Zientzia Kaiera

Mikel Roscales, Itziar Alkorta, Lide Arana

Munduko Osasun Erakundeak argitaratu duenez, antibiotikoen aurkako erresistentzien gorakada osasun publikoa larriki mehatxatzen duen arazoa da, medikuntza modernoaren lorpenak zalantzan jartzen dituena. Izan ere, antibiotikoen aurkako erresistentzia duten bakterioek gaur egun infekzioak tratatzeko ditugun terapien eraginkortasunaren galera ekar dezakete. Mehatxu horri aurre egiteko bi aukera ditugu: antibiotiko berrien aurkikuntza sustatzea edo eskuartean ditugun antibiotikoen ezaugarriak eta eraginkortasuna hobetzea. Lehenengo aukerari ekinez gero, bakterioek denbora igaro ahala lortuko lukete antibiotiko berrien aurkako erresistentzia mekanismoak ere garatzea. Beraz, irtenbide iraunkor bat lortu ahal izateko, batetik, bakterioen erresistentzia mekanismoak sorrarazten dituzten faktoreak murriztu behar ditugu eta bestetik, mekanismo hauek saihesten lagunduko diguten tresnak garatu behar ditugu.

Irudia: Lipido Solidozko Nanopartikulen egituraren eredu-eskema. Irudian lipido solidozko matrizea (horiz), molekula emultsionatzaileak (urdinez) eta koemultsionatzaileak (berdez) ageri dira. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Bakterioen erresistentzia mekanismoak saihesten lagun dezaketen tresna horietako bat nanopartikulak dira. Izan ere, hainbat ikerketek erakutsi dutenez, farmakoak garraio sistema egokietan txertatzen direnean hauen eraginkortasuna nabarmen handitu daiteke eta bakterioen erresistentzia mekanismoen agerpenaren atzeratzea ekar dezakete. Farmakoen garraio sistema ezberdinen artean Lipido Solidozko Nanopartikulek ezaugarri ezin hobeak eskaintzen dituzte farmakoen disolbagarritasuna, iragazkortasuna, askapen-zinetika eta egonkortasuna bezalako ezaugarri garrantzitsuak hobetzeaz gain toxizitatea murrizten laguntzen dutelako. Lipido Solidozko Nanopartikulak matrize lipidiko solido bat eta emultsionatzaile geruza batez osaturiko nanopartikulak dira, konposatu fisiologikoekin osatzen direnak. Matrize lipidiko honek farmakoak harrapatu eta pixkanaka askatzen ditu, askapen zinetika sostengatuak lortzen direlarik, hau da, organismoan farmakoaren kontzentrazioa egonkor mantentzen laguntzen dute. Gauzak honela, Lipido Solidozko Nanopartikulak albo-kalte gutxiko nanogarraiatzaile itxaropentsuak dira gaur egungo antibiotikoen eraginkortasuna hobetzen laguntzeko.

Mundu mailako arazo larri honi irtenbide bat bilatzeko asmoz, beraz, farmakoen garraio sistema eraginkorrak garatzeko eta aztertzeko nanopartikulen ekoizpen eta karakterizazio metodologia egokiak ezinbestekoak dira. Izan ere, jakina da nanopartikulak osatzeko aukeratutako osagaiek eta ekoizteko erabilitako metodologiak eragin zuzena dutela nanopartikulen tamainan, forman eta gainazaleko ezaugarrietan. Gainera, guzti honek ondorio nabarmenak ditu nanopartikula eta zelulen arteko elkarrekintzetan eta azkenik farmakoaren eraginkortasunean. Ondorioz, erabilera bakoitzerako kontu handiz hautatu behar dira Lipido Solidozko Nanopartikulak ekoizteko prozesuaren urrats bakoitzeko ezaugarriak eta hautaketa egokia burutu dela ziurtatzeko karakterizazio teknika eta prozedurak ezinbestekoak dira. Lipido Solidozko Nanopartikulen karakterizazioa ondo burutzeko gutxienez ezagutu behar diren ezaugarriak ondorengoak dira: partikulen tamaina, gainazalaren zeta potentziala, morfologia, karga-gaitasuna, txertaketa-efizientzia, nanopartikularen matrizearen egoera fisikoa (kristal egituraren determinazioa), zitotoxizitatea, farmakoaren askapen-zinetika eta farmakoaren eraginkortasunaren hobekuntza. Guzti honetarako espektroskopia, mikroskopia, kalorimetria, kromatografia, zelulen hazkuntzaren azterketa eta antzeko teknikak erabil daitezke.

Orain arte argitaratutako lan esanguratsuenek aditzera eman dutenez, antibiotikodun Solido Lipidozko Nanopartikulek bakterioen aurkako tratamenduak hobe ditzakete. Izan ere, nanopartikula hauek antibiotikoaren efizientzia handitzen laguntzen dute antibiotikoen aurkako erresistentzia mekanismoak saihestuz. Bestetik, toxikotasuna murriztu dezaketela ere ikusi da, segurtasuna hobetzen dutelarik. Ezaugarri guzti hauei esker, Lipido Solidozko Nanopartikulek antibiotikoen eraginkortasuna hobe dezakete eta honela dosiaren murrizketa ahalbidetzen da. Antibiotikoak kontzentrazio eta maiztasun txikiagoarekin administratuz gero, bakterioen erresistentzia mekanismoen agerpena atzeratzen lagun daiteke eta honela antibiotikoen eraginkortasunaren galerak dakarren mundu mailako osasun arazoa murriztu.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 40
• Artikuluaren izena: Antibiotikodun Lipido Solidozko Nanopartikulak bakterioen aurkako eraginkortasuna hobetzeko.
• Laburpena: Antibiotikoen aurkako erresistentzia duten bakterioak mundu-mailako osasun-arriskua dira gaur egun, infekzioak tratatzeko ditugun terapien eraginkortasunaren galera ekar dezaketelako. Mehatxu horri aurre egiteko modu bat eskuartean ditugun farmakoak garraio-sistema egokietan txertatzea izan daiteke, eraginkortasunaren hobekuntza eta erresistentzien agerpenaren atzeratzea ekar dezaketelako. Farmakoen garraio-sistema ezberdinen artean, Lipido Solidozko Nanopartikulek ezaugarri ezin hobeak eskaintzen dituzte, zeren eta, farmakoen disolbagarritasuna, iragazkortasuna, askapen-zinetika eta egonkortasuna bezalako ezaugarri garrantzitsuak hobetzeaz gain, toxikotasuna murrizten laguntzen baitute. Lipido Solidozko Nanopartikulak matrize lipidiko solido batez eta emultsionatzaile geruza batez osaturiko nanopartikulak dira, konposatu fisiologikoekin osatzen direnak. Dena den, farmakoen garraio-sistema efizienteen garapenak nanopartikulen eta sistema biologikoen arteko elkarrekintzen ezaguera eskatzen du, eta horretarako ezinbestekoak dira ekoizpen- eta karakterizazio-metodologia egokiak. Lan honetan, Lipido Solidozko Nanopartikulen osagaiak, haiek garatzeko metodologia eta haien ezaugarrien determinazioa burutzeko modua deskribatzen dira. Gainera, orain arte argitaratutako lanei buruzko berrikuspen bat egingo da antibiotikoak Solido Lipidozko Nanopartikuletan txertatzeak bakterioen aurkako terapien eraginkortasuna nola hobetu dezakeen azaltzeko.
• Egileak: Mikel Roscales, Itziar Alkorta, Lide Arana
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 203-221
• DOI: 10.1387/ekaia.21873

Egileez:

Mikel Roscales eta Itziar Alkorta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Biokimika eta Biologia Molekularra Saileko ikertzaileak dira eta Lide Arana EHUko Farmazia Fakultateko Biokimika eta Biologia Molekularra Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

 

The post Antibiotikodun lipido solidozko nanopartikulak appeared first on Zientzia Kaiera.

Gure mugikorreko aplikazioak nor garen esateko gai dira. Tresna informatiko hauen erabilerak salatu egiten gaitu, bakoitzak erabilera-eredu propio bat baitu eta, honi esker, milaka pertsonen artean nor garen jakitera eman daiteke. Emaitza hau da ikerketa berri batek aditzera eman duena.

Irudia: mugikorreko aplikazioak egunero erabiltzen ditugun tresna informatikoak dira. (Argazkia: Tim Hauswirth – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Pertsona batek bere mugikorrean dituen aplikazioen egun bateko erabilera kontuan hartzea nahikoa litzateke norbanako hori identifikatzeko. Emaitza hau plazaratu da Psychological Science aldizkarian, Lancaster eta Batheko Unibertsitatetako ikertzaileek gauzatu duten ikerketa baten ondorioz.

Ikerketak ikusi dute mugikorreko aplikazioak edo app-ak erabiltzerakoan bakoitzak patroi zehatzak gauzatzen dituela. Hau da,  nabigazio erabilera-eredu zehatz eta pertsonala jarraitzen du erabiltzaile bakoitzak eta honek besteekiko desberdintzen du. Nabigazio arrasto hauei esker, erabiltzaile-talde handi baten artean nor garen jakin daiteke.

Pausoz-pauso

Telefono mugikorrek, erostean, aplikazio jakin batzuk dituzte, baina erabiltzaileek aplikazio berriak deskargatzen dituzte. Beraz, eman diezaiogun erantzuna galdera zehatz bati: zenbat aplikazio ditugu mugikorrean? Erabiltzaile baten batez besteko aplikazio-kopuruari erreparatuz gero, datuek erakusten dute 35 tresna informatiko ditugula instalatuta gure sakelakoetan. Horien artean bi dira ohikoenak:

• lehenak, janaria eskatzeko aplikazioak, eta
• bigarrenak, arropa edo zapatak erosteko aplikazioak.

Janaria eskatzeko eta erosketak egiteko 7 aplikazio ditu erabiltzaile arrunt batek instalatuta eta horrez gain, turismoari lotutako aplikazioak, garraioarekin lotutakoak, mezuak bidali eta jasotzeko tresnak eta denbora-pasakoak dira usuenak.

Behin aplikazioen ezaugarriak ezagututa ikertzaileek esperimentuak jarri zituzten martxan horien erabilera aztertzeko. Funtsean, 780 pertsonaren telefono adimendunen datuak aztertu zituzten. Ikertzaileek guztira 4.680 eguneko erabilerari buruzko datuak sartu zituzten datu-base batean, hau da, aplikazioen erabilerari buruzko nabigazio datuak. Egun horietako bakoitza 780 erabiltzaileetako batekin lotu zuten eta eredu estatistikoak sortu zituzten. Horrela, estatistika-ereduek ikasi egin zituzten esperimentuko parte-hartzaileen erabilpen patroiak.

Ondoren, ikertzaileek parte-hartzaileei telefono berri bat eman zieten eta berarekin jarduteko eskatu. Telefono anonimo horietan egindako erabilerari buruzko datuak bildu eta estatistika-ereduei ematen zizkioten inongo erreferentziarik gabe (erabiltzaileen datuak ezkutuan mantenduz). Behin datuak sartuta ikertzaileek ereduari eskatzen zioten esateko ea nor izan zitekeen erabiltzailea. Ereduak  balizko erabiltzaileen 10 izenen zerrenda bat ematen zien eta erantzunen %75ean zerrendan aurkitzen zen erabiltzaile zuzena.

Horrela probatu zuten ea modelo estatistiko horiek gai ziren pertsona bat identifikatzeko besteen artetik, ezagutzen ez zuten telefono baten jardueraren egun bakarreko datuak emanda (eta erabiltzailearen datuak ere anonimoak izanda). Hainbat aldiz errepikatu zituzten saioak eta ereduek 3tik 1ean zuzen identifikatzen zuten erabiltzaile zehatza.

Nabigazioaren arrastoak salatari

Ikertzaileek egiaztatu zuten gure sakelako nabigazio patroien bidez eredu estatistikoak gai liratekeela pertsona zehatzak identifikatzeko eta telefonoaren egun bakarreko erabilera nahikoa litzatekeela horretarako. Besteak beste, honako ondorioak ekarri ditu ikerlanak:

• teknologia erabiltzen dugunean gure portaerak arrasto digital bat uzten du. Denboran zehar egiten dugun aplikazioen erabilerak patroi koherente bat jarraitzen du. Hau da, nabigazio ohitura egonkorrak ditugu. Horrela, jendeak portaera digitalaren eredu bereizgarriak erakusten ditu beste ehunka pertsonekin alderatuz gero ere.
• Aplikazio bat deskargatzerakoan sarritan baimena ematen diegu softwareei datuak ikusteko eta biltzeko. Beraz, telefonoen jarduera estandarra erregistratuz gero, erabiltzaile baten identitateari buruzko perfila sor lezakeela, baita bere kontutik deskonektatu denean ere. Azken finean, posible da erabiltzaile bat identifikatzea, aplikazioen barruan dituen elkarrizketak edo portaerak monitorizatu gabe.
• Laburbilduz, mugikorrak salatariak dira.

Ikerketan parte hartu duten adituen esanetan, besteak beste, garrantzitsua da aitortzea aplikazioen erabilera-datuek (askotan telefono adimendun batek automatikoki biltzen dituenak) pertsona baten identitatea adieraz dezaketela eta honek segurtasun eta pribatutasun inplikazioak dituela gaur egun. Bestalde, gizakiok ohiturazko animaliak garela dioen esaera egiazkoa dela baieztatu du ikerketak. Hala diote, behintzat, gure mugikorreko erabilera patroiek. Izan ere, bizitza digitalean ere portaera egonkorrak erakusten ditugu.

Iturria:

Las veces que abres las apps de tu móvil pueden servir para identificarte.

Erreferentzia bibliografikoa:

Shaw, Heather et al. (2022). Behavioral consistency in the digital age. Psychological Science, 33 (3), 364-370 . DOI: https://doi.org/10.1038/s41467-022-28195-x

Testuaren egokitzapena: Uxune Martinez

The post Mugikor salatariak appeared first on Zientzia Kaiera.

Eduardo Angulo

Erritmo zirkadianoa dugu, 24 orduko erritmo bat, hainbat izaki bizidunek bezala. Erritmo hori eguzkiak erregulatzen duen argi-iluntasun zikloak zuzentzen du.  Tel Aviveko Unibertsitateko Daniela Jakubowicz ikertzaileak eta bere lankideen arabera, ziklo horretan gertatzen diren aldaketek gainelikadura eta obesitatea ekar ditzakete.

1. irudia: Gure espeziearen eboluzioan, beste espezie askotan gertatu zen bezala, gure biologia 24 orduko argi-iluntasun ziklora egokitu da. Horren adibide da, esaterako, gure metabolismoa ez dagoela prestatuta arratsaldez eta gauez elikagaien energia modu eraginkorrean erabiltzeko. (Argazkia: Richard Mcall – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Ziklo zirkadianoari dagokion erlojua garunean kokatzen da eta antzeko zikloak aurkitu dira –agian garunaren zikloak mezulari eta hormonen bidez zuzendutakoak– organo askotan, hala nola gibelean, digestio hodian edo ehun adiposoan. Ziklo horiek zuzentzen duten funtzioetako bat digestioa da eta endokrinologian aditua den Daniela Jakubowicz medikuak zuzendutako lan batek adierazi du ziklo horretan gertatzen diren aldaketek gainelikadura eta gainpisua ekar ditzaketela.

