Zientzia Kaiera

Ana Galarraga Duela gutxi aurkeztu ditu Izaro Goienetxea Urkizuk bere orain arteko lanaren emaitzak. BertsoBot robot bertsolariaren proiektuaren barruan plazaratu ditu, baina argi utzi du Goienetxeak bere lanaren helburua ez dela izan robota bertsotan jartzea, baizik eta musika-sorkuntza automatikoko eta musika sailkatzeko metodo bana sortzea.

Horra iristeko egin duen bidea “nahiko naturala” izan dela onartu du Goienetxeak. Izan ere, etxetik datorkio teknologiarekiko zaletasuna; anaiek ordenagailuak zituzten eta haiekin ibiltzea gustatzen omen zitzaion: “Ordenagailuekin jolastea gustatzen zitzaidan, baina ez nekien nola funtzionatzen zuten. Horrek jakin-mina piztu zidan, eta horrek bultzatu ninduen Informatika ikastea”.

Irudia: Izaro Goienetxea informatika-ingeniaria.

Robotak eta zientzia-fikzioa ere gustuko zituen, eta, horrekin batera, bazuen, eta badu, beste zaletasun bat: musika. Hain zuzen, txikitatik jotzen du biolina. Horrenbestez, maite dituen bi munduak, teknologiarena eta musikarena, uztartu ditu bere lanean.

Aurretik, informatika-ikasketak amaitu zituenean, Vicomtech ikerketa-zentroan aritu zen lanean, medikuntza-irudiekin eta aplikazio biomedikoetan. Konputazio Ingeniaritza eta Sistema Adimentsuak Masterra ere egin zuen, eta orduan sortu zitzaion aukera lana egiteko UPV/EHUn Informatika musikala lantzen zituen ikertzaile batekin.

Alde horretatik, zorte ona izan duela iruditzen zaio: “Europako beste leku batzuetan hemen baino garatuagoa dago musika eta teknologia nahasten dituen ikerketa. Bartzelonan egiten da zerbait, baina hemen oso gutxi; beraz, zorionekoa naizela esan dezaket”. Hori bai, aitortu du lanean hasi aurretik zituen aurreikuspenak aldatu egin direla. “Beti gertatzen da, magia galtzen da. Arazoak sortzen dira, gauzak ez dira beti norberak nahi duen bezala ateratzen… Baina oso gustura nabil”.

Doinu berriak eta sailkapenak

Emaitzak ere lortu ditu. Lehenik, musika automatikoki sortzeko metodo bat sortu du. Hasteko, corpus bat behar zuen, eta horretan ere zorte ona izan duela esan du: “Justu proiektua hasten ari nintzela, Euskadi Irratian entzun nuen Joanito Dorronsorok landutako bertso-doinuen corpusa aurkeztu zuela Xenpelarrek. Corpus hori altxor bat da, ez baita erraza horrelako corpus osatu eta eguneratu bat topatzea. Haiekin harremanetan jarri ginen, eta horrela hasi zen dena”.

Kasualitatea izan zela dio Goienetxeak. Edonola ere, berriro ere bere zaletasunak lanarekin uztartzeko aukera eman zion horrek, bertsozalea ere bada eta. “Gainera, nire osaba baten laguna zen Joanito Dorronsoro. Hortaz, lehendik nuen harremana”. Corpus horretan oinarrituta garatu du doinu berriak automatikoki sortzeko metodoa.

Robotika eta Sistema Autonomoen Taldekoek (RSAIT) ikusi zuten Goienetxearen lana aproposa zela sailkapen-metodo bat sortzeko ere, eta halaxe hasi zen haiekin elkarlanean. Haiekin eta BertsoBot robot bertsolariarekin, hari aplikatzen baitizkiote sortzen dituzten aurrerapenak. Hain zuzen, gizakien eta roboten arteko elkarrekintza hobetzea da RSAITen helburua.

Musika sortzeko eta sailkatzeko metodoak bakoitza bere aldetik garatu ditu, baina orain badu biak konbinatzeko asmoa. Hain zuzen, tesiaren azken urtean dabil, eta bi metodoen uztarketa aurkeztuko du. Etorkizunera begira, gustatuko litzaioke arlo horretan jarraitzea, baina ez ditu baztertzen bestelako aukerak: “Azkenean, datuen analisiko metodoak dira, eta beste arlo batzuetan aplika daitezke. Esaterako, irudi biomedikoekin aritu nintzenean, oso gustura ibili nintzen. Interesgarria bada, berdin zait arloz aldatzea”.

Fitxa biografikoa:

Izaro Goienetxea Urkizu 1985eko abuztuaren 29an jaioa, Lezon, Ingeniaritza Informatikoa ikasi zuen UPV/EHUn, eta, gero, hiru urtez, Vicomtech ikerketa-zentroan lan egin zuen, aplikazio biomedikoen sailean. Aldi berean, Konputazio Ingeniaritza eta Sistema Adimentsuak Masterra egin zuen, eta, jarraian, UPV/EHUn lanean hasi zen, Informatika Musikaleko taldean. 2014. urtean, berriz, Ingeniaritza Informatikoko doktoretzako ikasketak hasi zituen, eta laster aurkeztuko du tesia.
———————————————————————————-

Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

———————————————————————————-

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Izaro Goienetxea: “Niretzat, naturala izan da informatikan sartzea” appeared first on Zientzia Kaiera.

Mikel Azkune, Garazi Larrakoetxea, Maia Etxebarria eta Leire Ruiz-Rubio Parametro biologikoak neurtzeko sentsore plataforma adimendunak sortzea gainazal‑eraldaketa ikerkuntzaren erronka nagusienetako bat da. Kontzentrazio baxuko disoluzioak neurtzeko, hautakortasun handia behar denerako edo sentikortasun itzela nahi den egoeretan neurketak egin ahal izateko, sentsore hauen garapena beharrezkoa da.

Irudia: Egun, parametro biologikoak neurtzeko sentsore-plataforma adimendunak sortzea da gainazalak eraldatzearen arrazoi nagusienetako bat.

Horrela sentsorea bi atal nagusitan banatua egongo da, bioelementua eta transduktorea. Lehenengoa neurtu nahi den substantzia atxikitzeaz arduratuko da eta bigarrenak atxikiturikoaren neurketa emango digu. Lan honetan lehengo atala jorratuko da gainazal‑eraldaketan eta honen karakterizazioan sakontzen baita. Helburua parametro biologikoak neurtzea eta kuantifikatzea izango denez, osasungintzara bideraturiko sentsoreen diseinua eta eraldaketa prozesuak azalduko dira.

Bioelementuak ordea, substratu baten gainean egingo dira, substratu honek hainbat ezaugarri bete behar dituelarik. Kasu honetan, esparruan oso erabilia den poli(metilmetakrilatoa)n sakontzen da. Material honen historia eta erabilera, sintesia eta ezaugarri nagusiak azaltzen dira. Plexiglas izenarekin saltzen den material hau hainbat eremutan erabiltzen da, oso helburu ezebrdinekin gainera. Eraikuntzan, dekorazioan edo argiztatze sistemetan erabiltzen da baina batez ere gardena eta inertea dela aprobetxatuz, optikako hainbat osagai egiteko erabiltzen da, besteak‑beste polimerozko zuntz optikoak egiteko gehien erabiltzen den polimeroa da.

Bestalde, gainazal‑eraldaketak egiteko modu ezberdinak eta teknika erabilienak azaltzen dira. Teknika hauek burutzerakoan sortzen den arazo nagusia tratamenduaren kuantifikazioa izan ohi denez, hauek karakterizatzeko zenbait teknika deskribatzen dira, teknika hauek espektroskopiko eta ez‑espektroskopikotan banatuaz eta bakoitzak eskaintzen dituen abantailak eta desabantailak agerian utziz erabiltzaileak zenbait kriterio izan ditzan zein teknika izan litekeen egokiena aukeratzerako orduan.

Azkenik, azaldutakoaren adibide esperimentala erakusten da. Poli(metilmetakrilatoa) laginei gainazala eraldatu zaie hidrolisia eta ozonolisia erabiliz eta ondoren silanizazio tratamenduak aplikatu zaizkie. Modifikazio hauek zein gradutan gauzatu diren azaltzeko aurrez azalduriko zenbait karakterizazio teknika azaltzen dira modifikazio teknikak optimizatze aldera, XPS, TBO‑kolorimetria, ukipen angelua eta SEM teknika hain zuzen ere.

Honela, gainazal‑eraldaketak zer diren eta zertarako balio dezaketen erakusteaz gain, poli(metilmetakrilatoa)ren, oso erabilia den substratuaren historia eta erabilerak azaltzen dira berebiziko abantailak eskaintzen baititu. Argumentu hori indartzeko material honen laginen gainazalak eraldatu dira eta zenbait karakterizazio tekniken bidez erakutsi da eraldaketa hauek gertatzen direla eta kuantifikatu daitezkeela.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 31
• Artikuluaren izena: Poli(metilmetakrilatoa)ren gainazal eraldaketa. Sentsore adimendunak.
• Laburpena: Parametro biologikoak neurtzeko sentsore-plataforma adimendunak sortzea gainazalak eraldatzearen arrazoi nagusienetako bat da. Kontzentrazio baxuko disoluzioak neurtzeko, hautakortasun handia behar denerako edo sentikortasun itzela nahi den egoeretan neurketak egin ahal izateko, sentsore hauen garapena beharrezkoa da. Horrez gain, osasungintzan erabili ahal izateko, biobateragarritasuna ezinbesteko ezaugarria denez, polimerozko sentsoreen erabilpena hazi egingo dela aurresan daiteke. Esparru honetan, oso erabilia den poli(metilmetakrilatoa)ren historia, gaur egun gainazalaren modifikazioak egiteko teknika erabilienak eta horiek eragindako modifikazioa karakterizatzeko moduak azaltzen dira lan honetan. Gainera, poli(metilmetakrilatoa)n eginiko zenbait modifikazio eta emaitza erakusten dira eraldaketen parametroak optimizatu nahian.
• Egileak: Mikel Azkune, Garazi Larrakoetxea, Maia Etxebarria, Leire Ruiz-Rubio
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 67-82
• DOI: 10.1387/ekaia.16318

—————————————————–
Egileez:

Mikel Azkune, UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Goi Eskola Teknikoko Fotonika Aplikatu Tadean dabil. Garazi larrakoetxea, Maria Etxebarria eta Leire Ruiz-Rubio UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa Sailean dabiltza.

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Parametro biologikoak sortzeko sentsore adimendunak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia Igeri egiten, lasterka egiten, hegan egiten

———————————————————————————————————–

Irudia: Arrain anadromoak ur gezan jaiotzen dira; gero itsasora joan eta, han gizendu ondoren, ibaira itzultzen dira errutera.

Beste atal batean (Izokinaren lan astunak) aritu izan gara izokinei buruz. Gogora dezagun: arrain anadromoak ur gezan jaiotzen dira; gero itsasora joan eta, han gizendu ondoren, ibaira itzultzen dira errutera. Izokin guztiak familia berekoak dira, Salmonidae familiakoak[1] hain zuzen ere, baina desberdintasun nabariak daude izokin espezieen artean.

Oraingo honetan, horietako baten istorioa kontatzera gatoz, sockeye izokinarena hain justu. Oncorhynchus nerka du izen zientifikoa, eta Ipar Amerikako ekialde-kostaldeko hizkuntza baten izenetik (suk-kegh) dator haren izen arrunta (sockeye). Suk-kegh hitzak «arrain gorri» esan nahi du, baina Salish hizkuntzako hitzaren soinua ingelesera egokitzean sockeye sortu da.

