Zientzia

Juanma Gallego

Afrikan egindako aurkikuntza batek milioi bat urte atzeratu du hezurrezko lehen tresnen agerpena.

Hominidoek duela 1,5 milioi urte inguru egindako hezurrezko tresnen berri eman du ikertzaile talde batek. Olduvaiko arroilan (Tanzania) aurkitu dituzte hezur horiek, zehazki, T69 izeneko eremuan. Ibai baten antzinako ibilgu batean kokatuta dago eremu hori, eta beste hainbat aztarna mota ere baditu; tartean, harrizko tresnak eta animalien fosilak.

Orotara, aztertutako multzoak 27 ale ditu. Ugaztun handien landutako hezurrak dira; besteak beste, hipopotamo eta elefanteenak. Hezurrak, antza, harri baten laguntzaz zizelkatu dituzte. Itxura eta tamaina askotakoak dira: horietako batzuk hezur luzeak dira, handiena 38 zentimetrokoa izanda. Dena dela, ikertzaileek diote tresnak landu zituztenek bereziki hezur luzeak nahiago zituztela, batez ere hanketakoak, hominido horiek animalien morfologiaren gaineko ezagutza bat zutela argi geratuz. Zorrotzak dira batzuk, baina kamutsak ere badira. Gehienbat aizkora edo aizto gisa erabiltzeko landutako tresnak ziren. Horien guztien deskribapena eta analisia egin dute Nature aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean.

1. irudia: aurkeztu duten bilduma 27 alez osatuta dago, aintzira zahar baten alboan. (Argazkia: CSIC)

Aurkikuntza honetan bi gauza dira deigarrien: batetik, kronologia. Bestetik, materiala bera. Datazioan abiatuta, egileek babestu dute hominidoek “modu sistematikoan” hezurrezko tresnak ekoizten zituztela duela 1,5 milioi urte, eta hau esanguratsua da, erakusten duelako garai horretako hominidoek pentsamendu konplexuak izateko eta planifikatzeko gaitasun handia zutela eboluzioaren garai urrun batean. Egileek diote datazioak milioi bat urtez atzeratzen duela modu sistematiko horretan sortutako hezurrezko tresnen ekoizpena. Harrizko lehen tresnen ebidentziak duela 3,3 milioi urtekoak badira ere, orain arte, sistematikoki sortutako hezurrezko lehen tresnak Europan aurkitutakoak izan dira, duela 400.000 eta 250.000 urte artean datatutakoak. Kontrara, orain arte uste zen garai horren bueltan halako tresnak “modu anekdotikoan” egiten zituztela.

Datazioari ezik, materialari berari garrantzia eman diote. Diotenez, aurkikuntzak agerian jartzen du hezurrezko tresnek uste baino rol garrantzitsuagoa jokatu zutela lehen hominidoen eboluzioan. Ikertzaileek suposatzen dute ugaztun handien hezurrak berariaz biltzen ibili zirela, eta, gero, beharrezko forma eman zietela, estandarizatutako ekoizpen patroiak erabiliz. Diotenez, honek adierazten du kulturalki berritzaileak izan zirela, eta gai izan zirela egokitzeko harriak lantzeko zituzten gaitasunak material berri batean erabiltzeko. Are, argudiatu dute hezurren erabilpenak aukera berriak eman zizkietela hominidoei. Horrela, beren gaitasunak “modu nabarmenean” handitu zirela adierazi du Ignacio De la Torre CSICeko Historia Institutuko ikertzaileak, tartean, gai izan zirelako berrikuntza teknikoak eskuratzeko.

Adibide praktiko bat jarrita, gogora ekarri dute harriak pisutsuak direla eramateko orduan, eta, horregatik, hominidoek bidaiatzean arroka berriak aurkitu behar zituzten halabeharrez, tresna berriak ekoizteko. Animalien hezurrek behar hori ase egin bide zuten.

Olduvain zegoen aintzira baten alboan eratu zen aztarnategia. Bertan, eurite indartsuek uhaldi bat eragin zuten, aintziraren ondoko lautada ureztatuz. Urek indarra galdu zutenean, sedimentazioa gertatu zen, urek zeramaten material guztia aztarnategian utziaz, CENIEH Giza Eboluzioa Ikertzeko Zentro Nazionaleko geologo Alfonso Benito Calvok azaldutakoaren arabera.

2. irudia: egileek diote datazioak milioi bat urtez atzeratzen duela modu sistematikoan landutako hezurrezko tresnen ekoizpena. (Argazkia: CSIC)

Tresnak aurkitu diren eremuak duela hamar bat urte atentzioa eman zien ikertzaileei, eta lehen indusketetatik ezer garbirik atera ez bazuten ere, 2018an agertu zen hezur baten gainean landutako lehen tresna. Orduan jabetu ziren aztarnategi horren garrantziaz.

Berez, Afrika Ekialdean daude ere Homo generoko arbasoek erabilitako lehen tresnak. Duela 2,5 eta 1,5 milioi urte arteko arrastoak Olduvai kulturarenak direla esan ohi da. Baina duela 1,7 milioi urte Acheul aldia abiatu zen, eta, orain arte, bi kultura hauen artoko trantsizioa soilik ezagutzen zen harrizko tresnen esparruan. Orain agerikoa da hezurrezko tresnek ere zeresan handia izan zutela. Hortaz, Acheul aldiaren hasieratik hominidoentzat baliabideengatiko lehiakideak ziren hainbat animalia, bai eta elikagai ere. Baina, horrez gain, orain jakin badakigu lehengaien iturri ere bazirela.

Aztarnategi berean harrizko tresnak eta gizakiek kontsumitutako animalien arrastoak aurkitu dituzte, baina ez dute hominidoen arrastorik topatu. Hori dela eta, ez dute modurik jakiteko zein espezierekin lotu ahal den tresna horien ekoizpena, eta zientzia artikuluan “lokomozio bipedoa zuten hominidoen” inguruan hitz egiten dute.

Aztarnategiaren garaiko kronologien arabera, bi espezie daude aukeran: Homo erectus edo Paranthropus generoko beste espezieren bat. Eboluzioan oinarritutako ahaidetasunean abiatuta, aurkitzaileek uste dute lehen espeziekoak izan zirela tresna hauek landu zituzten hominidoak, baina berez ez dute modurik hori frogatzeko.

Erantzuteko dagoen galdera logikoa da ea zergatik dagoen milioi bat urteko hutsune hori orain aurkitutakoen eta Europan aurkitutako duela 400.000 urte ingurukoen artean. Arrazoi bat izan daiteke Olduvaiko aztarnategiaren ingurune geologikoa oso egokia dela hezurren kontserbaziorako, beste hainbat lekutan hezurrak seguruenera galdu direlarik. Dena dela, ikertzaileek aurreratu dute sedimentu zaharragoak daudela aztarnategian, eta horietan ere landutako hezurrak aurkitzen ahaleginduko direla.

Erreferentzia bibliografikoa:

De la Torre, Ignacio; Doyon, Luc; Benito-Calvo, Alfonso; Mora, Rafael; Mwakyoma, Ipyana; Njau, Jackson K.; Peters, Renata F.; Theodoropoulou, Angeliki; d’Erroco, Francesco (2025). Systematic bone tool production at 1.5 million years ago. Nature. DOI: 10.1038/s41586-025-08652-5

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Duela 1,5 milioi urteko hezurrezko tresnak aurkitu dituzte appeared first on Zientzia Kaiera.

Cuando hay más palomas que palomares, algunas aves deben agruparse. Esta afirmación obvia, y su inversa, tiene profundas conexiones con muchas áreas de las matemáticas y la informática.

Un artículo de Ben Brubaker. Historia original reimpresa con permiso de Quanta Magazine, una publicación editorialmente independiente respaldada por la Fundación Simons.

Imagen: BenFrantzDale / McKay. CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Dicen que más vale pájaro en mano que ciento volando, pero para los informáticos, dos pájaros en un agujero es mucho mejor. Esto se debe a que esas aves que cohabitan son las protagonistas de un teorema matemático engañosamente simple llamado el principio del palomar. Es fácil de resumir en una frase corta: si diez palomas se acurrucan en nueve palomares, al menos dos de ellas deben compartir un agujero. Ahí está, eso es todo.

«El principio del palomar es un teorema que provoca una sonrisa», comenta Christos Papadimitriou, informático teórico de la Universidad de Columbia. «Es un tema de conversación fantástico».

Pero el principio del palomar no es solo cosa de pájaros. Aunque suene dolorosamente simple, se ha convertido en una potente herramienta para los investigadores dedicados al proyecto central de la informática teórica: mapear las conexiones ocultas entre diferentes problemas.

El principio del palomar se aplica a cualquier situación en la que objetos se asignan a categorías y el número de objetos supera al de categorías. Por ejemplo, implica que, en un estadio de fútbol abarrotado con 30.000 asientos, algunos asistentes deben tener la misma contraseña de cuatro dígitos, o PIN, para sus tarjetas bancarias. En este caso, las palomas son los aficionados al fútbol y los agujeros son los 10.000 PIN posibles, del 0000 al 9999. Esto representa que hay menos posibilidades que el número total de personas, por lo que algunas deben tener los mismos dígitos.

Esta demostración destaca no solo por su simplicidad, sino también por lo que omite. Muchos métodos matemáticos para demostrar la existencia de algo son «constructivos», lo que significa que también muestran cómo encontrarlo. Las demostraciones «no constructivas», como las basadas en el principio del palomar, carecen de esta propiedad. En el ejemplo del estadio de fútbol, ​​saber que algunas personas deben tener el mismo PIN no indica cuáles son. Siempre se puede recorrer la grada preguntando a cada persona por turno. Pero, ¿existe una manera más sencilla?

Preguntas como esta, sobre la manera más eficiente de resolver problemas, son fundamentales en la rama de la informática conocida como teoría de la complejidad computacional. Los teóricos de la complejidad estudian estas cuestiones agrupando los problemas en clases según ciertas propiedades compartidas. A veces, el primer paso hacia un avance es simplemente definir una nueva clase para agrupar problemas que los investigadores no habían estudiado previamente.

Eso fue lo que ocurrió en la década de 1990, cuando Papadimitriou y otros teóricos de la complejidad comenzaron a estudiar nuevas clases de problemas, en los que el objetivo es encontrar algo que debe existir debido al principio del palomar u otra demostración no constructiva. Esta línea de trabajo ha propiciado importantes avances en diversos campos de la informática, desde la criptografía hasta la teoría de juegos algorítmica.

Christos Papadimitriou (recuadro) y Oliver Korten demostraron que el principio del palomar vacío se relaciona con importantes problemas en matemáticas e informática. Fuentes: Columbia Engineering / Recuadro: cortesía de Christos Papadimitriou.

Para enero de 2020, Papadimitriou llevaba 30 años reflexionando sobre el principio del palomar. Así que se sorprendió cuando, bromeando con un colaborador frecuente, les llevó a una enfoque simple del principio que nunca habían considerado: ¿Y si hay menos palomas que agujeros? En ese caso, cualquier disposición de las palomas debe dejar algunos agujeros vacíos. De nuevo, parece obvio. Pero ¿invertir el principio del palomar tiene alguna consecuencia matemática interesante?

Puede parecer que este principio del «palomar vacío» es simplemente el original con otro nombre. Pero no es así, y su carácter sutilmente diferente lo ha convertido en una herramienta nueva y fructífera para clasificar problemas computacionales.

Para comprender el principio del palomar vacío, volvamos al ejemplo de la tarjeta bancaria, transpuesto de un estadio de fútbol a una sala de conciertos con 3000 asientos, un número menor que el total de PIN posibles de cuatro dígitos. El principio del palomar vacío dicta que algunos PIN posibles no están representados en absoluto. Sin embargo, si se desea encontrar uno de estos PIN que faltan, no parece haber mejor manera que simplemente preguntarle a cada persona su PIN. Hasta ahora, el principio del casillero vacío es igual que su contraparte más famosa.

La diferencia radica en la dificultad de comprobar las soluciones. Imaginemos que alguien dice haber encontrado dos personas específicas en el estadio de fútbol con el mismo PIN. En este caso, correspondiente al planteamiento del palomar original, existe una forma sencilla de verificar dicha afirmación: simplemente comprobar con las dos personas en cuestión. Pero en el caso de la sala de conciertos, imaginemos que alguien afirma que ninguna persona tiene el PIN 5926. En este caso, es imposible verificarlo sin preguntar a todos los presentes cuál es su PIN. Esto hace que el principio del palomar vacío sea mucho más complejo para los teóricos de la complejidad.

Dos meses después de que Papadimitriou comenzara a reflexionar sobre el principio del palomar vacío, lo mencionó en una conversación con un futuro estudiante de posgrado. Lo recuerda vívidamente, porque resultó ser su última conversación en persona con alguien antes de los confinamientos por la COVID-19. Encerrado en casa durante los meses siguientes, se enfrentó a las implicaciones del problema para la teoría de la complejidad. Finalmente, él y sus colegas publicaron un artículo sobre problemas de búsqueda con soluciones garantizadas gracias al principio del palomar vacío. Estaban especialmente interesados ​​en problemas donde abundan los palomares, es decir, donde superan con creces a las palomas. Siguiendo la tradición de acrónimos complicados en la teoría de la complejidad, denominaron a esta clase de problemas APEPP, por sus siglas en inglés, «principio del palomar vacío polinomial abundante».

Uno de los problemas de esta clase se inspiró en una famosa demostración de hace 70 años del pionero de la informática Claude Shannon. Shannon demostró que la mayoría de los problemas computacionales deben ser inherentemente difíciles de resolver, utilizando un argumento basado en el principio del palomar vacío (aunque no lo llamó así). Sin embargo, durante décadas, los informáticos han intentado, sin éxito, demostrar que ciertos problemas específicos son realmente difíciles. Al igual que los PIN de tarjetas bancarias que faltan, los problemas difíciles deben existir, incluso si no podemos identificarlos.

Históricamente, los investigadores no han considerado el proceso de búsqueda de problemas complejos como un problema de búsqueda que pudiera analizarse matemáticamente. El enfoque de Papadimitriou, que agrupó este proceso con otros problemas de búsqueda relacionados con el principio del palomar vacío, tenía un matiz autorreferencial característico de gran parte del trabajo reciente en teoría de la complejidad: ofrecía una nueva forma de razonar sobre la dificultad de demostrar la complejidad computacional.

“Estás analizando la tarea de la teoría de la complejidad utilizando la teoría de la complejidad”, explica Oliver Korten, investigador de Columbia.

Korten es el futuro estudiante con quien Papadimitriou había discutido el principio del palomar vacío justo antes de la pandemia. Llegó a Columbia para trabajar con Papadimitriou y, durante su primer año de posgrado, demostró que la búsqueda de problemas computacionales complejos estaba íntimamente ligada a todos los demás problemas de APEPP. En un sentido matemático específico, cualquier progreso en este problema se traducirá automáticamente en progreso en muchos otros que los informáticos y matemáticos han estudiado durante mucho tiempo, como la búsqueda de redes que carecen de una subestructura simple.