Jakubowicz-en taldeak obesoak ziren edo gehiegizko pisua zuten 93 emakumerekin egin zuen lan; emakume horiek batez beste 45,8 urte zituzten, eta 30-57 urteko adin tartean zeuden. 12 astez argaltzeko dieta bat egin zuten, eta kontrolatu egin zen haien jatorduen osaera. 06:00etatik 9:00etara bitartean gosaltzen zuten, 12:00etatik 15:00etara bitartean bazkaltzen, eta 18:00etatik 21:00etara afaltzen. Bi taldetan banatuta, kilokaloria kopuru berdineko dieta bat egin zuten, 1.400 guztira; alabaina, kaloria horiek eguneko ordu desberdinetan hartzen zituzten. Lehen boluntario taldeak gosari handiak, 700 kilokaloriakoak, bazkari ertainak, 500 kilokaloriakoak, eta afari arinak, 200 kilokaloriakoak, egin zituen. Bigarren boluntario taldearen dieta berdina izan zen, baina beste modu batera banatua: gosari arinak, bazkari ertainak eta afari handiak.

Emaitzek erakutsi zuten boluntario guztiek pisua galdu zutela eta gerriaren diametroa murriztu egin zitzaiela; alabaina, gosari handiak egiten zituzten boluntarioek gosari arinak egiten zituztenek baino 2,5 aldiz azkarrago galdu zuten pisua. Gosari handiak egin zituztenak, batez beste, 86 kilogramotik 76ra jaitsi ziren azterketak iraun zuen 12 asteetan. Gosari arinak egin zituztenak 86 kilogramotik 83ra jaitsi ziren denbora tarte berean. Gosari handiak eginda, odoleko glukosa eta triglizerido mailak % 33 jaitsi ziren, eta gosari arinak eginda, berriz, % 14 igo.

Ondorioz, ondo gosaltzeak eta arin afaltzeak pisua kontrolatzen laguntzen du.

Hamaika ikerketa otorduak aztertzeko

Otorduen denbora eskeman ordubeteko aldaketa eginda soilik aldaketak ikusten dira gorputzeko gantzean. Coloradoko Unibertsitateko Elizabeth Thomas ikertzaileak eta bere lankideek gehiegizko pisua eta obesitatea zuten 83 boluntariorekin egin zuten entsegua; horretarako, zazpi egunez ordutegiak aldatu, eta egunero datuak hartu zituzten. Bazkalordua ordubete atzeratuta, gorputzeko gantza % 1,35 igo zen.

Are gehiago, ez gosaltzeak pisua handitzea eta gehiegizko pisua agertzea ekar dezake. Bielefeldeko Unibertsitateko (Alemania) osasun publikoko Julia Wichersky ikertzaileak eta haren taldeak 2020ko iraila baino lehen argitaratutako bederatzi azterlan berrikusi zituen. Horietatik sei berrikusi egin ziren eta hiru metaanalisi batean sartu ziren. Emaitzek erakusten dutenez, astean hiru egunetan edo gehiagotan gosaltzen ez bada, pisua handitzeko arriskua % 11koa da.

2. irudia: Ikerketek ikusi dute gosari arinak edo ondo gosaltzeak baduela eragina argaltzeko orduan. Bestalde, erakutsi dute ere gosariari muzin egiteak gehiegizko pisua eragin dezakeela. (Argazkia: congerdesign – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Handik gutxira, Marta Garaulet, Nutrizioaren oinarri fisiologikoen Katedraduna Murtziako Unibertsitatean eta haren ikertaldeak zabaldu zuten bazkaltzeko ordutegiari buruzko azterlan bat. 420 boluntario aztertu zituzten 20 astez; % 49,5 emakumeak ziren, eta batez besteko adina 42 urtekoa zen. Protokoloa aldatu zuten, eta, lehenik eta behin, boluntarioak elkarrizketatu eta bi taldetan banatu zituzten: goiz jan eta eguerdiko bazkaria 15:00ak baino lehenago egiten zutenak, eta geroago jaten zutenak, 15:00ak ondoren.

Goiz jaten zutenek pisu gehiago galdu zuten, eta geroago jaten zutenek baino denbora gutxiago behar izan zuten pisua galtzeko. Egileei harrigarria iruditu zitzaien bi taldeetan faktore guztiak berdin-berdinak izatea: irentsitako kaloria kopurua, dietaren konposizioa, energia gastua, gosearekin lotutako hormonak edo loaren iraupena. Bazkaltzeko ordua bakarrik aldatu zen.

Elikadura portaeren nahasmendua ikertzen du Pennsylvaniako Unibertsitatean Kelly Allison ikertzaileak. 2021ean argitaratuta zuen lantaldearekin egindako ikerketa baten emaitzak eta aurreko emaitzak baieztatu zituen. 12 boluntario heldu, batez besteko adina 26,3 urte, pisu normala eta taldean bost emakume. Bi talde egin ziren eta haiei zortzi eguneko jarraipena egin zitzaien. Lehen taldeak 08:00etatik 19:00etara egiten zituen otorduak zuen, eta bigarren taldeak 12:00etatik 23:00etara. Goiz bazkaltzen zuen taldeak pisua galtzeko joera erakutsi zuen.

Marta Garauleten talde berak kirurgia bariatrikoa egin zitzaien paziente obesoen jarraipena egin zuen sei urtez. 270 paziente ziren, % 70 emakumeak; pazienteen batez besteko adina 52 urtekoa zen. % 68k ondo erantzun zioten kirurgiari eta pisua galdu zuten; % 11k ez zuten erreakzionatu kirurgiaren ondoren, eta % 21,5ek, berriz, ondo erantzun zuten hasieran, baina denboraren poderioz, erantzuteari utzi zioten.

Ikertzaileek hiru erantzun horiek eguerdiko bazkalorduarekin (15:00ak baino lehen edo ondoren) lotu zituztenean, konturatu ziren geroago bazkaltzen zutenak kirurgiari gaizki erantzun ziotenen % 70 zirela, eta pisu gutxi galdu zutela. Beraz, kirurgiaren ondoren izandako erantzun egokia bat dator aurreko ariketaren emaitzekin. Hobe da eguerdiko bazkaria goiz egitea.

Bazkalorduak aldagai gisa

Bazkalorduak pisuaren aldaketan duen eraginaren zergatia ezagutzeko, Bostongo Brigham and Women Ospitaleko Christopher Morris medikuak eta lankideek termogenesia edo beroa sortzeko energia gastua aztertu zuten. Prozesu metaboliko horrek mantentzen du gure tenperatura 37 °C-tan. Termogenesiak ere egunaren zikloari jarraitzen dio, eta indar gutxiago du arratsaldetan eta gauetan.

Dietak energia gastu zikliko horretan eraginik duen ikusteko, egileek 30 boluntariorekin egin zuten lan. 8 eguneko jarraipena egin zieten lo txandak aldatuta; horrela, batzuek gauez egiten zuten lo, eta beste batzuek, egunez. Termogenesia jatordua egin eta ordu eta laurdenera neurtzen zuten: 08:00etan gauez lo egiten zutenen kasuan, eta 20:00etan egunez lo egiten zutenen kasuan.

Gauez lo egiten zutenen kasuan, hau da, ziklo “normal” bat zutenen kasuan, termogenesia % 44 handiagoa zen goizetan arratsaldetan eta gauetan baino. Beraz, arratsaldez eta gauez baino energia gehiago gastatzen dugu egunez, eta batez ere goizean goiz gastatzen dugu gehiago. Goizean gehiago jaten dugu eta energia gehiago gastatzen dugu, eta gauez gehiago jaten badugu eta ordu horietan energiarik gastatzen ez badugu, biltegiratu egiten dugu eta ez da goizean bezainbeste pisu galtzen.

Gure metabolismoa ez dago prestatuta arratsaldez eta gauez elikagaiak prozesatu eta haien energia modu eraginkorrean erabiltzeko; hori hobeto egiten dugu goizez. Adituek gomendatzen dute egun bateko 24 orduetatik hamabitan ezer ez jatea, eta baraualdi hori, ahal dela, gauez izan dadila, lo egin bitartean. Afariaren eta hurrengo eguneko gosariaren artean ezer ez jatea da egokiena. Gure espeziearen eboluzioan, beste espezie askotan gertatu zen bezala, gure biologia fenomeno handiago eta saihetsezin batera egokitu da: eguzkiaren irteera eta sarrera ordura, hau da, 24 orduko argi-iluntasun ziklora. Horrela, egunez jatera eta gauez barau eta lo egitera egokitu gara. Gure garaiko argi artifizialak eta beti beteta dauden hozkailuek zikloa aldatzera bultzatzen gaituzte, eta ziklo hori berreskuratu egin behar dugu, metabolismoa egokiago erregulatzeko.

Erreferentzia bibliografikoak:

Allison, K. C. et al. (2021). Prolonged, controlled daytime versus delayed eating impacts weight and metabolism. Current Biology, 31 (3), 650-657. DOI: 10.1016/j.cub.2020.10.092

Garaulet, M. et al. (2013). Timing of food intake predicts weight loss effectiveness. International Journal of Obesity, 37 (4), 604-611. DOI: 10.1038/ijo.2012.229

Jakubowicz, D. et al. (2013). High caloric intake at breakfast vs. dinner differentially influences weight loss of overweight and obese women. Obesity, 21 (12),  2504-2512. DOI: 10.1002/oby.20460

Laber-Warren, E. (2016). Eres cuando comes. Selecciones del Reader’s Digest, iraileko alea, 14-17.

Morris, C.J. et al. (2015). The human circadian system has a dominating role in causing the morning/evening difference in diet-induced thermogenesis. Obesity, 23 (10), 2053-2058. DOI: 10.1002/oby.21189

Ruiz-Lozano, T. et al. (2016). Timing of food intake is associated with weight loss evolution in severe obese patients after bariatric surgery. Clinical Nutrition, 35 (6), 1308-1314. doi: 10.1016/j.clnu.2016.02.007

Thomas, E.A. et al. (2021). Later meal and sleep timing predicts higher percent body fat. Nutrients, 13 (1), 73. DOI: 10.3390/nu13010073

Wichersky, J. et al. (2021). Association between breakfast skipping and body weight – A systematic review and meta-analysis observational longitudinal studies. Nutrients 13 (1),  272. DOI: 10.3390/nu13010272

Egileaz:

Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko Zelula Biologiako irakasle erretiratua eta zientzia-dibulgatzailea. La biología estupenda blogaren egilea da.

The post Jateko ordua appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Psikologia eta ekonomiako zenbait arlotan, pertsonen prosozialtasun maila baloratzen duten esperimentuak egin ohi dira. Esperimentu horietan eskuzabaltasunak, altruismoak edo lankidetzak nolabaiteko kosturen bat dakarte.

Prosozialtasunaren kostuen artean daude denbora, dirua edo ahalegina, besteei mesede egiteko edo haiek zigortzeko. Hala ere, bizitzako portaera batzuek, prosozialtzat jo badaitezke ere, ez dakarkiete inolako kosturik edo ahaleginik haiek gauzatzen dituztenei, edo, asko jota, eragozpen txikiren bat soilik eragiten diete. Eguneroko keinu horiek besteekiko nolabaiteko onginahia edo adeitasuna adierazten dute, eta bizikidetza atseginagoa egiten dute, onura jasotzen dutenen bizi kalitatea nabarmen aldatzen ez badute ere. Gai hauek landu dituztenek horri social mindfulness deitzen diote, kontzientzia soziala edo horrelako zerbait.

Irudia: Kostu material minimoarekin edo nuluarekin, gizarte-kontzientziak arreta- edo adeitasun-ekintza txikiak esan nahi ohi ditu. (Argazkia: janaaa – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)Keinu txikiak

Imajina ezazu egoera hau: berandu iritsi zara festa batera, eta badakizu beste pertsona bat iritsiko dela zertxobait beranduago, eta kopa bat ardo zuri eta zenbait kopa ardo beltz baino ez dira geratzen. Kopa bat ardo beltz edo kopa bat ardo zuri har dezakezu. Lehenengo kasuan, bigarren pertsonak, zuk bezalaxe, aukeratzeko aukera izaten jarraituko du; bigarrenean, ordea, ezin izango du aukeratu. Paseatzen ari zarela bufanda bat aurkitzen baduzu lurrean, dagoen lekuan utz dezakezu, edo, bestela, jarleku batean edo hesi batean jar dezakezu, ondo ikusteko moduan. Bigarren aukera ia ez zaizu ezer kostatzen, keinu bat besterik ez da. Bizitzan horrelako egoera ugari daude.

Bada, herrialde desberdinetan horrelako portaerak ebaluatzen direnean, bi pertsona berandu iristen diren festako baldintzak simulatzen dituzten esperimentuen bidez, desberdintasun oso handiak agertzen dira herrialde batzuen eta besteen artean, harritzeko moduko desberdintasunak, esango nuke. Gizabanakoen artean ere aldeak daude, noski.

Irismen handiko nazioarteko azterlan bat egin da hainbat kulturatako hogeita hamar herrialde industrializatutako zortzi mila pertsona baino gehiagorekin. Bertan, kontzientzia edo onginahi sozialaren eta hainbat ezaugarri demografiko, politiko eta ekonomikoren artean dagoen lotura maila ebaluatu dute. Oro har, bada nolabaiteko elkarrekikotasuna prosozialtasun nekezaren (ahalegin bat eskatzen duena) eta onginahi sozialaren artean, gizabanakoen zein herrialdeen artean, nahiz eta korrelazioa oso handia ez izan. Hala ere, ikerketa horren emaitzarik nabarmenena zera da, herrialdeen arteko alderaketa egiten denean, lotura handia ikusten dela kontzientzia sozial horren eta ingurumen jardunaren indizearen artean (indize horrek herrialdeek ingurumen politikako helburuekiko duten hurbiltasun maila adierazten du). Gainerako faktoreen balizko eragina desagertu egiten da faktore hori kontuan hartzen denean.

Lotura sendo horrek aditzera ematen du joera prosozialak beste pertsona batzuenganako joera eskuzabal edo onberetan agertzen direla, baina baita ingurunearen kalitatearekiko kezka zabalago batean ere. Ikerketa hori egin dutenen arabera, onginahi hori kapital sozial batetik dator, eta kapital hori ingurumena babesteko interesean ere proiektatzen da, ekintza kolektiboaren moduren bat islatuz, akaso. Ondorioa izango litzateke besteekiko arreta maila ez dela gure garaikideekiko ekintza atsegin edo eskuzabaletan soilik adierazten, gure ondorengoekiko interes aktiboaren forman ere adierazten da.

Ikerketa honen gauzarik harrigarriena da egileek ez dakitela zein diren ikusitako loturaren oinarrian dauden faktoreak; izan ere, badirudi beste aldagai sozioekonomiko edo kultural batzuek ez dutela eraginik.

Erreferentzia bibliografikoa:

Van Doeasum, Niels J. et al. (2021). Social mindfulness and prosociality vary across the globe. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(35) e2023846118. DOI: 10.1073/pnas.2105061118

 

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@JIPerezIglesias) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Onginahi sozialak aurpegi bat baino gehiago ditu appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Kimika

Rocío Benaventek Ruth Benerito asmatzailearen inguruan idatzi du Zientzia Kaieran, kotoia eraldatu baitzuen kimikari honek. Kotoia munduan gehien erabiltzen den ehun zuntzetako bat da. Alabaina, 50. hamarkada aldera, beste zuntz sintetiko batzuekin alderatuta, kotoia zimurtu egiten zen. Hau ikusirik, Beneritok zimurtzen ez zen kotoia sortu zuen. Zehazki, zelulosa polimero kateen arteko hidrogeno lotura ahulen ordez, lotura sendoagoak jarri zituzten. Hala, kotoiarekin egindako arropak zimurrik gabe ateratzen ziren garbigailu eta lehorgailutik. Ruth Beneritok kotoiaren zientzian egindako ekarpenak XX. mendeko berrikuntza teknologiko garrantzitsuenen artean sartu izan dira.