Izokinen migrazio-jokabideak desberdinak dira populazioen arabera. Zenbait populaziotakoak, oso gutxi, ez dira inoiz itsasoratzen; bizitza osoa ematen dute aintziretan, eta oso tamaina txikia dute. Gehienak, baina, itsasoratu egiten dira. Sockeye espezieko izokinak ibaietan edo aintziretan jaio daitezke, baina ibaietan jaiotzen diren gehienak, ahal badute, ibaiaren sistema hidrologiko bereko aintzira batean gelditzen dira gaztaro gehienean zehar. Urtebete, bi urte edo hiru egon daitezke aintziran itsasora joan aurretik, baina aintzira batean gaztaroa igarotzeko aukerarik ez dutenak lehenago itsasoratzen dira.

Ezaguna denez, arrain anadromoak gizentzera joaten dira itsasora. Zooplanktona da sockeye izokinaren janari-iturri nagusia. Urtebete eta lau urteren artean egoten dira itsasoan, gizendu eta sexu-heldutasunera iritsi arte. Orduan hasten da ibairako itzulera-bidaia, naturan den gertaerarik harrigarrienetako bat, bidaia osoan zehar ez baitute ezer ere jango.

Bidaia oso luzea izan daiteke; zenbait izokinentzat milaka kilometrokoa. Bada, bidaia hasten den unean jateari utzi eta baraurik egongo dira, hilabete batzuk igaro ondoren hil arte. Itzulera-bidaia hasi aurretik, behar izango dituzten erreserba-gaiak metatuak dituzte euren ehunetan eta gametoak ere sortuta daude. Ez dute, beraz, gehiagorik behar.

Lehenago pilaturiko erreserbak gastatuz doaz bidaian zehar, igeriketa-jardueraren beharrak asebetetzeko. Hasieran, lipidoak erabiltzen dituzte. Gero, lipidoak bukatzen direnean, proteinak katabolizatzen dituzte. Harrigarria bada ere, glukogenoa ―beste ornodun gehienek lehenago erabiltzen duten erreserba-gaia― azken ordurako uzten dute. Egia esan, ur-jauziak gainditu behar dituztenean eta horretarako salto handiak egin, orduan bai erabiltzen dute glukogenoa, baina horrela ere ez dute dena gastatzen. Bidaia bukatu ondoren egin behar duten azkenaurreko jarduerarako gorde behar dute glukogeno gehiena. Errunaldirako energia asko behar dute sockeye izokinek, mugimendu azkar eta indartsuak egin behar baitituzte gametoak askatzeko, eta ernalketaren ondoren legarrez estaltzeko. Hori egindakoan, beste bi edo hiru aste irauten dute bizirik, habia zaintzen emeak eta beste emeen arrautzak ernaltzen saiatzen arrak. Gero, hil egiten dira.

[1] Amuarrainak familia berekoak dira.

—————————————————–

Egileez: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) eta Miren Bego Urrutia Biologian doktoreak dira eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakasleak.

—————————————————–

Artikulua UPV/EHUren ZIO (Zientzia irakurle ororentzat) bildumako Animalien aferak liburutik jaso du.

The post Heriotzarako bidaia appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Bonoboek dituzten komunikazio keinuen inguruko datu-basea osatu dute ikertzaileek. Animalien portaera behatuta, keinu gehienak txinpantzeek erabiltzen dituztenekin bat datozela konturatu dira.

Filosofo, antropologo, etologo eta hizkuntzalari askoren jomugan daude tximinoak. Ez da harritzekoa. Gizakiaren eta gainerako primateen arteko desberdintasunean sakontzea gizakia bera definitzeko bidea izan daitekeelako. Nortzuk gara, nondik gatoz eta nora goaz galdera filosofiko klasiko hiru horietatik, hasierako biei erantzun bat topatzeko ahalegina dago, noski, ikerketa horien oinarrian.

Bereziki, tximinoen pentsamendua eta komunikazioa daude ikerketa askoren oinarrian, kontzeptu horiek gizakiaren portaerarekin alderatu ahal izateko. Izan ere, zerbait egitekotan, gizakiak komunikatu egiten du. Bi kontzeptuek lotura zuzena dute, baina, ohi bezala, hizkuntzalarien arteko adostasunik ez dago. Noam Chomsky eta beste hainbat hizkuntzalariren iritziz, lengoaiaren funtzio nagusia pentsamendua ahalbidetzea da. Ray Jackendoff eta beste hainbaten ustez, berriz, espezie bereko kideen arteko komunikazioa da lengoaiaren berezko funtzioa.

1. irudia: Tximinoek erabiltzen dituzten keinuak biltzen dituen “hiztegia” biltzen ari dira St Andrewsko Unibertsitatean. (Argazkia: Catherine Hobaiter)

El sello indelebe liburuan Juan Luis Arsuaga eta Manuel Martín Loeches egileak planteamendu bateragarri baten alde azaltzen dira. “Esan genezake lengoaia agian ez dela ezinbestekoa pentsatzeko, baina lengoaiarik gabe gure pentsamendua ez litzateke berdina izango. Bere aurreneko erabilera agian ez zen pentsatzea, komunikatzea baizik. Baina badirudi azken funtzio hau betetzeak hasierako funtzioa modu nabarmenean hobetu duela”.

Bi egile hauen iritziz, komunikazioari dagokionean, gizakiok sinboloak erabiltzeko dugun gaitasunean oinarritzen da tximino baten eta gizaki baten arteko alde komunikatiboa. Hitzak sinbolo bilakatzen diren heinean, une honetan bertan eskura ez dagoen zerbaiti buruz ari gara. Sinbolismo horren arabera eratu dira gizarteak. Besteak beste, denboran aurrera eta atzera egiteko bidea ematen dute sinboloek, eta hau gizakiari baino ez dagokio. Yubal Noah Harari historialariak kontua ederki laburbildu zuen esaldi sinple batean. “Inoiz ezin izango dugu konbentzitu txinpantze bat guri platano bat emateko, hil ondoren, tximinoen zeruan nahi dituen haina platano izango dituen promesarekin”.

Hiztegi “batua”

Eztabaida honetan aurrera egiteko, aste honetan PLOS Biology aldizkarian argitaratutako ikerketa batean datu berriak aurkeztu dituzte. Bonoboek (Pan paniscus) egiten dituzten keinuei buruzko datu-basea osatu dute, eta 2014an aurkeztu zuten txinpantzeen (Pan troglodytes) keinuen beste datu-base batekin alderatu dituzte datuak. Ikerketa St Andrewseko Unibertsitateak (Erresuma Batua) gidatutako “Tximino Handien Hiztegia” izeneko egitasmoaren baitan kokatuta dago.

Tximino handiek erabiltzen duten imintzioen errepertorioa keinuen forma fisikora mugatu direla diote egileek, keinu horien esanahia kontuan hartu gabe. Esanahi horiek argitzea izan dute jomuga ikertzaileek. Izan ere, animalien komunikazioaren alorrean eztabaida mantentzen da: animalien seinaleek “esanahiak” dituzte, ala “funtzioak” baino ez dituzte betetzen? Funtzioak ezagunak dira: predatzaile baten inguruko abisuak ematea edo janaria non dagoen erakustea, esaterako.

2. irudia: Keinu eta esanahi batzuk. Hasierako biak berdinak dira bi espezietan. Hirugarrena, berriz, polisemikoa eta desberdina da espezie bakoitzean. (Ilustrazioa: St Andrews University/moldatua)

“Esanahi” bat dagoela esateko, ordea, ezinbestean mezua bidaltzen duenak berariaz jarrera aldaketa bat eragin nahi du mezua jasotzen duen animaliarengan. Keinu batek komunikatzeko intentzionalitatea ote duen zehazteko “Antza asegarria den emaitza” (Apparently Satisfactory Outcome) izeneko parametroa erabili dute. Ikerketa artikuluan azaldu dute kontzeptua: “Horrek islatzen du nola erreakzionatzen duen keinua jaso duenak, eta erreakzioak mezua bidali duena asebetetzen ote duen. Mezua zabaldu duenak asebetetze hori erakusten du keinu gehiago egiteari utzita”.

Ikerketa honen egileentzat, beraz, intentzionalitatea argi dago. “Gizakiak ez diren animalia gehienak ez bezala, ebidentziak erakusten du tximino handiek lehen mailako komunikazio intentzionalean parte hartzen dutela: tximino handiek haien keinuak jasotzaile zehatz bati bideratzen dizkiote, jasotzailearen arreta egoera zein den konprobatzen dute, eta horren arabera egokiak diren keinuak aukeratzen dituzte”. Egileen ustez, irizpide hauek frogatzen dute berez tximinoek helburu zehatz bat buruan dutela, eta keinuak darabiltzatela helburu hori lortzeko.

Bi espezieek duela miloi bat urte banandu ziren. Ezaugarri anatomiko komunak dituzte, eta antzeko ingurunetan bizi dira. Halere, oro har, izaera arras desberdina dute bi espezieek. Txinpantzeak indarkeriara jotzeko joera handiagoa dute (txinpantzeen arteko benetako “gerrak” deskribatu izan dira), bonoboen “izaera” askoz lasaiagoa den bitartean. Hauen artean, sexu harremanek protagonismo berezia daukate. Behin baino gehiagotan aipatu izan da bazkalostean telebistan ematen dituzten dokumentaletan ezin direla bonoboak agertu, haur ordutegiaren arauak urratuko liratekeelakoan.

Txinpantzeen inguruko datuak, 2007tik 2009ra eskuratu dituzte, Budongoko parkean (Uganda). 260 egunez 81 txinpantzez osatutako talde bati jarraipena egin zioten. Bonoboei buruzko datuei dagokienez, 2014an eta 2015ean, 204 egunez jarraipena egin zieten Kongoko Errepublika Demokratikoko Wamba eskualdeko bi bonobo komunitateri, -guztira 63 animalia ziren jarraipena hasi zen egunean-. Animalien hartu-emanak bideoz grabatu dituzte, eta, portaera guztiak kodetu ostean, datu-base batean sartu dituzte. Ausazko patroiekin ere nahastu dituzte datuak, konparaketan egon litezkeen kasualitateak alboratu ahal izateko. Horrela, bi espezieek egiten dituzten keinuen %88-%96 esanahian bat datozela kalkulatu dute ikertzaileek.

Bonobonoen kasuan, guztira 4.256 keinu-egoera atzeman dituzte. Horietatik, 2.463 keinuk emaitza asegarria izan zuten. Jolasari lotutako 231 keinu-egoerak kenduta, txinpantzeen inguruko beste datu-basearekin alderatzeko moduko 1.896 keinu-egoera konparatu ahal izan dituzte. Guztira 33 keinu mota eta 14 emaitza asegarri identifikatu dituzte: objektua edo janaria hartu, igo nire gainean, zure gainean igoko naiz, kontaktuan jarri, jarrai nazazu, hasi garbiketa (iletik bizkarroiak kentzeko tximinoek egin ohi duten egintza ezaguna), estal nazazu, hurbildu, aldatu lekuz, hasi kopula, igurtzi genitalak, bidaiatu nirekin, urrundu zaitez, eta utzi hori egiteari.

Emaitzak oso argigarriak dira. Bonoboen artean, 33 keinuetatik 17k emaitza asegarri bakarra dute, seik bi emaitza izan ditzakete eta gainerako hamarrek anbiguoagoak dira. Lehen aipatu bezala, keinu eta esanahi hauetako asko berdinak dira bi espezietan: adibidez, goazen elkarri garbitzera edo igo zaitez nire gainean, berdin “esaten” dute bi espezieek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Graham K.E. et al. Bonobo and chimpanzee gestures overlap extensively in meaning. PLOS Biology 16(2):e2004825. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pbio.2004825

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Bonobo eta txinpantzeen komunikazio-keinuak, esanahi bereko hizkera appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio 1929an Elzie Crisler Segar komikigileak eginbehar berezi bat jaso zuen: Estatu Batuetako espinaka ekoizleek barazki horren kontsumoa sustatzeko komiki bat sortzea eskatu zioten. Komikiaren protagonista hain ezaguna den Popeye marinela zen eta barazkien kontsumoa handitzea zen komikiaren helburuetako bat. Garai hartan espinaken kontsumoa nabarmenki hazi zen -%30 inguru- eta sarritan entzun izan da espinakek burdin eduki altua dutela beste barazki edota elikagaien aldean. Alabaina, espinaken eta Popeyeren ingurua entzuten eta irakurtzen diren kontuak ez dira zuzenak, askotan errepikatu badira ere.

