «Benetan zirraragarria da». Ordutik, Santhanamek eta beste ikertzaile batzuek Kortenen aurrerapena aprobetxatu dute zailtasun konputazionalaren eta ausazkotasunaren arteko konexioei buruzko emaitza berrien serie bat frogatzeko.

«Benetan aberasgarria da», esan du Papadimitriouk. «Konplexutasunaren arloko problema garrantzitsuen muinean jo du».

Jatorrizko artikulua:

Ben Brubaker. (2025). How a Problem About Pigeons Powers Complexity Theory, Quanta Magazine, 2025eko apirilaren 4a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Usoei buruzko arazo batek konplexutasunaren teoria bultzatu du appeared first on Zientzia Kaiera.

Un año más -y ya van quince- el mayor espectáculo de divulgación científica a nivel estatal, Naukas Bilbao, regresa con su fórmula única para acercar el conocimiento científico de manera sencilla y desenfadada. Organizado por la plataforma de divulgación científica Naukas en colaboración con la Cátedra de Cultura Científica de la EHU, el evento reunirá del 19 al 20 de septiembre a más de medio centenar de divulgadores del panorama científico local y estatal.

 

Durante dos días, el público podrá disfrutar de monólogos de 10 minutos, espectáculos y experimentos científicos. Esta edición especial aniversario promete grandes novedades. Entre ellas, destaca la incorporación al programa general de Naukas Pro, propuesta en la que científicos y miembros de centros de investigación comparten sus investigaciones y experiencias. Entre otras, la psiquiatra Eva Garnica (RSMB) explicará ante el público la relación entre la microbiota y la salud mental, y la matemática Judith Rivas (EHU) mostrará la fascinante conexión entre las danzas vascas y las matemáticas.

 

Junto a las nuevas incorporaciones, también participarán en el decimoquinto aniversario del evento rostros conocidos para el público de Naukas Bilbao como el biólogo Luisma García Escudero (Universidad de Sevilla), que pondrá el foco en las dobleces de los ojos de los insectos, o el físico Daniel Marín, que hablará sobre la conquista del espacio por parte de tecnoligarcas como Elon Musk y Jeff Bezos.

 

Además, el periodista Antonio Martínez Ron conversará con Eloísa del Pino, presidenta del Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC), desde el auditorio del Euskalduna Bilbao.

Lo ideal es que vivas la experiencia en persona, pero, si no puedes acudir, recurre al streaming a través de EiTB y en su canal de Youtube. Programa

 

VIERNES 19 DE SEPTIEMBRE – SESIÓN DE MAÑANA

 

10:00 a 10:10 – Daniel Torregrosa – Mr. Tompkins en el país de las magufadas cuánticas

10:10 a 10:20 – Eva Garnica – ¿Se puede trasplantar la enfermedad mental?

10:20 a 10:30 – Sara Barja – H2Ohhh: Las fascinantes propiedades del agua

10:30 a 10:40 – Miguel García – Perspectivas cartográficas: imposiciones narrativas

10:40 a 10:50 – Estibaliz Díaz – Las anguilas nacen donde les da la gana

10:50 a 11:00 – Luis María Escudero – Doblez

11:00 a 11:20 – Antonio Martínez Ron entrevista a Eloísa del Pino, presidenta del CSIC (20 minutos)

11:20 a 11:30 – Isabel Moreno – No eres yo, soy tú… o ¿cómo era?

11:30 a 11:40 – Judith Rivas – Pasos de baile a ritmo de matemáticas

 

11:40 a 12:00 – Descanso de 20 minutos

 

12:00 a 12:10 – Juan Antonio Cuesta – Matemáticas avanzadas para hacer buenas hamburguesas

12:10 a 12:20 – Álvaro Bayón – Bahía Botánica

12:20 a 12:30 – Laura Morán – Perfectamente imperfectas

12:30 a 12:40 – Marc Ruiz de Minteguía – Tengo miedo a dar una charla en Naukas

12:40 a 12:50 – Iván Rivera – La bomba lenta que arrasó América

12:50 a 13:00 – Carlos Lobato – Rock Stars

 

VIERNES 19 SEPTIEMBRE – SESIÓN DE TARDE

 

17:00 a 17:20 – Almudena M. Castro, Iñaki Úcar y Daahoud Abdul Salim Álvarez – Balas y baladas (20 minutos)

17:20 a 17:30 – Oskar González – La mano de Sofonisba

17:30 a 17:40 – Carmen Agustín Pavón – Neuronas viejóvenes

17:40 a 17:50 – Laura Gómez Zamanillo – Cuando las máquinas aprenden a ver bichos

17:50 a 18:00 – Conchi Lillo – Lo nunca visto

18:00 a 18:10 – Daniel Marín – Cómo los tecnoligarcas tomaron el cosmos

18:10 a 18:20 – Francis Villatoro – La teoría del invariante

18:20 a 18:30 – Lorena Pérez Hernández – El lenguaje es la mejor medicina. Sin efectos secundarios

18:30 a 18:40 – Joaquín Sevilla – Revisando la ciencia del botijo

 

18:40 a 19:00 – Descanso (20 minutos)

 

19:00 a 19:10 – Eparquio Delgado – Guía inútil para enfadarse como un argentino y llorar como un coreano

19:10 a 19:20 – Raquel Sastre – Ver… Comprobar para creer

19:20 a 19:30 – Javier Armentia – Eclipses, ocultaciones y apagones

19:30 a 19:40 – Ricardo Moure – Hasta el ñoco de El Rey León

19:40 a 19:50 – Pedro A. León – Las cacas de la Luna

19:50 a 20:00 – Javier Pedreira (Wicho) – El culebrón de decidir cuál fue el primer ordenador

 

SÁBADO 20 DE SEPTIEMBRE – SESIÓN DE MAÑANA

 

10:00 a 10:10 – Javier Panadero – Con estas manitas y algo más

10:10 a 10:20 – Virginia Arechavala Gomeza – No es una cura. Es un experimento

10:20 a 10:30 – Nahúm Méndez Chazarra – ¿Puede la geología dar respuesta a la paradoja de Fermi?

10:30 a 10:40 – Gemma Marfany – El misterio de la momia maldita

10:40 a 10:50 – Ujué Agudo – Los efectos «colaterales» de la toma de decisiones con IA

10:50 a 11:00 – Clara Peñalver – T-Di. Mi muy querido y temido cerebro

11:00 a 11:10 – Imanol Ituiño (Festival JA!) – ¡Rayos! Houdini y Nueva York, mano a mano

11:10 a 11:20 – Teresa Valdés Solís – Las 4 Rs

11:20 a 11:30 – Fernando Frías – La sábana doblada

11:30 a 11:40 – Elixabete Rezabal – ¿Hueles vibraciones?