EHUko ikertzaile talde batek pertsona baten heriotzatik zenbat denbora igaro den jakiteko teknika berria garatu du. Hezurren analisi kimikoan oinarritzen da teknika, eta beraz, ez suntsitzailea da. Izatez, bi tresna analitikoen konbinazioa da erabili dutena: Raman espektroskopia eta kimiometria. EHUko SGIker Analisien Zerbitzu Nagusiko kimikari Luis Bartolomek azaldu duenez, gaur egun auzitegi analisiaren arloan eskari handia dago datu hori zehaztasunez jakiteko. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Hezurren ‘post mortem’ tartea kalkulatzeko teknika.

Antropologia

Neandertalen galeraren ebidentzia aurkitu dute Aranbaltza II aztarnategian (Barrika). Ikertzaileek badakite duela 50.000-40.000 urte gertatu zela Neandertalen galeraren prozesua, baina ez da erraza prozesu horren arrastoak topatzea. Alabaina, Aranbaltzako ikertzaileen ustetan, honen inguruko aurkikuntza egin dute. Izan ere, Erdi Paleolitoko harrizko tresneriarekin zerikusirik ez duen beste kultura bateko tresnak daude aztarnategian, Chapelterroniar kulturakoak, eta bien artean mila urteko eten bat dago. Beraz, uste da Aranbaltzan zeuden neandertal-taldeak desagertu egin zirela, eta Akitaniatik etorritako taldeek leku hori hartu zutela gero. Hau Neandertalen galeraren ebidentzia izango litzateke. Ana Galarragak azaldu du Elhuyar aldizkarian.

Osasuna

Unibertsitatea.net webgunean Ane Olazagoitia ikertzaileari egindako elkarrizketa dago eskuragarri. Ane doktoregoa egiten dabil gaixotasun autoimmune konplexuen genetikaren inguruan, FUNctional genetics of IMMUNE disorders ikerketa-taldean. Zehazki, eritasun zeliakoarekin dabiltza lanean, eta, azaldu duenez, bere taldeak lehen aldiz ikusi zuen zeliakia eragiten duen glutenak RNAn ere aldaketak sortzen dituela. Beste ikertzaile talde batzuk erakutsi zuten zenbait kanpo eragilek RNA molekuletan aldaketak sortzen dituztela, baina frogatu gabe zegoen eritasun zeliakoaren kasua. Anek uste du gaixotasuna ulertzeko pista berriak emango dizkiela aurkikuntza honek, gaixotasunaren hasierako pausutan garrantzitsua izan daitekeen prozesu bat baita.

Pandemiaren etorkizunari buruzko gogoeta egin du OME Osasunaren Mundu Erakundeak, COVID-19ari aurre egiteko hirugarren prestakuntza planaren barruan. Honen harira, adituek azaldu dute litekeena dela SARS-CoV-2 birusak eboluzionatzea, baina eragin dezakeen gaitza indarra galduz joatea. Izan ere, herritarren immunizazio maila altua da. Alabaina, badaude beste ikuspegi batzuk ere. Baikorrenean, ez litzateke beharrezkoa izango dosi gehigarriak jartzea, birusa geroz eta arinagoa bihurtuko litzatekeelako. Ikuspegi ezkorrenek diotenez, bestalde, mutazioak erasokorragoak izango lirateke, eta immunitatea nabarmenki apalduko litzateke. Azalpenak Berrian: Izurriaren bukaera OMErentzat: aldaera berrien eta desoreka sozialen araberakoa.

Biologia

160 hirietako hirusta zurien populazioa aztertu dute hauen egokitzapena ezagutzeko. Ikerketa honen helburua hirietan eta landa-eremuetan eboluzioa desberdina ote den aztertzea zen. Horretarako, landaretxo hau aukeratu zuten, munduan zeharreko hainbat hiritan nahiz landa-eremutan bizi baita. Azterketa egin ondoren, ikusi zuten antzekotasun gehiago zutela hiritako indibiduoek beraien artean landa-eremuetako bizilagunekin baino. Zehazki, substantzia kimiko baten presentzia aztertu zuten landareetan, hidrogeno zianuroarena, hain zuzen. Honela, ikertzaileak ohartu ziren landareak hiriaren erdigunetik zenbat eta urrunago egon, intsektizida naturala sortzeko probabilitatea handiagoa zela. Desberdintasun hau hirietako landaretza faltarekin erlazionatu zuten. Datuak Zientzia Kaieran: Hiriak, jokalari berriak eboluzioan.

Muskuiluak etorkizuneko elikaduraren gakoetako bat izan daitezke. Oraintxe bertan, behar adina janari ekoizten dugu, baina gizateriaren proportzio handi batek ez du nahikoa diru hura fisikoki eskuratzeko. Arazo honi konponbidea eman dakioke mitilikulturak, muskuiluen hazkundeak, hain zuzen. Xabier Irigoien, AZTI-BRTAren zuzendari zientifikoak azaldu duenez, muskuiluen ekoizpenak oso ingurumen-aztarna txikia du; gainera, teknologikoki sinplea da eta proteina eta gantz-azidoen iturri ona dira. Xehetasun guztiak Muskuiluak, berriro ere, gizakion salbatzaile? artikuluan.

Medikuntza

Egoitz Etxebestek Elhuyar aldizkarian azaldu duenez, mina desberdin prozesatzen da emeen eta arren neuronetan. Brain aldizkarian argitaratu berri duten ikerketaren arabera, arratoi eta gizaki ar eta emeen bizkarrezur-muineko neuronek mina desberdin prozesatzen dute. Zehazki, hezur-muineko ehunak aztertuz jakin ahal izan dute BDNF hazkuntza-faktoreak minaren seinalea anplifikatzen duela arratoi eta gizaki arretan, baina ez emeetan. Alabaina, arratoi emeei obarioak erauzitakoan, arretan bezala anplifikatzen da mina, eta, beraz, hormonen kontua dela ondorioztatu dute.

Genetika

Berrian irakur daitekeenez, giza genoma bat osorik sekuentziatzea lortu dute. Orain dela 21 urte, Giza Genoma Proiektua aurkeztu zuten giza genoma sekuentziatzeko helburuarekin, baina %8 sekuentziatzeko geratu zen. Orain, ordea, oso-osorik sekuentziatu da, eta genomaren bertsio honek nukleotidoen 3.055 milioi base pare eta 19.969 gene kodifikatzaile ditu. Ikertzaileen ustetan, falta ziren zatiei erreparatuta aurkikuntza handiak egin daitezke. Besteak beste, hainbat gaixotasun genetiko hobeto ulertu ahal izango dira, eta baita ugaltzea, gizakien aniztasuna eta giza eboluzioa bera ere.

Scientific Reports aldizkarian argitaratu duten ikerketa baten arabera, arrainek batuketak eta kenketak egin ditzakete. Ziklido batekin (Pseudotropheus zebra) eta arraia batekin (Potamotrygon motoro) egin dituzte esperimentuak, espezie bakoitzeko zortzi arrainekin. Esperimentuan zehar, arrainek kolore urdina bat gehitzearen sinbolo gisa ulertu behar zuten, eta horia bat kentzearen gisa. Honela, sei ziklidok eta lau arraiak ikasi zuten batuketa eta kenketa horiek ongi egiten. Ikertzaileek aztertu zutenez, ziklidoek azkarrago ikasi zuten arren, baina arraiek gehiagotan asmatzen zuten erantzun zuzena. Egoitz Etxebestek azaldu du Elhuyar aldizkarian.

Informatika

EHUko Informatika fakultateko Ixa ikerketa taldeak euskarazko kalitate handiko corpusa sortu du, eta EusCrawl izena jarri diote. Corpusak funtsezkoak dira hizkuntzan oinarritutako aplikazioak sortzeko, besteak beste, laguntzaile adimendunek (Alexa, Siri, Google Assistant…), bezeroen arretarako txatbotek edo itzultzaile automatikoek erabiltzen dituzte. Teknologia hau hizkuntzan oinarritutakoa denez, testuak eman behar zaizkio, eta ikerketa-talde honek euskarazko testuak gehitu ditu. Bi helburu ditu Ixak: corpus handiagoak biltzea, eta testu gutxiagorekin ikasteko gai izango diren hizkuntza ereduen ikerketa bultzatzea. Honela, euskara hizkuntza gutxitua izatearen mugei aurre egin nahi diete. Datuak Berrian: Euskara ona makinentzat.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #388 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Aurrera pauso garrantzitsuen faltan, fisikak bere printzipioak eta metodoak berraztertu behar dituela uste duten ahotsak gero eta gehiago dira. Baina zalantzak ditu Jesús Zamorak: The counterfactual science of counterfactuals

Neurozientziaren inguruko zantzu batzuk dituen edonork daki neuronen arteko komunikazioa neurotransmisoreen bidez gertatzen dela, sinopsiak jariatuta. Proteinak jakinaren artean egon arte. Proteins can also act as brain messengers Rosa García-Verdugorena.

Nano zurien eboluzio espektralari buruz dakiguna definitzen ari dira Javalambretik (Terueletik) egiten ari diren behaketak. DIPC ren J-PLUS observational constrains to the white dwarf spectral evolution

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #393 appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Kotoia da munduan gehien erabiltzen den ehun zuntzetako bat, moldagarria eta erosoa delako, eta erraz eta, hortaz, merke, lortu ahal delako. Hala ere, XX. mendearen erdialdean kotoia krisi bete-betean zegoen. Zuntz sintetikoak agertu izanak, hala nola nylona eta poliesterra, mehatxua ekarri zuen. Garai hartan kotoia baino pixka bat garestiagoak izan arren (aurrerago hala izateari utzi zioten), eta ez izan arren kotoia bezain erosoak, abantaila ukaezina zeukaten: garbitzean ez ziren zimurtzen. Etxeko andre askorentzat oso erakargarria zen lisatzen makina bat ordu eman behar ez izatearen promesa.

Kotoiaren industriak ez zuen ehungintzaren sektorean zuen tokia galdu, hain justu, asmatu zuelako abantaila hori bera lortzen laguntzeko zenbait prozesu aplikatzen: handik urte batzuetara zimurtzen ez zen kotoia sortu zen. Asmatzailea emakume bat izan zen, Ruth Rogan Benerito kimikaria.

1. irudia: Ruth Rogan Benerito (1916 – 2013), kimikaria. (Argazkia:  Research.com)

Benerito New Orleansen jaio zen (Louisiana, Estatu Batuak), 1916ko urtarrilaren 12an. Gurasoak emakumeen hezkuntza eta eskubideen defendatzaile irmoak ziren. Aita ingeniari zibila zen, eta Beneritok berak emakumeen askapenaren aitzindaritzat jo zuen; ama, artista, “emakume benetan liberatu” gisa definitu zuen.

Nahiz eta Ruth Benerito jaio eta hazi zen garaian emakume gutxi aritzen ziren zientzia puruetan, eta aritzen zirenentzat are lanpostu gutxiago zeuden, hark, 15 urterekin emakumeen unibertsitatean hasi zenean, karrera zientifikoaren aldeko hautua egin zuen. Hasieran, matematiken aldeko interesa izan zuen, baina ohartu zen ikasketa horiek osatu ondoren lan egiteko aukera bakarra aseguru konpainia batean probabilitateak kalkulatzen aritzea zela.

Arazo praktikoak konpontzeko egin zuen kimikaren alde

Estatu Batuetan Depresio Handiaren urteak ziren, eta nahiago zuen herrikideen arazo praktikoak konpontzen saiatu; hortaz, kimika nahiago zuela erabaki zuen. Graduatu zenean, 1935ean, bost estatubatuarretik bat langabezian zegoen. Lana aurkitzea oso zaila zen gizonentzat, eta ia ezinezkoa emakumeentzat. Ordura arte, unibertsitate titulu bat zeukaten emakumeak irakaskuntzan hastea zen ohikoena, baina krisi bete-betean zeudela, eta kostuak murrizteko, ikastetxeek nahiago zuten langile berririk ez kontratatu, eta kontratatuta zeuzkaten irakasleen artean banatzen zituzten irakasgaiak; askotan, zientzia eskolak futbol entrenatzaileei esleitzen zizkieten. Beneritok ikasten jarraitzea eta laborategiko teknikari bihurtzea erabaki zuen.

Handik gutxira lanpostu bat lortu zuen New Orleanseko institutu batean, non, zientzia eskolak emateaz gain, modu seguruan gidatzeko eskolak ere eman behar zituen; hala, horrek bazuen zailtasun gehigarri bat, berak ez baitzekien gidatzen. Aldi berean, gau eskoletara joanez, master titulua eskuratu zuen. Ingeniaritzako ikasleekin batera, berari eta beste emakume bati baino ez zieten eman gizonentzako Tulane Unibertsitatean kimika fisikoa ikasteko baimena; beste emakumea Margaret Strange zen, aurrerago Alabamako Unibertsitateko Medikuntza Eskolako presidenteorde izango zena. “Ez zitzaien batere gustatu”, esan zuen gerora Beneritok berak.

Bigarren Mundu Gerrako urteetan kimika eskolak ematen jarraitu zuen, baina gerra bukatu zenean Chicagora aldatu zen familiarekin batera. Han fisika kimikoari buruzko doktoretza tesia egin zuen, eskoletara joanez eta udetan tesian lan eginez. Garai hartan Chicagoko Unibertsitateak Nobel saria irabazitako zenbait zientzialari zituen, Manhattan proiektuan egindako lanagatik, eta Beneritok izugarri gozatu zuen giro intelektualarekin eta “azken mendeko kimikari onenen” eskolak ikasle talde txikietan jasotzearekin.

Irakaskuntzatik ikerkuntzara, soldata diskriminazioaz neka-neka eginda

1953an, inguru akademikoko soldata diskriminazioaz nekatuta, eskolak uztea eta Hegoaldeko Ikerkuntzako Eskualde Zentroan (SRRC, ingelesezko sigletan) ikertzaile gisa lan egitea erabaki zuen, New Orleansera itzulita. Han lan egin zuen, harik eta 1986an erretiroa hartu zuen arte. Kotoia aztertu aurretik, gantz soluzioak zain barnean injektatzeko metodo bat garatu zuen, Koreako gerran larri zauritutako soldaduak elikatzen laguntzeko.

2. irudia: Ruth Rogan Beneritok 55 patente izan zituen bere bizitzan zehar. Bere ikerketek ekarpen handiak egin zizkioten ehungintza industriari. Horietatik ezagunena zimurrik gabeko kotoiarena. (Argazkia: Bruno – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

SRRC zentroa 1941ean hasi zen lanean; Estatu Batuetako Nekazaritza Departamentuak, eskualdeetako nekazaritza arazoei aurre egin, eta tokiko laborantzen erabilera berriak bilatzeko, herrialde osoan ezarritako lau ikerketa zentroetako bat izan zen. New Orleansen, tokiko laborantzak kakahueteak, batatak eta kotoia ziren. 1958an, Benerito SRRCko Kotoiaren Erreakzio Kimikoen Laborategiko zuzendari bihurtu zen. Finantzaketari dagokionez, garai ona izan zen; orduan, SESBekin lehia zientifiko eta tekniko bete-betean zirela, AEBko gobernuak diru asko bideratzen zuen ikerkuntzara.