1. irudia: Popeyeren irudia Bigarren Mundu Gerra garaiko kartel batean. (Argazkia: U.S. National Archives and Records Administration – domeinu publikoko irudia. Iturria: commons.wikimedia.org)

Organismoak burdin gabezia duenean anemia sufritzeko arriskua dago. Burdina behar-beharrezkoa da hemoglobinak bere funtzioa –oxigenoa zeluletaraino garraiatzea– bete ahal izan dezan. Baina ez hori bakarrik. Burdinak ere garrantzi ordezkaezina du DNAren sintesi-prozesuan, erradikal askeen suntsipenean eta garunaren garapenean, besteak beste. Guzti horretarako, dietaren bidez burdina kontsumitu behar dugu eta hainbat elikagairen bidez lor dezakezu burdina preziatu hori. Espinakak ere burdina du, bai, baina uste zena baino askoz ere gutxiago: 27 mg/kg, hain zuzen ere. Elikagai asko daude espinakek baino burdina gehiago dutenak, esaterako, curryak 295 mg/kg ditu, oilasko gibelak 120 mg/kg, mertxikak 41 mg/kg eta dilistak 33 mg/kg. Egun ezagutzen denez, gainera, espinakak azido oxaliko asko dauka -600 mg/kg, gutxi gorabehera- eta horren ondorioz, espinakak duen burdinaren %5 bakarrik asimilatzen dugu. Dilisten kasuan ere antzekoa gertatzen da azido oxaliko edukiaren kausaz eta, hortaz, barazki horiek ez dira burdina iturri egokienak. Berberetxoak -260 mg/kg burdina- eta odolkiak -300 mg/kg-, esaterako, burdin ekarpen handiagoa egiten dute.

2. irudia: Espinaken burdin edukia ez da bereziki altua, badira beste elikagai asko burdin gehiago dutenak. (Argazkia: kkolosov – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Nondik dator orduan espinakek burdin asko dutela pentsatzearen ustea? Antza, akats tipografiko baten erruz izan zen hau; izan ere, 1870eko zientzia-argitalpen batean espinakaren burdin-edukiaren zifrari dezimalen koma jartzea ahaztu zitzaien. Komarik gabe, espinakak hamar aldiz burdina gehiago zeukala zirudien. Zientzialariek 1981ean izan zuten akats horren berri eta konturatu ziren espinakaren burdin edukia ez zela horren altua. Akatsa konponduta, gainera, espinakak ez dira barazki gomendagarrienak haurrentzat; izan ere, nitrato eduki handi samarra dute. Elikagaien Segurtasunerako Europako Agentziak (EFSA), esaterako, ez du gomendatzen 1 eta 3 urte bitarteko haurrek astean behin baino gehiagotan espinakak jatea.

Akatsik ez al zen egon?

Popeye eta burdinaren akatsak zenbait eztabaida ere eragin ditu eta, zenbait adituk diotenez, burdinaren dezimalaren akatsa ez zen inoiz gertatu. Antza 1981ean zabaltzen hasi zen burdinaren edukian gertatutako akats tipografikoaren kontua, baina, inoiz ez da frogatu argitalpen hori existitu denik. L. Kovács eta haren lankideek egindako ikerketen arabera, ustezko dokumentu horren existentzia ez da inoiz frogatu ahal izan eta, hortaz, espinakek burdin eduki txikia dutela egia da, jakina, baina, Popeyek ez ditu espinakak jaten haien burdin edukiarengatik. Hain zuzen ere, ikertu zutenaren arabera 1870eko artikulu hori ez da inoiz existitu eta akats tipografiko horren ebidentziarik ezin izan dute jaso. Egia da sarean hainbat lekutan irakur daitekeela kontu horren berri, baina, litekeena da egia ez izatea. Gainera, jakina da Popeye protagonista den komikian inoiz ez dela aipatzen espinakek burdina asko dutenik eta, izatez, A bitamina edukiaren ondorioz aukeratu zuten espinaka izatea Popeyeri indarra ematen dion barazkia.

Honek hausnarketa garrantzitsu batera eraman behar gaitu; izan ere, Popeyeren espinaken kasuan praxi zientifiko desegokiaren adibide argia dugu. Gezur bat azaleratzeko ebidentzia zientifikorik ez erabiltzea, alegia, espinakek burdin eduki baxua dutela baieztatzeko existitzen ez den argitalpen bati erreferentzia egitea eta bibliografia aztertu gabe mezu desegokiak zabaltzea. Informazio desegokia zabaltzea bezain larria da ebidentzia zientifiko okerrekin mito horiei aurre egitea, edo zientziaren izen ona erabiltzea gustukoa ez den ideia bati aurre egiteko. Polita zen Popeyeren eta espinaken akatsa dezimal baten koma ahazteagatik izan zela esatea, baina, hori horrela denik ezin da frogatu.

Informazio osagarria:

• Cálculos renales y el mito de las espinacas de Popeye, elblogdebuhogris.blogspot.com.es
• El mito de la espinaca de Popeye que se originó por el error en una coma, latercera.com
• Popeye, la espinaca y el hierro, chequeado.com
• La verdadera historia de las espinacas de Popeye, directoalpaladar.com
• Kovács, L., Csupor, D., Lente, G., Gunda, T., 100 chemical myths, misconceptions, misunderstandings, explanations. Springer, 2014.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Popeyeren akatsa appeared first on Zientzia Kaiera.

Algoritmo berri bat garatu dute UPV/EHUko ikerketa batean bihotz-biriketako bizkortzea eraginkorragoa izan dadin.

Irudia: ihotz-biriketako bizkortzea eraginkorragoa izaten laguntzen duen algoritmo bat garatu dute UPV/EHUko Seinale eta Komunikazioen Taldeko ikertzaileek AEBko Oregon Health & Science University (OHSU) unibertsitateko ikertzaileekin elkarlanean.

Bularraren azelerazioa oinarri hartuta, konpresio torazikoak zein sakonerarekin eta maiztasunarekin egin behar diren kalkulatzen du algoritmoak. Bihotz-birikak gelditzen diren kasu errealetan jasotako azelerazio-seinaleekin algoritmoa baliozkoa dela bermatzen du.

Bihotz-birikak gelditzean bi ekintza dira ezinbestekoak pazienteen biziraupenerako: bihotz-biriketako bizkortzea (BBB) eta desfibrilazioa. Pazientearen bularraldea erritmikoki sakatzean datza BBBa, gutxieneko odol jarioa mantentzeko eta bizitzeko ezinbestekoak diren organoak (bihotza eta garuna) ez kaltetzeko. Desfribilazioan, berriz, deskarga elektrikoa aplikatzean datza, arritmia leheneratzeko.

Bihotz-biriketako bizkortzea ongi egitea ez da erraza, ezta entrenatuta dauden adituentzat ere. Izan ere, bularraldea maiztasun eta sakonera jakin batekin sakatu behar da (100-120 konpresio minutuko eta 5 eta 6 cm artean). Konpresioen kalitateak zerikusi zuzena du pazienteen biziraupenarekin . Horrenbestez, bihotz-biriketako berpiztearen kalitatea denbora errealean monitorizatzen duten feedback sistemak gomendatzen dituzte suspertze-gidek.

Bularreko azelerazioan oinarrituta, gomendatutako konpresioen sakonera eta maiztasuna kalkulatzen duen algoritmo berria garatu dute UPV/EHUko Seinale eta Komunikazioen Taldeko ikertzaileek. Gaixoaren bularraldean jartzen den azelerometro bati esker uneoro eta denbora errealean neurtzen da gaixoari egiten ari zaizkion konpresioen sakonera eta maiztasuna eta, beraz, behar izanez gero, zuzendu daiteke kalitatezko BBBa egiteko.

Algoritmoak oso modu zehatzean kalkulatzen ditu konpresioen maiztasuna eta sakonera egiazko bihotz-biriken gelditzea izan duten gaixoen kasuan neurtutako azelerazio-seinaleak aztertuta.

Iturria: UPV/EHU prentsa bulegoa: Algoritmo berri bat garatu dute bihotz-biriketako bizkortzea eraginkorragoa izan dadin.

Erreferentzia bibliografikoa:

González-Otero DM, Ruiz JM, Ruiz de Gauna S, Gutiérrez JJ, Daya M, et al. (2018), Monitoring chest compression quality during cardiopulmonary resuscitation: Proof-of-concept of a single accelerometer-based feedback algorithm. PLOS ONE 13(2): e0192810. DOI: 10.1371/journal.pone.0192810

The post Bihotz-biriketako bizkortze eraginkorrerako algoritmoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Astronomia

Aurora taupakarien sorreraren mekanismoa argitzea lortu dute zientzialariek. Nola sortzen dira argi ikusgarriak? Testuan azaltzen zaigu: Eguzki haizeak bidalitako partikulak Lurraren eremu magnetikoaren poderioz planetara inguratzen dira, eta “autobide” magnetiko horren bitartez atmosferara heltzen dira. Bertan dauden molekulen aurka jotzen dutenean sortzen dira. Aurora horiek, baina, ez dira mota bakarrekoak. Taupakariak, esaterako, poloen inguruan izan ohi den fenomeno ezagunaren aldaera bereziak dira. Ohiko aurorekin alderatuta, taupakariek aldizkako taupadak marrazten dituzte zeruan. Japoniako, Taiwango eta Ameriketako Estatu Batuetako ikertzaileek lehenengo aldiz aurora horiek nola sortzen diren deskribatu ahal izan dute: eremu magnetikoan dauden elektroien eta eguzkitik datorren plasma uhinen arteko elkarrekintzaz abiatzen da fenomenoa, magnetosferan.

Eguzki ekaitzen sorreraren atzean dauden mekanismoak argitu dituzte heliofisikariek. Funtsean, eguzkiaren eremu magnetikoaren bat-bateko berrantolaketa bat izaten denean sortzen dira eguzki ekaitzak. Artikuluaren egileek azaldu dutenez, garatu duten ereduari esker, hemendik aurrera aukera egongo da eguzkiaren eremu jakin batean askatu ahal izango den gehienezko energia potentziala kalkulatzeko. Espazioan diren behatokiei esker, uhin luzera guztietan eguzkia aztertzeko aukera dago.

Biologia

Eskonbridoen artean tunidoak dira fisikoki ahaltsuenak. Gainerakoekin konparatuz gero, atunen giharreria eta gainerako eskonbridoena ez da oso desberdina. Dena dela, muskuluen metabolismoari buruz ariko bagina, tunidoek erakusten duten ezaugarri bat oso berezia da gainerakoekin konparatuz gero. Testuan azaltzen digute ezaugarri bereizgarri hori ez dela metabolikoa, fisiologikoa baizik; “hau da, ez dagokio zelulen organuluen funtzionamenduari, sistemaren funtzionamenduari baino”. Zein da giltzarria orduan? Gihar gorrien tenperatura inguruko itsas urarena baino 10 °C altuago mantentzen dutela tunidoek. Horren kariaz, beste eskonbrido guztiek baino jarduera-maila altuagoa garatu dezakete. Gihar-jarduerak sortzen duen beroa gordetzeko edo ez galtzeko ahalmena dute.

Sustatuk Current Biology aldizkarian argitaratuko ikerketa bat dakargu. Azaldu dutenez, 1999-2015 bitartean munduko orangutanen erdia desagertu da. Guztira 100.000 orangutan gutxiago daude munduan XXI. mendea hasi denetik. Datozen 20 urteotan egoerak ez du hobera egingo: oraingoen erdia desagertuko da. Desagertu diren gehienak gizakiak hil ditu. Halere, palma-olio landaketak ere arazo dira. Azken bi hamarkadetan Indonesiako basoen zati handia desagertu da palma-olio landaketak ezartzeko.