 

11:40 a 12:00 – Descanso de 20 minutos

 

12:00 a 12:10 – Natalia Ruiz Zelmanovitch y Manuel González – El cielo no cayó sobre nuestras cabezas, una no-tragedia en cuatro actos. Acto 1

12:10 a 12:20 – Alberto García Salido – El día que fuimos Brad Pitt

12:20 a 12:30 – Iñigo Careaga – Cocinando baterías: recetas de ayer y de hoy (y de mañana)

12:30 a 12:40 – Antonio Martínez Ron – Curso rápido de perspectiva

12:40 a 12:50 – Carlos Briones – Sumando y restando

12:50 a 13:00 – Natalia Ruiz Zelmanovitch y Manuel González – El cielo no cayó sobre nuestras cabezas, una no-tragedia en cuatro actos. Acto 2

 

SÁBADO 20 SEPTIEMBRE – SESIÓN DE TARDE

 

17:00 a 17:10 – Natalia Ruiz Zelmanovitch y Manuel González – El cielo no cayó sobre nuestras cabezas, una no-tragedia en cuatro actos. Acto 3

17:10 a 17:20 – Gemma del Caño – Misterio en Riverside, cuando la química rozó la ciencia ficción

17:20 a 17:30 – Ana Tamayo – Al manicomio por lavarse las manos

17:30 a 17:40 – Elena Casado – Del castigo bíblico al pinchazo moderno

17:40 a 17:50 – Anabel Forte – To Bayes or not to Bayes

17:50 a 18:00 – Lluis Montoliu – ¿Para qué quieren desextinguir el mamut?

18:00 a 18:10 – Manuel Vicente – El telescopio de los nobeles

18:10 a 18:20 – Sergio Pérez Acebrón – Emergencia celular

18:20 a 18:40 – Miguel Santander y Pablo Rodríguez – Perversión por pares

 

18:40 a 19:00 Descanso (20 minutos)

 

19:00 a 19:10 – Natalia Ruiz Zelmanovitch y Manuel González – El cielo no cayó sobre nuestras cabezas, una no-tragedia en cuatro actos. Acto 4

19:10 a 19:20 – Helena Matute – Experimentos con humanos e IAs: 2ª temporada

19:20 a 19:30 – Eva Caballero – Kit de primeros auxilios para conversaciones incómodas

19:30 a 19:40 – Javier S. Burgos – Caballeros, esto no es una farsa

19:40 a 19:50 – Miguel Ángel Cajigal (El Barroquista) – Cuando Bernini casi destruye el Vaticano

19:50 a 20:00 – ENTREGA PREMIO TESLA 2025 + Despedida y cierre

Esta actividad forma parte de Bilbo Zientzia Plaza 2025, una iniciativa de divulgación científica organizada por la Cátedra de Cultura Científica de la EHU, con el patrocinio del Ayuntamiento de Bilbao y Euskampus Fundazioa, y la colaboración del Departamento de Ciencia, Universidades e Innovación del Gobierno Vasco, Donostia International Physics Center (DIPC), Metro Bilbao y EiTB.

El artículo Sigue Naukas Bilbao 2025 se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Marta Macho

Hiri berean, baina gutxi gorabehera mende bat lehenago, Papok beste matematikari bat aipatu zuen: Pandrosion. Papo oso kritikoa zen berarekin, baina baita Apoloniorekin ere; eta horrelakoa zen matematikari guztiekin, Euklides eta Arkimedesekin izan ezik, hein handi batean.

– Gráinne McLaughlin

Alexandriako Pandrosion IV. mendeko lehenengo erdiko matematikari bat izan zen. Ezaguna da Alexandriako Papok bere obretako batzuetan aipatu zuelako; hala ere, ez zuen goraipatu, aitzitik, bere gaitasun matematikoak gutxietsi zituen. Matematikari greziarrak Pandrosion bere etsaitzat zuela uste da, bera ere Alexandrian irakaslea baitzen, eta horregatik hura erasotzea erabaki zuen.

1. irudia: Alexandriako Pandrosionen inpresio artistikoa, El-Fayumgo erretratuetean inspiratuta. (Ilustrazioa: Closcope – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Paporen garaikidea zenez (c. 290–c. 350), Pandrosion 290. urte inguruan jaio eta 350. urte inguruan hil zela uste da; hortaz, Hipatiaren aurreko matematikaria da.

Baina, Pandrosion gizona edo emakumea zen?

Zergatik galdera hori? Bada, Paporen obren lehenengo itzulpenenetan, Pandrosion gizona da.

Zehazki, Friedrich Otto Hultsch historialariak 1878an Paporen Synagogeren (Bilduma) III liburua itzuli zuen grezieratik latinera; eta obra Pandrosion gizona izango balitz bezala itzuli zuen, Papok matematikariari buruz hitz egitean flexio femeninoak erabiltzen zituen arren. Hultschek erabaki zuen horrek akatsa behar zuela, eta Pandrosionekin kalifikatzaile maskulinoak erabili zituen; erabaki hori, gerora, mundu akademikora hedatu zen.

Ehun urte beranduago, matematiken historialari Paul Ver Eechek Pandrison gizontzat hartzen jarraitu zuen La collection mathématique: ouvres traduites pour la première fois du Grec en Francais avec une introducción et des notes artikuluan (1982).

Hala ere, matematiken historialari Alexander Raymond Jonesek 1988an ingelesera egindako itzulpenean argudiatu zuen Paporen liburuaren adiera femeninoa ez zela akatsa. Geroztik, akademiko desberdinek bat egin dute Jonesekin, eta Pandrosion emakumea zela argudiatu dute, hala nola Reviel Netzek Greek mathematicians: a group picture artikuluan (2002).

Teoria horren aldeko beste argudio bat da Pandrosion izena Pandroso izenaren txikigarria dela; edo, bestela esanda, Zekrope (Atenasko lehenengo erregea) eta Aglauroren alabaren izenaren txikigarria.

Kuboaren bikoizketa

Pandrosio matematika irakaslea izan omen zen Alexandrian K.o. IV. mendean.

Kuboa bikoizteko (kubo bat nola sortu aldez aurretik dagoen beste kubo baten bolumenaren bikoitzarekin) gutxi gorabeherako metodo bat aurkitu zuela uste da, edo, orokorrean, erro kubikoetara gerturatzeko metodo bat. Metodo geometriko errekurtsibo tridimentsional bat da. Papok ez du zehatz-mehatz adierazten jatorrizko metodoa Pandrosionena denik, baina Pandrosionen ikasleen ustezko akatsak zuzentzera bideratutako Synagogeko atalean gehitu zuen; eta, bertan, Papok baieztatzen du azalpen matematiko hori ez dela zuzena.

Kuboa bikoizteko problema aintzinako matematikaren hiru problema klasikoetako bat da (zirkuluaren koadraturarekin eta angeluaren trisekzioarekin batera), eta K.a. V. mendean sortu zen Grezia klasikoan. Pierre Wantzel matematikariak 1837an erakutsi zuen kuboaren bikoizketaren problema ezin dela ebatzi soilik erregela eta konpasa erabilita.

Synagogeren atal berean bazegoen beste metodo bat, hura ere zeharka Pandrosioni egotzia: batezbesteko geometrikoa sortzeko problemaren soluzio zehatza, Papok erabilitako metodoa erabilita baino modu sinpleagoan.

Asteroide bat Pandrosionen omenez

Pandrosionen ekarpena nabarmena izan al zen matematikak garatzeko? Ez da kontserbatu bere idazkirik, eta ondorengo idazle greziarrek ez dituzte aipatu. Hala ere, hori egile askorekin gertatzen da, baita Hipatiarekin ere. Eta, Paporen erasoak ikusita, baliteke ondorengo beste autore batzuek bere obra ez aipatzearen alde egin izana. Jakingo al dugu noizbait galdera horren erantzuna zein den? Ziurrenik ez.