Garai hartan kotoia zen mendeetan gehien erabilitako ehun zuntza, arropa egiteko oso egokia zelako; kotoizko arropa erosoa, transpiragarria eta tindatzen erraza zen. Baina erraz zimurtzen zen, eta asko lisatu behar zen itxura freskoa eta txukuna izateko. Horren arrazoia materialaren oinarrizko egituran dago, zeina zelulosa polisakaridoen kateek osatua den, hidrogeno lotura ahulen bidez elkartuak; hala, erraz hausten dira garbitu eta lehortzean, eta oihala zimurtuta geratzen da. Orduan erabiltzen hasiak ziren zuntz sintetiko batzuek, aldiz, ez zeukaten arazo hori, hala nola nylonak edota poliesterrak. Horren ondorioz, kotoiaren industria ahuldu egin zen, eta bultzada bat behar zuen eusteko. Beneritoren taldeak eman zion bultzada hura.

Zimur gutxiago, lisaketa gutxiago

Beneritok eta SRRC zentroko beste kimikari batek, Ralph Bernik, urteak eman zituzten elkarrekin lanean kotoiaren arloan; besteak beste, kotoiaren egitura kimikoki aldatzen lan egin zuten, zuntz sintetikoekin lehiatu ahal izateko. Ikertzaileek lortutako aurrerapenen artean, kotoiaren zuntzak tratatu ahal izateko prozesu berri bat garatu izana aipatu behar da, erretikulazio edo cross-linking deitua. Prozesu horretan, polimero kateen arteko hidrogeno lotura ahulen ordez lotura sendoagoak jarri zituzten; hala, oihal horrekin egindako arropak zimurrik gabe ateratzen ziren garbigailu eta lehorgailutik. Horrek kotoiaren sektorea suspertu zuen, eta lehenago izandako material preziatua izan zen berriz ere.

Zimurtzen ez den kotoiaren asmatzailetzat jotzen badugu ere, Beneritok berak esan ohi zuen bere ekarpenak bere aurreko beste ikertzaile batzuen lanean oinarritu zirela, eta merezimendua ez zela soilik berea:

“Ez zait gustatzen wash-wear [‘janzteko prest’] neuk asmatu nuela entzutea, jende askok lan egin zuelako horretan eta kotoiari ezaugarri horiek emateko prozesuetan. Ez dago horren arduradun bakarra edo ez zuen pertsona bakarrak deskubritu; nik ekarpena egin nuen prozesu horietan”. 3. irudia: Ruth Benerito lanean laborategian.

3. irudia: Ruth Benerito lanean laborategian. (Argazkia: Tulane University)Aurrerapen eta tratamendu berrietarako bidea urratuz

Benerito zuzen zebilen, eta adierazpen haiek ez zituen sasiapaltasunagatik egin; hala ere, ukaezina da kotoia ez zimurtzeko lotura berrien inguruan berak egindako aurrerapenek, herritarren eguneroko arazo praktiko bat konpondu ez ezik (bereziki emakumeena, emakumeek lisatzen baitzuten), zuntzezko eta beste mota batzuetako materialetarako aplikazio kimiko berrietarako bidea ireki ere egin zutela: zikintzen ez den kotoia, su hartzen ez duena edo gogorragoa… Baita beste material batzuen tratamenduetarako ere; esaterako, zura eta papera.

Beneritok kotoiaren zientzian egindako ekarpenak XX. mendeko berrikuntza teknologiko garrantzitsuenen artean sartu izan dira, jendearen egunerokotasunean aplikatzeari dagokionez. Hori dela eta, beste zenbait lorpen eta aitorpenen artean, 2008an Asmatzaileen Famaren Areto Nazionalean sartu zen. Beneritok beti esan zuen lorpen eta aitorpen horiek guztiak ez zirela bere merezimendua bakarrik, baizik eta babesa eman zion eta laguntzeko ahalegina egin zuen jende guztiarena, guraso eta irakasleetatik hasi, eta lankideetaraino.

Bere karrera amaieran 50 patente baino gehiago eta 200 argitalpen zientifiko zituen. Halaber, hizlari estimatua izan zen, beti agertu zelako zientzialariek herritarren bizitza eta gizartea hobetzeko duten erantzukizunaren alde. 2013an hil zen, 97 urte zituela.

 

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko urtarrilaren 20an: Ruth Benerito, la química que modificó el algodón para reducir el tiempo dedicado a planchar.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Ruth Benerito, kotoia eraldatu zuen kimikaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Eva Epelde, Zuria Tabernilla, Unai Iriarte, Irene Sierra

Olefina (edo alkeno) arinak hidrokarburo asegabeak dira; hau da, karbono-karbono lotura bikoitza duten hidrokarburoak. Horien artean etilenoa eta propilenoa industria petrokimikoko oinarrizko lehengaiak dira eta poliolefinak (polietilenoa eta polipropilenoa) ekoizteko erabiltzen dira nagusiki.

Poliolefinek propietate mekaniko (zurruntasuna, gogortasuna eta erresistentzia) eta elektriko onak dituzte; besteak beste, material isolatzaileak dira. Polipropilenoak polietilenoak baino erresistentzia mekaniko handiagoa du eta karga elektrostatiko handiko materiala da. Bien aplikazio nagusiak dira: gogortasun handiko ontziak, supermerkatuko poltsak, olioak, automoziorako piezak, karkasak, bateria kutxak, sukalderako tresnak, tapoiak, botilak, berogailu eta hozkailu tutuak, etab.

Irudia: Ofelina arinen egitura molekularrak. (a) Etilenoa; (b) Propilenoa; (c) 1-butenoa. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Olefinen ekoizpenerako bide industrial nagusiak bi dira: ur-lurrun bidezko cracking termikoa (SC) eta cracking katalitikoa ohantze fluidizatuan (FCC) prozesuak. Mundu mailako olefinen % 80a bi bide hauen bitartez hornitzen da. Tamalez, industria mailan ezarritako teknologiek erregai fosilen menpekotasun eta energia kontsumo handia dute. Bereziki, SC prozesuak industria kimikoan kontsumitutako energia guztiaren % 40a behar du eta CO2 kantitate handiak isurtzen ditu (0,6 t CO2/t olefina). Beraz, ohiko teknologiak hobetzea eta iturri berriztagarriak erabiltzen dituzten prozesuak garatzea dira gaur egungo findegiaren eta industria petrokimikoaren erronka nagusienak.

Olefinen ekoizpen jasagarria

Gaur egun, olefinen eskaria handitzen doa, etilenoaren eskariak % 3-5 urteko igoera aurkeztuz, eta propilenoak aldiz, % 5-7koa. Etilenoaren eskaria bermatuta dago etanoaren ur-lurrun bidezko cracking termiko (SC) prozesuaren bitartez, baina propilenoaren eskaria betetzeko, ohiko prozesuek (SC eta cracking katalitikoa ohantze fluidizatuan (FCC)) eskaintzen duten hautakortasuna hobetu beharra dago. Hala, On Purpose Propylene (OPP) izeneko teknologiak garatzea ezinbestekoa izango da, propilenoaren eskaria asetzeko, dauden ohiko teknologiak hobetuz eta propilenoarekiko hautakortasun handiko teknologia gehigarriak ezarriz, hala nola, propanoaren deshidrogenazioa (PDH), metanoletik olefinetara (MTO) prozesua eta olefinen interkonbertsioa. 2030. urterako propileno eskariaren % 30a OPP teknologien bidez hornitzea espero da. Erronka horretarako, Ipar Amerika eta Europar Batasuna egoera abantailatsuan daudela kontsideratzen da, ezarrita dauden unitateak (cracking katalitikoa ohantze fluidizatuan (FCC) eta SC) egokitzeko aukera baitute. Asian, berriz, propilenoaren defizita handiagoa izanik, berrikuntza handiagoa beharko da, OPP teknologiak garatuz.

Jasangarritasunerako bidean, industria petrokimikoa aldaketa handiak jasaten ari da, alderdi hauetara bideratuta: ohiko prozesuak hobetzea eta unitate berriak garatzea, erregaiak eta lehengaiak ekoizteko iturri berriztagarriak erabiliz. Unitate horien diseinuan ezinbestekoa da zenbait irizpide kontuan hartzea; horien artean, energia aurrezteak eta isurpenak kontrolatzeak berebiziko garrantzia dute.

Garapen industrialaren barnean, olefinen ekoizpenak garrantzi handia du, eta hala, lehentasunezko helburua da, olefinak ekoizteko bideak ezartzea:

1. petrolioaren balorizazioa areagotzea, eta
2. petrolioaren ordezko iturriak (ikatza, gas naturala, biomasa, kontsumo-gizartearen hondakinak) balorizatzea.

Hau horrela, garapen fasean dauden beste zenbait prozesuk interes handia dute, energia-eskaria eta CO2-ren isurketa netoa txikiagoak direlako. Horien artean, hauek aurki ditzakegu: MTO eta metanoletik propilenora (MTP) prozesuak, industrialki ezarrita daudenak; eta dimetileterretik olefinetara (DTO) eta klorometanotik olefinetara (CTO) prozesuak, garapen bidean daudenak.

MTO eta DTO prozesuen interesa handiagoa da, baldin eta metanola edo DME ekoizteko biomasa edo hondakinak (hondakin organikoak, plastikoak, pneumatikoak edo araztegietako lokatzak) balorizatzen badira. Gainera, metanolaren eta DMEren sintesia, CO2 eskala handian balorizatzeko prozesu bideragarriak dira. Gaur egun, ikerketa ugari egiten ari dira bai teknologia hauen garapenean zein katalizatzaileetan, azken horien olefinekiko hautakortasuna handitu eta desaktibazioa murrizteko asmoz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 39
• Artikuluaren izena: Olefina arinen ekoizpena: egungo egoera eta aurreikuspenak.
• Laburpena: Olefina arinak (bereziki, etilenoa eta propilenoa) industria petrokimikoko oinarrizko lehengaiak dira eta poliolefinak (polietilenoa eta polipropilenoa) ekoizteko erabiltzen dira nagusiki. Gaur egun, olefinen eskaria handituz doa: etilenoaren eskariak urteko % 3-5eko igoera izan du, eta propilenoak, aldiz, % 5-7koa. Etilenoaren eskaria bermatuta dago etanoaren ur-lurrun bidezko cracking termiko (SC) prozesuaren bitartez, baina propilenoaren eskaria betetzeko, ohiko prozesuek (SC eta cracking katalitikoa ohantze fluidizatuan (FCC) eskaintzen duten hautakortasuna hobetu beharra dago. Gainera, industria-mailan ezarritako teknologiek erregai fosilen mendekotasun eta energia-kontsumo handia dute. Beraz, ohiko teknologiak hobetzea eta iturri berriztagarriak erabiltzen dituzten prozesuak garatzea dira gaur egungo findegiaren eta industria petrokimikoaren erronka nagusiak. Artikulu honetan, lehendabizi, olefina arinen erabilerak eta haien eskaria mundu-mailan aztertuko dira. Jarraian, ohiko teknologiak deskribatuko dira (iturri fosiletik abiatuz) eta, azkenik, bestelako teknologia berriztagarriak aurkeztuko dira, biomasaren eta hondakinen balorizazioan oinarritzen direnak.
• Egileak: Eva Epelde, Zuria Tabernilla, Unai Iriarte, Irene Sierra
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 169-187
• DOI: 10.1387/ekaia.21855

Egileez:

Eva Epelde eta Zuria Tabernilla EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko irakasleak dira eta Ingeniaritza Kimikoa Saileko ikertzaileak. 

Unai Iriarte eta Irene Sierra EHUko Farmazia Fakultateko irakasleak dira eta Ingeniaritza Kimikoa Saileko ikertzaileak.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Olefina arinen ekoizpena birpentsatzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Eboluzioaren inguruko ikerketa berritzaile baten lekuko izan gara hilabete honetan. Munduan zeharreko 200 zientzialari baino gehiago batzea lortu du ikerketak, denen artean landaretxo baten eboluzio-mekanismoak aztertzeko, hirusta zuria (Trifolium repens). Europarra jatorriz, espezie hau hirietan nahiz landa-eremuetan bizi da eta ikertzaileek 160 hirietako hirusta zurien populazioa aztertu zituzten hauen egokitzapena ezagutzeko.

Ikertzaileek prozesu zehatz bat aztertu nahi zuten, beren susmoz, bizidunak genetikoki eraldatzea eragin zezakeena, edo beste modu batera esanda, eboluzionatzea bultzatu zezakeena. Lanak agerian utzi du munduan zeharreko hainbat hiritan bizi diren hirusta zuriko indibiduoek antzekotasun gehiago dutela beraien artean landa-eremuetako bizilagunekin baino. Eboluzioa, beraz, organismo hauek eraldatzen ari da, eta hirietakoak eta landa-eremuetakoak desberdin moldatzen dituela dirudi.

Irudia: Hiri-garapenak tokiko ingurunea aldatzen du, eta eboluzio azkar bat susta dezake. Hirietako hirusta zurien populazioei buruzko datu genomikoek iradokitzen dute espezie hau, oro har, urbanizaziora egokitu dela. (Argazkia: Zoosnow – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Eboluzio-prozesuan zehar, kanpo-eragileek (batzuetan barneko eragilea ere izan daiteke) aldaketa bultzatzen dute bizidunengan, ingurunera hobeto moldatu daitezen. Lurrean edozerk eragin dezake aldaketarako presio hori: harrapariengandik hobeto ihes egiteko beharrak, toxikoekiko erresistentzia izateko beharrak, oxigeno gutxiko ingurunean bizitzeko beharrak edo elikagai jakin bat digeritzekoak, besteak beste. Ikertzaile hauek zehazki gaur egungo nonahiko eragile baten efektua aztertu nahi zuten, bizidunak eboluzio azkar batera bultzatzen ari ote den ikusteko. Kanpo-eragile hori urbanizazioa da.

Hirietako hirusta zuria bereizgarri

Mundu osoan zehar, nonahi eraiki ditugu herriak eta hiriak, giza populazioaren hazkuntza sostengatzeko. Eremu urbano hauek ekosistema berriak dira, duela urte gutxi existitzen ez ziren ekosistemak. Ez dira naturalak, noski, baina ingurumen-faktore bereziak dituzte, beste inongo ekosistemek ez dituztenak: aireko gasen kontzentrazioak, lurzoruko materialen eta toxikoen kontzentrazioa, bertako animaliak, landaredia, soinua… dena da desberdina ingurune urbanoetan.

Urbanizazioak aldaketak eragiten ditu ingurumenean, eta, beraz, bertan bizi diren organismoak eboluzionatzera bultza ditzake, ingurune berri horretara moldatzeko. Alabaina, faktore hauek ez diete berdin eragiten bizidun guztiei. Animaliek, oro har, atsegin ez duten eremu batetik alde egin dezakete, eta, ondorioz, faktore berri horien eraginetik at egongo lirateke. Landareak, alabaina, sesilak dira, lurzoruari lotuta bizi dira. Horregatik, bizi diren inguruneko eragileekiko menpekotasun handiagoa dute, eta hautespen naturalak modu zuzenagoan eragiten die. Hori kontuan izanik, ikerketa honetarako, hirusta zuria (Trifolium repens) landare belarkara erabili zuten eredu modura. Gainera, hirusta zuria oso kosmopolita da, herrialde askotan aurki daiteke, eta, ondorioz, munduan zeharreko hirietako populazioekin alderaketak egiteko modua eman die zientzialariei.

Horrela, urbanizazioak espezie honen eboluzioa gobernatzen ote duen aztertzeko, 6.169 populazio ezberdinetako hirusta zurien 110.019 indibiduo aztertu zituzten, 26 herrialdetako 160 hiritan zehar. Hiri bat aukeratzean, espezie honen laginketak (landareak zenbatzea) eremu urbanoan hasten zituzten, eta lerro zuzen bat jarraituz, hiritik aldentzen joaten ziren, landa-eremura iritsi arte. Horrela, urbano/landa gradiente baten mende hazten ziren hirusta zurien ehunak alderatu zituzten. Zehazki, ikertzaileei asko interesatzen zitzaien substantzia kimiko baten presentzia aztertu zuten: hidrogeno zianuroarena. Konposatu hau intsektizida naturala da, eta erasopean sentitzen denean jariatzen du landareak; belarjale batek jaten duenean, adibidez. Konposatu honen sintesia bi genek kontrolatzen dute, eta landareak ere aktiba dezake estres hidriko handia duenean (ur-eskasiak eraginda).