Emakumeak zientzian, klima-aldaketa

Uxua Lopez telekomunikaziotako ingeniaria da eta espedizio batean dabil orain Antartikan, 80 emakume zientzialarirekin batera. Emakumeen lanari ikusgarritasuna ematea da lehen urratsa. Bigarrena, klima-aldaketaren inguruan erabakiak hartzen diren guneetarako bidea irekitzea. Uxuak duela bi urte ziber-segurtasun graduondoa egin zuen eta industriarako kontrol sistemak kudeatzea da bere espezialitatea. Antartikako espedizioari dagokionez, azaltzen du urtero 80 emakume aukeratzen dituztela STEM (zientzia, teknologia, ingeniaritza eta matematikak) alorrekoak. Klima-aldaketari buruz, tartean, honakoa dio: “Izotza desagertuz gero munduaren topografia alda liteke, izan ere lur zati batzuk ur azpian geratuko lirateke eta beste batzuk oso bero bilakatuko lirateke. Itsas mailaren igoera kezkagarria gertatzen ari da, itsas eta haize korronteak desberdinak dira, itsas ekosistemak aldatzen dira eta denok pairatzen ditugu ondorioak”.

Informatika, matematika

Wikipediako artikuluak idazten irakatsi nahi diote robot bati. Algoritmo bat garatzen ari dira Google Brain egitasmoaren barruan. Wikipediako hainbat artikulu aztertu, eta behin eta berriz errepikatzen diren egiturak berridazteko gaitasuna garatu nahi dute. Hau da, robot horri erreferentziakoak diren testuak ematea eta hura gai izatea eduki hori laburbiltzeko. Lortu diren emaitzak ez dira txarrak. Jakin nahi duzu nola “ikasten” duen robotak? Jo ezazue Adimen Artifiziala erabiliz Wikipediako artikuluak idazten irakatsi nahi diote robot bati artikulura!

Ingeniaritza, energia berriztagarriak

Egunaren eta gauaren arteko tenperatura-aldea baliatuta elektrizitatea sortzen duen sistema berritzaile bat aurkeztu dute Massachusetts Teknologia Institutuko ikertzaileek (MIT). Nahikoa da 10 ºC-ko aldea eta ez du zertan aldi berean izan, ez du bateriarik behar ezta eguzkia ere. Horrelako sistema bat egiteko, beroa ondo garraiatu eta ondo metatzen duen material bat behar zuten. Arazoa da garraiatzaile onak ez dutela ondo metatzen, eta alderantziz. Azkenean, hiru material elkartu dituzte: kobrezko edo zinkezko metal-apar bat, grafeno-geruza batean bilduta, eta oktadekano izeneko argizari batean sartuta.

Kimika

MOF polimero metal-organikoak porotsuak dira eta ezaugarri hori da iraultza sorrarazi duena material porotsuen munduan. Porositate itzelak (bolumen hutsak: % 90 arte) eta ikaragarrizko barne-azalerak (gaur egungo marka 7000 m2/g-tan kokatzen da) dauzkaten konposatu kristalinoak dira. Hain zuzen ere, MOF-ak estekatzaileen eta nodoen arteko loturen (koordinazio-loturen) ondorioz eratzen diren egitura molekularrak dira. Bere natura hibridoak propietate anitzak jorratzeko aukera ematen die; hidrogeno eta metano gasen biltegi molekular gisa erabil daitezke, hala nola gas kutsatzaileen adsorbatzaile selektibo gisa, esaterako. MOF konposatuek dituzten propietate anitzak direla eta, haien gaineko ikerkuntzak etorkizuneko material adimendunekiko begirada islatzen du.

Medikuntza

Zer dakigu minbiziaz? Minbiziaren markak artikuluan minbiziaren ezaugarri orokorrak deskribatu dituzte. Minbizi-zelulek mugarik gabe erreplikatzeko gaitasuna eskuratzen dute eta hilezinak bilakatzen dira. Horrez gain ehunak inbaditu eta metastasia aktibatzeko gaitasuna dute. Horrek guztiak energia eskatzen du, jakina. Horrela, beharrizan horiek asetzeko, angiogenesia sustatzeaz gain, metabolismo energetikoa birprogramatzen dute tumore-zelulek. Bada, tumore batean bakarrik dira protagonistak minbizi-zelulak? Tumorearen mikroinguruan hainbat zelula ezberdin daude eta tumore-zelulekin izandako elkarrekintzak nabarmen baldintzatzen du minbiziaren bilakaera. Horregatik abiatu dira azken urteotan tumorearen mikroinguruaren ikerketa andana bat.

Paleontologia, paleoantropologia, eboluzioa

Penintsulako hiru kobazulotan –La Pasiega (Kantabria), Matravieso (Cáceres) eta Ardales (Málaga) – dauden horma-irudiak Neandertalek egindakoak direla frogatu dute. Hain zuzen ere, Europan ezagutzen diren horma-irudi zaharrenak gizaki modernoa Afrikatik Europara iritsi baino 20.000 urte lehenagokoak edo are zaharragoak direla frogatu dute nazioarteko ikertzaileek. Gorriz eta beltzez margotutako animaliak, zeinu klabiformeak, puntuak, eskuen negatiboak… Irudi horien gaineko karbonato-geruza datatuta jakin dute gutxienez 64.800 urte dituztela. Horretaz gain, beste ikerketa batean, Cueva de los Aviones eta Cueva Antón (Murcia) haitzuloetako maskorrak ere aztertu dituzte. Ikerketak erakutsi du zaharrenek 115.000 urte dituztela. Hauek ere neandertalek egin zituzten. Azkenik, La Ferrasie-1 (Dordoina) kobazuloan, neandertal hezurduratik informazio berria jaso du nazioarteko talde batek, UPV/EHUko Asier Gomez-Olivenciak gidatzen duena. 1901ean aurkitu zuten hezurdura eta 40.000-54.000 urte inguru ditu. Ia osorik dagoenez, oso baliagarria izan da neandertalak ezagutzeko.

Aurkitutako munduko artelanik zaharrenei buruz aritu dira Sutatu agerkari digitalean. Aurkikuntzaren ondorioak oso sakonak dira. Ikertzaileek uste dute duela 80.000 urte lurrean zeuden 5 espezieak (Homo sapiens, Homo neanderthalensis, Homo floresiensis, Homo erectus eta denisovako gizakia) espezie berbera zirela.

Psikologia

Familiako giro emozionala kalitatekoa izatea beharrezkoa da lehen haurtzaroko garapen kognitiboan eragina duelako. Hori ondorioztatu du ikerketa batek. Bi urteko haurren familia ingurunearen kalitatea eta faktore soziodemografikoak ebaluatu ditu ikerketa honek eta aztertu du nola eragiten duten garapen kognitiboan lau urte dituztenean.Lortutako emaitzek agerian utzi dute gurasoen eta seme-alaben artean kalitate handiko elkarrekintza sozioemozionala duten familiak direla aldi berean garapen kognitibo eta linguistikoa estimulatzeko gaitasun handiena dutenak. Lortutako emaitzak gidari izan daitezke haurren garapen kognitiboaren sustapena sendotzen duten hazkuntza-programak sortzeko.

———————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

The post Asteon zientzia begi-bistan #191 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zentzurik du eskola txekeen erabilerak eta gurasoak erakartzeko eskolek haien artean lehiatzea? José Luis Ferreirak analizatzen du: School vouchers

Pertsona baten aurpegia beste batean bilakatzen diren gifak oso popularrak dira. Posible egiten duten matematikak, triangeluetan oinarrituta, ez horrenbeste. David Orden Triangulations and face morphing artikuluan.

Gasen eta gainazal metalikoen interakzioen ikerketak berebiziko garrantzia du ikuspuntu zientifiko eta industrialetik. DIPCko jendeak berrikuspena egin du xehetasunik txikiena era kontuan izateko Non-adiabatic effects in gas-surface interactions artikuluan.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #204 appeared first on Zientzia Kaiera.

Riftak plaken tektonikaren ondorioz sortzen diren arro sedimentarioak dira. Jarduera sismiko eta bolkaniko handia duten sakonune hauei esker lurrazalean gertatzen diren hedapen eta mugimenduen inguruko informazioa lor daiteke.

Gaur egun Euskokantauriar arroan eta Bizkaiko Golkoan azaleratzen diren arroka asko duela 250 milioi urte sortutakoak dira. Arroka hauek, sedimentarioak gehienak, Iberiar plaka Europar plakatik urruntzean metatutakoak dira, bi plaken artean sortu zen rift ingurune batean.

Euskal orografia eta geologia sakonean ikertzeko grinak Europar eta Iberiar plaken arteko mugimendu erlatiboa azaltzeko zenbait modelo argitaratzea ekarri du. Eredu zientifiko horiek askotan eraldatzen dira ezagutza zehatzago bat lortzeko helburuarekin.

Rift sistemen inguruan sakontzeko UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia fakultateko Arantxa Bodego irakaslearekin izan gara. Rift inguruneen eta Euskokantauriar arroko rift sistemaren ezaugarriak azaltzen dizkigu Bodego geologoak bideo honetan.

‘Zientzialari’ izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Arantxa Bodego: “Euskokantauriar arroko rifta duela 250 milioi urte inguru sortu zen” #Zientzialari (89) appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Cepeda, Sonia Pérez-Yáñez

MOF (ingelesez Metal-Organic Frameworks) deritzen polimero metal-organikoek, azken bi hamarkadetan, material porotsuen munduan iraultza sorrarazi dute. Porositate itzelak (bolumen hutsak: % 90 arte) eta ikaragarrizko barne-azalerak (gaur egungo marka 7000 m2/g-tan kokatzen da) dauzkaten konposatu kristalinoak dira. Hain zuzen ere, MOF-ak estekatzaileen eta nodoen arteko loturen (koordinazio-loturen) ondorioz eratzen diren egitura molekularrak dira. Estekatzaileak atomo emaileak dituzten molekula organikoak dira, eta nodoak ioi metaliko edo kluster metalikoak. Egituraren barruan eratutako poroak molekula ostalariak harrapatzeko, eta kasu batzuetan, erreakzio kimikoetan parte hartzeko oso egokiak dira.

Bere natura hibridoak propietate anitzak jorratzeko aukera ematen die, porositatearekin erlazionatuta daudenez gain (gasen bilketa eta banaketa) katalizatzaile heterogeneo, sentsore magnetiko edota lumineszente bezala jokatzekoak ere bermatuz. Halaber, energia berriztagarrien arloari begira, hidrogeno eta metano gasen biltegi molekular gisa erabil daitezke, hala nola gas kutsatzaileen adsorbatzaile selektibo gisa.

Gainera, material hauek beste material porotsuekin (zeolitak, karboi aktiboak) konparatuta abantaila nagusia daukate: beraien egitura zehaztasun osoz diseinatzeko erraztasuna. Izan ere, gaur egun material hauen 20.000 ale baino gehiago ezagutzen dira. Bereziki, egitura hauek topologia anitzetan sailka daitezke, eta asko naturan sorturiko mineraletan oinarrituta daude. Era horretan, propietate eta funtzio zehatzak dituzten egiturak diseinatzea ahalbidetzen dute konposatu hauek, eta materialak ikertzen dituzten zientzialarien ametsari edo xedeari eusten diete.

Hasiera batean, MOF-ak ahulegiak zirelako sinesmena hedatu zen zientzia mailan, maiz, aurretik harrapatutako molekulak askatzean egitura orokorra suntsitzen baitzen. Horregatik, zientzialari batzuen ustez, produktu hauek inoiz ez zuketen erakutsiko zeolitek industria mailan iragazteko eta katalizatzeko erakusten duten ahalmena. Hala ere, urte batzuk geroago, eta milaka laborategietan gauzatu den lanaren ondorioz, MOF materialak aplikazio komertzialetan debuta egin dute, eta zientzialari horien ustea suntsitu dute.