Gutxienez, asteroide bat dago Pandrosionen omenez: (20996) Pandrosion; lehen (20996) 1986 PB izenez ezaguna zen, eta asteroide gerrikoaren objektu bat da. Eleanor Francis Helin astronomoak aurkitu zuen 1986ko abuztuaren 4an, Palomar behatokian. (20996) Pandrosion izena jarri zioten 2025eko otsailean, matematikari greziarraren omenez, balitekeelako ezagutzen dugun emakumezko matematikaririk zaharrena izatea…

Iturriak:

• Pandrosion et la duplication du cube, Micmaths,  Mickaël Launay-ren YouTube kanalean
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pandrosion of Alexandria, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pandrosion – man or woman?, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pappus criticises Pandrosion, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• McLaughlin, Gráinne (2004). The logistics of gender from classical philosophy, Fiona McHardy eta Eireann Marshall, Women’s Influence on Classical Civilization liburuan (Psychology Press, 2004), 7-25

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@martamachos.bsky.social) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ko ekainaren 11n: Pandrosion de Alejandría, ¿una matemática anterior a Hipatia?.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Alexandriako Pandrosion, emakumezko matematikari bat Hipatiaren aurretik? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ander Ortiz / Tecnalia

Neurketa-sentsoreak, sistema elektriko jasangarri eta digitaletarako trantsiziorako funtsezko pieza gisa

Zenbait ekipo analogikok osatzen dituzte sistema elektrikoak, hala nola transformadoreek eta etengailuek, kontsumitzaileei energia elektrikoa behar bezala hornitzeko funtsezkoak direnek. Ekipo horiek sendoak eta fidagarriak dira; tentsio eta korronte elektriko handiak jasateko gai dira, eta 20 urtetik gorako bizitza baliagarriak izaten dituzte.

Irudia: Neurketa-sentsoreak funtsezko osagai dira sistema elektriko jasangarri eta digitaletara egiten den trantsizioan. (Iturria: Shutterstock)

Dena den, ekipo horiek berez ez dira erraz moldatzen trantsizio ekologikoaren eskakizunetara. Izan ere, sistema elektriko jasangarriagoak garatzeko, haien efizientzia handitu behar da; ekipoak fabrikatzeko behar den baliabide-kantitatea murriztu behar dugu, eta haiek digitalizatzeko gai izan behar dugu.

Nolanahi ere, hasierako itxurazko bateraezintasun hori gorabehera, dagoeneko baditugu ekipo trinko eta efizienteak, bi munduren artean bitartekari gisa jarduten dutenak: linea elektriko baten barruan zirkulatzen ari diren elektroien mundu analogikoa eta kontrol-sistema sofistikatuen mundu digitala. Neurketa-sentsoreek, neurketa-transformadore konbentzionalak ordeztuta, aukera ematen dute sistema elektrikoak lehenago aipatutako eskakizun berrietara egokitzeko.

Unean-unean sistema elektrikoen egoeraren berri ematen

Jakina denez, gure zentzumenek ezin dute hauteman elektrizitatearen fenomeno fisikoa, eta horrek arazo bat dakar: ezin dugu zuzenean jakin korronte elektrikoa ote doan linea elektriko batetik, edo tentsiorik ote dagoen azpiestazio batean. Arazoa handiagoa da, gainera, kontuan hartuta sistema elektrikorako oinarrizko babes- eta ustiapen-lanak egiteko zehaztasunez jakin behar ditugula tentsioaren eta intentsitatearen balioak.

Horregatik, sistema elektrikoen garapena lotuta egon zen, hasiera-hasieratik, tentsioa eta intentsitatea neurtzeko transformadoreen garapenarekin. Ekipo horiek sare elektrikoetako puntu estrategikoetan instalatzen dira, eta sare horietako operadoreei aukera ematen diete unean-unean jakiteko benetan zer egoeratan dauden. Tentsioa altuegia da sistema elektrikoan lanak segurtasunez egiteko? Zirkuitulaburtzat jotzeko adinako muga gainditzen du neurtutako korronteak?

Neurketa-sentsoreek funtzio bera betetzen dute, baina ekipo efizienteagoak dira, eta beren aurrekari diren neurketa-transformadoreak baino errazago moldatzen dira jasangarritasun-joera berrietara. Horiek guztiek ezinbesteko zeregin bera betetzen dute: operadoreei aukera ematea sistema elektrikoen ezkutuko alderdian murgiltzeko eta linea elektrikoetako tentsio eta korronte handiak volt eta anpere gutxiko seinale bihurtzeko, neurketa- eta babes-ekipoek erregistratzeko modukoak izan daitezen.

«Neurketa-sentsore» terminoak teknologia alternatibo ugari biltzen ditu

Lehenago aipatu bezala, neurketa-transformadoreen funtzio bera dute neurketa-sentsoreek, baina desberdinak dira funtsezko alderdi batzuetan, eta alde horiek abantaila handiak ematen dizkiete, zenbait printzipio fisikotan eta teknologia alternatibotan oinarrituta funtzionatzen baitute.

Neurketa-transformadoreek oinarrizko printzipio elektromagnetikoetan oinarrituta funtzionatzen dute, eta nukleo magnetiko bat daukate. Neurketa-sentsoreek, berriz, beste bide batzuk bilatzen dituzte tentsio eta korronte primario handiak seinale sekundario erabilerraz eta seguru bihurtzeko.

Hala, tentsioa neurtzeko sentsoreek tentsio-zatitzailearen printzipioan oinarrituta funtzionatzen dute, eta horrek ez du eskatzen burdina, kobrea edo antzeko materialak kantitate handietan erabiltzea harilkatuak eta nukleo magnetikoa fabrikatzeko. Era berean, intentsitatea neurtzeko sentsoreek teknologia sorta handi batean oinarrituta funtzionatzen dute, hala nola Rogowski bobinan eta zuntz optikoan.

Neurketa-sentsoren abantailak

Lehen sistema elektrikoak sortu zirenetik, neurketa-transformadore konbentzionalak teknologia eskuragarri bakarra izan dira tentsioa eta korrontea neurtzeko. Baina hegemonia hori amaitu egin zen merkatuan lehen neurketa-sentsoreak agertu zirenean.