Emaitza interesgarriak topatu zituzten lortutako datuak erkatzean. Lagindu zituzten 160 hirietatik, 75 hiritan (hirien %47an, beraz) desberdintasunak hauteman zituzten hiritik gertu eta hiritik urrunago bizi ziren landareen hidrogeno zianuro kontzentrazioetan. Landareak hiriaren erdigunetik zenbat eta urrunago egon, ikertzaileek ikusi zuten intsektizida naturala sortzeko probabilitatea handiagoa zela. Batez beste, erabateko landa-eremuan bizi ziren hirusta zurien probabilitatea %44 handiagoa zen hidrogeno zianuroa ekoizteko hirietako indibiduoekin alderatuz gero. Emaitza hauek ikusirik, ikerketako egileei erantzun logiko bakarra bururatu zitzaien: hirietako hirustek intsektizidaren behar gutxiago dute eta, beraz, haren produkzioa gutxitu da hautespen naturalez.

Baina zergatik hobesten ditu hautespen naturalak intsektizidarik ekoizten ez duten landareak hirietan? Edo, kontrako ikuspuntutik, zergatik ekoizten dute intsektizida gehiago landa-eremuetako indibiduoek? Erraza: landa-eremuetan intsektu belarjale gehiago dagoelako. Hirietan landaretza gutxiago dago, eta, ondorioz, animaliek bizitzeko babesleku eta habitat gutxiago dute; labur esanda, biodibertsitatea txiroagoa da hirietan. Honenbestez, hirusta zuria elikagai modura erabiliko duten intsektu belarjale gutxiago dago eremu urbano horietan, eta, hortaz, landaretxo honek intsektizida natural hori ekoizteko behar gutxiago du. Azken finean, hiriek eta hirietan sortzen diren “ekosistema” bereziek indar ebolutibo berri bat dakartela erakutsi du hirusta zuriak, eta oso litekeena da horrelako kasu gehiago egotea.

Hiri eta herrien eraikuntzak landa-inguruneak eta habitat naturalak goitik behera eraldatzen ditu, eta ingurunearekin batera, bertan bizi diren organismoak aldatzera behartzen ditu. Izatez, poztekoa da lore zuriko landare honek erakutsi duen plastikotasuna, gai izan baita ezinbestekoa ez zuen mekanismo bat baztertzeko eta, honela, seguruenik, energia eta mantenugaiak aurrezteko. Baina organismo guztiek ez dute eraldaketarako ahalmen hori, eta horretan datza arazoa. Funtsean, naturaren legea da: “berritu ala hil”.

Erreferentzia bibliografikoak:

Santangelo, James S. et al. (2022). Global urban environmental change drives adaptation in white clover. Science 375 (6586), 1275-1281. DOI: 10.1126/science.abk0989

Criado, Miguel Ángel (2022). Una pequeña planta muestra cómo la urbanización está marcando la evolución de la vida en la Tierra. El País, 2022ko martxoaren 17a.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

 

The post Hiriak, jokalari berriak eboluzioan appeared first on Zientzia Kaiera.

Zer eta muskuiluei esker omen gara garena. Eta zientzialarien arabera, izaten jarraitzeko gakoetako bat izan daitezke.

1. irudia: muskuiluak gakoa izan ziren gizakiak Afrikatik kanpora egindako bidean.

Kokatu gaitezen: duela 200 eta 150 000 milioi urte, Afrikan. Berorik ez da, baina. Garai hartan glaziazio baten erdian baitzegoen, M2 glaziazioa. Eta horrek ondorio zuzena zeukan garaiko gizakiengan, zaila, oso zaila zen janaria topatzea. Hainbeste, ezen kalkuluen arabera (nahiz eta datu zehatza eztabaidan dagoen) populazioaren ehuneko gutxi batzuk baino ez ziren biziraun.

Zelan biziraun zuten gizaki gutxi horiek? Bada, frogen arabera, kostaldean eta moluskuak janda. Abuloiak, muskuiluak eta horrelakoak elikagai moduan hartuta eta kostaldean babes hartuta egin zuten aurrera.

Afrikatik migrazioa kostaldetik egin zen, itsaskiak eskuragai zeudela. Are gehiago, gizakiaren eboluzioan, zehazki garunaren tamainan, itsaski-dietak berebiziko papera izan zuteneko hipotesia ere zabaldu egin da.

Muskuiluak, etorkizunaren giltza

Eta zertara dator hau? Bada, Xabier Irigoienek azaltzen duenez, muskuiluak etorkizuneko elikaduraren gakoetako bat izan daiteke. Joan gaitezen atalka.

Giza populazioaren hazkundea ez da gertatuko herrialde aberatsetan, biztanleria egonkorra den edo gainbeheran dagoen herrialdeetan, baizik eta herrialde pobreetan, batez ere Afrikan, herrialde horien populazio gero eta handiagoak ez baitu nahikoa diru izango Europako fabrika batean ekoitzitako elikagaiak ordaintzeko.

Oraintxe bertan, behar adina janari ekoizten dugu, baina gizateriaren proportzio handi batek ez du nahikoa diru hura fisikoki eskuratzeko, etxetik gertu dagoen merkatu batean eskuratzeko.

Horretaz gain, nutrizioaren arabera, kaloriak eta proteinak ez dira aski pertsonak elikatzeko. Pertsona askok, baita herrialde aberatsetan ere, behar adina kaloria kontsumitzen badituzte ere, dieta eskasak dituzte mikroelementuetan, hala nola burdinan edo funtsezko beste konposatu batzuetan, gantz-azido poliasegabeetan, esaterako.

Azkenik, egonkortasunak funtsezko papera du: elikagaien ekoizpenak iraunkorra eta egonkorra izan behar du epe luzean; bestela, krisiek eta goseteek jarraitu egingo dute populazioa handitu eta ekosistemak agortu ahala.

Naylorrek eta 12 laguntzaileek ondo definitu dituzte elikagaien segurtasunaren funtsezko erronkak: erabilgarritasuna (baliabide gisa denontzat nahiko izatea), irisgarritasuna (baliabideak eskuragarri izatea), nutrizioa (nutrizio alderdi guztiak betetzea) eta egonkortasuna (jasangarria eta egonkorra izatea epe luzean.

Beraz, 11 000 000 000 pertsona elikatuko dituzten konponbide magikoez hitz egiten denean, aurreko puntuak egiaztatu beharrekoak dira. Ederto, zer zerikusi dute muskuiluek, baina? Mitilikulturak, muskuiluen hazkundeak, hainbat abantaila ditu aipatutako puntuei dagokienez.

2. irudia: proteina eta gantz-azidoen iturri dira muskuiluak eta elikagaiak gehien behar diren eskualdeetan hazi daitezke.

Batetik, muskuiluen ekoizpenak oso ingurumen-aztarna txikia du. Belarjaleak dira, uretako fitoplanktona kontsumitzen dute eta, beraz, ez dute elikatu beharrik. Ez dute ur geza kontsumitzen eta ez dute elikagairik askatzen uretara; aitzitik, eutrofizazioa murrizten laguntzen dute uretako mikroalgak iragaziz.

Bestalde, CO2 emisioei dagokienez, muskuiluek edozein animalia-produkziotan proteina gramoko emisio baxuenak dituzte, hegaztiek edo izokinek baino askoz baxuagoak, behi-haragia edo antzekoak baino 40-50 aldiz baxuagoak.

Are interesgarriagoa, mitilikultura teknologikoki sinplea da, soketan landu daiteke plataformetatik zintzilik edo zuzenean tretzak erabiliz. Sinplea da eta ondo ezagutzen diren metodologiak erabiltzen ditu. Gainera, ez da intentsiboa kapitalean: muskuilu-haztegiak ezartzeko behar diren finantza-baliabideak ehunka mila ingurukoak dira, ez dozenaka milioi ingurukoak.

Proteina eta gantz-azidoen iturri dira muskuiluak eta elikagaiak gehien behar diren eskualdeetan hazi daitezke. Azken batean, espazioa eta fitoplanktonean oparoa den ura baino ez dute behar muskuiluek hazteko. Horregatik, eta aurrean azaldutako guztiagatik, produkzio egonkorra izateko aukera handiak ditu.

Naylor et al.-ek definitutako puntuak betetzen dituzte muskuiluek, beraz. Jakina, muskuiluek bakarrik ez dute gizateria salbatuko. Elikadura-hornidurak eskualde ezberdinetako hurbilketa desberdinen konbinazioa beharko du, baina moluskuen akuakultura da oraindik azpiustiatzen den aukera gutxietako bat eta behar handiena izango duen tokian sor daiteke.

Beste edozein dieta, begetal, haragi kultibo, intsektu, e.a. DHArekin (azido dokohexaenoikoarekin) eta AArekin (azido arakidonikoarekin) osatu beharko da garuneko funtzioari eusteko. Beraz, planeta osoak funtsezko gantz-azidoak beharko dituenez, gainerako gizakientzat funtsezkoa den zerbait sortuz, Mauritania, Namibia edota Somalia bezalako herrien errentagarritasuna handitzen lagunduko luke itsasertzeko eremuetan mitilikultura ezartzeak eta itsaskien esportazioak.

Artikuluaren hasieran, Hego Afrikan M2ko glaziazioan giza populazioak kostaldean bizirik iraun zutela esaten zen eta Afrikako ekialdeko kostaldea izan zela Afrikatik irteteko baliatu zen bidea. Gure garunak azken jauzi ebolutiboa jasan zuen eskualdea ere izan zen hura, beharbada DHAn eta AAn aberatsa zen itsaski dietari esker. Eta, agian, beste behin ere, gizateriari aurki beharko diren funtsezko elikagaiez hornitzeko gai den eskualdea ere izango da.

Erreferentzia:

Mapping Ignorance blogean Xabier Irigoien, AZTI – BRTA-ren zuzendari zientifikoak idatzitako Could Mussels Save Humanity, again? testuaren euskarara egokitzapena da, laburtuta eta moldatua.

The post Muskuiluak, berriro ere, gizakion salbatzaile? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Pertsona baten heriotzatik zenbat denbora igaro den jakiteko teknika ez suntsitzailea garatu du EHUko ikertzaile talde batek. Hezurren analisi kimikoan abiatzen da metodoa.

Ez da batere erraza jakitea zenbat denbora igaro den pertsona baten heriotza gertatu denetik: auzitegi medikuek teknika andana baliatu behar dituzte horretarako. Gehienetan, gorpuan izaten diren aldaketa fisikoetan oinarritzen dira heriotzaren unea igarri ahal izateko, gutxi gorabehera ezagunak direlako denbora igaro ahala izaten diren aldaketak. Baina heriotzatik gero eta denbora gehiago pasa, orduan eta zailagoa da heriotzaren unea jakitea.

Arazoa are handiagoa da hilotzaren hezurrak baino ez direnean geratzen. Halako kasuetan, ez dago modu ziurrik zehazteko heriotzaren data, eta askotan auzitegi medikuen eskarmentuan oinarritu beharra dago hezur horien datazioa igartzen saiatzeko.

1. irudia: ehortzitako giza hezurren adina (post mortem tartea) jakiteko metodo zehatzik ez da egon orain arte, baina EHUko ikertzaileek hori ebazteko zehaztasun handiko teknika ez suntsitzailea garatu dute. (Argazkia: Hikmet – Unsplash lizentziapean. Iturria: unsplash.com)

“Baina askotan hau ere ez da oso ziurra”, ohartarazi du EHUko SGIker Analisien Zerbitzu Nagusiko kimikari Luis Bartolomek. Breton kasu entzutetsuan egon zen akats nabarmena jarri du muturreko adibidetzat. “Kasu horretan, auzitegi mediku batek interpretatu zuen hezur batzuk animalia batenak izan zitezkeela, baina azkenean argi geratu zen ez zela horrela. Horregatik, metodologia analitikoak behar ditugu, aditu baten iritziarekiko independenteak diren ondorioak eskuratzeko”.

Hezurren jatorria zehaztea konplikatua izan badaiteke, are konplikatuagoa da jakitea heriotzaren unetik zenbat denbora igaro den. Norabide horretan laguntzeko, EHU Euskal Herriko Unibertsitateko ikerketa-talde batek ikerketa baten emaitzen berri eman du Forensic Science International aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu baten bidez.

Prentsa ohar batean EHUk azaldu duenez, gainera, auzitegi analisiaren arloan eskari handia dago “gizakien hezur hondarrak aurkitzen direnean post mortem tartea (PMI) objektiboki zehazteko”. Hori egiteko eskura dauden teknikak, baina, fidagarritasunari eta zehaztasunari dagokienez “eragozpen handiak” dituztela azaldu dute. Batetik, eskaintzen duten denbora tartea ez da oso zehatza. Bestetik, teknika inbaditzaileak dira, tindaketa bat egitea edo hezurraren zatu bat hartzea eskatzen dutenak.

Bartolomerengana jo dugu hitz xeheetan argipen gehiago eskuratzeko.“Funtsean, metodologia bat prestatu dugu ehortzita egon diren giza hezurren arrastoak datatu ahal izateko”, azaldu du. “Hilabete batzuetatik 85-90 urtera arteko denbora tartean”, erantsi du. Teknika bat baino, berez bi tresna analitikoen konbinazioa da erabili dutena: Raman espektroskopia eta kimiometria.

“Raman espektrografiaren bitartez materialen osagaiak ezaugarritzeko aukera dugu. Erraz ulertarazteko, argazki baten modukoa izango litzateke, baina maila kimikoan”. Ohartarazi du, ordea, osagai bakoitza ez dela banan-banan ezaugarritzen. “Modu gordinean egiten da, baina nahikoa da bederen hezurraren morfologia eta ezaugarriak ikusteko”.

Baina horrekin soilik ez litzateke nahikoa izango denboran zehar gertatu diren aldaketak ikusteko, eta hor kimiometria erabili behar dute. Aldagai anitzeko datuen tratamenduko teknika baten bitartez, posible da atzematea irudi batean egon diren aldaketak. “Tratamendu estatistiko horrekin ezagutzen dugu zer aldatu den hezurren irudietan. Zer modutan aldatu diren, eta zenbat aldatu diren”.

2. irudia: lanean parte hartu duten ikertzaileak: Luis Bartolome eta Alfredo Sarmiento. (Argazkia: Jorge Navarro – UPV/EHU)

Ikertzaileek Granadako Unibertsitateko Medikuntza Legal, Toxikologia eta Antropologia Fisikoa sailak emandako 53 hezur hondarren bilduma aztertu dute. Hezur horiek zenbat denbora zeramaten ehortzita bazekiten. Horien guztien analisia eginda, irudi bakoitza tarte jakin batekin lotzeko moduan egon dira. Kalibrazio lan horretan, kimiometriaren bitartez saiatu dira lehenesten ahalik eta unibertsalen izan daitezkeen aldagaiak; hau da, faktore zehatzei lotuta ez daudenak. Halere, jakin badakitenez hezur horiek guztiak Granadan ehortzita egon direla, momentuz, eskuratu dituzten datuak klima mediterraneo baterako baliagarriak izan daitezkeela ohartarazi dute.