Bere aplikazioei esker, hainbat kimika-enpresek, BASF multinazionala barne, material hauek jadanik merkaturatu dituzte. Horregatik, diseinatu beharreko material berrien propietateak hobetzeaz gain, merkeak eta ingurumena zaintzen duten sintesi-bide berriak aurkitzea ere helburu nagusia bihurtu da.

Material hauen izenetan unibertsitate edo laborategi bakoitzak bere zigilua utzi dezake. Orain arte ospetsuenen artean MIL-101 (Materials of Institut Lavoisier), HKUST-1 (Hong Kong University of Science and Technology), UiO-66 (Universitetet i Oslo), eta NU-110E (Northwestern University) aipa ditzakegu, besteak beste. EHU izena daukan batek ere argia ikusi du. Betiko iraungo duen zigilua… Lortuko al dugu kopurua handitzea? Gure ahaleginak horretan dabiltza. MOF konposatu berriak lortu nahi ditugu, gasen bilketan eta banaketan erabilgarriak direnak, baina propietate magnetikoak eta lumineszenteak erakusten dutenak ere. Prozedura merke eta jasangarrian bada, are hobeto.

MOF konposatuek dituzten propietate anitzak hainbat aplikazioetan arrastoa utzi dezaketela kontutan hartuz, haien gaineko ikerkuntzak etorkizuneko material adimendunekiko begirada islatzen du.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 31
• Artikuluaren izena: Funtzio anitzeko polimero metal-organiko porotsuak (MOF): etorkizuneko material adimendunei begira.
• Laburpena: MOF deritzen polimero metal-organikoak ioi metalikoz eta estekatzaile organikoz osatutako koordinazio-sare porotsuak dira. Azken urteotan beste material porotsuen artean gailentzen ari dira. Bere natura hibridoak propietate anitzak jorratzeko aukera ematen die, porositatearekin erlazionatuta daudenez gain (gasen bilketa eta banaketa) katalisia, sentsore magnetiko edota lumineszente bezala jokatzekoak ere bermatuz. Material hauek egitura eta funtzionalitatea aldatzeko erraztasun handia dutenez, aldi berean ikatz aktibatuaren eta zeoliten barne-azaleren mugak gainditzen dituzte. Hori dela eta, MOFen arloak garapen sakona sustatu du eta kimikaren barnean hazkunde azkarrenetariko esparrua izatea lortu du.
• Egileak: Javier Cepeda, Sonia Pérez-Yáñez
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 105-116
• DOI: 10.1387/ekaia.16220

—————————————————–
Egileez:

Javier Cepeda, UPV/EHUko Kimika Fakultateko Polimeroen Zientzia eta Teknologia Sailean eta Kimika aplikatua Sailean dabil eta Sonia Pérez-Yáñez Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Ez-organikoa Sailekoa da.

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Funtzio anitzeko polimero metal-organiko porotsuak (MOF): etorkizuneko material adimendunei begira appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia Igeri egiten, lasterka egiten, hegan egiten

———————————————————————————————————–

Eskonbridoak etengabe igeri egiteko ahalmen handiena duten arrain teleosteoak dira. Beste zenbaiten artean, atunak eta berdelak dira talde horretako kideak. Iraupen laburreko ahalegin handiak egiteko gai dira, giharreria zuri[1] indartsuari esker. Baina beste teleosteoekin erkatzen baditugu, haien gihar gorriak[2] ere oso ahaltsuak dira. Gihar gorriei esker egin dezakete igeri horren distantzia luzeetan.

Eskonbridoen artean tunidoak dira, alde handiarekin gainera, fisikoki ahaltsuenak. Igerilari apartak, oso distantzia luzeak egiten dituzte lastertasun handiz. Harrigarria bada ere, atunen giharreria eta gainerako eskonbridoena ez da oso desberdina. Izan ere, ezin liteke alde handiegirik izan eskonbrido desberdinen gihar-ahalmenen artean. Adituen iritziz arrain multzo horren giharren ezaugarri metabolikoak nekez hobetu litezke, oso egokiak baitira lan handia eta eraginkorra garatzeko. Kasik ez dago, beraz, hobetzeko tarterik. Baina muskuluen metabolismoari dagokionez batzuk eta besteak antzeko samar badira ere, oso berezia da tunidoek erakusten duten ezaugarri bat, eskonbridoek eta gainerako arrainek erakusten ez dutena. Ezaugarri bereizgarri hori ez da metabolikoa, fisiologikoa baino; hau da, ez dagokio zelulen organuluen funtzionamenduari, sistemaren funtzionamenduari baino.

Gihar gorrien tenperatura inguruko itsas urarena baino 10 °C altuago mantentzen dute tunidoek. Horixe da ezaugarri gakoa. Beste eskonbrido guztiek baino jarduera-maila altuagoa garatu dezakete giharraren tenperatura horri esker. Esan bezala, gihar gorriak dira beroago daudenak, ez beste gihar- edo gorputz-atalak. Azken batean, tunidoek egiten dutena eta animalia homeotermoek egiten duguna, nonbait, ez da oso desberdina, baina tunidoak noski, ez dira homeotermoak.

Gihar-jarduerak sortzen duen beroa gordetzeko edo ez galtzeko ahalmena dute, eta horri zor zaio, hain zuzen ere, tenperatura altuagoa mantendu ahal izatea. Rete mirabile (sare miragarria) latinezko izena duen zirkulazio-sistemaren gailu berezi bati dagokio atunen ahalmen hori. Gailu horri esker, brankietatik datorren odol hotza berotu egiten da giharretara heldu baino lehen. Ibilbide horretan arteria-odolak irabazten duen beroa kontrako noranzkoan doan beste odol batek galtzen du. Giharretatik igaro berria den zain-odola da beste odol hori; zain-odola bero dago, muskuluaren metabolismo-jarduerak sortu duen beroaren eraginez, eta gihar gorrietatik irteten denean arteria txikietatik datorren odolari ematen dio berotasuna. Odol-hodiak, zainak eta arteriak, elkarren ondoan daude, eta kontrako noranzkoan mugitzen dira barruan daramaten zain- eta arteria-odolak. Odolak (edo beste edozein fluidok) zirkulatzeko era horri “korrontearen kontra” deitzen zaio, eta horri esker lortzen da bi azpisistemen arteko bero-transferentzia ahalik eta handiena izatea.

Korrontearen kontrako trukatzailea dugu rete mirabile. Bera bezalako zenbait trukatzaile fisiologiko daude animalietan, eta beroa, ioiak edo arnas gasak eta abar trukatzeko erabiltzen dira. Korrontearen kontrako trukatzaileak oso erabiliak dira instalazioetan eta lokaletan tenperatura konstante mantendu ahal izateko, eta ingeniariek giza adimenak sortuak direla uste duten arren, naturak sortu zituen duela milioika urte.

Orain arte emandako azalpenetatik ondoriozta daiteke tunidoek badutela endotermiarako ahalmena; hau da, barne-jatorria duen beroa gordetzeko gai dira eta bero horri esker igo dezakete gorputz-atal baten tenperatura. Oso antzekoa da animalia endotermook egiten duguna, geure metabolismoaren emaitza den beroari esker egon baikaitezke bero. Antzekoa da, bai, homeotermook egiten duguna eta atunek egiten dutena, baina ez berdina: homeotermook konstante[3] mantentzen dugu barne-tenperatura eta atunek euren gihar gorriak kanpo-medioa baino apur bat beroago mantentzea lortzen dute. Lorpen txikia dirudi, baina lorpen horri esker dira igeri egiteko makina ahaltsuak atunak. Eta lorpen hori bi ezaugarriri esker da posible: gihar-metabolismoaren berogailua bata, eta berogailu horrek sortzen duen beroa ez galtzeko sare miragarria bestea.

[1] Gihar zurien ezaugarriak: uzkurtze azkarrekoak, anaerobikoak, berehala nekatzen dira.

[2] Gihar gorrien ezaugarriak: astiro uzkurtzen dira, aerobikoak, mitokondrio askokoak, ondo odololeztatuak, ez dira erraz nekatzen.

[3] Ez beti eta ez guztiz konstante, eskualde-heterotermia deritzon gertaera oso arrunta baita animalia homeotermoetan.

—————————————————–

Egileez: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) eta Miren Bego Urrutia Biologian doktoreak dira eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakasleak.

—————————————————–

Artikulua UPV/EHUren ZIO (Zientzia irakurle ororentzat) bildumako Animalien aferak liburutik jaso du.

The post Atunen berogailua appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Aurrenekoz, aurora taupakarien sorreraren mekanismoa argitzea lortu dute zientzialariek. Lurreko behatokiak eta satelite bidezko neurketak baliatu dituzte horretarako.

Ohiko esperimentua da ikasgeletan, eta, aurreneko aldiz ikusten denean, harrigarria izaten da: paper baten gainean burdin txirbilak zabaldu, eta behean iman bat jarri. Imanak sorraraziko eremu magnetiko ikusezinei jarraituz, bat-batean, txirbilek estruktura zehatza osatzen dute paperaren gainean. Natura moldatzen duten indarrak irudikatzeko esperimentu sinple bezain eraginkorra da.

Zientzialariek ere antzeko amarruak erabili behar dituzte paper baten gainean kabitzen ez diren eremu magnetiko handiagoak azalarazteko. Munduan zehar sakabanatuta dauden magnetometroen bitartez, noski, posible da horiek ikertzea, eta zenbait satelitetan ere magnetismoa neurtzeko halako gailuak daude. Bestetik, argi polarizatua erabil daiteke; adibidez, eguzkiaren magnetismoa aztertzeko.

1. irudia: Ohiko auroren aldaera bereziak dira aurora taupakariak. Hauek ere poloetan ikusten dira, baina euren jatorria ekuatore magnetikoan dago. (Argazkia: Joshua Earle/Unsplash)

Baina, batzuetan, paisaia hutsak ikustea nahikoa izan daiteke begi hutsez ikusezinak diren indar harrigarri horiek atzemateko. Kasurako, poloen inguruetan ikusten diren aurorak. Horiek ikusteko pribilegioa dutenek zientzia eta edertasuna biltzen dituen ikuskizunaz gozatzen dute.

Ezaguna da fenomenoaren atzean dagoen zientzia azalpena. Eguzki haizeak bidalitako partikulak Lurraren eremu magnetikoaren poderioz planetara inguratzen dira, eta “autobide” magnetiko horren bitartez atmosferara heltzen dira. Bertan dauden molekulen aurka jotzen dutenean sortzen dira argi zoragarriak. Elementu kimiko nagusiaren arabera (oxigenoa eta nitrogenoa, batez ere) eta altueraren arabera kolore bat ala bestea margotuko da zeruan.

Aurora horiek, ordea, ez dira mota bakarrekoak. Aurora taupakariak poloen inguruan izan ohi den fenomeno ezagunaren aldaera bereziak dira. Ohiko aurorek ez bezala, aldizkako pultsu edo taupada ikusgarriak “marrazten” dituzte zeruetan, batez ere goizaldean (NASAren Eguneko irudi astronomikoa zerbitzu ezagunean, adibide ikusgarri bat dago hemen) Kasu honetan, prozesua ez da abiarazten goiko atmosferan, magnetosfera urrunean baizik: 30.000 kilometro ingurura. Argiak poloetan ikusten badira ere, fenomenoak planetaren ekuatore magnetikoan du abiapuntua. Behin elektroi horiek “erorita”, poloen inguruan pultsu ikusgarriak agertzen dira: zeruetan jarritako keinukari erraldoiak balira bezala azaltzen dira ortzian.

Orain arte ez zegoen argi aurora berezi horiek nola sortzen diren. Eredu teorikoek eskema bat irudikatzen bazuten ere, behin betiko azalpena falta zen. Behaketan oinarritutako berrespena 2018an iritsi da. Nature aldizkarian argitaratutako artikulu batean, Japoniako, Taiwango eta Ameriketako Estatu Batuetako ikertzaileek lehenengo aldiz aurora taupakariak nola sortzen diren deskribatu ahal izan dute.