Neurketa-transformadore konbentzionalek ez zeuzkaten gero eta beharrezkoagoak ziren zenbait funtzionalitate, eta horregatik sortu behar izan ziren lehen neurketa-sentsoreak. Gero, abantaila ugari dituztelako hedatu dira oso azkar sentsoreak:

• Ekoizpen jasangarria: Ez da material ugari eta garestirik behar sentsoreak fabrikatzeko. Ez dute burdinazko nukleo magnetiko astunik, ez eta kobrezko harilkaturik ere. Material horiek, forma puruan erraz berrerabil badaitezke ere, birziklatze-prozesua zailtzen dute, erretxina isolatzailearekin nahasita baitaude.
• Ekipo trinkoagoak: Nukleo magnetikoen ordez osagai erresistiboak edo kapazitiboak (tentsio-sentsoreetan) eta aire-nukleoak (intentsitate-sentsoreetan) erabiltzen direnez, sentsoreak ekipo oso trinko bihurtu dira, eta beste ekipo elektriko batzuetan integra edo ezkuta daitezke, hala nola potentzia-transformadoreen terminaletan eta kableetan. Horrela, azpiestazioek hartzen duten azalera murriztu daiteke.
• Efizientzia handiagoa: «Potentzia txikiko neurketa-transformadore» izen teknikoa ere erabiltzen da neurketa-sentsoreak aipatzeko. «Potentzia txiki» terminoarekin adierazten da kontsumo txikia behar dutela funtzionatzeko, ohiko neurketa-transformadoreen aldean. Hala, eragiketaren ondoriozko energia-galerak murrizten dira, eta sistema elektriko eraginkorragoa lortzen da.
• Digitalizazioa: Transformadore konbentzionalek tentsio prozesagarri bihurtu behar diren korronteak ematen dituzte, edo kontrol-sistema modernoetarako handiegiak diren tentsioak. Sentsoreek, berriz, zenbait milivolteko irteera-seinaleak ematen dituzte, eta, ondorioz, seinale horiek zuzenean erabil daitezke kontrol-sistema digitalak elikatzeko. Hala, sistema elektrikoen digitalizazioa bizkortzen da, ez direlako ezinbesteko irteera-seinaleak egokitu behar dituzten bitarteko ekipoak.
• Moldakortasuna: Nukleo magnetikoen desabantaila nagusia asetasun magnetikoa da. Horren ondorioz, mugatuta dago neurketa-transformadore konbentzionalen funtzionamendu-tartea; muga horietatik kanpo, nukleo asea ez da gai seinale sekundario fidagarria emateko. Neurketa-sentsoreek ez dute nukleo magnetikorik, eta, horregatik, funtzionamendu-tarte zabal batean mantentzen dute linealtasuna; horri esker, operadoreek sentsore-modelo bera erabil dezakete tentsio- edo korronte-ezaugarri desberdinak dituzten lineetan.
• Erantzun ona dute harmonikoen aurrean: Energia berriztagarrien integrazioak eta potentzia-faktorea zuzentzeko edo energia biltegiratzeko sistemek dakarten ondorio bat da sistema elektrikoetan potentzia-elektronika ugari sartzea. Elektronika horrek orain arte ez bezalako funtzionalitateak eta kontrola ematen ditu, baina, era berean, harmoniko edo perturbazio ugari ere eragin ditzake sare elektrikoetan, eta, horien ondorioz, kalitatea murrizten da eta efizientzia-arazoak sortzen dira. Horregatik, ezinbesteko bihurtu da harmonikoak doitasunez neurtzea. Baina neurketa-transformadore konbentzionalek arazoak dituzte zeregin hori betetzeko. Neurketa-sentsoreek, ordea, doitasun handiz neurtzen dituzte.
• Segurtasun handiagoa: Ez dute transformadore konbentzionalek duten zenbait segurtasun-arazo (hala nola ferrorresonantzia eta eztanda bortitzak eragin ditzaketen berotze desegokiak); horregatik, inguruko pertsonen edo ekipoen gaineko arriskua murrizten da neurketa-sentsoreekin.

Neurketa-transformadore konbentzionalak guztiz baztertuko dira?

Neurketa-sentsoreak duela gutxi hasi direnez modu masiboan erabiltzen, eta ohiko neurketa-transformadoreek bizitza baliagarri luzea dutenez, teknologia konbentzionalak nagusi dira oraindik sistema elektrikoen tentsioa eta intentsitatea neurtzeko ekipoen parkean.

Hala ere, neurketa-sentsoreek hazkunde esponentziala izan dute, eta joera horri eustea aurreikusten da, bat baitator NBEren garapen jasangarrirako helburuekin eta Europar Batasunaren jasangarritasun-zuzentarauekin.

Dena den, teknologia gazte (baina ez emergente) guztiekin bezala, neurketa-sentsoreekin fintze-maila handiagoa behar da, eta oraindik ez da lortu: intentsitate handiko eremu magnetikoek neurketa-sentsoreen doitasunari eragin diezaiokete haietatik gertu egonez gero, baita giro-tenperaturaren aldaketa handiek ere. Transformadore konbentzionalei, ordea, ez diete eragiten fenomeno horiek.

Gainera, ikusi behar da ea hamarkadetako bizitza erabilgarria izan dezaketen neurketa-sentsore berriek, neurketa-transformadore konbentzional sendoek bezala.

Azken batean, teknologiak oraindik heldutasun handiagoa behar badu ere, saihestu ezineko abantailak dituzte neurketa-sentsoreek, eta, halabeharrez, azkenean ia guztiz eraldatuko dituzte sistema elektrikoen tentsioa eta intentsitatea neurtzeko teknologiak.

Nolanahi ere, oraindik ez da lortu neurketa-transformadore konbentzionalen sendotasuna gainditzea. Orduan, galdera hauek sortzen dira: Erabatekoa izango da belaunaldi-erreleboa ala jatorrizko transformadore fidagarriak erabiliko dira aurrerantzean ere eginkizun espezifikoetan? Neurri berean egingo lukete neurketa-sentsoreen alde sistema elektriko bateko operadore batek eta zentral nuklear baten eragile batek?

TECNALIAko Goi Tentsioko Laborategia

Teknologia berri bat arrakastaz ezarri ahal izateko eta kalitate-bermeak eskaini ahal izateko, funtsezkoa da berariazko araudia edukitzea. Neurketa-sentsoreen kasuan, IEC 61869 arau-familiak mota horretako ekipoak hartzen ditu barne, eta guztiz garatuta dago.

TECNALIAren Ekipamendu elektrikoen saiakuntzetako laborategia ISO/IEC 17025:2017 arauaren arabera ziurtatuta dago neurketa-sentsoreei tipo-saiakuntzak egiteko IEC 61869ren 6., 10. eta 11. zatietako betekizunei jarraituz. Horretaz gain, saiakuntza berezietarako gaitasunak garatu ditugu, hala nola harmonikoen aurreko doitasunarena eta hondar-tentsioa eta -korrontea neurtzekoak.

Horrela, TECNALIAk, Goi Tentsioko Laborategiaren bidez, neurketa-sentsoreen fabrikatzaileei beren ekipoen arauzko ebaluazioa egiteko baliabideak ematen dizkie, baita neurketa-sentsoreen eta -transformadoreen saiakuntzaren arloko esperientzia zabala ere.

Egileaz:

Ander Ortiz Quintanilla industria ingeniaria da, EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolan ingeniaritza elektrikoan espezializatua. Bere lan-esperientzia ingeniaritza elektrikoarekin lotuta dago: merkatu elektrikoaren itxieren jarraipena eta ibilgailu elektrikoak kargatzeko instalazioen garapena. Duela hiru urtetik, TECNALIAko Goi Tentsioko Laborategiko arduraduna da.

Zentroari buruz:

TECNALIA Espainiako ikerketa aplikatuko eta garapen teknologikoko zentro handiena da, Basque Research and Technology Alliance-ko (BRTA) kide. 1.500 lagunetik gorako taldeari esker, enpresen lehiakortasuna, bizi-kalitatea eta hazkunde jasangarria bultzatzen ditu. Bere jarduera-eremu nagusiak dira: fabrikazio adimenduna, eraldaketa digitala, energia-trantsizioa, mugikortasun jasangarria, osasuna eta elikadura, hiri-ekosistema eta ekonomia zirkularra.