El artículo de Korten atrajo inmediatamente la atención de otros investigadores. «Me sorprendió bastante cuando lo vi», cuenta Rahul Santhanam, teórico de la complejidad de la Universidad de Oxford. «Es increíblemente emocionante». Desde entonces, él y otros investigadores han aprovechado el avance de Korten para demostrar una serie de nuevos resultados sobre las conexiones entre la dificultad computacional y la aleatoriedad.

«Esto tiene una riqueza asombrosa», dijo Papadimitriou. «Aborda la esencia de importantes problemas de complejidad».

El artículo original, How a Problem About Pigeons Powers Complexity Theory, se publicó el 4 de abril de 2025 en Quanta Magazine.

Traducido por César Tomé López

El artículo Cómo un problema sobre palomas impulsa la teoría de la complejidad se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Miren Aguirre Arrese, María Paulis Lumbreras eta José M. Asua González

Azken urteetan, polimeroek ospe txarra hartu dute, batez ere komunikabideetan. Baina polimero mota guztiek al dute merezia ospe txar hori? Sarrera honetan azaldu egingo dizuegu polimero bat zer den, bai eta zer garrantzi duten polimeroek gaur egun nahiz etorkizunera begira.

Gure eguneroko bizimoduan hainbat polimerorekin egiten dugu topo: garraiobideetan, komunikazioetan, energia berriztagarriaren ekoizpenean, kirol materialean, gure etxeetan, arropan, aldizkari eta liburuetan, medikuntzan edota baita elikagaien kontserbazioan ere.

1. irudia: polimeroen aplikazioak. (Iturria: egileek Copilot-ekin sortutako irudiak)

Garrantzitsua da aipatzea polimero gehienak lau elementuk bakarrik osatzen dituztela: karbonoak, hidrogenoak, nitrogenoak eta oxigenoak. Gainera, polimeroen % 99 baino gehiago sor dezakegu kloroa, fluorra edo sufrea gehituz. Orain azaldu egingo dugu nola hain elementu gutxirekin sor daitezkeen oso propietate desberdinak dituzten polimeroak.

Tupper baten hormen barrualdea ikusiko bagenu, spaghetti-plater baten antzeko katramilaz osatuta dagoela ikusiko genuke. Nahasteko ari bakoitza polimero-kate bat izango litzateke. Polimero-kateak unitate errepikakorrez osatuta daude. Kate horiei monomero deritze. Kate oso luzeak sortzen dira horrelako milaka unitate bata bestearen atzetik lotuz. Erreakzioari edo unitate horiek lotzeko prozesuari polimerizazioa deritzo eta prozesu horren ondorioz sortzen den kateari polimero edo makromolekula (molekula oso handia) deritzo. Polimerizazio-prozesua aldatuz, kate linealak, adarkatuak edo hiru dimentsioko sareak sor ditzakegu, propietate mekaniko guztiz desberdinak lortzeko.

2. irudia: polimeroen egiturazko osaera. (Iturria: egileek sortutako irudia)

Adibidez, karbonoz eta hidrogenoz bakarrik osatuta dagoenez, polietilenoak (PE) kate linealak era ditzake, eta haiek ezin hobeto ordenatu eta kristaliza daitezke material zurruna lortzeko. Adarkatutako polietilenoa, ordea, ezin da kristalizatu, eta beraz, biguna da. Horregatik asko erabili izan da zabor-poltsetan.

3. irudia: a) polietilenozko kate lineala. b) PE lineal zurruna. c) PE adarkatu biguna. (Iturriak: b) Poolaria/Fair use; c) Parapaquetes/Fair use)

Polimero-kateak independenteak egin beharrean, hiru dimentsioko sareak osa daitezke hainbat kateren arteko loturekin. Horretarako, funtzio anitzeko monomeroak polimerizatzen dira. Sortzen den sarea irekia bada, orduan presiopean deformatzen den material baten aurrean gaude, baina presioa desagertzean bere forma berreskuratzen duena. Polimero horiei elastomero deritze. Mota horretakoak dira kautxua eta silikona. Sortzen den sarea oso itxia bada, presioarekin deformatzen ez den polimero bat dugu; adibidez, aldakako protesietan erabiltzen den polietileno erretikulatua.

Aldiz, sarean talde funtzional bat sartzen badugu ‒adibidez, urarekin afinitate handia duen karboxilo bat‒, pixoihaletan erabiltzen den material xurgatzailea lortzen dugu. Edo fluorra sartzen badugu, ura aldaratzen duen elementua, ura aldaratzen duten materialak lortzen ditugu, hala nola Gore-Tex izenaz ezagutzen den materiala. Altzairua baino indartsuagoa den material bat ere badago ‒pisu berean duten indarra alderatuta‒: karbono, hidrogeno, nitrogeno eta oxigeno hutsez egiten den Kevlar da eta dituen propietateen oinarria da polimero-kateen arteko hidrogeno-zubi ugariz osatua dela.

Moldakortasunaz gain, polimeroek kalitate/prezio erlazio bikaina dute, eta oso erresistenteak dira ingurumen-kondizioen aurrean. Propietate bikain horiek gehiegizko erabilera eragin dute azken urteetan, eta ingurumen-arazo bat sortu dute.

Azken 50 urteetan, 8.000 MM pertsonara iristeraino bikoiztu da munduko populazioa eta aukera zaila egin beharrean gaude. Alde batetik, polimeroak ezinbestekoak dira energia berriztagarririk gabe pentsaezina den garapen jasangarrirako: alegia, garapen jasangarria nekez lortuko litzateke ibilgailu arinenek dakarten energia-aurrezkirik gabe, ezaugarri klimatikoen menpekotasun gutxiagoko nekazaritza posible egiten duten polimeroen laguntzarik gabe, ekoiztutako elikagaiak kontserbatzeko edo itsasoko ura gatzgabetzeko behar den polimero-mintzik gabe eta polimeroek osasunari egiten dioten ekarpenik gabe.

Duela 50 urte, Gonzalo Martín Guzmán irakasleak Espainian eta Europan bakarra den eta polimeroetan espezializatuta dagoen Kimika Fakultatea sortzeko ikuspegia izan zuen. Gaur egun, POLYMATen bilduta dago ikerketa hori. Han, 35 herrialdetako 210 ikertzaile baino gehiagok abangoardiako ikerketa egiten dute polimeroen munduan.

4. irudia: Kimika Fakultatea eta Joxe Mari Korta Zentroa (POLYMAT). (Iturria: UPV/EHU)

Ikertzaile horiek propietate hobeak dituzten polimero berriak garatzen dituzte material gutxiago erabiliz gehiago ekoitzi ahal izateko. Erabilera bakarreko polimeroak birziklatzearen ordezko aukerak bilatzen saiatzen dira, ingurumen-inpaktuaren zati handi baten eragileak baitira. Gainera, Garapenaren beste norabide bat da eguzki-plaken eta baterien ezaugarriak hobetzea sortutako energia modu eraginkorragoan biltegiratzeko. Bestalde, baliabide fosilak mugatuak direla jakinda, lehengai berriztagarrietatik edo polimero-hondakinetatik abiatuta garatzen dituzte polimeroak ekoizteko metodoak. Ostera, gatzgabetze-instalazioen funtzionamendua optimizatzeko metodoak garatzen dituzte. Azkenik, osasunaren arloan, kateterretarako polimero bioxurgagarriak, zauriak sendatzeko hidrogelak eta mukosaren bidez botikak dosifikatzeko polimero-scaffolak garatzen dituzte kartilagoa eta tendoiak birsortzeko.

5. irudia: ikerketa lerro desberdinak. (Iturria: POLYMAT)

Beraz, polimeroek kutsadura baino ez dutela sortzen entzuten duzun hurrengo aldian, pentsatu egunero erabiltzen dituzun eta gure bizi-kalitatea hobetzeko balio izan duten polimero guztietan. Dena den, polimeroek askoz gehiago eskain dezakete oraindik, eta, horregatik, Kimika Fakultateko eta POLYMATeko ikertzaileek lanean jarraitzen dute polimeroek gaur egun eta etorkizunerako dakartzaten erronkei (energia, osasuna, jasangarritasuna eta elikadura) erantzuteko.

Egileez:

• Miren Aguirre Arrese UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakasle agregatua da.
• María Paulis Lumbreras UPV/EHUko Ingeniaritza Kimikoko katedraduna eta POLYMATeko zuzendaria da.
• José M. Asua González UPV/EHUko Ingeniaritza Kimikoko katedradun emeritua eta UPV/EHUko polimeroko sortzailea.

2025ean 50 urte betetzen ditu UPV/EHUko Kimika Fakultateak. Urteurrenak badu zer ospatu eta, hori dela eta, programa zabala prestatu da. Besteak beste, hainbat ikerketa, transferentzia eta dibulgazio jarduera izango dira urtean zehar. Horien artean, “12 hilabete – 12 gai” ekimena dago. Iniziatiba honek Kimika Fakultatean egiten dena gizarteari erakustea du helburu. Horretarako, adibidez, kimika-gaiak hizpide dituzten artikuluak publikatuko dira hilero Kultura Zientifikoko Katedraren blogetan, fakultateko irakasle eta ikertzaileak idazle bihurtuz.

The post Polimeroak: existitzen den materialik moldakorrena appeared first on Zientzia Kaiera.

 

La lactancia materna fue un factor esencial en el éxito evolutivo de los mamíferos. La posibilidad de alimentar al neonato extiende en el tiempo la inversión parental, es decir, el esfuerzo invertido por los progenitores para optimizar la supervivencia de su prole. Los mamíferos placentados alimentan a sus descendientes antes y después del parto, de forma que crezcan, maduren y puedan enfrentarse con mayores garantías a los desafíos que encontrarán antes de llegar a la edad reproductiva.

Las aves también han optado por una estrategia de alimentación postnatal, transportando comida al nido y distribuyéndola a los polluelos. Sin embargo, la lactancia de los mamíferos es excepcional. Las madres sintetizan el alimento necesario para sus crías en las glándulas mamarias. Estas glándulas se preparan para la producción de leche a lo largo de la gestación, bajo el control hormonal de estrógenos, progesterona y prolactina. Tras el parto, la secreción de leche (lactogénesis) es activada por la prolactina.

Esto es lo que sabíamos hasta ahora, pero un artículo que acaba de ser publicado en la revista Cell por un grupo de investigadores del NIH (Bethesda, EE.UU.) ha revelado otros protagonistas inesperados de la lactogénesis. Se trata de linfocitos, en concreto de un tipo no convencional de linfocitos T denominados mIEL (por mammary intraepithelial lymphocytes).

Figura 1. Los precursores de los linfocitos T intraepiteliales (IEL) se encuentran en el timo. En ratonas que no han gestado anteriormente (nulíparas) migran al intestino delgado. La fotografía muestra siIEL (small-intestine intraepithelial lymphocytes) en el epitelio intestinal (flechas). En ratonas gestantes el timo disminuye de tamaño, pero se enriquece en precursores de IEL que migran a la glándula mamaria dando lugar a los mIEL (mammary intraepithelial lymphocytes). Estas células activan la producción de leche en el epitelio mamario y la diferenciación de células mioepiteliales contráctiles. Figuras modificadas de Ivanova et al. (2021) doi: 10.3390/genes12020231; Singh et al., (2020), doi: 10.3389/fimmu.2020.01850; Wiarda et al. (2022), doi: 10.3389/fimmu.2022.1048708; y Olek Remesz, CC BY 4.0.

La función de los linfocitos y del resto de células del sistema inmune es protegernos contra las infecciones y los agentes externos en general. No obstante, en los últimos años estamos comprendiendo que, más allá de las tareas defensivas, células inmunitarias también participan en otras funciones relacionadas con el desarrollo y la vida adulta.

El grupo del NIH, liderado por Yasmine Belkaid, observó que una deficiencia en linfocitos perjudicaba el desarrollo de las mamas y la lactancia en ratones. En concreto, vieron que linfocitos no convencionales del tipo T-bet [1] se acumulaban en las mamas de los ratones durante la gestación. Su deficiencia, inducida mediante manipulación genética, provocaba un menor desarrollo de las glándulas mamarias, una menor producción de leche y, como era de esperar, una menor ganancia de peso por parte de las crías.

Precursoras de linfocitos T-bet del timo

Los investigadores confirmaron que los linfocitos T-bet procedían del timo. Esto era llamativo, ya que el timo involuciona durante la gestación, un fenómeno que se ha relacionado con la tolerancia inmunológica hacia los fetos. Sin embargo, el timo reducido de las ratonas gestantes mostraba un paradójico enriquecimiento en precursores de linfocitos T-bet (Figura 1).

Cuando los precursores de los T-bet se inyectaron en ratonas deficientes en linfocitos, el destino de las células resultantes fue diferente en función del estado de la ratona. Si la ratona no había gestado anteriomente, los T-bet se alojaron en el intestino delgado, convirtiéndose en siIEL (por small-intestine intraepithelial lymphocytes), un tipo especializado de células inmunitarias que residen en el epitelio del intestino delgado. Pero cuando los precursores T-bet se inyectaron en ratonas deficientes en linfocitos y gestantes, las células se dirigieron a las glándulas mamarias, donde se diferenciaron en los mIEL necesarios para la producción de leche (Figura 1).

Este resultado es sorprendente. Durante la gestación, el suministro normal de linfocitos intraepiteliales al intestino delgado por parte del timo se reorganiza y desvía, proporcionando linfocitos intraepiteliales a la glándula mamaria. Su función también cambia, de la defensa contra infecciones y regulación de la inmunidad intestinal, estos linfocitos pasan a ser activadores de la lactogénesis.

La doble función de los mIEL

En concreto, los mIEL realizan una doble función en la glándula mamaria. Por un lado, activan la síntesis de los componentes de la leche en el epitelio mamario. Por otro, promueven la diferenciación de células mioepiteliales con capacidad contráctil para impulsar el flujo de la leche (Figura 1). De ahí su importancia para la lactogénesis.

¿Son extrapolables estos resultados a la especie humana? Los autores del estudio piensan que es probable, ya que han localizado en la leche materna linfocitos con las mismas características de los mIEL, aunque será necesario confirmar esto. Lo que sí parece interesante es que este descubrimiento podría aclarar el origen de algunas anomalías en la lactogénesis humana. Todavía más importante, el descubrimiento de los mIEL podría explicar la protección parcial que parece conferir la lactancia frente al cáncer de mama. En efecto, diversos estudios sugieren que la frecuencia de este tipo de cáncer se correlaciona negativamente con la duración del amamantamiento. El grupo del NIH ha observado que los mIEL permanecen en la glándula mamaria del ratón una vez que la han colonizado, aunque hayan terminado de amamantar. Como se trata de células del sistema inmune con propiedades citotóxicas, se puede especular que su presencia sea una de las razones que explican esta protección contra el cáncer.

Referencia:

Corral, D., Ansaldo, E., Delaleu, J. et al. (2025) Mammary intraepithelial lymphocytes promote lactogenesis and offspring fitness. Cell. Doi: 10.1016/j.cell.2025.01.028.

Nota:

[1] Se trata de un tipo de linfocitos caracterizado por expresar el factor de transcripción TBX21.