Eremu magnetikoan dauden elektroien eta eguzkitik datorren plasma uhinen arteko elkarrekintzaz abiatzen da fenomenoa, magnetosferan. Plasma uhin hauek “koru” uhin gisa ere ezagunak dira. Aurretik, jakina zen koru uhinek elektroiak garraiatzen dituztela atmosferara, eta argia isurtzeko gai zirela, baina orain arte ez zegoen argi elektroi horiek aurorak sortzeko bezain indartsuak ote ziren. Aurkeztutako datuek hipotesi hori berretsi dute.

Sentsore berezia

Gakoa erabilitako sentsoreetan datza. Orain arte erabilitako gailuak ez ei ziren gai bereizteko ohiko elektroiak eta atmosferara jauzitako elektroiak. Tokioko Unibertsitateko (Japonia) ikertzaile Satoshi Kasahara-ren taldeak, berriz, elektroi hauek bereizteko moduko gailua eratu eta ERG izeneko satelitean jarri zuen.

2. irudia: JAXA Japoniako Espazio Agentziaren ERG satelitearen bitartez egin dute aurkikuntza. (Argazkia: ISAS/JAXA)

JAXA Japoniako Espazio Agentziaren satelite hau berariaz prestatuta dago energia eta erradiazioa neurtzeko. Satelitearen bitartez, ikertzaileek magnetosferan dauden plasma uhinak zein elektroiak neurtu dituzte. Bestetik, Lurrean kokatutako neurketak egin dituzte, Kanadako erdialdean (The Pas izeneko hiritik gertu, Manitoban). 2017ko martxoan burutu dituzte behaketak. Zehazki, ortzi osoko irudiak eskuratzeko gai den kamera bat erabili dute, all-sky motakoa. Bi behatokietako datuak baliatuta, eureka aldarrikatzeko unea heldu zaien ikertzaileei: komunitate zientifikoari prozesu osoaren azalpena emateko garaia, hain zuzen.

Bideoa: Aurora taupakariak. ERG satelitearen behaketak.

Nature aldizkariaren ale berean egindako iruzkin batean, Iowako Unibertsitateko (AEB) Allison N. Jaynes fisikariak aurkikuntzaren garrantzia azpimarratu du. “Kasaharari eta haren kideei esker, aurrenekoz, aurora taupakarien sorreraren prozesua bere osotasunean ikusteko aukera izan dugu: kanpo espazioan dauden elektroien gorabeherak, gorabehera hauen erantzule diren koru uhinak, eta Lurretik ikusten diren auroren argiaren indarrean izaten diren aldaketak”.

Adituak etorkizunari begira irekitzen diren aukerak azpimarratu ditu. “Ereduetan azaldutako aztarnen kokapena eta behatutako kokapena alderatuta, teknika honek izugarrizko potentziala dauka orain ditugun eredu magnetikoen ereduak frogatzeko eta txukuntzeko”.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kasahara, S. et al. Pulsating aurora from electron scattering by chorus waves. Nature volume 554, pages 337–340 (15 February 2018) DOI:10.1038/nature25505

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Zeruko keinukari erraldoien misterioa goitik behera azaltzea lortu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Gorka Larrinaga, Iker Badiola eta José Ignacio López Zer dakigu minbiziaz? Artikulu-sortan, minbizia bere konplexutasunean aztertuko dugu hainbat ikuspuntutatik. Lehenengo, minbiziaren ezaugarri orokorrak deskribatuko ditugu. Gero minbizi ama-zelulen inguruan arituko gara. Hurrengo ataletan tumorearen mikroingurunean aurki ditzakegun zelula ezberdinen biologia deskribatuko dugu. Bukatzeko, tumoreen heterogeneotasuna aztertuko dugu, eboluzioaren zein ekologiaren ikuspuntutik.

1. irudia: Egun, minbizia gaixotasun hedatuenetariko bat da herrialde garatuetan.

Minbiziaren markak

Minbizia da herrialde garatuetan gaixotasunek eragindako heriotzen bigarren kausa. Adierazle demografiko guztiek aditzera ematen dute gero eta zaharrago bilakatzen ari dela gure gizartea, eta minbizia zahartze prozesuari estuki lotuta dagoenez, urtero kasu berri gehiago diagnostikatzen dira. Hala ere, intzidentziak gora egin arren, minbizidun gaixoen biziraupena bakoitzean luzeagoa da. Honek esan nahi du aurrerapauso garrantzitsuak egiten ari direla gaixotasunaren ezagutzan. Baina, era berean, ikerketek eta tratamendu berrien agerpenak ageri-agerian jartzen dute minbiziaren konplexutasuna.

Ugariak eta anitzak dira ehun talde edo zelula talde normal batetik minbizi zelulak sortu eta tumore txar honen garapenean zehar emandako prozesu biologiko eta molekularrak. Minbizia oso gaixotasun heterogeneoa da, ez baitaude minbizi berdin bi. Baina hau horrela izanda ere, badira minbiziek bere bilakaeran zehar eskuratzen dituzten ezaugarri komun batzuk, Douglas Hanahan eta Robert Weinberg-ek Cell aldizkari ospetsuan “Minbiziaren Markak” (“Hallmarks of Cancer”) bezala definitu zituztenak (2. Irudia).

2. irudia: Minbiziaren Markak. Adarretan minbizi zelulek eskuratzen dituzten ezaugarriak edo markak ditugu. Sustraietan marka edo ezaugarri hauek ahalbidetzen dituzten fenomeno biologikoak. (Argazkia: Gorka Larrinaga, Iker Badiola eta José Ignacio López)

Gure ehunetako zelulen hazkundeak eta garapenak hainbat kontrol fisiologiko ditu prozesuak era egokian gerta daitezen. Zelulak maila edo intentsitate ezberdinetan banatzen dira mitosia izeneko prozesu batean, baina banaketa hauen kopurua mugatua da, belaunaldiz belaunaldi zelulen egitura eta funtzioa asaldatu egiten baita, seneszentzia izeneko prozesuan. Zahartzen doazen zelula hauek banatzeari uzten diote eta hil egiten dira. Gainera, zelulen hazkunde eta garapen anormala ekiditeko, gure zeluletan badago apoptosi izeneko programa antzeko bat, buru-hiltzea eragiteko prozesuak abian jartzen dituena.

Zelulen banatze eta hazkunde honen kontrola gure geneek ez ezik zelularen inguruan jariatutako substantzia ezberdinek ere egiten dute, hazkundea eta banaketa estimulatu edo inhibitzen dituzten mezulari kimiko ezberdinak daudelarik.

Minbizi-zelulek kontrol mekanismo hauek galdu edo eten egiten dituzte. Alde batetik, mugagabeki erreplikatzeko gaitasuna eskuratzen dute, eta hilezinak bilakatzen dira. Bestetik, zelula-heriotza programatutik, hau da, apoptositik ihes egin dezakete. Honez gain, euren hazkundea estimulatuko duten seinaleak sustatu eta, era berean, seinale inhibitzaileetatik ihes egiteko gaitasuna daukate.

Tumorea hazi ahala, mantenugai ezberdinen eskaria handitu egiten da, baita hondakin metabolikoak kanporatzeko beharrizana ere. Horretarako, ezinbestez sortu behar dira mantenugaiak eta metabolitoak garraiatuko dituzten odol-hodi berriak. Gure ehun helduetan, baldintza fisiologiko arruntetan, angiogenesia egoera gutxitan aktibatzen da, zaurien sendatze prozesuetan. Ordea, tumore zelulak angiogenesia induzitzeko gaitasuna daukate, eta horrela odol-hodi berrien ekoizpena tumorearen hazkundera egokitzen dute. Minbizi-zelulek prozesu hau estimulatzen duten seinaleak sustatu eta seinale inhibitzaileak mugatzeko gaitasuna eskuratzen dute.

Baina gaixoaren pronostikoa nabarmen baldintzatzen duen minbiziaren marka inguruko ehunak inbaditu eta metastasia aktibatzeko gaitasuna da. Minbizi-zelulek plastikotasun handia daukate, euren egituran aldaketa nabarmenak izan ditzaketelarik. Epitelio-mesenkima trantsizioa (EMT) izeneko prozesu konplexu bati esker, zelula hauek lehen mailako tumoreari (euren “sorterriari”) lotuta mantentzen dituzten “aingurak” jaso eta mugikortasuna eskuratzen dute. Horrela, inguruko ehunak inbaditu eta odol-hodi eta hodi-linfatikoetara sartzeko gai dira, bidai luzea eginez eta gorputzeko beste organo eta ehunetara helduz. Organo berri hauetan kolonizazioa gauzatzeko hainbat prozesu gertatu behar dira eta urteak luza daiteke kontua. Hauen artean bat mesenkima-epitelio trantsizioa da (MET), alegia EMT-aren alderantzizko prozesua. Fenomeno honen bitartez, minbizi-zelulek mugikortasuna galtzen dute, berriro aingurak botatzen dituzte, eta inguru berri batean sustraitu eta hazi egiten dira.

3. irudia: Minbizia gaixotasun konplexua eta heterogeneoa da. Horren adierazle dira azken urteotan ikerketek hartutako ikerlerro anitzak.

Mugagabeki erreplikatu eta ehunak inbaditzen doazen minbizi-zelulen energia-beharrizanak handiak dira. Beharrizan hauek asetzeko, angiogenesia sustatzeaz gain, metabolismo energetikoa birprogramatzen dute tumore-zelulek. Adibidez, tumore txar askotan glukosaren harmena nabarmenki handitzen da, energia lortzeko bere metabolismoa (glukolisia) eta hartzidura gailentzen baitira beste bide metabolikoekiko. Glukosaren harmena hobetzeko, minbizi-zelulen mintzetan zelula normaletan baino askoz garraiatzaile gehiago aurki daitezke mantenugai honen barneratzea errazteko. Fenomeno hau tumore batzuetan hain garrantzitsua delarik, gaur egun, tomografiaren bitartez irudizko diagnostikoa egiteko glukosaren antzeko molekula sintetikoak (erradioaktiboki markatuak) erabiltzen dira. Bai lehen mailako tumorean, bai metastasietan zelulek markatzaile erradioaktibo hau kantitate handiagotan hartzen dute eta, ondorioz, ondo ikus daitezke.

Etengabe banatzen doazen minbizi-zelulen ezegonkortasun genomikoa eta mutazio kopurua zelula normalena baino askoz handiagoa da. Honela, tumorearen garapenean zehar minbizi zelula talde edo klon ezberdinak bereizten doaz eta euren artean konpetentzia bat eratzen da, batzuk besteak baino hobeto egokitzen direlarik ingurune horretara. Mutazioen ondorioz klon batzuek banan-banan eskuratzen dituzte goian azaldu ditugun ezaugarri edo marka ezberdinak.

Gainera, mutazio batzuek minbiziaren tratamendu askorekiko erresistente bilakatzen dituzte zelula hauek. Beraz ezegonkortasun genomikoa eta mutazioak minbiziaren ezaugarrien oinarrian egoteaz gain, bere agresibitatearen eragile ere badira.

Baina tumore batean bakarrik dira protagonistak minbizi-zelulak? Zalantzarik gabe ez. Tumorearen mikroinguruan hainbat zelula ezberdin daude eta tumore-zelulekin izandako elkarrekintzak nabarmen baldintzatzen du minbiziaren bilakaera. Horregatik, azkeneko urteotan tumorearen mikroinguruaren ikerketa hainbat ikertalderentzako lerro estrategikoa bilakatu da.