Lortutako doitasunagatik poztu da Bartolome. “Gure ereduak nahiko data zehatza ematen du. Esan ahal dugu, adibidez, hezur bat duela 30 urtekoa dela, bost urte inguruko zalantzarekin. Alorrean orain arte erabili izan diren metodologiek askoz zehaztasun gutxiago daukate”.

Kimiometria lan horretan, gainera, algoritmo bat erabili dute, irudi horien inguruen irakaspenak atera ditzan. Halako sareetan ohikoa denez, behin irudi horiek ondo datatzen ikasita, eredua aurreikuspenak egoteko moduan egongo litzateke. Hau jakinda, ondorengo galdera agerikoa da: aukera egongo litzateke algoritmo hori elikatzea klima desberdinetan ehortzitako hezur gehiagorekin? Hau da, teknika hori mundu osoan erabili ahal izatea? Hori aukera bikaina izango zela aitortu du Bartolomek. Baina, modu berean, errealitate gordina azaldu du ere. “Lan hau atera ahal izan dugu dirurik gabe, bertan parte hartu dugunon ahaleginean eta borondatean oinarrituta. Ibilbide mugatua du soilik horregatik, baina, gainerakoan, potentzialitate handia du”. Zentzu horretan, Ertzaintzak teknikan interesa agertu duela aurreratu du. Ohi bezala, halako metodo baten etorkizuna zientzia esparru hutsetatik harago doa, baina zalantzarik ez dago ekarpen handia ekar lezakeela krimenak argitzen laguntzeko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ortiz-Herrero, L., Uribe, B.,  Hidalgo Armas, L.,  Alonso, M.L., Sarmiento, A., Irurita, J., Alonso, R.M., Maguregui, M.I.,  Etxeberria, F., Bartolomé, L. (2021). Estimation of the post-mortem interval of human skeletal remains using Raman spectroscopy and chemometrics. Forensic Science International, 329, 111087. DOI: 10.1016/j.forsciint.2021.111087

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Hezurren ‘post mortem’ tartea kalkulatzeko teknika appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Osasuna

Endometriosiaren inguruko informazioa ez dago oso zabalduta, ez gizartean, ezta medikuen artean ere. Menstruazioa iristen denean uteroan ehun bat sortzen da eta, haurdun geratzen ez bazara, askatu egiten da. Bada, batzuetan gertatzen da ehun endometriko hori beste hainbat organotara zabaltzen dela. Horretan datza endometriosiaren gaitzak. Arazoa da askotan medikuek ere ez daukatela gaitzaren inguruko nahikoa informazio. Bestetik, gizartean oso errotuta dago hilerokoa mingarria izatea normala dela. Horrek guztiak gaixotasun honen diagnosia asko zailtzen du. Juanma Gallegok azaldu du Alean: Hilerokoa arazo bihurtzen denean.

Nature medicine aldizkarian argitaratutako ikerketa batean osasun-sistemetan COVID-19agatik izandako etenen ondorioak aztertu dituzte. Ikerketaren ondorioek aditzera eman dutenez, beste gaixotasun batzuk detektatzeko eta diagnostikatzeko probetan ahultasunak egon dira; minbizia, tuberkulosia eta GIBa detektatzeko probetan izan dira murrizketa handienak, % 26-96 bitartean, hain zuzen. Honetaz aparte, 2020an anbulatoriora bisitak % 9-40 artean jaitsi zirela ere ikusi dute, eta hainbat arrazoiri egotzi diote horren errua: zerbitzuen etetea, kutsatzeko beldurra eta mugikortasunean ezarritako mugak, besteak beste. Osasun mentalaren arretan ere jaitsiera nabarmenak antzeman dituzte hainbat herrialdetan.

Aste honetan Zientzia Kaieran Aduna Badiola ikertzaileari egin diote elkarrizketa. UPV/EHUko Gizartea, Kirola eta Ariketa Fisikoa (GIKAFIT) taldeko kidea da Aduna eta antropometria sistemekin egiten dute lan. Antropometria gizakion gorputzaren osaera eta konposizioa, eta muskuluen zein hezurren azterketa da; talde honek, hain zuzen, neurketa hauek entrenamenduetako eduki zein kirol-probetan egiten dugunaren arteko erlazioa aurkitzen dihardute. Honen harira, Adunak azaldu du haurtzaroan kirola egiteak bizitza osasuntsuago bat eramatera bultzatu gaitzakeela.

Psikologia

Gutako askok eguneko ordu gehienak pantaila bati begira pasatzen ditugu, eta horrek, eragin handia du gure osasunean, ongizatean eta jendartean. Lionel Joly Charrasse soziolinguistak jendartearen portaerak aztertzen ditu gai honen inguruan eta hainbat arlo jorratu ditu pantailak duten eraginari buruz. Horietako bat Interneten kontsumitzen den materialaren izaera matxista orokortua da. Aipatu duenez, mundu mailan Internetetik jaisten den materialaren %35 pornografikoa da, pornografia matxista gehienetan. Baina ondorio sozialez gain, digitalizazioak baditu, noski, ingurumenaren gaineko ondorio negatiboak, gailuak sortzean isurtzen diren berotegi-efektuko gasak, besteak beste. Lionel Joly Charrasse soziolinguistari egindako elkarrizketa eskuragarri dago Gara egunkarian: «Mugikorra hartzeko joera gure gogo-nahia dela uste dugu, baina ez da horrela».

Beste norbaiten jakintza eskuratu eta biltzea, gizakiak betitik egin duen ekintza da. Senideekin, adiskideekin edo kideekin sistema kognitibo partekatuak eratzen ditugu, eta informazioa aintzakotzat hartu, prozesatu eta gogoratu ahal dugu horri esker. Esan genezake giza-kognizioa ez dela gauza indibiduala. Gaur egun, ordea, Interneten erabilerarekin, eskatu bezain laster dugu informazioa eskuragarri, inolako ahaleginik egin gabe. Honegatik, itxuraz, Interneteko jakintza gure jakintza dela pentsatzeko joera dugu. Gainera, errazagoa egiten zaigu Interneten begiratzea guk oroitzea baino, eta aise ahazten dugu. Ondorioz, jendeak gutxiago daki, kontrakoa sinisten badu ere. Datuak Zientzia Kaieran: Jakintsu usteko ezjakinak.

Ingurumena

Koronabirusak eragindako pandemiak berriro fokuan jarri du araztegietako uren analisien garrantzia. Izan ere, ur horien analisien bidez posible da birus honen presentzia atzematea, biztanleriak sintomak izan baino lehen. Birusen arrastoak gorotzekin batera kanporatzen dira, eta beraz, hauen material genetikoaren zatiak bilatu daitezke hondakin-uretan. Koronabirusak, gainera, badu abantaila bat: digestio-sisteman birusaren kantitatea handitu egiten da eta, hortaz, errazagoa da detektatzen. Bestalde, Herbehereetan egindako ikerketa batek frogatu ahal izan du hondakin-uretan detektatzen den koronabirus kantitatea biztanleriaren kutsatze-mailarekin lotu daitekeela. Josi Lopez-Gazpiok azaldu du Zientzia Kaieran: Hondakin-uren analisia birusak atzemateko.

Ana Galarragak Elhuyar aldizkarirako idatzi duenaren arabera, hegazti harraparien populazioa murrizten ari da berunezko munizioak pozoituta. Cambridgeko Unibertsitateko ikertzaileek frogatu dutenez, hamar hegazti espezie soilik kontuan izanda, 55.000 hegazti galdu dira Europan berunezko munizioz akabatutako animaliak jateagatik. Egoera, gainera, larriagoa da hegazti-harrapari handietan. Kalterik handiena itsas-arrano buztanzuriak jasaten du; haren populazioa berunak pozoituta hilko ez balitz % 14,4 handiagoa izango litzateke. Arrano beltzak eta sai arreak jarraitzen diote. Europako Batasuna eta Erresuma Batua planteatzen ari dira berunezko munizioa debekatzea, baina ehiztariak ez daude ados.

Nature Astronomy aldizkarian argitaratutako ikerketa batek argi utzi nahi izan du espazioaren ikerketa ez dela jasangarria. Espazioaren ikerketarako instalazioek urtero 1,2 milioi tona CO2 igortzen dituztela kalkulatu dute Frantziako Tolosako Unibertsitateko ikertzaileek. Honek esan nahi du isurtzen dugun CO2-aren herena, gutxienez, misio espazialei dagokiela. 50 misio espazialen eta 40 teleskopioren instalazioak kontuan hartu dituzte, eta haien jardunean igortzen duten CO2-az gain, bizitza-ziklo osoa hartu dute kontuan. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Berrian irakur daitekeenez, mikroplastikoak topatu dituzte lehenengo aldiz gizakien odolean. Amsterdamgo Vrije Unibertsitateko ikerketa-talde batek egin du azterketa eta erakutsi dute mikroplastikoek gorputzean barrena bidaia dezaketela odolaren bitartez, baita organoetan finkatu ere. Azterturiko pertsonen %80tan aurkitu dituzte partikula txikiak, baina oraindik ez dakite zer eragin eduki dezaketen partikulok gizakien organoetan.

Teknologia

Muskuluen kontrolik ez duen pertsona bat hitzez komunikatzea lortu dute, garun-ordenagailu interfaze bat erabiliz. Pertsona horrek ez zuen muskuluak mugitzeko inolako ahalmenik, eta beraz, ezin zituen hitz egiteko erabiltzen diren muskuluak erabili. Alabaina, garunean bi mikroelektrodo ezarriz eta haiek jasotako seinaleak prozesatuz, gaixoak lortu du alfabetoko hizkiak aukeratzea. Hala, gai izan da hitzak eta esaldiak sortzeko. Egoitz Etxebestek azaltzen du Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Gure gorputzeko zelula guztiak zelula bakar batetik sortu dira, zigototik, hain zuzen. Baina zigotoa garatzen joaten den heinean, zelulak zatitu eta espezializatu egiten dira, gorputzean funtzio ezberdinak betetzeko. Baina badaude zelula berezi batzuk, zelula ama deritzenak. Zelula hauek zatitzean zein bere funtzioaren arabera espezializatu daitezkeen alabak sortzen dituzte eta gainera, gai dira eurak bezalako zelula ama gehiago sortzeko. Zelula amen inguruko ikerketak aurrerapen handiak izan ditu azken urteetan, eta gaur egun, zelulak birprogramatu daitezke. Hau da, muskulu-zelula bat hartu, adibidez, eta laborategian zelula ama bihurtu daiteke, ondoren zelula ama honetatik beste era bateko zelula lortzeko, neurona bat, adibidez. Datuak Zientzia Kaieran: Zelulak berprogramatzen.

EHUko Farmazia Fakultateko ikerketa-talde batek bakterio espezie berri bat identifikatu du Añanako gatzagan. Altererythrobacter muriae izena jarri diote bakterioari eta International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology aldizkarian argitaratu dute mikroorganismo berriaren azterketa. Orain arteko ikerketetan ikusi dute mikroorganismoen populazioa aldatu egiten dela gatz kontzentrazioaren arabera: zenbat eta gatz kontzentrazio handiagoa, mikroorganismo mota gutxiago daude; zenbat eta gatz gutxiago, espezie gehiago. Baina ikerketa honen helburua, espezie berri bat identifikatzeaz gain, mikroorganismo estremofilo hauengandik ikastea da, bertatik aplikazio bioteknologiko berriak ateratzeko. Azalpen guztiak Berrian: Gesaletako altxorra.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #387 appeared first on Zientzia Kaiera.

Gure espezieak planetako uraren %2.5 baino ezin du edan. Ur geza lortzeko sistema industrial efiziente eta ekologikoek, beraz, ideia ona dirudite. Musgoa erabilita, adibidez. Daniel González Muñozen Drinking water using green moss

Izurdeak, baleak, fokak eta pinguinoak ez dira arrainak. Hori jakinda, zenbat arrain soinu ezagutzen dituzu? Mila espeziek baino gehiagok egiten dituzte soinuak. Wait, fish make sounds?, Audrey Looby et al.

Iman superpotenteen belaunaldi berrien oinarria organikoa izatea oso posiblea da: lantanido konplexuak. DIPCren Lanthanide-lanthanide bonding as the basis of next-generation powerful permanent magnets

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #392 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Antropometria sistemari esker ezagutu dezakegu gizakion gorputzaren osaera eta konposizioa, eta muskuluen zein hezurren azterketatik abiatuta gizakion somatotipoa (gorputzaren itxura, forma…) nolako den jakin dezakegu. GIKAFIT (Gizartea, Kirola eta Ariketa Fisikoa) taldeko ikertzaileek antropometrikoki nolakoak garen, eta entrenamenduetako eduki zein kirol-probetan egiten dugunaren arteko erlazioa aurkitzen dihardute. Ideia eta termino hauek, beraz, bizitza osasuntsuarekin erlazionatuta daude.

Literatura zientifikoan argi gelditu da kirola egiteak, fisikoki zein psikologikoki, onura asko dituela, eta haurtzarotik ohitura horien inguruan oinarri sendo bat sortuz gero, bizitza osasuntsu baten aldeko ideia indartu egingo dugu. 

Kirol eta ariketa fisikoari dagokionez, egoera ez da batere txarra, izan ere gaur egun erakunde publikoek bultzatzen duten garrantzitsuena bizitza estilo osasuntsu eta aktibo baten ideia delako. Arlo horretan lan interesgarria egin dute administrazio publikoek, baina GIKAFIT taldeko ikertzaileen ustez erronkarik garrantzitsuena burutzen duten ikerketa gizarteari helaraztea da. Horretarako erakundeekin harreman zuzena izatea beharrezkoa da, ikerketan aztertzen dutena administrazio zein erakundeetan aplikatzeko eta guztiok batera gizarteari zerbitzu on bat emateko. 

Kirola, ariketa fisikoa eta gizartea lotzeko gako zein erronkak ezagutzeko, UPV/EHUko Gizartea, Kirola eta Ariketa Fisikoa (GIKAFIT) taldeko Aduna Badiola ikertzailearekin bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Aduna Badiola: “Haurtzaroan kirola egiteak, bizitza osasuntsuago bat eramatera bultzatu gaitzake” #Zientzialari (171) appeared first on Zientzia Kaiera.

Ariadna Gil Vildósola, Adrián Rodríguez Ezquerro, Edurne Iriondo Plaza, Mariluz Penalva Oscoz, Mikel Ortiz Edesa, Luis Norberto López de Lacalle Marcaide

Hegazkinen desplazamendua hegalei atxikitzen zaizkion turbinei esker lortzen da. Airea konprimatu eta errekuntzako ganberetan sartzen da, non erregaiak etengabe erretzen diren. Presio eta tenperatura altuko airea turbina batera eramaten da, partzialki zabaltzen baita konpresorea mugitzeko duen energia lortzeko. Atzeko errodamenduen karkasa (Tail Bearing Housing-TBH) presio baxuko turbina amaieran dagoen pieza estatikoa da.

Gaur egun, TBH formako egiturak forjaketa eta galdaketa prozesuak bateratuz fabrikatzen dituzte pisua murrizteko eta Inconel 718 aleazioan egiten dira. Inconel 718 goi mailako nikel-kromo aleazio bat da, ingurune korrosiboak jasateko diseinatu dena. Izan ere, aleazio honek aparteko propietateak erakusten ditu, esate baterako, erresistentzia handia du isurpen eta hutsegite tentsioetan tenperatura altuetan. Material honen erabilera turbinen, sektore aeroespazialean, energia nuklearra sortzeko instalazioetan eta beste hainbaten nagusitzen da.