 

Sobre el autor: Ramón Muñoz-Chápuli Oriol es Catedrático de Biología Animal (jubilado) de la Universidad de Málaga.

El artículo De leche y mIEL: linfocitos T promueven la lactogénesis mamaria se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Gorka Orive EHUko NanoBioCel taldeko ikertzaileak ehun-birsorkuntzaren arloan 3D bioinprimaketak dituen potentziala, mugak eta erronkak aztertu ditu artikulu kolaboratibo batean. Ikertzaileek uste dute beharrezkoa dela inprimatzean lortzen den zelula-dentsitate txikiaren arazoa gainditzea, ehun bakoitzari dagozkion ezaugarriak ematea eta biofabrikazio hori zuzenean “ohean bertan” aplikatzea.

Medikuntza birsortzaileak pazienteari injektatzen, mentatzen edo ezartzen zaizkion zelulak erabiltzen ditu lortu nahi den efektu terapeutiko bat gauzatzeko; adibidez, zauri traumatikoak sendatzeko. Hala ere, badira funtsezko zenbait erronka arrakasta lortzeko, hala nola zelula terapeutikoak helmugara eraginkortasunez iritsaraztea biziraupena eta funtzionaltasuna txikiagotu gabe, eta ehunean integratzea. Medikuntza-mota horretan zelula-terapiaren potentziala erabat aprobetxatzeko, garrantzitsua da 3D inprimaketaren tekniken bidez kalitate handiko zelula-produktuak ekoizteko tresna hobeak erabiltzea, egokitzea edo garatzea.

NanoBioCel taldeko ikertzaile Gorka Orivek artikulu bat argitaratu du Science aldizkarian, Yu Shrike Zhang-ekin (Harvard Unibertsitatea) eta Alireza Dolatshahi-Pirouz-ekin (DTU) biomaterialen eta bioinprimaketaren arloko zientzialarirekin elkarlanean. “Geure buruari galdetzen genion nola eraman litekeen teknologia hori goragoko maila batera (teknologia hori oso ezaguna da esparru honetan, eta nahikoa literatura dago hari buruz), nola ezar litezkeen aplikazio hobeak medikuntza birsortzailearen arloan”, azaldu du Orivek. Ildo horretan, artikuluak, teknologia horrek zer potentzial duen eta zer muga eta erronka dituen azaldu ondoren, zenbait ideia proposatu zituen errendimendu hobea lortzeko.

Irudia: In situ bioinprimaketaren metodo eta biotinta batzuk erakusten dituen irudia. (Argazkia: Gorka Orive. Iturria: UPV/EHU prentsa bulegoa)

Ikertzaileek ondorioztatu dute zelula-dentsitatearekin lotuta dagoela gainditu beharreko erronka garrantzitsuenetako bat: “Zelula-egiturak inprimaketa aditiboaren bidez fabrikatzen direnean, baxua izaten jarraitzen du inprimatutako materialaren kantitateko zelula-kargak. Eta hori, zalantzarik gabe, arazo bat da, organismoak ez baitu horrela funtzionatzen. Gure gorputzak zelula-dentsitate askoz handiagoa du. Zelula-kontzentrazio hori teknologia horiekin artifizialki handiaraztea, oraindik ere, teknologia honek aurre egin behar dion erronka bat da, ehunetan duen aplikagarritasuna askoz hobeto egokitu ahal izateko”, adierazi du Orivek.

Aipatzen duten aurrerapen horretarako funtsezko beste alderdi bat birsortu nahi den ehunaren ezaugarriekin lotuta dago. Ikertzaileak azaldu duenez, “muskulu-ehunak eta gibel-ehunak, adibidez, ez dituzte ez ezaugarri berak, ez funtzionaltasun berak; areago, zelula- eta ehun-forma bera ere ez dute. Hori dela eta, bioinprimaketa-prozesua ez da ez berdina, ez baliokidea”. Ikertzailearen iritziz, “aurrerapen handia izango litzateke hiru dimentsioko inprimatze-teknologiak ehun-mota bakoitzera egokitzeko aukera ematea lortuko bagenu”.

Bestalde, ikertzaileek adierazi dutenez, “klinikara gehiago hurbildu behar da bioinprimaketa. Ez litzateke laborategietan geratu behar. Aitzitik, garrantzitsua da gehiago hurbiltzea aplikatze klinikora; hau da, zuzenean, in situ edo “ohean bertan”, birsortu ahal izatea pazienteak ukituak dituen ehunak”.

Oriveren iritziz, “erronka ikaragarria bada ere, oso onuragarria izango da, zalantzarik gabe, etorkizunean aurrerapen horiek guztiak inplementatzea errazten duen guztia. Zaila da; baina zelula amak aplikatzea ere zaila izan zen, adibidez, eta gaur egun esparru jakin batzuetan erabiltzen dira klinikan, ehunak birsortzeko, gaixotasun kroniko batzuk tratatzeko eta abarretarako”. Ikertzaileak dioenez, “zientziak urratsak egiten ditu; lortu nahi dugunarekin amets egin ezean, nekez lortzen dugu”. Dena den, “horrek ez du esan nahi bihar errealitate bihurtuko denik guk sinatu dugun hori, baina bai, behintzat, Science aldizkariaren eta ebaluazio zientifikoa egin duten beste aditu batzuen ustez ikuspegi interesgarria izan daitekeela arlorako”. Aurrerapen horien guztien abiapuntua oinarrizko ikerketa da. Oriveren esanean, “teknologia hori klinikan aplikatzearekin amets egitearen ahalegina da abiapuntua. Oinarrizko ikerketan ondo funtsatutako ikerketa-proiektu sendoak garatu behar dira diziplina anitzeko taldeetan”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: “Ohean bertan” zelula-dentsitate handiagoarekin bioinprimatzea, medikuntza birsortzailearen etorkizuna.

Erreferentzia bibliografikoa:

Zhang, Yu Shrike; Dolatshahi-Pirouz, Alireza; Orive, Gorka (2024). Regenerative cell therapy with 3D bioprinting. Science, 385, 6709, 604-606. DOI: 10.1126/science.add8593

The post Bioinprimaketa eta ehun birsorkuntzara hurbiltzeko erronka appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Dos caras del planeta Urano captadas por el Telescopio Espacial Hubble. A la izquierda, Urano en 2005 con su sistema de anillos, a la derecha, en 2006 revelando su estructura de bandas y una gran tormenta visible como una mancha oscura. Imagen: NASA, ESA, Mark Showalter

 

La noche del 13 de marzo de 1781 se presentó despejada en la bella localidad de Bath, al sur de Inglaterra. Desde el jardín trasero de su vivienda William Herschel se encontraba pegado como de costumbre a la mira de uno de los telescopios reflectores que él mismo y su hermana Caroline habían diseñado y construido de manera autodidacta. Tan solo unos años atrás había comprado el libro «Astronomía» del astrónomo James Ferguson y, prendado del firmamento, aprendió a escudriñar la profundidad cósmica y a desarrollar sus propios instrumentos ópticos. Entre los incontables objetos que brillaban en aquella sesión nocturna, el astrónomo alemán acertó a distinguir una luz lejana y borrosa que, en principio, calificó y anotó como un posible cometa. Era lo habitual, durante sus noches de observación junto a su hermana, la pareja había logrado recopilar una buena colección de nuevos cometas, la propia Caroline Herschel descubrió ocho de ellos.

Con el paso de los años aquel nuevo cuerpo celeste se estudió con más detalle y, finalmente, la verdad fue revelada: en realidad no se trataba de un cometa, sino de un planeta. Todo un acontecimiento para la época, no todos los días se descubre un nuevo miembro del sistema solar. El recién llegado se nombró como «planeta Jorge», en honor al rey de Inglaterra y durante algunas décadas mantuvo esa denominación hasta que la tradición mitológica que guía los bautismos planetarios terminó por imponerse y hoy todos lo conocemos con el nombre de «Urano», el dios griego de los cielos.

Jardín trasero de la casa de los Herschel en Bath, desde donde descubrieron Urano. Foto:| Javier Peláez

El mundo descubierto por Herschel es fascinante y extraño y, a pesar de ser el tercer planeta más grande de nuestro vecindario solar, después de Júpiter y Saturno, en muchos aspectos sigue siendo un desconocido. Buena parte de los misterios que aún esconde este gigante gaseoso se deben a la falta de atención de las misiones y sondas que estudian nuestro sistema. Desde el inicio de la carrera espacial solamente una nave espacial se ha acercado al planeta, y eso fue en 1986, cuando la Voyager 2 lo sobrevoló, capturando las pocas imágenes cercanas que poseemos.

Urano presenta características únicas que aún no comprendemos con profundidad. La más destacada es su orientación, ya que orbita «de lado» respecto al plano del sistema solar, con una inclinación de su eje de casi 98 grados. Las teorías más aceptadas apuntan a que, en algún momento de su historia, Urano recibió la influencia gravitatoria o el impacto directo de un cuerpo del tamaño de la Tierra que hizo que su eje orbital se desplazara. Ser un planeta que gira «ladeado» también le confiere cualidades extrañas… mientras que el resto de planetas orbita el Sol girando como peonzas, Urano lo hace como una pelota rodando por una pendiente, lo cual hace que sus estaciones sean muy diferentes al resto de planetas.

Es un ecosistema en sí mismo con 27 lunas conocidas y un sistema de anillos que se revelaron de manera inesperada en 1977, casi dos siglos después de su descubrimiento. La distancia promedio de Urano al Sol es de aproximadamente 2,870 millones de kilómetros (unas 20 unidades astronómicas) y completa una vuelta cada 84 años, lo que significa que incluso los nacidos en 1941 aún no habrían cumplido un año en aquel planeta. La duración del año uraniano hace difícil comprender sus estaciones ya que se necesitan larguísimos periodos de observación para poder obtener datos comparativos.

Quizá, y si tenemos la suerte de que se apruebe la Uranus Orbiter and Probe, dentro de algunos años podríamos gozar de la oportunidad de viajar hasta el planeta con una sonda científica, dedicada íntegramente a él. Mientras tanto, tendremos que conformarnos con analizarlo desde la distancia con los diferentes observatorios terrestres y telescopios espaciales.

Precisamente desde el equipo del Telescopio espacial Hubble nos llega estos días un estudio de larga duración que ofrece una visión dedicada y extensa del planeta Urano a lo largo de más de dos décadas de observación. Nuestra gran ventana al Universo, el Hubble, ha recopilado su mirada al planeta durante los últimos 20 años consiguiendo nuevos conocimientos atmosféricos, desde 2002 hasta 2022… y aquí nos encontramos una nueva paradoja: estas dos décadas de imágenes no son más que un efímero suspiro en la vida de este planeta, veinte años que apenas representan una estación completa ya que la primavera en Urano comenzó en el año 2007 y se extenderá hasta 2028, momento en el que empezará el verano.

La primavera en Urano, veinte años de observación con el Hubble . Fuente: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

El equipo dirigido por el astrónomo Erich Karkoschka, de la Universidad de Arizona, ha utilizado en cuatro ocasiones el instrumento STIS, una cámara espectrógrafo instalada en el telescopio espacial Hubble, en los años 2002, 2012, 2015 y 2022, para rastrear los cambios estacionales en Urano «durante la primavera boreal del planeta, cuando el Sol pasó de brillar sobre el ecuador del planeta a casi brillar directamente sobre su polo norte, algo que ocurrirá en 2030».

La atmósfera de Urano está compuesta principalmente de hidrógeno y helio, con una pequeña cantidad de metano que le da al planeta su característico tono azul verdoso general. El sobrevuelo de la Voyager 2 nos ofrecía un cuerpo gaseoso muy homogéneo y bastante soso, quizá por eso se ha descuidado tanto el estudio de Urano, pero el nuevo estudio nos revela «complejos patrones de circulación atmosférica» con una distribución irregular del metano. A diferencia de las condiciones de otros gigantes gaseosos, como Saturno y Júpiter, «el metano no se distribuye uniformemente en Urano. En los polos es muy poco frecuente y esa disminución se ha mantenido relativamente constante durante las dos décadas de observación».

La composición de imágenes que ha presentado el equipo del Hubble nos muestra el planeta de diversas maneras a lo largo de estos veinte años de observación. La fila superior, en luz visible, «muestra cómo aparece Urano ante el ojo humano tal y como se ve incluso a través de un telescopio de aficionado». Durante el periodo de veinte años, la región polar sur (izquierda) se ha ido oscureciendo al quedar en la sombra invernal mientras que la región polar norte (derecha) se ha ido iluminando progresivamente con la llegada del verano boreal.

Urano en luz visible (tal y como lo ve el ojo humano). Imagen: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

En la segunda fila, la imagen en falso color del planeta se compone de observaciones en luz visible e infrarroja cercana. El color y el brillo corresponden a las cantidades de metano y aerosoles. Ambas cantidades no se podían distinguir antes de que el espectrógrafo STIS del Hubble apuntara por primera vez a Urano en 2002. Generalmente, las áreas verdes indican menos metano que las azules, y las rojas se encuentran casi completamente libres de metano.

Urano en luz visible + infrarrojos mostrando el metano en el planeta. Imagen: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

Las dos últimas filas muestran la estructura de los aerosoles y el metano en diferentes latitudes, inferida a partir de 1000 longitudes de onda diferentes, desde el visible hasta el infrarrojo cercano. «En latitudes medias y bajas, los aerosoles y la disminución del metano presentan una estructura latitudinal propia que, en general, no varió significativamente durante las dos décadas de observación. Sin embargo, en las regiones polares, los aerosoles y la disminución del metano se comportan de forma muy diferente».

Distribución del metano y aerosoles durante la primavera en Urano. Imagen: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

La investigación de este equipo de astrónomos continuará conforme el planeta se acerca a su verano y no solo nos resulta útil para comprender los patrones estacionales del siempre misterioso Urano, sino que también «pueden sentar las bases para futuros estudios de exoplanetas similares». En 2031, si todo marcha como está previsto, a las observaciones del Hubble quizá podamos incorporar datos en directo de la esperada Uranus Orbiter and Probe.

 

Referencias científicas y más información:

NASA Hubble Mission Team «20-Year Hubble Study of Uranus Yields New Atmospheric Insights» Science NASA (2025)

Sharmila Kuthunur « Changing seasons on Uranus tracked across 20 years by Hubble Space Telescope» Space.com (2025)

 

Sobre el autor: Javier «Irreductible» Peláez (Puertollano, 1974) es escritor y comunicador científico. Autor de 500 años de frío. La gran aventura del Ártico (Crítica, 2019) y Planeta Océano (Crítica 2022). Es uno de los fundadores de la plataforma Naukas.com, editor de ciencia en Yahoo España y Latinoamérica. Es guionista científico en los programas de televisión «El Cazador de Cerebros» y «Órbita Laika» de RTVE. Durante más de una década ha escrito en diferentes medios de comunicación (El País, El Español, National Geographic, Voz Populi). Es autor de los podcasts Catástrofe Ultravioleta y La Aldea Irreductible, y ha colaborado en diferentes proyectos radiofónicos y televisivos (Radio Nacional de España, Radio Televisión Canaria). Es ganador de tres premios Bitácoras, un premio Prisma a la mejor web de divulgación científica y un Premio Ondas al mejor programa de radio digital.