Adibidez, minbiziaren diagnostikoa egiten duten patologoek aspaldidanik ikusi dute tumoreetan gure babes-zelula ezberdinak aurki daitezkeela. Horrela, esan izan da mikroinguru horretan tumore zelulei erasotzea dela leukozito, makrofago eta linfozitoen betebeharra. Baina, paradoxikoa dirudien arren, gaur egun badakigu tumorean sorturiko hanturak ekintza protumoralak ere izan ditzakeela eta onartu da ezegonkortasun genomikoa bezala, hantura ere minbiziaren ezaugarrien eragilea dela. Handitutako ehunean angiogenesia, hazkuntza zelularra, mutazio genikoak eta abarreko fenomenoak eragin ditzaketen mezulari kimikoak askatzen dira eta tumore-zelulek euren alde erabil dezakete askapen hau. Gainera, mutazio genetikoei esker, minbizi-zelulek immunitate-sistemaren suntsitzeari ihes egiteko gaitasuna ere eskuratzen dute (hurrengo artikulu batean azalduko dugun bezala).

Beraz, minbiziaren ikerketek aurrera egin ahala, gaixotasun oso konplexu bat dugula berretsi baino ez dugu egiten. Aurrerantzean ere, seguruenik, ezaugarri berriak aurkituko dira. Marka hauek ondo definitzea oso garrantzitsua izango da diagnostiko eta tratamendu bide berriak zabaltzeko. Bere ezaugarri ezberdinetan oinarritutako tratamenduak sortuz, eta baita ere hain heterogeneoa den gaixotasun honen aurrean ahalik eta tratamendu espezifiko edo zuzenenak lortuz, minbizia alderdi ezberdinetatik erasotzea erraztuko da.

Erreferentzia bibliografikoak:

– Hanahan D, Weinberg RA. The hallmarks of cancer. Cell, 2000; 100: 57-60.
– Hanahan D, Weinberg RA. The hallmarks of cancer: The next generation. Cell, 2011; 144: 646-674.
– Fouad YA, Aanei C. Revisiting the hallmarks of cancer. Am J Cancer Res 2017; 7:1016-36.

———————————————————————————-

Egileez:

Gorka Larrinaga, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko ikertzailea eta Erizaintza Saileko irakaslea da.

Iker Badiola, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta Zelulen Biologia eta Histologia Saileko ikertzailea da.

José Ignacio López, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta Gurutzetako Unibertsitate Ospitaleko Anatomia Patologikoko Zerbitzu burua eta ikertzailea da.

———————————————————————————-

The post Zer dakigu minbiziaz? Minbiziaren markak appeared first on Zientzia Kaiera.

Entropia ulertzeko oso argi izan behar da energia zer den eta, honekin lotuta, energiaren kontserbazioa eta dispertsioa zertan dautzan. Entropia ulertzeko oinarri batzuk ulertu behar dira:

• Energia lan bat egiteko gaitasuna da.
• Termodinamikaren lehenengo legea: energia ez da ez sortzen ezta suntsitzen, kontserbatu egiten da.
• Termodinamikaren bigarren legea: unibertsoaren entropia maila beti hazten ari da.

Deabrutxo bat baliatuta entropiaren ingurukoak azaldu dizkigu Jonas Casado Etxebarriak “Zer da entropia?” bideoan, On Zientzia lehiaketaren VII. edizioan euskarazko epaimahaiaren azken errondaren parte izan zena.

—–—–

Elhuyar Fundazioak eta Donostia International Physics Center-ek (DIPC) zientzia eta teknologiaren dibulgaziorako lehiaketa da On Zientzia, jakintza zientifikoa ezagutzera emango duten bideo labur eta originalen ekoizpena bultzatzeko helburuarekin.

Lehiaketaren oinarriek ezarri bezala, bideoek 5 minutu baino gutxiago iraun behar dute eta euskaraz, gaztelaniaz edo ingelesez izan daitezke, gaia librea delarik. Edukiak jatorrizkoak izan behar dira, telebistan inoiz atera ez direnak, eta beste lehiaketaren bat irabazi ez dutenak.

Hiru sari kategoria ditu On Zientzia lehiaketak:

• Gazte saria (18 urtetik beherakoentzat). 1000 €
• Euskarazko bideo onena. 2000 €
• Dibulgazio bideorik onena. 3000 €

2017-2018koa VIII. edizioa da eta parte hartzeko epea zabalik dago jada 2018ko apirilaren 25era arte.

The post On Zientzia: Zer da entropia? appeared first on Zientzia Kaiera.

Garapen kognitiboa bultzatzeko gurasoen eta seme-alaben arteko interakzio egoki hutsa ez da nahikoa, beharrezkoa da familiako giro emozionala kalitatekoa izatea, familia ingurunearen kalitateak lehen haurtzaroko garapen kognitiboan duen eragina aztertu duen ikerketa baten arabera.

Haurren garapenaren lehen urteen garapen kognitibo, pertsonal, emozional eta sozioafektiboan gehien eragiten duen alderdietako bat familia da. Familiaren eragina hainbat urtean luzatzen da, baina lehenbiziko urte horietan funtsezkoa da. Familia taldea da haurrari maitasun, aintzatespen, onarpen edo gutxiespen, arrakasta edo porrot seinale guztiak ematen dizkiona.

Lortutako emaitzek agerian utzi dute gurasoen eta seme-alaben artean kalitate handiko elkarrekintza sozioemozionala duten familiak direla aldi berean garapen kognitibo eta linguistikoa estimulatzeko gaitasun handiena dutenak.

Gurasoek seme-alaben garapena bultzatzeko asmoarekin lotutako prozesua da aldamiatzea, haurren gaitasunen zertxobait gainetik dauden jarduera edo eginkizunak ezartzen dizkiete gurasoek, betiere haurrari frustraziorik eragin gabe. Gidari bihurtzen dira gurasoak jarduera egiten lagunduta eta haurraren jakintza osatuz eta barneratuz doan neurrian, gurasoak urrundu egiten dira. Neuronen arteko konexioak estimulatzea lortzen dute gurasoek modu honetan eta, horrenbestez, haurraren garapen kognitiboa aktibatzea.

Garapen kognitiboa behar bezala sustatzeko ez da nahikoa prozesua abian jartzea, baizik eta prozesuak kalitate oneko interakzio sozioemozionalarekin lotuta egon behar du nahitaez: autonomia eta autoestimuaren sustapenarekin, giro afektibo positiboarekin eta atxikimendu seguru bat ezartzearekin.

Lehensemeak/lehenalabak gurasoen baliabide ekonomikoen eta gurasoek haiekin pasatzen duten denboraren esklusibitatea balia ditzaketeela egiaztatu da, betiere familia-ingurunea kalitatekoa bada garapena estimulatzeko. Horretaz gain, familia horietan guztietan etxean bertan bigarren hizkuntza bat erabiltzearekin osatzen da estimulazioaren aberastasuna.

Ikerketa luzea

Bi urteko haurren familia ingurunearen kalitatea eta faktore soziodemografikoak ebaluatu ditu ikerketa honek eta aztertu du nola eragiten duten garapen kognitiboan lau urte dituztenean. INMA proiektuko Gipuzkoako 295 haurren populazio kohorte bat eta haien familiak hartu dute parte ikerketan.

Familia ingurunea ebaluatzeko eta informazioa eskuratzeko etxez etxeko bisitak egin ziren: zuzenean behatu ziren seme-alabekiko elkarrekintzak eta ingurunearen kalitatea. Horretaz gain, gurasoek galdetegiak bete zituzten eta elkarrizketa bana egin zitzaien. Ingurune fisikoaren kalitatearen eta estimulazio kognitiboaren inguruko informazioa ere batu zen: zenbat ipuin eta puzzle zegoen etxean, afektibitate adierazpenen kalitatea, gaizki ahoskatutako hitzak zuzentzen ziren, eta abar.

Ondoren, umeek lau urte bete zituztenean garapen kognitiboa bakarka ebaluatu zitzaien. Haurraren zenbait gaitasun neurtu dira: hitzezko gaitasuna, pertzepzio eta manipulazio gaitasuna, zenbakizko gaitasuna, memoria-gaitasuna eta gaitasun orokor kognitiboa. Horretarako, garapen kognitiboa zenbait azpieskalaren batura gisa ebaluatzen duen tresna bat erabili zen.

Lortutako emaitzak gidari izan daitezke haurren garapen kognitiboaren sustapena sendotzen duten hazkuntza-programak sortzeko. Gainera, familien populazio orokorrari informazio hau helarazteak lagungarria izan daiteke seme-alaben garapen intelektualean familiek duten eragin aukeraren kontzientzia har dezaten.

Iturria: UPV/EHU prentsa bulegoa: Familia-ingurunea, lehen urteetako garapen kognitiboaren iragarle.

Erreferentzia bibliografikoa: Florencia Belén Barreto, Manuel Sánchez de Miguel, Jesús Ibarluzea, Ainara Andiarena, Enrique Arranz “Family context and cognitive development in early childhood: A longitudinal studyIntelligence”. Vol. 65. November-December 2017. Pages 11-22DOI: https://doi.org/10.1016/j.intell.2017.09.006

The post Familia ingurunea, umeen garapen kognitiboaren iragarle appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Biologia

NanoBioCel taldeko Haritz Gurrutxagaren ikerketaren arabera, zelula ama mesenkimalen ezaugarri onuragarriak babes daitezke tenperatura baxuetan gordeta. Zelulak biomaterialetan babesteko zenbait metodo daude eta ikerketa honetan kriobabeste geldoa izan da funtsa. Lan honek ate berria ireki dio zelula ama mesenkimalen babesteari, prozedura berri eta erraz bat proposatuta, bai prozesuen kostua zein konplexutasuna gutxituz. Asko areagotu da zelula ama mesenkimalen erabilera hainbat izaerako gaixotasunak tratatzeko.

Arrainen haragiaren itxura oso desberdina da espezieen arabera. Alde batetik, atunak ez dira zuriak, eta hezurraren inguruan dagoen haragia odol-hodiz beterik dago. Odol asko galtzen dute arraina ebakitzean. Bestalde, Arrain zapalen haragia, berriz, zuri-zuria da, eta ez du odolik botatzen ez eta xerrak egitean ere. Haragi odoleztatuagoa duten arrainak oso aktiboak dira. Mihi-arrainak, aldiz, eseri-eta-itxaron harrapariak dira. Harrapakin bat ikusten dutenean, mugimendu azkar eta indartsua egiten dute. Harrapakinarenganaino iristeko egin behar duten mugimendurako erabiltzen dituzten giharrek ez dute oxigenorik behar. Bereziak dira muskulu horiek. Mugimendua egiteko behar duten energia (ATP) glukolisiaren bitartez lortzen dute. Zer da glukolisia? bide metaboliko azkarra da, denbora laburrean energia asko ematen duena.

Planetako eremurik hotzenetako bakterioek sortutako molekula tentsioaktiboak industrian erabiltzeko modukoak izan daitezkeela proposatu dute Alemaniako ikertzaileek. Erabilpen potentzial mordoa omen dute molekula tentsioaktiboek. Hala nola detergenteak, garbitzaileak, kosmetikoak, botikak, elikadura osagarriak eta emultsionatzaileak sortzeko erabili daitezkeela diote. Gainera, horien erabilpenak ingurumen abantailak izango lituzke. Molekula hori sortzeko gai diren organismoen artean, ikertzaileek legamia bat nabarmendu dute, Moesziomyces antartcticus izena duena.