Basque Research & Technology Alliance (BRTA) 17 zentro teknologiko eta ikerketa kooperatiboko zentroen aliantza bat da. Partzuergo honek Euskadiren etorkizuneko erronka sozioekonomiko globalei aurrea hartzen die, ikerketa eta garapen teknologikoaren bidez erantzuna emanez eta nazioartean proiektatuz. BRTAko zentroek ezagutza sortzen eta ezagutza hori euskal gizarteari eta industriari transferitzen laguntzen dute, berritzaileagoak eta lehiakorragoak izan daitezen. 

BRTA aliantzak Eusko Jaurlaritzaren, SPRIren eta Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Foru Aldundien babesa du, eta, gaurtik aurrera, BRTA osatzen duten zentroen artikuluak publikatuko dira Zientzia Kaieran euren ikerlanen berri emateko.

The post Sentsoreak, sistema elektrikoen barruan nabigatzeko funtsezko piezak appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Askotan, esperientzia erabat aldatzen da bizitakoa digitaletik fisikora pasatzean, eta hori bereziki nabarmena da artearen munduan. Orain arte, egoera txarrean dauden artelanen bertsio digitalak baino ez ziren sortzen. Baina orain, Nature aldizkarian argitaratutako artikulu batean, ikertzaileek zaharberritze fisiko mota berri bat garatu dute: artelanetan jarri eta kendu daitekeen sistema polimeriko bat. Horrela, etorkizunean, jendeak artelan horiek zuzenean bizitzeko aukera izango duelakoan dira.

Gaur egun artelan asko jendaurretik ezkutatuta daude egoera txarrean daudelako. Azken urteetan, zaharberritutako jatorrizko artelanen irudikapen birtualak sortzeko bidea ireki du teknologiaren eta zaharberritze digitalerako tresnen garapenak. Tresna horiek ikusmen artifizialeko, irudien ezagutzako eta koloreen korrespondentziako teknikak aplikatzen dituzte, pintura baten bertsio “digital zaharberritua” eratzeko. Hala ere, orain arte, ia ezinezkoa izan da zuzenketa digital hauek bertsio fisikora eramatea jendaurrekoen esperientzia mugatuz. Orain, Alex Kachkinek, Amerikako Estatu Batuetan (AEB) dagoen Massachusettseko Institutu Teknologikoko (MIT) ikertzaileak, metodo berria aurkeztu du olio-pinturen zaharberritze digitala zuzenean fisikoki aplikatzeko.

1. irudia: pintura zaharberritzeko prozesuko etapak. (Iturria: Alex Kachkine)

XVIII. mendean zehar lehen benetako museo publikoak sortu ziren ilustrazioaren pentsamenduak eta politika iraultzaileak bultzatuta. Geroztik, egoera txarrean dauden artelan ugari pilatu dituzte bereziki Europako eta AEBko arte museo publikoek, eta azken hamarkadetan azkartzen ari da arte instituzionalaren metatze-erritmoa. Artelan guztien artean, olio-pinturak dira erakutsi aurretik konponketa- eta kontserbazio-tratamendu luzeenak behar izaten dituztenak; izan ere, pinturen tratamenduek kalteen analisia, egonkortzea, garbitzea eta galdu diren zatiak betetzea eskatzen dute.

Hutsune mikrometrikoak

Egungo zaharberritze-prozesuetan, denbora eta aurrekontu handienak erabiltzen dira milaka hutsune mikrometriko eskuz birmargotzeko. Konplexutasun hori giza ikusmenaren trebeziatik dator eta, askotan, hilabeteko edo urteko lanak behar izaten dira; izan ere zenbait metro izan ditzakeen olio-pintura batean 100 µm-ko urradura ugari aurki daitezke. Eskala hori Eiffel Dorrearen gainazalean jarritako kreditu-txartel baten antzekoa da.

Beraz, koloreak eskuz berdintzea eta konposizioa berreraikitzea oso zaila izan daiteke eta, horregatik, konpentsazio-teknikak erabiltzen dira oro har, non artelan batean bizirik dirauten eremuei kohesio bisuala ematea bilatzen den. Hala ere, egoera zaildu dezakete aurki daitezkeen kalte motek. Galera handiak erraz konpontzen dira betegarriaren bidez, baina argiak, beroak, higadurak edo manipulazioak eragindako dekolorazioak konpontzeak konplexutasun handiagoa dauka. Teknologia digitalak eta, bereziki, ikasketa sakonak zaharberritzearen emaitza ikusteko aukera ematen duten arren, ez dute hori lortzeko biderik eskaintzen.

Ildo horretatik, MITeko ingeniaritza mekanikoko graduondoko ikaslea den Alex Kachkinek metodo berri bat aurkeztu du, non zaharberritze digitala zuzenean aplikatzen den olio-pintura baten gainean. Ikertzailearen hitzetan, “Kaltetutako artelan asko daude gordeta, eta agian ez dira inoiz ikusiko. Espero dut metodo berri honekin artelan gehiago ikusi ahal izatea”.

2. irudia: jarri eta kendu al den zaharberritze estalki polimerikoa. (Argazkia: Alex Kachkine. Iturria: Nature aldizkaria)Artelanak zaharberritzeko hautatua

Ikertzaileak betidanik izan du gustuko artea. Txikitatik zaletasun gisa zaharberritzen ditu margolanak, eskuz margotzeko teknika tradizionalak erabiliz: “dibertigarria da”, dio Kachkinek. MITen doktoretza hastear zela AEBko ekialdeko kosta goitik behera egin zuen bertako arte-galeria guztiak ikustatzeko asmoz. Galerietan ibiltzean, konturatu zen haiek hormetan ikusgai duten artea barneko biltegietan dituzten obren zati txiki bat baino ez dela. MITera iritsi zenean, ikertzaileak pentsatu zuen teknologia digitalek, algoritmoek eta adimen artifizialak pinturak birtualki zaharberritzeko eskaintzen duten aukera fisikoki gauzatu ahal izango balitz, galeriek gordeta dituzten olio-pintura asko ikusgai jarri ahal izango liratekeela.

Horrela, XV. mendeko olio-pintura bat erabili zuen zaharberritze-metodo fisiko berria garatzen hasteko. Tresna berria garatzeko, ezinbestekoa da “kalteen egoera ikustea”, dio ikertzaileak. Erabili zuen olio-pinturak ia 600 urte zituen eta, Kachkineken hitzetan, “mendeetan zehar artelanak zaharberritze prozesu asko jasan zituen eta metodologia berria aplikatzeko, beharrezkoa zen artelana biluzik ikustea”.

Behin jatorrizko kaltetutako bertsioa zuela, adimen artifiziala erabili zuen olio-pinturaren kalte gabeko jatorrizko bertsio birtuala sortzeko. Jatorrizko bertsio digitala eta kaltetutako bertsio fisikoa eskuan zituela, ikertzaileak software bat garatu zuen kaltetutako olio-pinturan konpondu beharreko guneen mapa bat sortzeko, eta aldi berean, digitalki zaharberritutako bertsioarekin bat datozen kolore zehatzak zeintzuk ziren argitzeko.