El artículo Veinte años de Hubble observando la larga primavera de Urano se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Fisika

Erreferentzia esparru kuantikoek kokapen ugari izan ditzakete aldi berean, fisika klasikoaren ikuspegia desafiatuz. Ohiko fisika kuantikoak erreferentzia esparruak baztertzen zituen, baina ikertzaileek erakutsi dute hauek gainezarpena, korrelazioa eta gertaeren ordena bera baldintzatzen dituztela. Halaber, grabitate kuantikoaren ikerketan lagundu dezakete, espazio-denbora deformazioen interpretazioa hobetuz. Erreferentzia esparru kuantikoak paradoxa batzuk argitzeko baliagarriak izan litezke, nahiz eta oraindik definitu eta transformatzeko modu estandarrik ez dagoen. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Osasuna

UPV/EHUko eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzaileek egindako azterlan batek erakutsi du COVID-19aren pandemiak antidepresiboen preskripzioaren igoera eragin zuela, batez ere 40 urtetik beherako emakumeen artean. Pandemiak osasun mentalaren egoera okertu zuen, bakartasun soziala, estresa eta egoera ekonomikoaren ezegonkortasuna faktore nagusiak izanik. Gainera, sintoma depresiboen intzidentzia handituta jarraitzen du pandemia amaitu ondoren ere. Antidepresiboen erabilera ez da soilik depresioari lotzen, antsietatea, insomnioa eta min kronikoa ere tratatzen baitira horiekin. Ikerketa Healthcare aldizkarian argitaratu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Kimika

Pozoiak auzitegi-zientzien alor erakargarrienetakoak dira, historikoki hilketetan eta literaturan ohikoak izanik. Toxikologiak substantzia toxikoak eta haien ondorioak aztertzen ditu, eta auzitegi-toxikologiak horiek esparru juridikoan ikertzen ditu. Horiei buruz idatzi du oraingoan Zientzia Kaieran Josu Lopez-Gazpio, Kimikan doktorea. ‘Toxiko’ eta ‘pozoi’ hitzak sarri sinonimotzat hartzen dira, nahiz eta zientifikoki lehenengoa zehatzagoa izan. Historikoki, Mateu Orfila izan zen toxikologiaren aitzindaria, eta bere ekarpenek epaiketa ospetsuetan lagundu zuten.

Edurne Redondo Negretek kimika ikasi zuen, eta, ikertzeko grina medio, hainbat herrialdetan aritu da. Madrilen hasi zen lanean, Bartzelonan polimeroen masterra egin zuen, eta doktoretza egin ondoren, Frantzian eta Txekiar Errepublikan aritu da. Gaur egun, Manchesterren sodio-ioizko bateriak ikertzen ditu, te-hondakinak ikatz bihurtuz. Litioaren alternatibak aztertzen ari da, iraunkorragoak diren materialekin. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Zoologia

Ikerketa batek erakutsi du saguzarrak ekaitz fronteetako haizeak aprobetxatzen dituztela energia gutxiago kontsumitzeko migrazioetan. Zientzialariek 71 saguzar jarraitu dituzte, eta haien mugimenduak ez direla bide finko baten arabera gertatzen ondorioztatu dute. Sentsore arinen bidez, jakin dute saguzarrek ekaitza iritsi aurretik ateratzen direla, haize beroak baliatuz. Gau batean 400 km-ko distantzia egin dezaketela frogatu dute, eta migrazio osoa 1.600 km-koa izan daitekeela uste dute. Aurkikuntza honek saguzarren migrazioa ulertzen laguntzeaz gain, haien babeserako neurriak hartzeko ere balioko du. Informazioa Zientzia Kaieran.

Medikuntza

Ikerketa batek frogatu du gorozkietan ezkutatutako odolaren proba kolonoskopia bezain eraginkorra izan daitekeela minbiziaren detekzioan eta hilkortasuna murrizteko. Test honek ez-inbaditzailea izateaz gain, kostu txikiagoa du eta parte-hartze handiagoa eragiten du. 57.000 pertsonarekin egindako azterketan, bi metodoen emaitzak antzekoak izan dira. 2009tik, EAEko baheketa-programari esker, 1.000 heriotza saihestu dira eta hilkortasuna % 28 jaitsi da. Ikertzaileek azpimarratu dute test honek baheketarako aukera bideragarri eta erosoa eskaintzen duela. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Mikrobiologia

Ez, birus guztiak ez dira kaltegarriak. Ala erantzun du UPV/EHUko Miren Basaraz mikrobiologoak Bergarako Aranzadi Ikastolako ikasleen galderari Zientzia Kaierako Gazte-galderak atalean. Azaldu duenez birus gehienak ez dira patogenoak, eta asko onuragarriak dira bai gizakientzat bai ingurumenarentzat. Adibidez, bakteriofagoak bakterio kaltegarriak kontrolatzeko erabiltzen dira, eta zenbait birusek giza plazentaren garapenean laguntzen dute. Birus batzuk elikagaien kontserbazioan edo gaixotasunen tratamenduan ere erabil daitezke. Beraz, birusek osasunari eta ekosistemei ekarpen positiboak egin ditzakete.

Neurozientzia

UPV/EHUko ikerketa baten arabera, maratoiak mielina galera eragiten du garunean, baina bi hilabeteko atsedenaren ondoren guztiz berreskuratzen da. Maratoian, energia iturri nagusiak agortzean, gorputzak mielina erabiltzen du. Erresonantzia magnetiko bidez egiaztatu dutenez, maratoiaren ondoren mielina gutxitzen da, baina bi aste barru neurri handi batean itzultzen da, eta bi hilabetera ia erabat berreskuratuta dago. Ikerlariek oraindik ez dakite gehiegizko ariketak ondorio kaltegarriak izan ditzakeen. Aurkikuntzak esklerosi anizkoitza eta bestelako gaixotasunak ulertzeko bide berriak ireki ditzake. Informazioa Berrian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #527 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Leuzemia mota batzuen tratamendu bakar gisa venetoclax botikaren eraginkortasuna mugatua izan da. Hala ere, beste terapia batzuekin konbinatzea oso eraginkorra izan da paziente batzuentzat. Venetoclax therapies in acute myeloid leukemia Marta Irigoyenek.

Espektatibek pertzepzioetan duten eragina ondo ezagutzen bada ere, bere oinarri neurologikoak ez dira oso ezagunak. Hemen sartzen dira txori kantariak. How perceptions are influenced by expectations.

Ez dugu ikasten. Eta hurrengo pandemiak gaizki prestatuta harrapatuko gaitu, arlo materialean eta politikoan. We’re no better prepared for a pandemic today than we were in 2020 , Ignacio López-Goñiren eskutik.

Lehen aldiz lortu da hiru dimentsiotan isolatzaile axioniko fotoniko bat fabrikatzea. Inplikazio teknikoak eta funtsezkoak (materia ilunaren azterketa barne) ikaragarriak dira. DIPCko jendea The photonic axion insulator in 3D.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #534 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Ingalaterratik eman du elkarrizketa Edurne Redondo Negretek. Gauza berriak ikasteko eta zekienetan gehiago sakontzeko gogoak bultzatuta iritsi zen hara, beste zenbait lekutan izan ondotik; horrenbestez, gaztea den arren, ibilbide aberatsa izan du.

Beste hainbat ikaslek bezala, ziurtasun handirik gabe hasi zuen ibilbidea: “Niri beti gustatu zaizkit zientziak eta matematika, eta, unibertsitatera sartzerako orduan, kimika aukeratu nuen, biokimika egin nahi nuelako. Izan ere, garai horretan unibertsitatean ez zegoen biokimikako gradua; aurrena biologia edo kimika egin behar zen, eta, gero, bigarren zikloan, biokimika aukeratu. Baina ni gustura ibili nintzen kimikako graduan, eta oso giro ona genuen gelakideen artean. Nire tokian sentitzen nintzen, eta ez aldatzea erabaki nuen”, gogoratu du.

Irudia: Edurne Redondo Negrete kimikaria da. (Argazkia: Elhuyar)

Karrera bukatu orduko, Madrilera joan zen, bekadun modura lan egitera. “Orduan ikusi nuen pixka bat zer zen enpresa batean lana egitea. Baina gehiago ikasteko gogoa neukan, eta master bat egitera joan nintzen Bartzelonara, polimeroei buruz”. Segidan, teknikari-lanetan hasi zen CIC Energigunen, eta, horretan zebilela, doktoretza egiteko aukera eman zioten. “Eta berriro ikusi nuen gehiago ikasi eta sakondu behar nuela. Hortaz, ez nuen zalantzarik izan”. Tartetxo batean isilik geratu ondoren, aitorpen argia egin du: “Nik uste dut ikastea gustatzen zaidala”.

Bateriak, te-hondakinekin

Tesiari esker, beste leku batzuetan ere izan da; adibidez, Frantzian, eta Txekiar Errepublikan, doktoretza-ondorengoa egiten. Gaur egun, Manchesterren dago, Henry Royce Institutuan. “Momentu honetan sodio-ioizko bateriak ikertzen ari naiz. Nik prestatzen ditut ikatzak, eta momentu honetan te-hondakinak erabiltzen ari naiz ikatzak sortzeko. Azken finean, aitzindaria izan daiteke karbonoa daukan edozein hondakin organiko. Eta Ingalaterran gaudenez… Adibidez, oliba-hezurrekin ere egin dut lana. Izan ere, materia organikoa atmosfera inertean erretzean, emaitza ikatza da, eta hori erabiltzen dugu bateriak egiteko”.

Redondok azaldu duenez, litio-ioizko baterien ordezkoak lortzea da helburua, litio-ioizkoek material kritikoak behar baitituzte. Sodio-ioizko bateriek erabiltzen dituztenak, aldiz, askoz ere eskuragarriagoak dira. Oraindik ikerketa-mailan daude, energia gutxiago sortzen baitute, baina Redondorentzat erakargarria da oraindik gauza asko egin gabe egotea: “Gustatzen zait proiektu berrietan sartzea, teknika edo metodologia berriak ikastea… Berria den guztiak erakartzen nau”, aitortu du.

Alde horretatik, gustura hartu du leku batetik bestera ibili izana, laborategi bakoitzak baitauka gauzak egiteko bere modua, antolatzeko era, lehentasunak, tresneria… “Asko ikasi dut, ez bakarrik teknikoki, baita lankideengandik eta liderrengatik. Adibidez, Txekian gure liderra oso ikertzaile ospetsua da, eta lana gogor egitera bultzatzen gintuena. Artikulu asko kaleratu nituen berekin, eta esperientzia oso ona izan zen. Beste leku batzuetan, artikuluak askoren artean egiten genituen, eta horrek asko luzatzen du prozesua, baina, era berean, artikuluak aberasten ditu”.

Aurrera begira, Ingalaterran zerbait iraunkorragoa aurkitu nahiko luke, eta, bestela, gustatuko litzaioke itzultzea. “Gustatuko litzaidake unibertsitatean irakaskuntzan eta ikerketan aritzea, esaterako”. Batean zein bestean, beti-beti ikasteko gogoz.

Fitxa biografikoa:

Edurne Redondo Negrete Karrantzan jaioa da, 1987an. Kimikako lizentziatura bukatu ondoren, Repsoleko Teknologi Zentroan lan egin zuen eta gero Polimeroen masterra ikasi zuen Kataluniako Unibertsitate Politeknikoan. CIC Energiguneren eta Madrileko Unibertsitate Autonomoaren artean egin zuen doktoretza. Doktoretza-ondorengoa, berriz, CEITEC-en (Brno, Txekiar Errepublika) egin zuen. Gaur egun, Eusko Jaurlaritzako doktoretza-osteko bekarekin Manchesterreko Unibertsitatean dago, besteak beste, sodio-iozko baterien garapenerako ikatzen erabileran ikerketa egiten.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar aldizkariko zuzendarikidea.

Elhuyar aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Edurne Redondo Negrete, kimikaria: “Gehiago ikasteko eta sakontzeko beharra sentitzen dut” appeared first on Zientzia Kaiera.

“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.

Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Birus guztiak al dira kaltegarriak?

Miren Basaras

Birusek fama txarra dute: ezagunenak gaixotasunak eragiten dizkigutenak dira, hala nola gripea, beherakoa edo covid-19a. Alabaina, birus gehienak ez dira kaltegarriak, eta horietako asko onuragarriak ere izan daitezke.

Birus, hitz madarikatu hori

Birus terminoa latinetik dator eta substantzia kaltegarri edo pozoitsua esan nahi du. Gizakiaren historian zehar, birusek sortutako gaixotasunei buruzko hainbat erreferentzia daude; adibidez, polio-infekzio baten ondorioz hanka bat paralizatzea Egiptoko irudikapen batzuetan eta elgorriarekin edo baztangarekin infektatutako pertsonen irudiak Amerikaren konkistan.

1. irudia: poliomielitisa duen gaixo bat irudikatzen duen grabatu egiptoarra (a.k.a. XIV. mendea). (Argazkia: egile ezezaguna – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Alabaina, ez zen entitate biologikotzat hartu XIX. mendearen amaierara arte. 1892an, Dmitri Ivanovski biologoak birus batekin infektatutako tabako landare baten hosto ehoen estraktuak iragazi zituen, eta ikusi zuen infektatuta jarraitzen zutela. Horrek esan nahi zuen partikula kaltegarriak iragazkiaren poroa baino txikiagoak zirela eta iragazkia zeharkatu egiten zutela.

Beranduxeago, 1899an, Martinus Beijerinck mikrobiologoak ikusi zuen partikula txiki-txiki horiek beti zelula bizi bat behar zutela ugaltzeko. Aurkikuntza horiek guztiek bide eman zieten birusen azterketari eta birologiaren hasierari.

Leku guztietan daude!

Oro har mikroorganismoei buruz eta zehazki birusei buruz ari garenean, zalantza hau sortzen da: zenbat daude mundu osoan? Datu zehatzik ez badugu ere, pentsa daiteke Lurrean 10³¹ baino gehiago daudela (hau da, 1 eta atzetik 31 zero), eta hori zenbateko esanguratsua da, kontuan izanda gizakiok 10¹⁰ baino gutxiago garela. Alegia, askoz birus gehiago daude pertsona baino.

Planetako birus guztiak bata bestearen segidan jarriko bagenitu zutabe bat osatuz, unibertsoko konstelazio urrunenetara iritsiko lirateke (100 miloi argi urtera arte). Alegia, kosmosean ustez dauden izar guztiak baino askoz ere birus gehiago daude!

Ente horiek planetako edozein lekutan egon daitezke, baina badute berezitasun bat: ez dira zelula biziak. Horrenbestez, ezin dute beren kabuz ugaldu eta birus berriak sortu. Beti behar dute zelula baten barrura sartzea, bertan ugaldu eta milaka birus berri sortzeko.