Irudia: (ezk.) atzeko errodamenduen karkasaren (TBH) kokapena, (erdian) TBHko seinalizazioa eta (esk.) lortu nahi den bao-erdia. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Lan honen helburua da konformazio inkrementalaren eta bola-leunketaren konbinazioaren azterketa egitea. Horrela, Tail Bearing Housing (TBH) presio baxuko turbina amaieran dagoen pieza estatikoa da eta TBH-en baoak zatietan fabrikatu ahal izango dira konformazio inkrementalaren bidez ondoren bola hidrostatiko bidezko leunketa tratamendua aplikatuz. Akabera tratamendu hau beharrezkoa da, konformazio inkrementalak piezari ematen dion gainazal akaberak ez baititu sektore aeronautikoak eskatzen dituen zimurdura-baldintzak betetzen.

Konformazio inkrementalaren eta bola-leunketaren konbinazioa balioztatzeak berrikuntza-maila handia aurkezten du eta aitzindaria da bere aplikazioan.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia 2019
• Artikuluaren izena: Inconel 718 aleaziozko pieza asimetriko baten konformatzea prentsa gabe?.
• Laburpena: Artikulu honek berresten du posible dela Inconel 718 aleaziozko pieza asimetriko bat prentsa gabe konformatzea. Aurkeztutako ikerketa-lanak bola bidezko leunketa hidrostatikoaren errendimendua balioztatzeko asmoa du, aurrez inkrementalki konformatutako Inconel 718 aleazio aeronautikoko piezetan. Lanaren helburua pieza aeronautikoen gainazal akaberaren optimizazioa da. Konformazio inkrementalaren eta bola-leunketaren konbinazioa balioztatzeak berrikuntza-maila handia aurkezten du eta aitzindaria da bere aplikazioan. Pieza konformatuaren gainazalaren kalitatea aztertu ondoren bola bidezko leunketa hidrostatikoa aplikatu da. Egindako emaitzek baieztatu dute proposatutako estrategiaren bideragarritasuna, zimurtasuna % 33 eta % 70 artean murriztea, tratatutako eremuaren arabera.
• Egileak: Ariadna Gil Vildósola, Adrián Rodríguez Ezquerro, Edurne Iriondo Plaza, Mariluz Penalva Oscoz, Mikel Ortiz Edesa, Luis Norberto López de Lacalle Marcaide
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 57-70
• DOI: doi.org/10.1387/ekaia.19902

Egileez:

Ariadna Gil Vildósola Metal Estalki S.L. enpresako ingeniaria da. Adrián Rodríguez Ezquerro eta Luis Norberto López de Lacalle Marcaide Fabrikazio Aeronautiko Aurreratuko Zentroko (CFAA) ikertzaileak (CFAA) dira.

Edurne Iriondo Plaza UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako ikertzailea da eta Mariluz Penalva Oscoz eta Mikel Ortiz Edesa Tecnalia, Industria eta garraioa zentroko ingeniariak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Inconel 718 aleaziozko pieza asimetrikoen konformazioa appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Azken hamarkadetan aurrerapauso ugari eman dira hainbat gaixotasunen ikerketan, bai eta haiek artatzeko terapia eta tratamendu berriak sortzeko ere. Horren adibide da zelulen berprogramazioa.

Gizakiok izaki zelulanitzak gara. Hau da, zelula ugariz osatutako organismoa gara, gutxi gorabehera 30 bilioi zelulaz osatuak. Hala ere, ezin dugu ahaztu zelula hauek guztiak hasierako zelula bakar baten ondorengo urrunak direla. Lehen zelula hura zigotoa da, espermatozoideak obulua ernaltzean sortua.

Amaren sabelean, zelula bakar hau zatituz eta espezializatuz doa. Zer esan nahi du espezializatzeak? Bada pixkanaka, sortutako zelula berrietako batzuk lan edo funtzio jakinak betetzera bideratuko direla. Beraz, esan dezakegu aipatutako zigoto hura gure gorputza osatzen duten zelula bakoitzaren aitzindaria dela, egun gu geu osatzen gaituzten zelula guztien bir-bir-bir-birramona.

Zigoto bakar hartatik sortu dira gure azala osatzen duten zelulak. Bertatik sortuak dira arnasketan parte hartzen duten zelulak, baita testu hau irakurtzea ahalbidetzen duten begiko zelulak ere, eta geratu gabe lanean dabiltzan bihotzeko zelula langileak. Ezin ahaztu ekintza horiek guztiak koordinatu eta oroitzapenen kutxa gisa lan egiten duten garuneko zelulak. Guzti-guztiek jatorri bera dute.

Espezializazio-prozesua aurrera doan heinean, zelulak lanpostu bat betetzeko prestatzen dira. Kontua da behin espezializatuta ez dagoela atzera itzulerarik. Gainera, zelula espezializatuen ondorengoek ere espezializazio maila bera izango dute, edo gehiago espezializatuko dira. Imajinatu gure ama artisaua denez geuk ere artisau izan behar dugula, ez besterik.

Bada antzeko zerbait gertatzen da zelulekin, behin espezializatua delarik ezin atzera egin, eta, beraz, zelula hura eta haren ondorengoak funtzio hori betetzera “kondenatuak” daude.

Hala ere, esan beharra dago badirela lege hori betetzen ez duten zelulak. Zelula amez ari gara. Zelula amak izaki bizidun zelulanitzetan aurkitzen dira eta zatitzean zein bere funtzioaren arabera espezializatu daitezkeen alabak sortzen dituzte. Gainera, gai dira eurak bezalako zelula ama gehiago sortzeko ere (ikusi zelula amen sailkapena ilustrazioan agertzen diren adibideak).

Irudia: Zelula amen sailkapena. Zelula amak eurak potentzialki sortu dezaketen zelula mota ezberdin kopuruaren arabera sailkatzen dira. Organismo baten garapenean hasierako zelulak dira potentzia gehien dutenak, haietatik organismo oso bat sortu baitaiteke. Helduaroan gelditzen diren zelula gehienek gorputzeko organo eta ehunen mantentze-lanetan jarduten dute, hiltzen doazen zelulak ordezkatuko dituzten zelulak sortuz. (Ilustrazioa: Maddi Astigarraga Bergara)

Teknologia berriek aukera berriak omen dakartzate, eta kasu honetan ere halako zerbait gertatzen da. XXI. mendean garatutako teknika berriek posible egiten dute zelula espezializatuak desespezializatzea. Hau da, gaur egun, zientzialariak gai dira muskulu-zelula bat hartu eta laborategian zelula ama bihurtzeko. Ondoren, zelula ama honetatik beste era bateko zelula lortu dezakete, hala nola neurona bat. Horixe da zelulen berprogramazioa.

Beraz, esan dezakegu berprogramazioari esker muskulu-zelula bat jada ez dagoela betiko bera izatera “kondenatuta”. Hala ere, dena ez da hain erraza eta gauza asko daude ikertzeko. Edonola dela, berprogramazioak aukera berri asko ireki ditzake.

Berrikus dezagun, bada, gure zelulen zuhaitz genealogikoa. Zelula hauen bir-bir-bir-birramona izendatu dugun zigoto hark ondorengo ugari izan zituen, eta beste hainbeste haren ondorengoek ere. Zatiketekin batera zelula bakoitza funtzio bat betetzeko espezializatzen doa, eta ondorengoak ere funtzio bera betetzera behartuko ditu.

“Kondena” horri iskin egiten dioten zelula bakarrak zelula amak dira. Haiek, zatitzen direnean, espezializatu daitezkeen zelulak sortzeko gai dira. Egungo teknologiek, gainera, aukera irekitzen dute gure gorputzeko zelula espezializatu bat hartu eta hartatik zelula ama bat sortzeko.

Bada berprogramazio-teknika hauetako bat erabili du Achucarro zentroko ikertzaile talde batek Parkinsonen gaixotasuna ikertzeko. Kasu honetan azaleko zeluletatik abiatuta astrozito izeneko garuneko zelulak lortu dituzte, ondoren berauek ikertzeko.

Esan bezala, aukera ugari ekarri dituen eta ekarri ditzakeen teknika da berprogramazioarena. Ea etorkizunean zer egiteko gai garen.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Amiel-Pérez, J., & Casado, F. (2015). Células madre: limitaciones y oportunidades en el Perú. Revista Peruana de Medicina Experimental y Salud Pública, 32(4), 777.
• Ramos-Gonzalez, P., Mato, S., Chara, J. C., Verkhratsky, A., Matute, C., & Cavaliere, F. (2021). Astrocytic atrophy as a pathological feature of Parkinson’s disease with LRRK2 mutation. Npj Parkinson’s Disease, 7(1), 1–11. DOI: https://doi.org/10.1038/s41531-021-00175-w
• Torrades, S. (2003). La investigación con células madre. Offarm, 22(3), 90–94.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua da eta UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoa graduondoko ikasketak burutu ditu.

Zelulak berprogramatzen artikulua, EHUko Ilustrazio Zientifikoko Graduondoaren «Zientzia ilustratzen» egitasmoaren parte da. Dibulgazio-artikulu bat erreferentziatzat hartuta, ilustratzaileek beste bertsio bat egiten dute ardatz nagusi batekin: ilustrazioa.

The post Zelulak berprogramatzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

SARS-CoV-2aren aurretik, hondakin-urak ere erabili dira beste patogeno batzuk aztertzeko, baina koronabirusak eragindako pandemiak berriro fokuan jarri du araztegietako uren analisien garrantzia. Izan ere, ur horien analisien bidez posible da koronabirusaren presentzia atzematea, biztanleriak sintomak izan baino lehen.

Hondakin-urak biztanleriari buruzko informazio kimikoa gordetzen du: gaixotasunak, sendagaiak, substantzia toxikoak… Mekanismoa sinplea da: birusen arrastoak gorotzekin batera kanporatzen dira; izan ere, digestio hodian sartu eta ateratzen dira. Pandemiaren hasieratik jarri dira martxan SARS-CoV-2 birusa hondakin-uretan atzemateko proiektuak –baita Euskal Herrian ere- eta eraginkorrak direla ikusi da. Sarritan, kasuak diagnostikatu aurretik detektatu izan da birusa uren analisietan. Esaterako, Bartzelonan egindako ikerketa baten emaitzek erakutsi zutenez, Wuhanen gaitza ofizialki agertu baino zortzi edo bederatzi hilabete lehenago koronabirusaren arrastoak zeuden hirian. Ikerketa horren inguruan dauden zalantzak alde batera utzita, komun zulotik araztegietara doazen urak aztertzea oso interesgarria da eta birusari aurre hartzeko moduetako bat izan daiteke.

Irudia: hondakin-urak tratatzen diren araztegi bat. Ur horietan biztanleriari buruzko informazio ugari gordetzen da, tartean SARS-CoV-2 birusaren presentzia (Argazkia: kubinger – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com).

Garrantzitsua da azpimarratzea bilatzen dena ez dela SARS-CoV-2 birusa bera, birusaren zati zehatz batzuk baizik. PCR probetan egiten den antzera, koronabirusaren material genetikoaren zatiak bilatzen dira hondakin-uretan. Espainia mailan egiten diren analisien emaitzak zaintza mikrobiologiko gunean daude ikusgai eta edonork azter ditzake hondakin-uren analisiaren emaitzak. Analisiak egiteko erabiltzen den protokoloa eta prozedura ere bertan dago argitaratuta.

Pandemiaren hasieran Austriako Tirolean jarri ziren martxan hondakin-uretan koronabirusa aztertzeko lehen proiektuak, besteak beste, Ischgl herrian. Tamalez, Ischgl nahiko ezaguna egin zen 2020ko martxoan, eskiaren arloko turismo gune ezaguna zen berau eta  kutsatze kopuru handia egon zen bertan sasoi hartan. Albisteetan aipatzen denez, 32 hildako eragin zituen kutsatze masibo hark. Horretaz gainera, neurtezina da bertan kutsatutako eskiatzaileek zein neurritan zabaldu zuten birusa Europan zehar. Turismoaren menpeko leku horietan, agintariek birusaren hedapena kontrolatzeko neurriak ezarri nahi izan zituzten eta hondakin-uren kontrol zorrotza izan zen neurri horietako bat. Egun, Austriako biztanleriaren erdiak sortzen dituen hondakin-urak monitorizatuta daude.

Koronabirusak, gainera, badu abantaila bat: digestio-sisteman birusaren kantitatea handitu egiten da eta, hortaz, errazagoa da detektatzen. Sarritan, sintomak agertu baino lehen haren arrastoak egon daitezke gorotzetan. Aztertzen diren arrastoen material genetikoak, era berean, birusaren aldaera desberdinei buruzko informazio baliagarria eman dezake eta, horrela, alerta-sistema bilakatu daiteke hondakin-uren analisia. Horrelako kasuak sarritan agertu dira. Kanadako Yellowknife-n, adibidez, agintariek birusaren presentziaren berri izan zuten biztanleriaren artean kasu positiboak egon baino lehen.

Ikertzaile nederlandarrek, esate baterako, frogatu ahal izan zuten hondakin-uretan detektatzen den koronabirus kantitatea biztanleriaren kutsatze-mailarekin lotu daitekeela, Environmental Science & Technology Letters aldizkarian jakinarazi zuten bezala. Egun, Europa mailan monitorizatzen da koronabirusaren presentzia hondakin-uretan eta herrialde gehienek parte hartzen dute detekzio-sare horretan. Hala eta guztiz ere, hondakin-uren analisiak baditu zenbait arazo: datuen interpretazioa sarritan ez da erraza eta baliabideen kontsumo handia eskatzen du etengabeko monitorizazioak. Gainera, eta hau ere gertatu da, hondakin-uren analisiak aurreikusi dituzten kutsatze kasuen igoeren aurrean ez da neurririk hartu benetan biztanleriaren artean gaixotasuna zabaldu den arte.

Hortaz, modu horretara jokatzen bada alarma-sistema baten ezarpenak ez dauka zentzu handirik. Nolabait, ikertzaileek azpimarratu dute analisi horien ondorioak ez direla erabili neurri politikoak hartzerakoan. Bestalde, estrategia horren indargunerik handiena kutsatze maila txikiak dauden guneetan egon daitekeela aipatzen dute. Australian eta Zelanda Berrian, adibidez, hondakin-uren analisia eraginkorra da SARS-CoV-2aren zantzuak detektatzeko. Alabaina, koronabirusa nonahi dagoen eskualde batean hondakin-uren analisiak ez du informazio osagarri askorik ematen.

Informazio gehiago:

• Orzaiz, I. (2020). Ur uherren detektibeak, Berria, 2020ko ekainaren 6a.
• Vogel, G. (2022). Signals from the sewel, Science, 2022ko martxoaren 9a.
• Delgado, M. (2022). Aguas residuales, nueva arma en la lucha contra la pandemia, El País, 2022ko urtarrilaren 22a.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Hondakin-uren analisia birusak atzemateko appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Informazioa Googlen bilatzeak ilundu egiten du dakigunaren edo dakigula uste dugunaren jatorriari buruzko pertzepzioa.

Googleri datuak, istorioak eta era guztietako jakintza zatiak eskatzean, bilatzaileak ematen digun informazioaren jatorria gu geu garela pentsatu ohi dugu. Hau da, haren jabe lehendik baginela pentsatzeko joera izaten dugu, eta horrenbestez, neurriz kanpo balioesten ditugu gure baliabideak eta gaitasun kognitiboak. Horixe da PNAS aldizkarian duela zenbait aste argitaratutako azterlan baten ondorio nagusia.