Jarri eta kendu ahal  den zaharberritzea

Berak garatutako software hori erabili zuen Kachkinek geruza bikoitza duen estalki polimeriko bat sortzeko: lehenengo geruza koloretan inprimatzen da; bigarrena, berriz, eredu berarekin inprimatzen da, baina zuriz: “Koloreak erabat erreproduzitzeko, tinta zuria eta kolorezkoak behar dira”, azaltzen du ikertzaileak. “Bi geruza horiek zertxobait bereizten badira, oso erraz antzematen da. Horregatik, tresna konputazional berri batzuk garatu behar izan nituen, gizakiok koloreak ikustean dugun pertzepzioan oinarrituta”.

Kachkinek fidagarritasun handia duten tinta-injekzioko inprimagailu komertzialak erabili zituen maskararen bi geruzak inprimatzeko. Gainera, inprimatutako estaldura meheak kontserbazio-soluzioekin erraz disolbatzen diren materialez eginak daude, eta horrela, errebelatu egin daiteke kaltetutako jatorrizko obra. Tresna berri honek asko azkartu dezake olio-pinturen zaharberritze prozesua. “Orain dela urte batzuk, Italiako olio-pintura barroko hau eskuz zaharberritzen aritu nintzen, eta bederatzi hilabeteko lana izan zen”, dio ikertzaileak. Baina aurrerapen honek dilema etikoak ere dakartza, izan ere: “asko hausnartu beharko da ikusi ahal izateko prozesu horren etapa bakoitza nola aplika daitekeen kontserbazio-printzipioekin koherentea den moduan”, ondorioztatzen du Kachkinek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kachkine, Alex (2025). Physical restoration of a painting with a digitally constructed mask. Nature, 642, 343–350. DOI: 10.1038/s41586-025-09045-4.

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Adimen artifiziala: artearen zaharberritze birtualetik fisikora appeared first on Zientzia Kaiera.

Xabier Sarasola, Ander Corral, Igor Leturia eta Iñigo Morcillo

Text-to-speech (TTS) sistemak testua hizketa bihurtzen duten sistemak dira eta haien presentzia asko handitu da gure egunerokoan azken urteetan. Erabilera ugariena ahots-interfazea duten laguntzaile birtualetan aurki dezakegu. Nahiz eta gure egunerokoan laguntzaile birtualek gauza asko erraztu dizkiguten, komertzialki zabaldu diren laguntzaile gehienak emakume ahotsa dute eta honek hainbat ondorio kaltegarri ekarri ditu.

UNESCOk 2019an argitaratutako txosten batean laguntzaile birtualetan dagoen sexismoa nabarmendu zen eta laguntzaile birtual feminizatuak erabiltzearen ondorio kaltegarri ugari aipatzen ziren. Ondorioen artean agertzen ziren emakumeak lagunkoi eta otzanak diren mezuen zabalkundea edo hitzezko sexu-jazarpenei era apologetikoan erantzutearen normalizazioa. Txosten berak genero-anbiguotasuna duten laguntzaile birtualak sortzea gomendatu zuen, hau da, gizonezko edo emakumezko batena den garbi detekta ezin daitekeen ahots bat. Txosten hau abiapuntutzat hartuta, lan honen helburua genero-anbiguotasuna duen euskarazko ahots bat sortzea izan da. Emaitzek frogatu dute aurkeztutako metodoak genero-anbiguoko ahotsak lortzeko baliozkoak direla, kalitate onargarriak, baina hobetu daitezkeenak, lortuz.

irudia: laguntzaile birtual feminizatuak emakumeak lagunkoi eta otzanak diren mezuen zabalkunde dira. (Argazkia: John Tekeridis – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Genero-anbiguoko ahotsa sortzeko gure proposamenak hizlari-bektoreen manipulazioaren bidezko ahots transformazioa erabiltzen du. Hizketaren sintesiaren eremuan hizlari-bektoreak hizlari anitzeko TTS sistemekin erlazionaturik daude. TTS sare neuronal bat hainbat hizlarirekin aldi berean entrenatuz gero, sare neuronal berak ahalmena du testu bera hizlari ezberdinen ahotsera bihurtzeko. Transformazio honetan hizlari-bektorea da erabakitzen duena zein ahots aterako den, eta horregatik kontsideratzen da hiztunen ezaugarrien espazio latente baten adierazgarri dela. Hizlari originalen bektoreak manipulatu eta entrenatutako TTS sisteman sartzen baditugu ahots berriak sor ditzakegu. Lan honen ideia nagusia da bektore-espazio honetan gizon eta emakumeen ezaugarriak dituzten eremuak lokalizatzea, ondoren espazio horien erdibideko bektoreekin ahots anbiguoak sortzeko. Horretarako bi metodo desberdin proposatzen ditugu: bektoreen arteko distantzia euklidearrak edo distantzia angeluarrak erabiltzen dituztenak.

Distantzia euklidearrak erabiltzeko TTS sare neuronal hizlari-anitz bat entrenatu dugu hizlari-bektoreei tratamendu berezirik eman gabe. Distantzia angeluarrak erabiltzeko, ordea, entrenamendu fasean modulu normalizazioa aplikatzen zaie hizlari bektoreei denak hiperesfera batean kokatzeko. Hiperesfera batean dauden bektore guztien arteko diferentzia angelu bezala espresa daiteke. Erabili dugun TTS sistema Tacotron 2 izan da, Google-ek 2018an publikatu zuen sistema. Sistemak fonemetatik abiatuta audioaren mel-espektrograma sortzen du, ondoren beste sare neuronal bat erabiliz audio bihurtu daitekeena. Entrenatutako hizlari-bektoreak erabiliz, bi teknika erabili ditugu ahots anbiguoak lortzeko. Lehenengoan entrenamenduko gizonen eta emakumeen batezbesteko hizlari-bektorea kalkulatu dugu eta bi batezbestekoen erdibideko bektorea erabili dugu. Bigarrenean, entrenamenduko hizlari baten bektorea bi generoen batezbestekoen erdibidean dagoen eremura desplazatu dugu. Esperimentuetan mel-espektrograma audio seinale bihurtzeko Waveglow vocoderra erabili dugu.

Emaitzek erakutsi dute guk proposatutako metodoek genero-anbiguotasuna eta kalitate onargarria lortzen dutela. Metodo desberdinak konparatuz ikusi da entrenamenduko hizlarien hizlari-bektorea desplazatuz batezbesteko ahotsek baino kalitate eta anbiguotasun handiagoa lortzen dela, hauen artean distantzia angularrarekin emaitza onenak lortuz. Baina horretarako erreferentzia hizlariaren hizketa tonua beste generora hurbildu behar da. Hau da, tonu altuko gizona edo tonu baxuko emakume ahotsak erabili behar dira transformaziorako.