2. irudia: bakteriofagoak bakterio bat infektatzen. Argazkia: Professor Graham Beards – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Mota askotako birusak daude, zein zelulatan sartzen diren kontuan hartuta: landareenak edo fitobirusak (adibidez, pataten Y birusa), onddoenak edo mikobirusak (barrengorrien La France birusa), edo bakterioenak, bakteriofago edo fago ere deituak (adibidez, Escherichia coli bakterioa infektatzen duen T4 birusa).

Horrez gain, animalien edozein zelula infekta dezaketen birusak ere badaude, gizakien zelulak barne. Horren adibide dira txakurkumeen parbobirusa, amorruaren birusa, gripearena, etab.

Asko ez dira “txarrak”

Ezinezkoa da gizakiarentzat kaltegarriak diren mikroorganismo guztiak –patogenoak– ezagutzea. Kalkulatzen da munduan dauden mikroorganismo guztien % 1 baino gutxiago direla, birusak, bakterioak, onddoak eta parasitoak kontuan hartuta.

Horrenbestez, eta zorionez, inguruan ditugun birusetatik oso gutxi dira benetako mehatxua guretzat. Aitzitik, birus horietako asko onuragarriak dira hala gizakiarentzat nola ingurumen osoarentzat.

Oso urrutira joan gabe, gure gorputza zelulaz ez ezik mikroorganismoz ere osatuta dago, eta horien artean birus ugari daude, giza biroma izenez ezagutzen den hori osatzen dutenak.

Gaur egun gutxi batzuk baino ez dira ezagutzen, eta gure gorputzeko hainbat lekutan banatuta daude; horren adibide dira, esaterako, erretrobirusak. Giza immunoeskasiaren birusaren (GIB) familia berekoak badira ere, birus horiek ez dira kaltegarriak. Are gehiago, giza plazentaren garapenean laguntzen duten funtsezko proteinak sortzen edo geneak osatzen laguntzen dute.

Horrez gain, bakteriofago asko ere onuragarriak dira. Alde batetik, ozeanoan daudenak ditugu; horiek karbonoaren zikloan parte hartzen dute oxigenoa askatuz, eta bakterioak hiltzeko gai dira, nutrienteak sortzeko. Beste batzuk fagoterapia deritzona egiteko erabiltzen dira, hau da, antibiotikoekiko erresistenteak diren bakterioen ondorioz gaixorik dauden pertsonei tratamendua emateko.

Bakteriofagoak elikagaien industrian ere erabiltzen dira salmonellak desagerrarazteko (bakterio kaltegarri mota bat) hegaztietan, baita frutak edo barazkiak kontserbatzeko ere.

Mikobirusak ere lagungarriak izaten dira. Adibidez, Cryphonectria hypovirus 1 birusak gaztainondoaren txankro izeneko gaixotasuna sortzen duen onddoaren birulentzia murrizten du. Onddo mikroskopiko horren barruan dagoen birusa gaztainondoaren beste onddo batzuetara transmiti daiteke, eta ondorioz aldatu egiten da eta ez da hain kaltegarria izaten.

Laburbilduz, gaur-gaurkoz gure inguruan ditugun birus guztien zati txiki bat baino ez dugu ezagutzen, baina esan dezakegu gehienak ezin ditugula etsaitzat hartu.

Egileaz:

Miren Basaras Ibarzabal, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia Saileko ikertzailea eta irakaslea da.

Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Son todos los virus dañinos?  12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide elektroniko honetara: tcesjunior@theconversation.com

 

The post Birus guztiak al dira kaltegarriak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Ikerketa batek erakutsi du saguzarrak ekaitzez baliatzen direla gauean migrazioa egin ahal izateko.

Gehienetan hegazti edota itsas ugaztun handien migrazioei erreparatu ohi zaie hedabideetan eta dokumentaletan, distantzia itzelak egiteko gai direlako, baina horiek ez dira migrazio handiak egiten dituzten animalia bakarrak. Kasurako, hementxe bertan, tximeletetan arreta jarri izan dugu, demostratu baita batzuetan Ozeano Atlantikoa gurutzatzeko gai izan direla, haizeteek lagunduta.

1. irudia: ikertzaileek 71 gau saguzar arrunti jarraipena egin diete, beren migrazioaren nondik norakoak ezagutzeko. (Argazkia: Kamran Safi – CC BY-SA 4.0. lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commos)

Bada, saguzarrak ere migrazio handiak egiten dituzten bizidunen artean daude, baina, beren mugimenduen inguruan beste beste animalia gehienen migrazioen inguruan baino gutxiago ezagutzen dugu. Pixkanaka informazioa eskuratzen ari da, ordea. Izan ere, Science aldizkarian argitaratu den ikerketa batek argitu du ugaztun hegalari hauek gai direla ekaitz fronteetako haizeez baliatzeko. Modu honetan, hegan egitean energia gutxiago kontsumitzen dutela konturatu dira ikertzaileak.

Ohi bezala, horrelako portaera bat aztertzerakoan, zientzialariek lehenik eta behin animaliek jarraitzen dituzten bideak identifikatzeari ekin diote. Baina une horretan bertan hartu zuten ezustekoa, konturatu zirelako halakorik ez dutela. “Ez dago migrazio korridorerik. Asumitu genuen saguzarrak bide bateratua jarraitzen ari zirela, baina orain ikusi dugu paisaia osoan zehar ipar-ekialdeko norabide orokor batean mugitzen ari direla”, azaldu du Dina Dechmann ikertzaileak.

Ikerketa egin ahal izateko, zientzialariek 71 gau saguzar arrunti (Nyctalus noctula) jarraipena egin diete, udaberrian Europan zehar egindako migrazioan. Ikertzaileek hiru urtez udaberrian Suitzan saguzar emeak etiketatu dituzte. Emeak aukeratu dituzte, horiek direlako gehien migratzen dutenak. Ipar Europan eman ohi dituzte udak, baina negua iristean hegoalderantz egiten dute, bertan udaberriraino mantentzen direlarik.

Oso sentsore arinez baliatu dira jarraipen hori egin ahal izateko. Sentsore bat baino, hainbat sentsore biltzen dituen etiketa txiki bat da erabili dutena. Orotara, animaliei erantsi dieten gailuaren pisua beren gorputzen %5 inguru dela kalkulatu dute. Horien bitartez, saguzarren jarduera fisikoaren mailak neurtu dituzte, bai eta inguruko airearen tenperatura ere. ICARUS-TinyFoxBatt izena eman diote etiketari.

Modu horretan, egun bakoitzean 1.440 neurketa jaso dituzte. Orain arte halako neurketak jaso ahal izateko animalietatik gertu mantentzea beharrezkoa zen, baina, aplikatu duten teknologia berri bati esker, datuak konprimatu dituzte –12 byteko mezu batean sartuta–, eta irismen handiko sare baten bitartez bidaltzeko gai izan dira. Sare honen estaldura Europan dauden telefono mugikorretako sareek dutenaren antzekoa da.

Datuen analisian bereizi dituzte zein mugimendu izan diren elikatzeko -ordu beteko iraupena izan dute horiek-, eta zeintzuk migraziora bideratutakoak. Hau saguzarrek duten berezitasun bati zor zaio. Hegazti migratzaileek ez bezala, saguzarrek ez dute pisurik irabazten migratu aurretik, eta, horregatik, ezinbestean gauero lekuren batean geratu eta jan behar dute. Hori dela eta, beren migrazioaren patroia saltoka egiten dute, ibilbide jarraitua egin beharrean.

2. irudia: etiketa oso arinak jarri dizkiete animaliei, eta lau aste inguruz mantendu zaizkie gainean. (Argazkia: Christian Ziegler. Iturria: MPI of Animal Behavior)

Gaueko geldialdi horietako batzuetan animaliak behatzen ari zirela, ikertzaileak konturatu ziren zenbait gautan saguzarrak bat-batean ateratzen zirela, denak batera. Hala, gerora egiaztatu ahal izan zuten gauez egindako ateraldi hauek eguraldiaren araberakoak zirela. Zehazki, airearen presioa jaitsi eta tenperaturak gora egin zuen gauetan ateratzen ziren migrazioan jarraitzera. Horrek esan nahi du ekaitza iritsi aurretik ateratzen direla.

Erabilitako sentsoreekin berretsi dute haize beroa zegoen gauetan saguzarrek energia gutxiago erabiltzen zutela hegan egiteko, eta, zientzialarien esanetan, horrek demostratzen du animaliak inguruko energiaz baliatzen direla errazago hegan egin ahal izateko. Funtsean, konturatu dira saguzarrek ekaitzetako fronte beroak erabiltzen dituztela, esfortzu txikiagoa eginez hegan egiteko. Fronte horien gainean “surf egitearekin” parekatu dute jokaera hori ikertzaileek zabaldutako prentsa ohar batean.

Gau bakar batean saguzarrek ia 400 kilometro egin zituztela egiaztatu dute; orain arte espeziean neurtu den distantziarik handiena da hori. Baina hori osotasun handi baten parte bat baino ez da. Izan ere, eta zati hori ikertu duten arren, ikertzaileek uste dute orotara migrazio ibilbidea 1.600 kilometrokoa izan daitekeela.

“Sentsoreetako datuak harrigarriak dira. Saguzarrek hartu zuten bidea ez ezik, migrazioan zehar ingurunean izan zuten esperientzia ere ikus dezakegulako”, azaldu du Edward Hurme ikertzaileak.

Zientzialariek ohartarazi dute oraindik ez direla gai ikusteko saguzarren migrazioan urtean egiten duten distantzia luzeko ziklo osoa, baina, modu berean, gutxienez sentsore berri hauekin informazio pixka bat eskuratzen hasiak direlako pozik agertu dira.

Dena dela, biologiaren alorreko irakaspenez gain, ikuspegi horrek ondorio praktikoak izan ditzake ingurumenari lotutako erabaki hobeak hartu ahal izateko. Zientzialariek diote informazio hau lagungarria izango dela gizakiak saguzarretan eragiten dituen inpaktuak arindu ahal izateko; batez ere parke eolikoen kasuan, hauen kontra maiz talka egiten dutelako. Logikoa denez, migrazio ibilbideak zehaztasunez ezagutzean, errazago izango da hori aintzat hartzea ingurumen inpaktuko azterketetan, edota migrazio garaietako gauetan parke eolikoetako turbinak gelditu ahal izateko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Hurme, Edward; Lenzi, Ivan; Wikelski, Martin; Wild, Timm A.; Dechmann, Dina K. N. (2025). Bats surf storm fronts during spring migration. Science, 387, 6729, 97-102. DOI: 10.1126/science.ade7441

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Ekaitzen gainean ‘surf egiten’ duten ugaztunak appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Ziurrenik pozoiak dira auzitegi-zientziaren atalik erakargarri eta misteriotsuena. Aurreko atal batean aipatu genuen bezala, drogak eta pozoiak hilketen errege-erreginak izan dira historian zehar eta ohikoak, era berean, zineman eta literaturan. Horrek guztiak eman die pozoiei intrigaren eta misterioaren usaina.

Toxikologia substantzia toxikoak aztertzen dituen zientzia da, baina, horrez gain, substantzia toxiko horien eraginak ere aztertzen ditu. Auzitegi-toxikologia, aldiz, auzitegi-zientziekin lotura duen toxikologiaren atala da; alegia, pozoiak eta pozoiketak aztertzen dituen auzitegi-zientzia.Ez da erraza pozoia zer den esatea. Jatorrian venenum hitza egon daiteke, aldi berean wen jatorri indoeuropearreko hitzean oinarritzen dena -maitatu, beneratu-. Hau ez da kasualitatea; izan ere, Venus jainkosa erromatarrean kokatzen da hitzaren jatorria.

Irudia: toxikologiak substantzia toxikoak eta haien ondorioak aztertzen ditu. (Argazkia: Davide Baraldi – domeinu publikoko irudia. Iturria: pexels.com)

Venus, besteak beste, maitasunaren jainkosa zen eta, hasiera batean, venenum-ak maitasuna eta erakarpen sexuala eragiteko edabe magikoak ziren. Hortaz, hasieran venenum-ek ez zuten zentzu negatiborik. Hala ere, pixkanaka droga eta edabe guztietara zabaldu zen hitza -bai sendagai gisa erabiltzen zirenak, bai heriotza edo kalte larriak eragiteko gai zirenak-. Era berean izendatzen ziren edabeak, Afrodita -Venusen pareko jainkosa grekoa- izenean oinarrituta. Kasu honetan, izenak ez du zentzu-aldaketarik izan eta gaur egun ere afrodisiako deritze desio sexuala handiagotzen duten substantziei. Venenum hitzaren kasuan, aldiz, zalantzak sor zitezkeen substantzia onuragarria edo kaltegarria ote zen eta, horrexegatik, venenum bonum edo venenum malum gisa markatzen ziren. Erdi Aroan pozoi hitza substantzia kaltegarrientzat bakarrik erabiltzen hasi ziren eta, aldiz, sendagaiak zirenak farmako gisa ezagutzen ziren.

Hala eta guztiz ere, azalpen terminologikoak ez ditu argitzen gure zalantzak. Pozoiak organismoan kalteak eragiteko gai diren substantziak dira; alegia, substantzia toxikoak. Toxikoa da organismoan asaldurak eragiteko gai den edozein substantzia, baina beti ere toxikotasuna hartu behar da kontuan. Toxikotasunak substantzia jakin batek toxikoa izateko duen gaitasunaren maila ematen du; izan ere, esan daiteke edozein substantzia izan daitekeela toxiko. Zein da, bada, pozoi baten eta substantzia toxiko baten arteko desberdintasuna?

Galdera hori erantzuteko Parazeltso mediku suitzarraren hitz ezagunetara jo behar dugu: dosis sola facit venenum, hau da, dosiak soilik egiten du pozoia. Hain zuzen ere, esaldi horrek argi uzten du edozein substantzia izan daitekeela toxikoa, zenbatekoa den haren bere kontzentrazioa. Ura bera ere toxikoa da, eta dosi hilgarria ere badu: 90 g/kg. Horrek esan nahi du ura pozoia dela? Jakina, ez, ohiko kontzentrazioan urak ez baitu kalterik eragiten.

Antzeko zerbait esan daiteke sendagaiei buruz; izan ere, gaixotasunen aurkako eragin onuragarria dute, baina dosi toxikora iritsiz gero kaltegarriak dira. Hori guztia kontuan hartuta, zenbait adituren arabera toxikoa litzateke kantitate txikian ere arriskutsua den substantzia, eta pozoia, aldiz, dosi toxiko altuagoa izan dezakeen substantzia. Hala ere, esan bezala, definizioak ematea ez da kontu erraza. Hizkuntza arruntean pozoiak asmo bat ere adierazten du; alegia, ekintza kriminal bat burutzeko helburuarekin erabiltzen den substantzia litzateke: norbait hiltzeko edo bere organismoan kalteak eragiteko helburuarekin erabiltzen den substantzia. Aldiz, intoxikazioak nahi gabe gertatu izanaren adiera ere badu, pozoitze batek ez duena.