Ekintza bera –beste norbaiten jakintza biltzea, alegia–, ez da inola ere ezohikoa. Inork ez daki guztia. Senideen, adiskideen, kideen jakintzaren mende gaude. Pertsona horiekin sistema kognitibo partekatuak eratzen ditugu, eta informazioa aintzakotzat hartu, prozesatu eta gogoratu ahal dugu horri esker. Ez dugu zertan guztia jakin; baina jakin behar dugu nork dakien zer. Zientziak, adibidez, horrela funtzionatzen du, milaka eta milaka pertsonak, horietako asko gaur egun bizirik ez daudenek, partzialki ezagutarazitako natura fenomenoen jakintza eta ulermenean oinarrituta. Giza kognizioa ez da indibiduala; pentsatzea, gogoratzea eta ezagutzea, oso maiz, kolaboratiboak dira, norberaren eta besteren baliabide kognitiboen arteko interakzioaren emaitza.

Irudia: Ezagutza orokorreko galderak erantzuteko Google erabiltzeak informazioa gogoratzeko eta prozesatzeko dugun gaitasunean eragiten du eta baita ere gaitasun horrekiko dugun konfiantzan. (Argazkia: Tumisu – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Azken hamarkadetan, lankidetza kognitiboaren mekanismo klasikoei Internet eta bilaketa azkarreko haren sistemak gehitu zaizkie. Sareak gogoa hedatzeko aukera ematen du, eta behar dugun guztietan kontsulta dezakegun kanpoko memoriaz hornitzen gaitu. Ia guztia daki eta gure esanetara dago beti; eskatu bezain laster ematen digu nahi dugun informazioa, eta guk ez dugu inolako ahaleginik egin behar, gure buruan bertan izango bagenu baino errazagoa da ia. Ez dugu zertan liburutegira joan edo kide bati telefonoz galdetu. Berezitasun hori da, horretara jotzeko erraztasun hori, tarteko bestelako ekintzarik ez egotea, hain zuzen ere, itxuraz, barneko eta kanpoko jakintzaren arteko mugak lausotzea dakarrena. Interneteko jakintza gure jakintza dela pentsatzeko joera dugu.

Kanpoko eta barneko jakintzaren arteko muga lausotuta, beren oroimenean konfiantza handiagoa izaten dute Internetera informazio bila maizen jotzen dutenek. Googlera zerbait jakiteko jo izana ere ahazten dute maiz. Internetik lortutako erantzunak beren memoriatik zetozela uste dute.

«Google efektua» deitutakoaren berri bagenuen: informazioa Interneten erraz lortzen dugunean, gure buruan ez gordetzeko joera dugu, eta ahaztu ere aise ahazten dugu. Bada, aurretik aipatutako azterlanak bigarren Google efektu bat dagoela eman du aditzera; efektu hori ez da jendeak dakienari buruzkoa, dakiela uste duenari buruzkoa baizik. Ondorioz, gure munduan, Interneten bilatzea gure oroimena arakatzea baino azkarragoa eta errazagoa izanik, gerta liteke jendeak gutxiago jakitea, baina gehiago dakiela uste izatea.

Fenomeno horren inplikazioak askotarikoak eta garrantzitsuak izan daitezke. Pertsonek beren jakintzan eta ulerkuntzan konfiantza handiagoa dutenez, gerta liteke horrek ikaskuntzari eta ikasteko motibazioari buruz duten iritzia desitxuratzea. Halaber, erabaki jakin batzuk hartzeko orduan, baliteke horrek nork bere irizpidean konfiantza handiagoa (eta arrazoirik gabekoa) izatea ekartzea. Eta gure jakintzatzat jotzen duguna zalantzan jarri ohi ez dugunez, saretik lortzen dugunarekiko muga ezabatuta, zailagoa izaten da informazio okerrez ohartzea, horren ondorioz izan daitezkeen ondorioak izanik.

Imajinatzen al duzu ia guztia dakitela uste duten ezjakinez betetako mundu bat? Badakit gehiegikeria bat dela, baina handiegia ez agian. Hausnartu.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ward, A. F. (2021). People mistake the internet’s knowledge for their own. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(43) e2105061118. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.2105061118

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@JIPerezIglesias) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Jakintsu usteko ezjakinak appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Osasuna

Dementzia kasu asko helduaroan kirolik ez egiteak eragiten dituela azaldu du Alfredo Ramos-Miguel farmakologiako ikertzaileak. Euskal Herriko Unibertsitateak honen inguruko ikerketa batean parte hartu eta aurten amaitu dute. Ikerketa Alzheimerren gaixotasuna ikuspuntu epidemiologiko eta patologiko batetik ikustean datza, eta, honen barne, ariketa fisikoak gaitzean duen eragina aztertu dute. Aztertu ahal izan dutenez, dementzia probabilitatea jaitsi egiten da zahartzaroan ariketa fisikoa eginez. Alfredok azaldu duenez, oso informazio gutxi dago bizitzan egiten dugun edozerk garunean duen eraginaren inguruan. Horregatik, balio handiko ikerketa izan da hau, maila klinikoan eta giza-mailan planteatzen diren hipotesi ugari egiazta baitaitezke horrela.

Farmazia

Gaur egun, biztanleria gero eta kezkatua dago ongizatearekin eta, ondorioz, osasunarekin lotuta dagoen informazioa bilatu eta kontsumitzen du. Hau kontutan izanik, farmazia egokitzapen prozesu batean murgilduta dago, pazienteen beharretara eta osasun sistemaren aldaketetara moldatzeko. Hori dela eta, orain farmaziak bide asistentzialagoa hartu du, eta farmazialaria, sendagaien hornitzailea izateaz gain, pazientean gero eta zentratuago dagoen osasun-profesionala da. Honela, Farmazia Zerbitzu Profesional Asistentzialak (FZPAk) sortu dira, herritar guztiei zerbitzu aukera zabala eskaintzen dien farmazia komunitarioak. Datuak Zientzia Kaieran: Farmazia asistentziala, pazienteen beharretara egokitutako arreta.

Arkeologia

Aranzadi zientzia elkarteko eta EHUko aditu talde batek zazpi errotarri harrobi aurkitu ditu Jaizkibelen. Javi Castro ikertzailearen dokumentu zahar batek zuen pista. XVI. mendean Isasti izeneko pasaitar batek errotarri harrobiei egindako aipua, hain zuzen. Horrela, bilaketak hasi zituzten Jaizkibelen. Honela hasi ziren errotarri harrobiak topatzen inguru horietan. Baina aurkikuntza honetaz aparte, Zabra izeneko itsasontzi mota baten inguruko dokumentuak beste pista bat eman zien. Itsasontzi mota hau errotarriak garraiatzeko erabiltzen zen, eta Jaizkibeletik Sevillara, Cádizera, Kanarietara, Madeirara, Lisboara eta Galiziara ateratzen ziren honelako itsasontziak. Ikertzaileen ustetan, toki horietatik ondoren Ameriketara bidaltzen ziren Jaizkibelgo errotarriak. Datu guztiak Berrian: Errotarriak piririka.

Kantabriako Unibertsitateko arkeologoek egindako ikerketa berri batek erakutsi duenez, Goi Paleolitoko haurrek parte hartzen zuten labarretako eskuen margolanetan. Kantabriako Castillo, Garma, eta Fuente del Salín kobazuloetako eskuen margoak aztertu dituzte, baita Cacereseko Maltraviesokoak eta Huescako Fuente del Truchokoak ere. Egileen adina kalkulatzeko 3D-ko eredu fotogrametrikoak erabili dituzte, eta ondoren, gaur egungo egindako adibideekin alderatu. Ikerketa honek eta beste hainbatek ondorioztatzen dute haurrak komunitatearen zati garrantzitsua zirela garai horietan. Ana Galarragak azaldu du Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Aranzadi zientzia elkarteak herritar-zientzia proiektu bat jarri du abian, lilipen banaketa mapa bat sortzeko. Lilipa edo nartzisoen gune bat ikusiz gero, hura geolokalizatu, pare bat argazki atera eta #lilipa traola erabiliz Twitterren jartzea proposatu dute. Euskal Herrian, hiru lilipa espezie dira nagusiak: Narcissus pseudonarcissus, Narcissus minor eta Narcissus bulbocodium. Espezie babestua da lilipena, nahiz eta aurten oso garaiz eta leku dezentetan ikusi dituzten. Mikel Etxeberria Aranzadiko Botanika saileko kideak azaldu duenez, mehatxua handiagotu egiten da haien habitata galtzen doan heinean, asko basokoak eta larreetakoak direlako. Azalpenak Berrian: Lilura horiaren isla.

Mahatsondo-lerroetan landarez osatutako estalkia jartzeak dituen onurak ikertu ditu Javier Abad Zamorak, UPNA/NUPeko nekazaritzako ingeniariak. Orain arte, mahatsondoen lerroen arteko kaleetan landatu izan da landare estalkia, baina ez mahatsondo lerro berean, Abadek ikerketan egin duen bezala. Bere ikerlanean laborantza-teknika hau hiru urtez aztertu du, Ochoa upeltegietako mahasti komertzial batean. Bere esanetan, laborantza-teknika honen bidez belar txarrak kontrolatzen dira eta ez du eragin negatiborik mahatsen ekoizpenean eta ardoan. Gainera, lurzoruaren kalitatea hobetzen dela ikusi du. Datu guztiak Unibertsitatea.net webgunean.

Duela aste batzuk jada aipatu genuen txikispora, Plentziako Itsas Estazioko eta CEFASeko ikertzaileek aurkitutako bizkarroi itsastar berria. Txikispora philomaios bizkarroiaren aurkikuntzak, espezie berri bat aurkitzearen eta identifikatzearen garrantziaz aparte, beste alderdi garrantzitsu bat du: zelulaniztasunaren jatorria azaltzen lagunduko dezake espezie honek. Ikertzaileen ustetan, zelulaniztasuna garatu aurretik, animalien eta onddoen arbaso komuna bereizi zenetik denbora gutxira Txikispora philomaios eboluzionatu zen. Zenbait zuhaitz filogenetiko egin ondoren, leinu primitibo bateko organismo bat dela frogatu dute, Filasterea leinuko lehen parasito konfirmatua. Ziortza Guezuragak azaltzen du Zientzia Kaieran: Txikispora: zelulaniztasuna azaltzeko parasitoa.

Genetika

Koldo Garcia kutsatzen diren minbizien inguruan idatzi du Zientzia Kaieran. Gizakiotan eta beste animaliotan, tumoreak sortzen dira zelulek beren burua kontrolik gabe bikoizten dutenean. Prozesu hori, orokorrean, indibiduo beraren barnean gertatzen da. Alabaina, espezie gutxi batzuetan aurkitu dira indibiduoen artean salto egiten duten minbizi-zelulak, txakurretan, Tasmaniako deabruan eta hainbat molusku bibalbiotan, besteak beste. Minbizi kutsakorren lehenengo kasua txakurretan aurkitu zen 1877an. Sexu bidez transmititzen da, eta zientzialariek uste dute orain dela 11.000 urte hasi zela kanidoak infektatzen. Tasmaniako deabruaren kasuan, tumore kutsakorra aurpegian garatzen da, animalia hauek elkarri hozka egiteko duten ohitura baliatuta. Beste hainbat ikerketa egin dira geroztik prozesu bitxi hau hobeto ulertzeko, besteak beste, txirla garatxodunarekin eta txirla txikiarekin.

Juanma Gallegok Zientzia Kaieran azaldu duenez, mapa eta egutegia dira itsas elefante emeen iparrorratza. Itsas elefanteek migrazio luzeak egiten dituzte. Itsaso zabalean dauden elikatze eremuetara joaten dira urtero haurdun dauden itsas elefante emeak, eta ondoren, jatorrizko hondartzetara itzultzen dira bertan erditzera. Migrazio honen mekanismoak ikertu ditu zientzialari talde batek, eta aztertu dutenez, migratzen duten itsas elefanteek badakite zein den erditzeko erabiltzen duten hondartzaren distantzia, baita bertatik milaka kilometrotara ere. Horrela, hondartzara itzultzeko momentua aurreratzen dute urrunago bidaiatu badute, eta alderantziz. Ateratako irakaspenak espeziearen kontserbazioan aurrera egiteko baliogarria izango den esperantza dute.

Ingurumena

Egoitz Etxebestek Elhuyar aldizkarian azaldu duenez, baso autoktonoak zuhaitz-landaketak baino hobeak dira ekosistementzat. Basoberritzeak garrantzitsuak dira larrialdi klimatikoari eta haren ondorioei aurre egiteko, bereziki eremu degradatu eta soilduetan. Honen harira, basoberritzeko era desberdinak aztertu ditu lan zabal batek. 53 herrialdetako 264 azterlan konparatu dituzte, planetako baso-bioma nagusiak kontuan hartuta, eta ondorioztatu dute baso autoktonoak zuhaitz-landaketak baino eraginkorragoak direla modu askotan, hala nola, karbono-metaketan, lurzoruaren higadurari aurre egiten eta biodibertsitatea ostatatzen.

Ekologia

Estitxu Villamor fisikariak, Ekopol ikerketa-taldeko kideak hidrogenoa erregai gisa erabiltzearen inguruan hitz egin du Garan. Lehenik eta behin, argi utzi nahi izan du hidrogenoa ez dela energia-iturri bat petrolioa bezala; hidrogenoa energia-bektore bat da, eta beraz, energia garraiatzen du. Hidrogenoa energia bektore gisa erabiltzea da etorkizuneko erronketako bat. Hainbat arlotan alternatiba bideragarria da hidrogenoa, baina arazo asko dakartza. Villamorrek azaldu duenez, energia berriztagarriek muga asko dituztela jabetzea garrantzitsua da. Energia berriztagarri askotan, mineral oso espezifikoak behar baitira, eta erregai fosilekiko dugun dependentzia beste mineral urri horiekiko dependentziagatik ari gara ordezkatzen.

Teknologia

2013ko irailean, George D. Morganek Rocket Girl bere liburua argitaratu zuen, Mary Sherman Morgan kimikariaren bizitzaren inguruko obra. Mary ikasten ari zela, Bigarren Mundu Gerra piztu zen eta gerra amaitzean lehergaien diseinatzaile gisa zuen curriculum bikainari esker North American Aviation enpresan lortu zuen lanpostua, Rocketdyne dibisioaren lantaldean. Honela sartu zuen espazio-ontzien ikerketaren munduan, eta urteak pasata, ospea irabazten joan zen esparru horretan. Maryk gidatutako proiektu bati esker, Hydyne erregai likidoa lortu zuten.

Astronomia

2015an, Europako Espazio Agentziaren Rosetta espazio-ontziak oxigeno molekularra topatu zuen 67P/Churyumov-Gerasimenko kometan, ustetan, kantitate handitan gainera. Alabaina, orain Johns Hopkins Unibertsitateko ikertzaileek egindako analisi berri batek azalpena eman dio aurkikuntzari. Adierazi duenez, kometak bi oxigeno-gordailu ditu barruan, eta, ondorioz, benetan dagoena baino oxigeno gehiago dagoela ematen du, biltegietatik kontzentratuago ateratzen baita. Gainera, ikertzaileen arabera, oxigeno hori ez zen sortu Eguzki Sistema sortu zenean, gerora baizik.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #386 appeared first on Zientzia Kaiera.

Sorginak (eta belagileak) antzinako kontuak zirela uste bazenuen, birplanteatu JR Alonsoren hau irakurri ostean: Witches, then and now

Eboluzioa ez da gelditzen. Gizakientzat ere ez. Zein alderditan eboluzionatu dezakegu hurrengo milurtekoetan? Future evolution: from looks to brains and personality, how will humans change in the next 10,000 years?, Nicholas Longrich

Angelu magikodun grafeno bigeruza bezalako material harrigarriak ulertzeko kuasipartikula zuzenetara jo behar da. DIPCren Phason dynamics are key to understand electronics in twisted moiré systems

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #391 appeared first on Zientzia Kaiera.