Ikerketa honek urrats garrantzitsua ematen du euskarazko laguntzaile birtual eta bozgorailu adimendun inklusiboagoak sortzeko, eta genero-anbiguoko ahotsak erabiltzeko aukera irekitzen du, genero-alborapenak gutxituz teknologia digitalen erabileran.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Genero aldetik anbiguoa den hizketaren sintesia euskaraz hizlari-bektore manipulazioaren bide.
• Laburpena: Genero aldetik anbiguoa den ahotsa duten text-to-speech (TTS) sistemek gero eta interes handiagoa pizten dute; besteak beste, laguntzaile birtualetan eta bozgorailu adimendunetan genero-alborapenak eta estereotipoak saihesteko duten ahalmenagatik. Artikulu honetan, ahots-bihurketarako teknika berriak aplikatu dizkiegu ahots-bektoreei, sare neuronaletan oinarrituta dauden eta genero aldetik anbiguoak diren euskarazko TTS sistemak lortzeko. Hizlari-bektoreak hiztun anitzeko Tacotron 2-a entrenatuz lortu ditugu. Hizlari-bektoreen normalizazioa eta eskala-parametro bat erabiltzen duten eta erabiltzen ez duten sistemak konparatu ditugu, baita genero bakoitzeko batez besteko hizlari bektore eta ahots errealen hizlari bektoreen erabilera sistema horietan. Emaitzek frogatzen dute aurkeztutako metodoak baliozkoak direla genero aldetik anbiguoak diren ahotsak lortzeko eta kalitate onargarria dutela baina hobetu daitezkeela.
• Egileak: Xabier Sarasola, Ander Corral, Igor Leturia eta Iñigo Morcillo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 113-124
• DOI: 10.1387/ekaia.26334

Egileez:

Xabier Sarasola, Ander Corral, Igor Leturia eta Iñigo Morcillo Orai NLP Teknologiak ikerketa-zentroko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Genero aldetik anbiguoa den hizketaren sintesia euskaraz hizlari-bektore manipulazioaren bidez appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana María Zubiaga Elordieta (Forua, Bizkaia, 1959) Euskal Herriko Unibertsitateko Genetika Saileko katedraduna da. Tufts eta Harvard Unibertsitateetan aritu zen ikertzaile gisa, eta minbiziaren garapenean inplikatuta dauden geneen erregulazioaren azterketan espezializatu zen. Argitalpen esanguratsuak egin dituen ikertalde finkatu bateko buru da (Minbiziaren Biologia Molekularra. MOLBIOL-Cáncer), eta nazioko eta nazioarteko ikertaldeekin lankidetza aktiboan aritzen da. Jakiundeko lehendakari (Euskal Herriko Zientzia, Arte eta Letren Akademia) izendatu dute 2024-2028 aldirako.

Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa arloa Biologiaren eta Minbiziaren Genetikaren artean dago. Xede du, nagusiki, gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismoak aztertzea; izan ere, mekanismo horiek deserregulatzeak lotura estua dauka hainbat patologiarekin, hala nola minbiziarekin, hanturazko nahasmenduekin eta zahartze goiztiarrarekin.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Arlo horretan aritzen naiz gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismoak ulertzeak, biologiaren gainean dugun oinarrizko ezagutza areagotzeaz gain, inpaktu zuzena duelako gizakion osasunean. Gene-adierazpena deserregulatzeak lehen aipatutako gaixotasunei nola eragiten dien aurkitzean, askotariko aukerak zabaltzen dira estrategia terapeutiko berritzaileak garatzeko, bizi-kalitatea hobetu eta arazo mediko konplexuei konponbide zehatzak emango dizkietenak.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Ezin izango nuke pertsona bakar bat aipatu; izan ere, nire ibilbidean zehar gizon eta emakume asko izan ditut erreferentzia gisa, nire garapen pertsonal eta profesionalean aztarna esanguratsua utzi dutenak. Unibertsitateko irakasleak, doktorego eta doktoratu osteko prestakuntzako mentoreak, lan arloko kideak… Guzti-guztiek, bakoitzak bere neurrian, lagundu didate nire garapen pertsonal eta akademikoan.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Nire arloan, gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismo zehatzak sakonago argitu nahi nituzke, bereziki gaixotasunak –esaterako, minbizia– sortzen eta zabaltzen laguntzen dutenak. Nire helburua da faktore gako eta ibilbide molekular berriak identifikatzea, itu terapeutiko berritzaileak izan daitezen. Bestetik, asko motibatzen nau prozesu horietan modu zehatz eta pertsonalizatuagoan esku hartzeko aukera ematen duten tresnak garatzeak; izan ere, horrek bide eman diezaioke pazienteen bizi kalitatea hobetuko duten tratamendu eraginkorragoak eta ez hain inbaditzaileak sortzeari.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketaren munduan hasi nahi dutenei gomendatzen diet, batez ere, honako ezaugarri hauek lantzeko: jakin-mina, pertseberentzia eta erronketara egokitzeko gaitasuna. Ikerketa oso bide zirraragarria da, baina erronkaz betea, eta ezagutzarekiko pasioa eta pazientzia behar dira beti agertzen diren ezustekoei aurre egiteko. Gomendatuko nieke, halaber, mentore onez inguratzeko eta haiengandik nahiz gainerako kideengandik ikasteko, eta talde lana baloratzeko. Animatuko nituzke beti buruan izatera beren lanak zer-nolako eragina izan dezakeen gizartean, ikuspegi horrek asko motibatzen baitu. Eta, amaitzeko, ez dezatela inoiz galdu beren buruak harritzeko gaitasuna, ez eta ikasten jarraitzeko gogoberotasuna ere.

Ikertzen dut atalaren xedea da zientziaren adar desberdinetan ikertzera daramaten motibazioen berri ematea, jardunean ari diren emakume zientzialariek emandako erantzun laburren bidez.

The post Ana Zubiaga Elordieta: “Gene-adierazpena erregulatzen duten mekanismo zehatzak argitu nahi nituzke” appeared first on Zientzia Kaiera.

Historikoki, eboluzioa eskailera baten moduan azaldu izan da: izaki sinpleetatik hasi eta, mailaz maila, gizakiongan amaitzen den bide gisa. Baina ikuspegi honek arazo bat du: pentsaraztea gu garela “eboluzioaren helburua” edo “izakirik eboluzionatuena”.

Zuhaitzaren metafora erabiliz, ordea, argiago ikus daiteke bizitzaren aniztasuna: hosto bakoitza espezie bat da, adaxka bati lotuta eta denak daude biziaren enborrera lotuta. Hosto guztiak biziaren hasieratik honaino iritsi dira, bakoitza bere ingurura egokituta. Hori da “Gure Arbasoak”: gure hostotik izaki bizidun guztien zuhaitzera bidaia.

“Gure Arbasoak” bideo sorta Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak egindako Ikusgela proiekturako hezkuntzarako ikus-entzunezko materiala da, EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren laguntzarekin.

The post Eskaileratik zuhaitzera appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea

Aurten ere, hamar urteren ostean, erantzun asko izan ditugu eta gehienak zuzenak. Eskerrik asko parte hartu duzuen guztioi. Eta eskerrik asko ere zuen artean animatzen eta elkarri laguntzen ibili izanagatik.

1. ariketa:

Ane eta beste bederatzi lagun mahai baten bueltan jarrita daude. Bakoitzak zenbaki bat pentsatu du eta alboko lagun biei isilean esan die. Ondoren, bakoitzak boz goraz esan du bere alboko bien zenbakien batezbestekoa. Ane hasi da eta 10 esan du. Haren ezkerrekoak 9 esan du eta, ezkerrerantz jarraituz, hurrengoak 8, gero 7, eta horrela, beti bat gutxiago, Aneren eskuineko lagunak 1 esan duen arte. Zein da Anek pentsatu duen zenbakia?