Gaur egun, hala ere, ‘toxiko’ eta ‘pozoi’ sinonimotzat har ditzakegu, nahiz eta ‘toxiko’ litzatekeen ikuspuntu zientifikotik hobetsi beharrekoa; izan ere, horrek biltzen ditu pozoi klasikoak eta baita dosiaren arabera kaltegarriak izan daitezkeen substantziak. Toxikoa da, beraz, organismoan sartzean bizi ahal izateko ezinbestekoak diren prozesu biokimikoak asaldatzen dituen edozein eragile kimiko. Hortik eratorrita, toxikologia toxikoak aztertzen dituen zientzia da. Oro har, toxikologiak aztertzen du bizidunengan substantziek eta produktu kimikoek duten toxikotasuna, baina ez hori bakarrik: toxikologiak aztergai ditu, horrez gain, substantzia toxikoen akzio-mekanismoak eta intoxikazioen diagnostikoa, prebentzioa eta tratamendua. Auzitegi-toxikologiak, berriz, auzitegietako esparruan egiten ditu azterketa horiek; alegia, intoxikazioen analisia eta intoxikazioak eragiten dituzten substantzien analisia ¾pozoiak, drogak eta sendagaiak, besteak beste¾.

Hasieran esan dugun bezala, pozoiak ezagutzen diren armarik zaharrenetakoak dira eta toxikologoak aspalditik ahalegindu dira substantzia hilgarriak detektatzen eta antidotoak bilatzen. Lan hori sistematizatzeko ahalegina egin zuen lehena, toxikologiaren aitzindaria, Mateu Josep Bonaventura Orfila i Rotger izan zen, 1787an Menorcako Maó hirian jaioa. Orfilak toxikologiaren oinarriak ezarri zituen eta XIX. mendearen erdialdean parte hartu zuen Frantzia astindu zuen epaiketa ospetsuenetakoan. Epaiketa horretan, hiltzailea harrapatzeko gako nagusia izan zen artikulu-sorta honetan aipatua dugun Marsh-en testa, baina horretaz hurrengo atalean arituko gara.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Esteban Santos, Soledad (2023). Venenos en la Toxicología Forense. In Cornago Ramírez, Mª del Pilar; Esteban Santos, Soledad. Química Forense (349-389 or.). UNED
• McDermid, Val (2014). Forensics: what bugs, burns, prints, DNA, and more tell us about crime. Grove Press.
• Mulet, J.M. (2016). La ciencia en la sombra. Planeta argitaletxea.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

Zientzia auzitegietan buruzko artikulu-sorta:

1. Zientzia auzitegietan (I): hastapenak
2. Zientzia auzitegietan (II): artsenikoa eta Marsh-en proba
3. Zientzia auzitegietan (III): krimenaren agertokia
4. Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia

The post Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia appeared first on Zientzia Kaiera.

Behatzaileek gertaera kuantikoak ikusteko erabiltzen dituzten erreferentzia esparruek zenbait kokapen izan ditzakete aldi berean, eta hori ondorio garrantzitsuak dituen aurkikuntza da.

Irudika ezazu zeure burua nasa batean zutik tranbia bat pasatzen ikusten. Tranbian doan neska bati pilota gorri distiratsu bat erortzen zaio. Neskaren ustez, pilota beherantz erori da zuzen-zuzenean. Baina, nasatik, ikusten duzu pilotak arku bat egiten duela tranbiaren lurra ukitu aurretik. Biek gertaera bera ikusten duzue, baina erreferentzia esparru desberdinetatik: batek tranbiatik bertatik eta besteak nasatik.

1. irudia: erreferentzia esparruen izaera kuantikoak gertaeren hautemandako ordenari ere eragin diezaioke. (Ilustrazioa: Michele Sclafani – Copyright lizentziapean. Iturria: Quanta Magazine)

Erreferentzia esparruen ideiak historia luzea du fisika klasikoan: Isaac Newton, Galileo eta Albert Einstein esparru horietan oinarritu ziren mugimenduaren gaineko ikerketak egiteko. Erreferentzia esparru bat, funtsean, koordenatuen sistema bat da (zero puntu baten edo “jatorriaren” kokapenak eta denborak zehazteko modu bat), eta mugimenduan egon daiteke. Einsteinek erreferentzia esparruak erabili zituen erlatibitatearen teoriak garatzeko, zeinak aditzera eman zuten espazioa eta denbora ez direla unibertsoaren hondoko oihal finkoak, baizik eta luzatu, uzkurtu edo deformatu daitezkeen entitate malguak.

Baina fisika kuantikoak, neurri handi batean, alde batera utzi ditu erreferentzia esparruak. Alicek eta Bobek, fisika kuantikoko esperimentu askotako fikziozko behatzaileek, kokapen fisiko desberdinak izaten dituzte, baina suposatzen da erreferentzia esparru bera dutela. Hori aldatzen ari da orain. Fisikari kuantikoak konturatzen ari dira ezin dutela ahaztu Alice dagoen erreferentzia esparruak (tranbiaren edo nasaren antzekoa) kokapen posible ugari izan ditzakeela aldi berean. Edo Bobek denbora neurtzeko erabiltzen duen erlojua ziurgabetasun kuantikoari lotuta egon daitekeela.

“Mundu kuantikoan, erreferentzia esparruak teoria kuantikoaren teoriaren formalismoaren bidez [ere] deskribatu beharko lirateke”, dio Zuricheko Suitzako Teknologia Institutu Federaleko fisikari teoriko Renato Rennerek.

Vienako Unibertsitateko Optika Kuantikoko eta Informazio Kuantikoko Institutuko fisikari Časlav Bruknerek eta bere kideek aurten argitaratutako artikulu batean erakutsi zuten luzez aztertutako fenomeno kuantikoen ikuspegi berri bat eskaintzen dutela erreferentzia esparru kuantikoek, hala nola gainezarpena eta korrelazioa. Aurkikuntza horien ondorioz, Rennerrek susmoa hartu zuen erreferentzia esparru kuantikoek esperimentu mental kuantikoetan sortzen diren paradoxa bitxietako batzuk ebazten lagundu lezakeela.

2. irudia: Vienako Unibertsitateko fisikari eta Optika Kuantikoko eta Informazio Kuantikoko Institutuko zuzendari Časlav Bruknerrek erreferentzia esparru kuantikoak aztertu ditu duela gutxi argitaratutako artikulu batzuetan. (Argazkia: Magdalena Ziychek eskainitako argazkia. Iturria: Quanta Magazine)

Anbizio handiagoz, Bruknerrek eta bere kideek espero dute erreferentzia esparru kuantikoen logikan pentsatzeak grabitate kuantikoari buruzko ezagutza berriak sor ditzakeela, grabitatea gainerako funtsezko indarrek jartzen duten leku berean kokatu nahi duen ikerketa programa.

Rennerren arabera, erreferentzia esparru kuantikoetan esku hartze berri honekin, “oso handia den zerbaiten hasieran baino ez gaude”.

Kokapen lausoak

Erreferentzia esparru kuantikoen ideia 1984an sartu zen lehenengo aldiz, baina zenbait taldek 2019. urtearen inguruan ekin zioten berriro ideia horri. Horrek azterlan berri ugari abiarazi ditu. Argudioek bi propietate kuantiko nagusiri buruz pentsatzeko dugun modua aldarazten digute. Honako hauek dira bi propietate horiek: gainezarpena, zeinetan objektu bat egoera posible ugaritan egon daitekeen aldi berean; eta korrelazioa, zeinetan zenbait partikulak egoera kuantiko bakarra partekatzen duten, eta bat neurtzeak bestearen egoera zehazten du berehala, beraien arteko distantzia gorabehera.

3. irudia: ezkerretik eskuinera: Vienako Optika Kuantikoko eta Informazio Kuantikoko Institutuko Luca Apadula, Anne-Catherine de la Hamette eta Viktoria Kabel. Elkarrekin zuzendu zuten erreferentzia esparrua hautatzeak ustez korrelazioan edo gainezarrita dauden sistemei eragiten diela agerian uzten duen azterlan bat. (Argazkia: Andrea Di Biagio. Iturria: Quanta Magazine)

Nola gertatzen den ikusteko, har ditzagun aintzat bi erreferentzia sistema. A eta B deituko ditugu. Eman dezagun Aren jatorria zenbait kokapen izan ditzakeen objektu kuantiko batean dagoela. Bren ikuspegitik, Aren kokapena lausotuta dago eskualderen batean. Baina Aren ikuspegitik, Brekiko distantzia lausotuta dago. Badirudi B dagoela gainezarpen batean.

Kontuak hobera egiten du. Eta B bi kokapenen gainezarpen batean dagoen objektu kuantiko batean badago? Orduan, Aren egoera kuantikoa bi modutara lausotzen da, Bren kokapen posibleen arabera. Bren egoera kuantikoa zehazteak Aren egoera zehatzen duenez, orain A eta B korrelazioan daude.

4. irudia: Zuricheko Suitzako Teknologia Institutu Federaleko fisikari Renato Rennerrek uste du, erreferetzia esparru kuantikoak arduraz aztertuz gero, mundu kuantikoa ulertzeko dugun moduaren paradoxak ebatziko direla. (Argazkia: Giulia Marthaler. Iturria: Quanta Magazine)

Aurreko adibidean, sistema kuantikoen funtsezko bi propietate (gainezarpena eta korrelazioa) erreferentzia esparruaren mende daude. “Mezu nagusia da oso garrantzitsutzat jotzen ditugun eta, modu batean, absolutuak diren propietate asko erlazionalak edo erlatiboak direla”, dio argitaratu berri den artikuluaren egilekide Anne Catherin de la Hamettek.

Gertaeren ordena ere erreferentzia esparru kuantikoen zorroztasunaren mende dago. Adibidez, erreferentzia esparru batetik detektagailu baten klika ikusi ahalko genuke, une jakin batean gertatzen dena, baina beste erreferentzia esparru batetik klika gainezarpen batean amai lezake baldin eta beste gertaeraren baten aurretik edo ondoren gertatzen bada. Klika une jakin batean gertatuko balitz bezala edo hainbat gertakariren ordenaren gainezarpena balitz bezala ikustea erreferentzia esparrua aukeratzearen araberakoa da.

Urrats bat grabitaterantz

Ikertzaileek espero dute ikuspegi kuantiko horiek erabiltzea grabitatearen izaera nahasgarriari zentzua emateko. Einsteinen erlatibitate orokorrak (grabitatearen teoria klasikoak) dio grabitatea espazio-denbora ehunaren deformazioa dela, objektu masibo batek eragindakoa. Baina nola deformatu daiteke espazio-denbora baldin eta objektua bera bi kokapenen gainezarpen batean badago? “Oso zaila da galdera horri erantzutea ohiko fisika kuantikoaren eta grabitatearen bidez”, baieztatzen du Bruknerren taldeko ikertzaile eta artikulu berriaren egilekide Viktoria Kabelek.

Hala ere, jatorria gainezarpen batean duen erreferentzia sistema batera aldatzen badugu, objektu masiboak kokapen zehatz batean amai dezake. Orain grabitate eremua kalkula daiteke. “Erreferentzia sistema kuantiko egokia aurkituz gero, ebatzi ezin dugun arazo bat har dezakegu [eta arazo bihurtu], eta, horretarako, ezagutzen dugun fisika estandarra erabil dezakegu”, adierazten du Kabelek.

Ikuspegi aldaketa horiek baliagarriak izan beharko lukete etorkizuneko esperimentuak (masa txikiak-txikiak gainezarpenetan jartzea helburu dutenak) aztertzeko. Adibidez, Oxford Unibertsitateko Chiara Marletto eta Vlatko Vedral fisikariek proposatu dute bi masa, bakoitza bi kokapenen bi gainezarpenetan jartzea eta ondoren aztertzea horrek nola eragiten dien grabitate eremuei. Erreferentzia esparru kuantikoak formalki deskribatzeko ahalegin gero eta handiagoak lagungarriak izan litezke grabitatearen eta teoria kuantikoaren arteko interakzioari buruzko ikerketa horiei zentzua emateko, grabitate kuantikoaren teoria bateranzko funtsezko urratsa.

Rennerrek uste du erreferentzia esparru kuantikoak ere funtsezkoak izan daitezkeela fisika kuantikoaren oinarriak argitzeko. Duela urte batzuk berak eta bere kide Daniela Fauchigerrek kontraesan logikoa eragiten duen esperimentu mental kuantiko bat diseinatu zuten. Badirudi, ondoriozko paradoxaren arabera, fisikariek gure munduari buruz onartutako ideia ugarietako bati gutxienez uko egin behar diotela, hala nola honi: teoria kuantikoa unibertsala da eta gizakiei zein atomoei aplikatzen zaie.

Hala ere, Rennerrek orain susmatzen du paradoxa soilik sortzen dela fisikoek ez dituztelako arretaz aintzat hartu erreferentzia esparruak. Oraindik inork ez du deskubritu nola berridatzi esperimentu hori edo beste batzuk erreferentzia esparru kuantikoak erabiliz; baina, baliteke, hori eginez gero, “paradoxa ebatzi ahal izatea”, baieztatzen du.

Ez da erraza izango, erreferentzia sistema kuantikoek ebatzi gabeko arazo asko dituztelako. Adibidez, erreferentzia sistema klasikoekin, zure ikuspegia sistema batetik beste batera aldatzen baduzu, eraldaketa hori itzulgarria da, zure hasierako ikuspegira itzul zaitezke. Ez dago argi gaur egun hori modu unibertsalean egin daitekeen erreferentzia sistema kuantikoekin.

Gainera, une honetan ez dago erreferentzia sistema kuantiko horiek definitzeko eta aldatzeko modu estandarrik. Fisikari talde desberdinek ikuspegi diferenteak dituzte. “Lehen begiratuan, denak zentzuzkoak dirudite, baina ez dira baliokideak beraien artean”, dio Rennerrek.

Denborak aurrera egin ahala, ordea, erreferentzia esparru kuantikoak funtsezkoak izan litezke mundu kuantikoari zentzua emateko.

Jatorrizko artikulua:

Anil Ananthaswamy (2024). In the Quantum World, Even Points of View Are Uncertain , Quanta Magazine, 2024ko azaroaen 22a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Mundu kuantikoan erreferentzia esparruak ere zalantzazkoak dira appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Ingurumena

UPV/EHUko Life Cycle Thinking taldeak Ekuadorreko Yasuni Parke Nazionaleko 16. eta 67. blokeetako petrolioaren eragina aztertu du. Diru-sarreren % 79 herrialde aberatsetara doa, eta ingurumen-inpaktuen % 19,6 Amazoniak pairatzen ditu. Gainera, erauzketak indigena-komunitateetan kultura-eraldaketak eragin ditu, hala nola menpekotasun ekonomikoa eta genero-biolentziaren gorakada. Petrolioaren bizi-ziklo osoa aztertuta, ikertzaileek gidarien erantzukizuna nabarmentzen dute eta erregaiaren jatorria argitzeko neurriak proposatzen dituzte, kontsumitzaileen kontzientzia pizteko. Datu guztiak Zientzia Kaieran.