Irudian agertzen dira A(ne) eta haren lagunak, bakoitzak boz goraz esan duen zenbakiarekin. Zenbaki horren bikoitza da alboko biek pentsatu duten zenbakien batura. Horrela,

A + C = 18,   E + G = 10   eta   I + A = 2,

eta denak batuta, 2A + C + E + G + I = 30. Era berean,

C + E = 14   eta   G + I = 6, hau da,  C + E + G + I = 20.

Aurrekotik kenduta,  2A = 10, eta  A = 5  lortzen da, Anek pentsatu duen zenbakia.

Nahi izanez gero, besteen zenbakiak ere eman daitezke. Goiko ekuazioetatik hauek ateratzen dira: C = 13,  E = 1,  G = 9  eta  I = -3. Beste bostak lortzeko era berean joka dezakegu. Balio hauek ateratzen dira: B = 14,  D = 2,   F = 10,  H = -2  eta J = 6.

2. ariketa:

Irudiko laukizuzenaren alde luzeak 25 cm du eta karratuaren aldeak, 20 cm. Zein da laukizuzenaren alde txikiaren luzera?

A erpineko hiru angeluri begiratuko diegu. Horietatik bi, ang(BAE) eta ang(DAG), berdinak dira, biei ang(EAD) gehituta angelu zuzena lortzen delako. Horren ondorioz,  ABE eta ADG triangeluak antzekoak dira (angelu berdinak dituzte) eta aldeak proportzionalak izango dira:

AG/AD = AB/AE  edo  20/25 = AB/20.

Hortik, AB = 16 cm lortzen dugu.

3. ariketa:

Segida baten lehen hiru gaiak 1, 2 eta 3 Hortik aurrera, gai bat lortzeko haren aurretik dauden hirurak hartzen dira kontuan, horietako lehen bien baturari hirugarrena kenduta. Adibidez, laugarrena 1 + 2 – 3 = 0 izango da; bosgarrena, 2 + 3 – 0 = 5, eta abar. Formalki n. lekuko gaia anbada, an =  an-3 + an-2 – an-1 . Horrela, segidaren hasiera 1, 2, 3, 0, 5, -2, 7… da. Zein izango dira 2024. eta 2025. postuetan agertzen diren gaiak?

Har ditzagun segidan  jarraian datozen lau gai, edozein tokitan kokatuta: A, B, C eta D izendatuko ditugu. Enuntziatuak dio  D = A + B – C dela edo, bestela idatzita, C – A = B – D. Hau da, lehenengotik hirugarrenera pasatzeko eta bigarrenetik laugarrenera pasatzeko kopuru bera gehitzen da, baina zeinua aldatuta. Hori segidaren edozein tokitan. (Bide batez, esan dezagun  segidaren gaiak binaka hartuta bien batura konstante mantentzen dela, A + B = C + D delako.)

Segidaren lehen gaitik (1) hirugarrenera (3) 2 gehitu dugunez, bigarrenetik laugarrenera -2 gehituko dugu, eta orduan, hirugarrenetik bosgarrenera ere 2 gehituko dugu, eta laugarrenetik seigarrenera -2, eta abar. Bestela esanda, posizio bakoiti batetik hurrengo bakoitira 2 gehituko dugu, eta posizio bikoiti batetik hurrengo bikoitira, -2. Hortaz, segidaren posizio bakoitietan dauden gaiak 1, 3, 5, 7, 9, 11… izango dira (posizioaren balio bera) eta posizio bikoitietan, 2, 0, -2, -4, -6, -8… (posizioaren balioari 4 kendu eta zeinua aldatu).

Ondorioz, 2025. gaia 2025 izango da eta 2024. gaia, -2020.

4. ariketa:

ABC triangeluan C erpinetik irteten den altueraren oina D da. Baldin AD = 2 cm, DB = 3 cm eta BC – CA = 0.5 cm badira, zenbat da triangeluaren perimetroa?

 

Ezkerreko eta eskuineko triangelu zuzenetan Pitagorasen teorema erabiliz,

AC2 = 22 + CD2       eta     BC2  = 32  + CD2 .

Kendura eginez,   BC2  – AC2  = 5. Hortik,

(BC + AC) (BC – AC) = 5,

eta BC – AC = 0.5 denez,  BC + AC = 10  lortzen dugu. Perimetroa  BC + AC + BA = 15 cm da.

5. ariketa:

Irudiko gelaxka zuriak pintatzeko hiru kolore ditugu: gorria, berdea eta urdina. Elkarren alboan dauden gelaxka bi, hau da, alde komun bat dutenak, kolore desberdinez pintatu behar dira. Zenbat modu ditugu lana egiteko?

Goian ezkerrean dauden hiru gelaxkak kolore desberdinak dituzte, beheko irudian A, B eta C izendatu ditugunak. Behin hiru horiek finkatuta, beste guztiak derrigortuta daude, salbu eskuineko biak, D eta E izendatu ditugunak. Hor hiru aukera ditugu: D = A eta E = B; D = A eta E = C; D = C eta E = B.

Hasierako hirurak pintatzeko sei modu daude, emandako koloreak permutatuz. Horietako bakoitzak hiru amaiera posible dituenez, 6 x 3 = 18 modu daude lana egiteko.

6. ariketa:

Urte arrunt batean, hau da, bisurtea ez den batean, bost igandeko bost hilabete egon dira. Asteko zer egun izan da Urteberri eguna? Gauza bera bisurte batean gertatu bada, zer egun izan da Urteberri eguna?

Urteberri eguna asteko egun bakoitzarekin probatuz, zenbat hilabetetan ageri diren bost igande ikustea izan daiteke ariketa egiteko modu bat. Ebazpide hori irakurleari utziko diogu eta hemen beste bat erakutsiko dugu.

Hilabete batek gutxienez lau igande eta gehienez bost ditu. Bost igandeko bost hilabete egon direnez, urte horrek  5 x 5 + 7 x 4 = 53 igande izan ditu. Urte arrunt batek 52 aste oso eta egun bat gehiago ditu (365 = 52 x 7 + 1), beraz, egun hori igandea izan da. Urteberri eguna kenduta 52 aste oso geratzen direnez, Urteberri eguna igandea izan da (baita Gabon zahar/Urtezahar eguna ere).

Bisurteak 52 aste oso eta egun bi dituenez, horietako bat igande izatea behar dugu, urtarrileko lehen bi egunetako bat, alegia. Orduan, Urteberri eguna larunbata edo igandea izan behar da.

Urtero daude bost igandeko lau hilabete gutxienez. Bosgarren bat egoteko, aipaturiko baldintza bete behar da.

Arrazoibideak asteko edozein egunetarako balio du, jakina. Aurten (2025) Urteberri eguna asteazkena izan denez, bost asteazkeneko bost hilabete ditugu. Bost igandeko bost hilabete izan zituen azken urtea 2023 izan zen eta hurrengoa 2028 izango da.

Egileaz:

Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedradun erretiratua da EHUn.

The post Dozena erdi ariketa 2025eko udarako: erantzunak appeared first on Zientzia Kaiera.