UPV/EHUko eta BC3ko ikertzaileen metaanalisiak erakutsi du polinizatzaileen dibertsitate-galerak landare basatien eta laborantzakoen ugalketa-arrakasta murrizten duela. Dibertsitate-galera horren faktore nagusiak klima-aldaketa, habitat-galera eta nekazaritzaren intentsifikazioa dira. Polinizatzaile basatiek ezti-erleek baino eragin handiagoa dute, eta ornogabeen, gautarren eta basatien galerak ondorio larriagoak eragiten ditu. 46 herrialdetako 207 ikerketaren analisiaren arabera, polinizatzaile guztiek rol garrantzitsua dute ekosistemen jasangarritasunean, eta ezinbestekoa da dibertsitatearen galera murriztea ikuspegi zabal batetik. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

Egeo itsasoan aurkitutako sedimentuek erakutsi dute gizakiak duela 5.200 urte hasi zirela ingurumena berunarekin kutsatzen. Hala ere, erromatarrek Grezia konkistatu zutenean (duela 2.150 urte) kutsadura nabarmen handitu zen, metal-ustiapena, nekazaritza eta deforestazioa haztearekin batera. Heidelbergeko Unibertsitateko ikertzaileek X izpien fluoreszentzia (XRF) eta masa espektrometria (ICP-MS motakoa) erabili dituzte sedimentuen analisiak egiteko. Ondorioek erakusten dute moneta eta meatzaritza hedatu ahala, ingurumen-inpaktua handitu zela, eta deforestazio larriak gertatu zirela. Azalpenak Zientzia Kaieran.

UMass Amhersteko ikertzaileek ohartarazi dute Litioaren Triangeluan uste baino askoz ere ur gutxiago dagoela litio-meatzaritzarako. Orain arteko estimazioek ur-baliabideak gehiegi zenbatetsi dituzte, eta eredu berriak urteko 2-33 mm-ko emaria kalkulatu du, aurreko 90-230 mm-en aldean. Meatzaritza-prozesuek gero eta ur gehiago behar dute, eta horrek ekosistema zaurgarriak eta komunitate indigenak arriskuan jartzen ditu. Litioaren eskaria 40 aldiz handituko dela aurreikusita, ikertzaileek elkarlan zientifikoa eta jasangarritasun-irizpide zorrotzagoak eskatzen dituzte. Informazioa Elhuyar aldizakarian.

Biologia

New Yorkeko Langone ospitalean egindako ikerketa batek erakutsi du papagaitxoek eta gizakiek bokalizazioekin lotutako garun-eremu eta mekanismo antzekoak dituztela. Nature aldizkarian argitaratutako azterketak identifikatu du arcopalium anterior eremuaren erdiko nukleoa dela papagaitxoen bokalizazioen kontrol-zentroa, gizakien garunaren antzera. Eremu hori siringearekin konektatuta dago (hegaztien organo bokala), bokalizazio konplexuak ahalbidetuz. Horrek iradokitzen du papagaitxoak eredu baliagarriak izan daitezkeela komunikazio-arazoen, hala nola iktusaren ondoriozko nahasmenduen, azterketan. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Antropologia

Giza izaera betidanik aztertu da, baina ezin da erraz neurtu. Matematikak uhinen fenomenoa modelatu du, eta zenbaki konplexuen bidez ikuspegi ideologikoak ordenatu daitezke. Victor Etxebarria Ecenarrok azaltzen du Zientzia Kaieran zelan Eulerren formulak giza ideologia eskala moduan interpretatzeko aukera ematen duen. Horrela, ikuspegi moderatua erdigunean, eskuinera ikuspegi kontserbadorea eta ezkerrera ikuspegi progresista jarri daitezke. Muturreko ideologiak (±180º) autoritario bihurtzen dira. Joera ideologikoak analizatzerakoan, garrantzitsua da muturreko ikuspegiak antzekoak direla kontuan hartzea, nahiz eta kontrakoak diruditen.

Osasuna

Obesitatean jatearen plazera galtzea gantz askoko dietek garuneko zirkuitu neuronaletan eragiten dutelako gerta daiteke, Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera. Saguekin egindako azterketek erakutsi dute gantz askoko dietek neurotentsinen maila murrizten dutela; horrek dopaminaren jarduera gutxitzen du eta, ondorioz, janari gozoek ematen duten plazera apaltzen da. Neurotentsina-maila berreskuratzean, saguek elikadura-portaera osasuntsua berreskuratu zuten eta antsietatea murriztu zitzaien. Aurkikuntza honek ikuspegi neurologiko berriak eskain ditzake obesitatearen tratamendurako, nahiz eta oraindik gizakietan gehiago ikertu behar den. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Adimen artifiziala

Nafarroako eta Stanfordeko unibertsitateek Gennius proiektua garatu dute, adimen artifiziala erabiliz sendagaien eta proteinen arteko konexioak aztertzeko. Grafoen bidez, sendagai ezagunek beste erabilera batzuk izan ditzaketela aurkitu dute, tratamenduak pertsonalizatzeko. Metodo honek ez du sendagai berriak sortzen, baina tratamenduak hobetzen eta saiakuntza klinikoak azkartzen laguntzen du. Etorkizunean, pazienteen datu biologikoak integratu nahi dituzte, sendagai egokienak hautatzeko. Informazioa Berrian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #526 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Zientzian egiantzekotasunaren kontzeptua azaleratu ondoren, metodo zientifikotzat hartzen duguna berreraikitzeko ordua iritsi da. Closer to the truth (5): Reconstructing ‘the scientific method’, Jesús Zamorarena.

Bateriak berotu egiten direla eta horrek eragina duela errendimenduan, jakin badakigu. Teknika berri bat, hozte likido zuzena, aplika daiteke orain kudeaketa hobetzeko. Direct liquid cooling, a game-changer in battery thermal management, Nanex Larrañaga/CIDETEC.

Imajinatu herrialde demokratiko bateko lider batek betebehar konstituzional bat urratzen duela. Onartzen badiozu, prestatu gauza askoz okerragoak onartzeko. Ralph Hertwig eta Stephan Lewandowskyren The paradox of democracy’s success.

Nola eragiten dio bi dimentsioko niobio seleniuro xafla baten superkonduktibitateari grafenozko xafla baten gainean uzteak? DIPCko jendeak ikertu egin du, oso emaitza interesgarriekin. How substrates influence superconductivity through moiré phonons

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #533 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Elikagai bat dastatzen dugunean, haren zaporeak gure zentzumenak piztu eta esperientzia atsegina edo, batzuetan, desatsegina sor dezake. Baina, zaporeak gozatzeaz gain, gure garunak elikagaien kalitateari eta osasungarritasunari buruzko mezu garrantzitsuak jasotzen ditu. Gaurkoan, Kiñuk zaporeei erreparatu die eta hauek nola antzematen ditugun azaltzen digu.

Zaporeak substantzia jakinen eta gure dastamen-errezeptoreen arteko elkarreraginaren emaitza dira. Gizakiok bost zapore nagusi bereizten ditugu: gozoa, garratza, mikatza, gazia eta umamia. Horietako batzuek energia edo elikagai onuragarriak adierazten dituzte, eta beste batzuk, berriz, arriskuen seinale izan daitezke.

Zaporearen errezeptoreak, beste zentzumen-errezeptore batzuekin gertatzen den bezala, belaunaldiz belaunaldira aldatzen joaten dira. Animalia espezie bakoitzak bere dietaren arabera garatu ditu ere errezeptore hauek. Goaz zaporeak aztertzera, gure kirikiñoak intsektu batzuk jaten dituen bitartean.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: zaporeak appeared first on Zientzia Kaiera.

Imajinatzen duzu zure garuna etengabe lanean ari den superordenagailu bat dela? Ba, horrela da, bai. Gure burmuina izugarri konplexua eta harrigarria da, eta hori hobeto ulertzeko, azalpen eta marrazkiak eskaintzen ditu Nolakoa da gure garuna? Eta nola funtzionatzen du? (2021) liburuak.

Irudia: Nolakoa da gure garuna? Eta nola funtzionatzen du? liburuaren azala. (Iturria: Ttarttalo)

Organo honen zeregina eta nondik norakoak duen jakin nahi dituzu? Liburu honek bidaia zirraragarri bat proposatzen dizu zure burmuinaren barrunbeetan zehar. Ilustrazio ederrak eta azalpen errazak erabiliz, haurrek (eta helduek) garunaren sekretuak ezagutzeko aukera izango dute.

8 urtetik gorako irakurleei zuzendua dagoen arren, edonor liluratuko duen liburua da. Betina Ip neurozientzialariak dibulgazioa erraz eta erakargarri egitea lortzen du, umorez eta irudimen handiz.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Nolakoa da gure garuna? Eta nola funtzionatzen du?
• Egilea: Betina Ip
• Ilustratzailea: Mia Nilsson
• ISBNa: 978-84-9843-891-8
• Argitaletxea: Ttarttalo
• Hizkuntza: Euskara
• Orrialdeak: 32
• Urtea: 2021

Iturria:

Ttartalo argitaletzea: Nolakoa da gure garuna? Eta nola funtzionatzen du?

The post Nolakoa da gure garuna? Eta nola funtzionatzen du? appeared first on Zientzia Kaiera.

Victor Etxebarria Ecenarro

Gizakiok gure izaera aztertu dugu antzina-antzinatik. Giza izaera jakintzarik konplexu eta erakargarrienetako bat da pentsamendua aztertzen dutenentzat, izan giza zientzien, arteen, gizarte zientzien edo zientzia naturalen ikuspegitik. Gure pentsatzeko, sentitzeko eta jokatzeko moduen zergatia gure kodifikazio genetikoa oinarri hartuta azaltzen saiatu gara, baina agerikoa da gure geneen adierazpena bizi garen gizartearekiko interakzioaren, hazterakoan ikusten dugun familia ereduaren edo jasotzen dugun heziketaren —zentzurik zabalenean­— eraginpean dagoela.

Zientzialariok fenomeno naturalak neurtzea maite dugu. Momentuz, ez dirudi giza izaera neurtu ahal denik, baina esparru horretarako ideiaren bat ekar dezakegu.

1. irudia: momentuz, ez dirudi giza izaera neurtu ahal denik, baina esparru horretarako ideiaren bat ekar dezakegu. (Argazkia: Jake Nackos – Unsplash lizentziapean. Iturria: Unsplash.com)Uhin ekuazioa

Matematikariek, fisikariek eta bestelako zientzialariek uhinen fenomenoa matematikoki modelatu ahal izan zuten zientziaren historian zehar. Urmael batera harri bat botatzean edo musika instrumentu bat jotzean hautematen diren uhin mekanikoak azaltzeari esker, XVIII. mendean neurtutako uhinak oso ondo deskribatzen zituen deribatu partzialetako ekuazio diferentzial bat ezarri ahal izan zen. XIX. mendearen erdialdean, J.C. Maxwellen elektromagnetismoaren ekuazioek uhin elektromagnetikoen existentziaren iragarpena barne hartu zuten, ordura arte inork neurtu ez zituen entitate harrigarriak. Gutxi geroago, H. Hertzek bere laborategian ikusi zuen Maxwellen ekuazioetatik deduzitu daitekeen uhin ekuazioari jarraitzen zioten uhin elektromagnetiko horiek benetan existitzen zirela.

1926an, E. Schrödingerrek bere uhin ekuazioa proposatu zuen. Horren soluzioak zenbait partikularen egoera kuantikoa deskribatzea ahalbidetzen du. Eta bi urte geroago, P. Diracek mekanika kuantikoa erlatibitate bereziarekin uztartzeko gai zen lehendabiziko uhin ekuazioa plazaratu zuen. Beste alde batetik, A. Einsteinen erlatibitate orokorrak uhin grabitazionalen existentzia iragarri zuen. Uhin horiek 2015eko irailean neurtu ziren zuzenean lehen aldiz, LIGO nazioarteko esperimentuaren bidez; esperimentu hori XXI. mendearen lehen laurdenean egindakoen arteko zirraragarrienetarikoa da.

Fasoreak

1748an Berlinen egon zen garaian, L. Eulerrek bere obra garrantzitsuenetako bat argitaratu zuen: “Introductio in analysin infinitorum”. Matematikariak ekarpen handiak egin zituen analisi matematikoaren esparruan, baina oraingo honetan VII. kapituluan jarriko dugu arreta (“De quantitatibus transcendentibus ex Circulo ortis”), non Eulerrek, ia magikoki, Zirkuluaren “kantitate garrantzitsuak” ateratzen baititu. Esponentzial konplexuari buruz ari gara, zientzia eta ingeniaritza guztietarako formularik famatu eta erabilgarriena. Gainera, angelu laurako kasu partikularrean adierazita, Eulerren ekuaziorik ederrena da: eiπ+1=0.

Eulerren formula erabiltzean zirkulu baten edozein angelutarako, zenbaki konplexuak grafikoki adieraz ditzakegu fase bektoreen bidez. Bi lexemak batuta, entitate horiek fasore izendatzen dira. Uhin ekuazio guztietan erabiltzen dira zenbaki konplexuak eta Eulerren esponentzial konplexua uhinak definitzen dituzten magnitudeak karakterizatzeko: anplitudea, maiztasuna, eta esku artean daukagun kasuari lotuta, fasea.

Ikuspegien arteko gatazka

“Lecturas y Conjeturas” izeneko blogean, J.I. Pérez Iglesiasek 2024ko maiatzean argitaratu zuen erreseina bikain eta oso ilustratibo bat [1] Thomas Sowell ekonomialariak bere liburu ezin interesgarriagoan [2] deskribatzen zuen giza ikuspegien arteko gatazkari buruz. Giza izaerari buruzko azterlan horrek pertsonen alde ideologikoak deskribatzen saiatzen da. Arazo oso zaila baina zoragarria da, “progresismo” edo “konserbadurismo”, “ezker” edo “eskuin”, “sozial” edo “indibidual” izendatzen dugunaren arteko aldeen atzeko arrazoiei buruz eztabaidatzeko. Sowellek oso oinarri sendoak aurkezten ditu gaiaren hondoari buruz.

Haren azalpenak osatu gabe badaude ere, eta teorema matematiko bat ez den arren, Sowellen giza izaeraren tratamendu zientifikoa bikaina da, eta hari esker giza ideologia sailkatzeko nolabaiteko aukera bat izan dezakegu, baita gure kontraesanetako batzuk azaltzen saiatzekoa ere.

Giza izaeraren eskala

Oraindik ez gara gai giza izaera neurtzeko, baina nolabaiteko neurketa eskala bat ezar dezakegu Sowellen ideietako batzuk erabilita. Plano konplexua eta Eulerren zirkulua hartu eta azken hori birbideratzen badugu, koherente bihur ditzakegu fasore sinple baten adierazpenak gure lengoaia arruntarekin giza ideologiak deskribatzean.

Irudian ikuspegien arteko eztabaida ordenatzeko modu bat aurkezten dugu, Steven Pinker psikologoaren termino argiago batzuen laguntzarekin. Pinkerrek nahiago du ikuspegi “tragikoa” vs “utopikoa” erabiltzea, Sowellen izendapen ez hain ilustratiboaren ordez (“mugatua” vs “mugatu gabea”).

Irudiaren goialdetik hasten bagara (0º), ideologia zentral, moderatu eta humanista batean gaude, non kontziente garen gure gizarteak nolabaiteko merkatua eta inposizioa behar dituela. Merkatuaren liberalizazioaren eta zergak jaistearen aldekoak bagara, eskuinetara joango gara (>0º). Eta, aitzitik, merkatua are gehiago erregulatzea nahi badugu eta zerga sistemaren aldekoak bagara, ezkerretara joango gara (<0º).

Argi eta garbi, +90º neurrian ikuspegi tragikoa daukagu, kontserbadore, eskuineko edo ikuspegi indibidual gisa ere ezagutzen duguna. Eta -90º neurrian, aldiz, utopikoa litzateke, progresista, ezkerrekoa edo ikuspegi sozialekoa.

Eta neurria irudiaren behealdera eramaten badugu, +180º edo -180º neurrietatik gertu, muturrekoak izango gara. Eta eremu horretan izaera tragikoa edo utopikoa desagertzen da, eta ideologia bakar bat dago: autoritarioa, biolentoa, irrazionala eta antidemokratikoa. Eulerren formulak adierazten digu, ondore guztietarako, oszilagailu batean, +180º edo -180º (+π, -π) fasea berbera dela.

2. irudia: giza ikuspegien eskala posiblea. Ohartu “giza izaeraren neurgailu” horren gezi adierazlea fase bektore (fasore) bat dela.

Ez daukagu baliabide zehatzik pertsonen izaera neurtzeko, baina geure neurrian bertan zarata maila jakin bat badago ere, geure buruarekin zintzoak baldin bagara, gure neurgailuaren seinale/zarata maila nahikoa izan daiteke zirkuluaren sektore batean kokatzeko.

Joera ideologiko baten aldekoak baldin bagara, aurkako estremismoa era bortitzean kritika dezakegu, baina batzuetan geure estremismoa bera justifikatzen edo ulertzen dugu. Eta hori gizakion kontraesan oso ohikoa da; baina gogoratu bi ikuspegiak, muturrekoak badira, gatazkatik kanpo daudela, berbera baitira.

Iturriak:

[1] Pérez Iglesias, Juan Ignacio (2024). Dos visiones en conflicto de la naturaleza humana. Substack.

[2] Sowell, Thomas (2007). A conflict of visions. Basic Books ISBN: 978-0465004669

Egileaz:

Víctor Etxebarria Ecenarro Bilboko Juan Crisóstomo Arriaga Kontserbatorioan diplomatutako luthierra da, eta Sistemen Ingeniaritzako eta Automatikako katedraduna da Euskal Herriko Unibertsitatean (UPV/EHU).

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko urtarrilaren 5ean: Naturaleza humana con números complejos.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Giza izaera zenbaki konplexuen bidez appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Egeo itsasoan topatu duten kutsadura hau duela 5.200 urtekoa bada ere, erromatarrek Grezia konkistatu zutenean bereziki handitu zen ingurumenera botatako beruna, orain dela urte 2.150 inguru.

Zer egin dute ba erromatarrek gure alde? Life of Brian film ospetsuko pasarte ezagunetako bat da, seguruenera errealitate zurrun bat agerian uzten duelako: hein handi batean gure zibilizazioaren hainbat oinarri Erromak jarri zituen. Bada, zerrenda horri beste ekarpen bat gehitu dakioke, baina, oraingoan, ez dirudi ospatzeko moduko zerbait denik: berun bidezko kutsaduraz ari gara.

1. irudia: METEOR ikerketa ontziarekin Egeo itsasoko sedimentu nukleoak eskuratu dituzte. Horri esker, gizakien jarduera ekonomikoak ekosistemetan izan zuen eragina berreraiki dute. (Argazkia: Studgeogr – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Egiari zor, eta gauza gehienetan bezala, berez fenomenoaren agerpena aurretikoa izango da seguruenera, baina erromatarrek beste maila batera eraman zuten. Oro har, prozesu hori zibilizazioen garapenarekin batera indartu zen Mediterraneoaren ekialdean giza jarduerak izandako inpaktua aztertu duen Heidelbergeko unibertsitateko (Alemania) ikertzaile talde bat garapen hori berreraikitzen ahalegindu da. Hala, Egeo itsasoan eta inguruko kostetan hartutako sedimentuen analisiek erakutsi dute gizakiak duela 5.200 urte hasi zirela ingurumena kutsatzen berunarekin, Communications Earth & Environment aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean azaldu dutenez.

Orain arte berunagatiko kutsadura zaharrena Balkanetako penintsulan aurkitutako aztarnak ziren, duela 4.000 urte inguru Crveni Potok izeneko aztarnategian aurkitutakoak. Hortaz, neurketa berriek milurteko bat atzeratu dituzte atzemandako lehen aztarnak. Garai urrun horretatik poluitzaileen arrastoak aurkitu dituzten arren, kutsadura handiena duela 2.150 gertatu zela ondorioztatu dute. Eta hemen sartzen dira tartean, noski, erromatarrak. Izan ere, Kristo aurreko 146. urtean izandako Korintoko batailaren ondoren gailendu ziren erromatarrak greziarren aurrean, eta, handik aurrera, Grezia konkistatzaile berrien eskuetan geratu zen. Erromatarren iristearekin batera, berun kutsadura asko handitu zen, garai horretan metalen ustiapenak gorakada nabarmena izan zuelako, eta gauza bera gertatu zen nekazaritzaren zabalpenarekin eta deforestazioarekin. Ondorengo Bizantziar Inperioan ere atzeman dute poluitzaileen aztarna.

Ondorio hauetara iristeko itsas hondoan eta Tenaghi Philippon (Grezia iparraldean) izeneko zohikaztegian pilatutako sedimentuak ikertu dituzte. Modu horretan, Egeo itsasoaren ekialdean iraganean zegoen kutsaduraren gaineko informazioa eskuratu ahal izan dute. Horrez gain, polen analisiak egin dituzte landarediaren aldaketak aztertzeko, eta erradiokarbono bidezko datazioak ere erabili dituzte kronologia zehazteko. Horiekin guztiekin historia klimatikoa berreraiki dute.

Metalei dagokienez, urrea, zilarra eta beste hainbat metal erauzi eta landu zituzten, besteak beste, txanponak ekoizteko. Andreas Koutsodendris ikertzailearen esanetan, “zilarraren ekoizpenean beruna askatzen denez, besteak beste, ingurumenean gertatu zen metal astun honen kontzentrazioen gorakada aldaketa sozioekonomiko handi baten adierazle da”. Ikusi dute, oro har, ordura arte gizakiaren eragina lokala zela, baina, handik aurrera, eskala handiago batera pasa zela.

2. irudia: Egeo itsasoan bildutako 14 laginetan oinarritu dute ikerketa, berun eta polen aztarnen analisian abiatuta. (Argazkia: Koutsodendris, Andreas; et. al (2025) Communications Earth & Environment)

Polenaren azterketari esker, ikusi ahal izan dute eremu geografiko hori nola aldatu zen duela 5.000 eta 2.000 urte artean. Izan ere, garai horren bueltan, berun kontzentrazioetan ez ezik, landaredian ere aldaketak atzeman dituzte. Aldaketa nagusienak lautadetako basoetan gertatu ziren, horiek murriztu zirenean. Modu berean, nekazaritzaren zabalpenaren berri izan dute, batez ere olibondoen eta mahatsondoen laboreak handitu zirelako zantzuak aurkitu dituztelako polenetan.

Emaitzen arabera, deforestazio handia gertatu zela ondorioztatu dute. Hau bereziki bi faktoreri lotuta dago: nekazaritzaren gorakadari, eta, beste behin, meatzaritzaren zabalpenari. Izan ere, gero eta lur gehiago bideratu ziren laboreak jartzera, eta horrek basoen murrizketa ekarri zuen. Baina, modu berean, metalak lurretik ateratzeko eta gero horiek funditzeko egur asko erabili behar izan zuten, deforestazioaren arazoa handituz.

Prentsa ohar batean Jörg Pross irakasleak nabarmendu du berun bidezko kutsaduraren eta landarediaren garapenaren gaineko datuek erakusten dutela “zehazki noiz gertatu zen nekazaritza gizarte baten eta moneta gizarte baten arteko trantsizioa, eta nola eragin zion ingurumenari”.

Berunaren kontzentrazioa neurtzeko, X izpien fluoreszentzia (XRF) eta masa espektrometria (ICP-MS motakoa) erabili dituzte. Orotara, hamalau sedimentu nukleo jaso eta aztertu dituzte. Itsasoko sedimentuen kasuan, Meteor eta Aegaeo itsasontzi ozeanografikoekin 2001 eta 2021 bitartean hartutako laginetan oinarritu dute ikerketa, baina kostaldeko lurretan ere jaso dituzte.

Erreferentzia bibliografikoa:

Koutsodendris, Andreas; Maran, Joseph; Kotthoff, Ulrich; Lippold, Jörg; Knipping, Maria; Friedrich, Oliver; Gerdes, Axel; Kaboth-Bahr, Stefanie; Bahr, André; Schulz, Hartmut; Sakellariou, Dimitris; Pross, Jörg (2025). Societal changes in Ancient Greece impacted terrestrial and marine environments. Communications Earth & Environment, 6, 25. DOI: 10.1038/s43247-024-01921-7

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Berun bidezko kutsadurarik zaharrena aurkitu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUko Life Cycle Thinking ikerketa-taldeak Ekuadorreko bi bloketatik ateratako petrolioaren eraginak aztertu ditu, eta ondorioztatu du diru-sarreren % 21 geratzen dela bertan. Ikerketak azalarazi duenez, onura ekonomikoen gehiengoa kanpora joan arren, batez beste, ingurumen inpaktuen % 19,6 Amazoniak sufritzen du. Bestalde, erauzketen ondorioz indigena-komunitateetan kultura-eraldaketak gertatu direla antzeman du azterketak.

Egindako ikerketak erakutsi du Yasuni Parke Nazionaleko 16. eta 67. blokeetako petroliotik sortutako diruaren % 79 herrialde aberastuetara doala: % 20 erauzketa-enpresek irabazten dute; % 21 findegiek zein banaketa-bitartekariek; eta % 38 Espainiako Gobernuak, zergen bidez. “Baliabidearen jatorrizko herrialdean, Ekuadorren, diru-sarreren  % 21 soilik geratzeak agerian uzten du onuren eta kalteen banaketa ez dela ekitatiboa. Gure ikerketak zenbakitara ekarri du petrolioaren ustiapenak ipar eta hego globalean dituen ekonomia- eta ingurumen-inpaktuen banaketa desorekatua”, azaldu du Ortzi Akizuk, lanaren ikertzaileetako bat.

Irudia: 16. eta 67. blokeetako petrolio gordina erauzteko eta garraiatzeko prozesuak eta lekuak. (Iturria: Eugenio, C. et. al.)

Izan ere, ez diote irabazi ekonomikoei bakarrik erreparatu. Ekuadorreko bi putzu horien 24 urteko ustiapenaren aztarna ekologikoa ere neurtu dute, eta ondorioztatu dute, batez beste, produkzioak eta kontsumoak eragiten dituzten ingurumen-inpaktuen % 19,6 zuzenean Amazoniak berak pairatzen dituela.

Emaitza horiek lortzeko, petrolioaren bizi-zikloaren analisia erabili dute UPV/EHUko ikertzaileek. Bereziki, ibilgailu pribatuetako erregai modura erabiltzen dugunean sortzen den karbono-aztarna neurtu dute. Hau da, Yasuni Parke Nazionaleko bi bloke horietatik petrolioa erauzten den unetik, findegietara garraiatu, bertan tratatu, gasolindegietara banatu eta autoetako ihes-hoditik irten arte sortzen diren CO2-emisioak kuantifikatu dituzte. Emaitzen arabera, isurien % 38,7 zuzenean ibilgailuek motorra martxan mantentzearen ondorioz eragiten dira; % 37,1 ibilgailua eta azpiegiturak eraikitzerakoan; eta % 24,3 erauzketa-, fintze- eta banaketa-lanetan.

Akizuk, datu hauen bidez, azken kontsumitzaileen kontzientzia piztea nahiko luke: “Agerian geratzen da gidarien erantzukizuna handia dela. Askotan ihes-hoditik irteten den CO2-ari bakarrik begiratzen diogu, baina ohartu behar dugu gidatzeko ekintzaren ingurumen-aztarna luzeagoa dela eta beste herrialde batzuetan ere sortzen direla kalteak. Ez gara enpresa pribatuek eta gobernuek sortutako eredu energetikoen arduradunak, baina aldaketarako agente izan gaitezke”.

Inpaktu soziala indigena-komunitateetan

Ingurumenean izandako eraginaz gain, Yasuni Parke Nazionaleko erauzketek tokiko talde indigenengan duten inpaktu soziala ere aztertu du UPV/EHUko ikerketak. Waorani etniako taldeen buruzagiekin elkartu dira eta zenbait kultura-eraldaketa antzeman dituzte. Besteak beste, menpekotasun ekonomikoa eta zenbait ohituren galera. Bestalde, ondorioztatu dute Amazonian petrolioa ustiatzeak alkoholismoaren agerpena eta genero-biolentziaren gorakada ekarri duela. “Baina azterketa egiterakoan ikusi dugunez, enpresek eta gobernuek, ez dituzte kuantifikatzen kalte sozial horiek. Ezta ingurumenari dagozkionak ere. Apropos egiten dute, eraginak ez neurtzeak inpaktuak egiten jarraitzeko aukera ematen duelako eta kuantifikatu gabeko kalteen konpentsazio arbitrarioa ahalbidetzen duelako”, argitu du Akizuk.

Ikerketak ekarpena egin du eraginak ezagutzeko lehen urrats horretan, baina egileak azpimarratu du pauso gehiago eman behar direla. Esaterako, proposatzen du gasolindegietan petrolioaren jatorria jartzen hastea: “Erosten dugun fruta nongoa den galdetzera ohitu garen bezala eta bertako sagarrengatik bikoitza ordaintzeko prest gauden bezala, begira dezagun ibilgailuei botatzen diegun erregaia nondik datorren eta zer modutan produzitzen den. Euskal gizarteak badauka egungo eredu energetikoan aldaketak sortzeko potentziala”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Ekuadorreko petrolioaren irabaziak ipar globalera doaz hein handi batean.

Erreferentzia bibliografikoa:

Eugenio, Cinta; Montoya-Torres, Jacid; Akizu-Gardoki, Ortzi; Urkidi, Leire; Villalba-Eguiluz, Unai; Larrea, Carlos; Pappuccio, Sylvia; Calle-Calderón, Angélica; Quirola, Dania. Environmental impacts of oil extraction in blocks 16 and 67 of the Yasuní Reserve in the Amazonian Forest: Combined qualitative and Life-Cycle Assessment. Science of The Total Environment, 950. DOI: 10.1016/j.scitotenv.2024.175189

The post Ekuadorreko petrolioaren irabaziak ipar globalera doaz hein handi batean appeared first on Zientzia Kaiera.