Emakumeak zientzian

Nazio Batuek sustatzen duten Zientziaren arloko Emakume eta neskatoen Nazioarteko Egunarekin batera, Euskal Herrian ‘Ez da pertzepzio bat’ ekimena abiatu zuten aurreko igandean. Honen helburua da emakumeek zientzian pairatzen duten diskriminazioa salatzea eta era berean, zientzian murgildu nahi duten neskak animatzea. Ekimen honek bat egiten du orain dela gutxi Pew Research Center-ek argitaraturiko azterlan batekin. Ikerketak argitara eman zituen ondorioen arabera, zientziarekin, teknologiarekin, ingeniaritzarekin edo matematikarekin lotutako ogibideak dituzten emakumeen lantokia euren lankide gizonena ez bezalako ingurune bat izan ohi da, batzuetan deserosoagoa. Maizago jasaten dute sexu diskriminazioa eta jazarpena eta uste dute emakume izatea abantaila baino gehiago desabantaila dela euren karreran arrakasta izateko. Adibidez, emakume ikertzaileak mendebaldeko herrialde guztietako (Mendebaldeko Europa eta Ipar Amerika) ikertzaile guztien % 32 dira; Espainian, % 39ra iristen dira. Txosten horietan agertzen diren datuak ulertzeko, Nobel saridunen zerrenda ikusi besterik ez da egin behar: historian zehar, sarien %3 baino ez zaizkie eman emakumeei. Zientziaren munduan dagoen desoreka nabarmena da, ez da pertzepzio bat.

Wangari Muta Maathair biologo, ekologista eta aktibista politikoa aurkeztu digute artikulu interesgarri honetan. Kikuyu etniako nekazarien alabak, Wangari barne, landa-eremuan lan egin, egurra pilatu eta ura ekartzera kondenatuta zeuden. Baina Wangarik zortea izan zuen; ikasketak egiteko aukera izan zuen. 1960an, Estatu Batuetan ikasteko beka bat lortu zuen. Biologiako Gradua eta Biologia Zientzietako Masterra egin zituen. Horren ondotik, Kenyara itzuli zen eta lanpostu bat lortu zuen Nairobiko Unibertsitateko Albaitaritza Anatomiako Sailean mikroanatoniako ikerketako laguntzaile gisa. Doktorego bat eskuratu zuen Afrika Erdialde eta Ekialdeko lehen emakumea izan zen. Horretaz gain, Saileko lehen emakumezko Burua (Albaitaritza Anatomian, 1975) izan zen eta Nairobiko Unibertsitateko Irakasle Elkartu (1977) ere bai. 2004an, Bakearen Nobel Saria lortu zuen.

Emakume eta Neska Zientzialarien Nazioarteko Eguna izan zen pasa den igandean. Argi dago oraindik berdintasun teorikoak ez duela bermatzen parekidetasun erreala. Artikulu honetan zenbait emakume zientzialariren ahotsak izango dira irakurgai. Adibidez, Naiara Barrado Izagirre astrofisikariarena: “Lehen uste nuen genero berdintasun nahikotxo bazegoela, eta orain hasia naiz konturatzen gauzak ez direla uste nuen bezain politak”. Beste kontakizun bat: Inmaculada Delage arkeologoarena, bokazioz hasi zen alor horretan. 2014. urtetik Egipton induskatzen ari da Delage, Myriam Seco egiptologoaren gidaritzapean. Emakumezkoek zientziaren eta ikerkuntzaren alorreko goi mailako postuetara heltzea denbora kontua dela dio. Halere, bidean oztopo ugari daudela ohartarazi du. Emakume hauen (eta beste batzuen) ibilbide zientifikoak topatuko ditu irakurleak, baita berauen pentsamendu eta iritziak ere. Ez galdu!

Fisika

Erloju atomiko eramangarri batekin, Frantziako Alpetako puntu baten altuera neurtu ahal izan dute. Laborategitik kanpo egiten den lehen neurketa izan da. Ikertzaileek aitortu dute erlojuak ezin izan zuela kondizio onenetan lan egin, eta lortutako emaitzaren zehaztasuna ez dela gaur egungo beste metodoekin lortu daitekeena baino hobea; baina, azpimarratu dute, oraindik erronka tekniko batzuk gainditu behar diren arren, pausu garrantzitsua izan dela erloju atomikoen aplikazio geofisikoetarako.

Ingeniaritza, teknologia

Aurpegi-ezagutzaren teknologiak zure sexualitatea antzeman lezake. Bai, ondo irakurri duzu. Stanford Unibertsitateko ikertzaileek jakinarazi dute algoritmo bat sortu dutela, bereizteko pertsona gay eta heterosexualak, argazkiak erabilita. Aurpegiaren irudia eskaneatzean, hainbat gauza hartzen ditu kontuan: zer distantzia dagoen begietatik belarrietara, adibidez. Datu horiek gero konparatzen ditu milaka pertsonaren datu-base batekin. Nick Rule Psikologia irakaslea da Torontoko Unibertsitatean, Kanadan, eta bere iritziz, gizon heterosexualek aurpegi nasaiagoak dituzte, testosterona maila altuagoak dituztelako.

Fulsion Smart Systems enpresak sortu du Irudikon aplikazioa, arreta-defizitaren nahasmendua duten haurrengan pentsatutakoa. Aplikazio honek bestelako joko-estrategia dakar. Umeak tarte labur batez egon behar du kontzentratuta oinarrizko mailetan, baina, aurrera egin ahala, joko- eta kontzentrazio-denbora luzeagoa eskatuko dio haurrari.

Betaurreko adimendunak erabiltzen hasi da polizia txinatarra, herritarrak automatikoki identifikatzeko. Nola funtzionatzen du? Betaurrekoek herritarren argazkiak ateratzen dituzte; zuzenean datu-base batekin alderatzen dute; poliziak une horretan jakin dezake parean daukan hori nor den eta ea poliziak bilatzen ote duen. Orain dela astebete jarri zuten martxan metodo berri hau eta dagoeneko zazpi pertsona atxilotu dituztela esan dute agintariek.

Garraio publikoan aldaketa handia gertatzen ari da. KERS sistema (kinetic energy recovery system) jarri diote Euskotrenek utzitako autobus diesel bati. Garatu duten sistema ideala da hiri barneko garraio publikorako. David Arredondo Zumaiako eMotion Dynamics enpresako zuzendari teknikoak azaltzen du “sorturiko indarra, bero gisa degradatu beharrean, argindar bihurtzen du sistemak”. Sistemak superkondentsadoreetan biltzen du argindarra, ez baterietan; beraz, askoz arinagoa da, eta merkeagoa. Ibilgailu elektrikoei buruz, hau da bere iritzia: “Garraioaren iraultza elektrikoak arazo bat du, Arredondoren aburuz: “Ibilgailu elektrikoak errealitatea dira dagoeneko, baina garesti samarrak asko zabaltzeko”. Badaude, baina, beste konpainia batzuk horien alde egiten dutenak. Irakur ezazue artikulua!

Ibilgailuekin jarraituz, Didi enpresa txinatarra ere gidaririk gabeko ibilgailuen lehian sartu da bete-betean, dagoeneko trafiko errealarekin probak egiten hasia da Shangain.

Bertso-doinuz osatutako bilduma batetik abiatuta, doinu berriak automatikoki sortzeko metodo bat garatu du Izaro Goienetxea Urkizu ikertzaileak. EHUko Robotika eta Sistema Autonomoen taldean (RSAIT) egiten du lan eta euren proiektu nagusietako bat da BertsoBot-a. Helburua roboten arteko elkarrekintzan aurrera egitea da eta horretarako, robotak bertsotan jartzen dituzte. Musika automatikoki sortzeko eta sailkatzeko bi metodo berri sortu dituzte. Jo ezazue artikulura horiek ezagutzeko!

Medikuntza

Zelula amak minbiziaren aurkako txerto modura erabili ahalko liratekeela adierazi dute Stanford Unibertsitateko ikertzaileek. Zelula amen eta minbizi zelulen artean antzekotasunak daudela azpimarratu dute: batzuek zein besteek ez dute mugatua hazteko eta ugaltzeko gaitasuna. Gainera, bien mintzetan antzeko antigenoak azaltzen direla ikusi dutenez, tratatutako zelula amak gorputzean txertatu, eta immunitate-sistema minbiziaren aurka entrenatzeko erabili daitezkeela iradoki dute. Elhuyarrek eman dizkigu ikerketa horren xehetasunak.

Osasuna

Duela bi urte inguru, MOE Munduko Osasun Erakundeak minbizia eragiten zuten gaien zerrendan haragi prozesatuak sartu zituen. Albiste andana bat publikatu zen horren inguruan; gehienetan sentsazionalismoa izan zen nagusi. Haragi prozesatua janez gero, minbizi tasa %18 igotzen zela esan zuten prentsan. MOEren menpekoa den IARC Minbizia Ikertzeko Nazioarteko agentziak nahiko ebidentzia zeudela iragarri zuen eta horregatik minbizi eragileen 1 taldean sailkatu zituen haragi prozesatuak eta 2A taldean haragi gorria. Josu Lopez-Gazpiok azaltzen digu tabakoa, plutonioa edo haragi prozesatua talde berean egoteak ez duela esan nahi modu berean minbizia eragiten dutenik. Datuak ematen ditu: Mundu mailan haragiaren kontsumoarekin lotutako minbiziak 34.000-50.000 dira urteko, baina tabakoarekin, alkoholaren kontsumoarekin edo aire-kutsadurarekin lotutakoak 1.000.000, 600.000 eta 200.000 dira, hurrenez hurren. Halaber, ohartarazi digu substantzia oro toxikoa izan daitekeela, baita fruta ugari ere! Ez galdu!

———————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

The post Asteon zientzia begi-bistan #190 appeared first on Zientzia Kaiera.

Disruptore endokrinoa, oreka hormonalean eragiteko gai den substantzia da bisfenol-A (BPA). Haurdunaldian zehar esposizioak diabetesaren antzeko sintomatologia eragin lezake, bai amarengan bai umearengan. NuRCaMein-en BPA and pregnancy: diabetes for you and your kids artikulua.

Gaixotasun neuroendekatazile lazgarria da adrenoleukodistrofia. Terapia genikoa baliatuta sendabidea iragarri zen pasa den urtean lehen aldiz. Terapia horren nondik-norakoak azaltzen dizkigu Pablo Raneak: Gene therapy is back: The X-ALD case.

Mundu guztiak entzun du grafenoari buruz. Gutxiago nanografenoei buruz, pluralean, hainbat molekula baitira. Metodo lehorren bidez (egoera solidoan) nanografeno egiturak lortzea oso garrantzitsua da espintronikan, elektronikan eta etorkizuneko eguzki-biltzaileetan erabiltzeko. DIPCko jendea Mechanochemistry of nanographenes artikuluan.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #203 appeared first on Zientzia Kaiera.

Aitziber Lopez Joan den mendeko berrogeiko hamarkadan ez zirudien egokiena Kenya kolonialean emakume jaiotzea Wangari Muta Maathairentzat. Kikuyu etniako nekazarien alabak, Wangari barne, landa-eremuan lan egin, egurra pilatu eta ura ekartzera kondenatuta zeuden. Baina Wangarik zortea izan zuen; ikasketak egiteko aukera izan zuen. Eta bere bizitza ez ezik, Afrikako milaka emakumeren bizitza aldatu zuen. Biologo, ekologista eta aktibista politiko nekaezina izaki, bere ikuspegia ekologia eta garapen iraunkorra emakumeen demokraziarekin, giza eskubideekin eta ahalduntzearekin uztartzea izan zen.

Wangari Muta Maathai 1940ko apirilaren 1ean jaio zen Nyeri landa-eskualdean (Kenya). Zortzi urterekin bere jaioterriko eskolan hasi zen ikasten. Bertan nabarmendu egin zen bere trebetasun eta kalifikazio onei esker. Lehen hezkuntzako ikasketak lehendabizi Santa Cecilian eta ondoren Limuruko Loreto High School izenekoan egin ondoren, Wangari gazteak soilik beste hirurehun kenyarrek lortu ahal izan zuten zerbait lortu zuen; Estatu Batuetan ikasteko beka bat (1960).

1. irudia: Wangari Maathai Nobel sariarekin eta diplomarekin jaso zuen egunean. (Argazkia: © Pressens Bild AB 2004 eta John McConnico)

1964an Biologiako Gradua eskuratu zuen Atchinsoneko Mount St. Scholastic College izenekoan, Kansasen. Ondoren, Pittsburgera joan eta Biologia Zientzietako Masterra eskuratu zuen (1966). Masterra amaituta, Kenyara itzuli zen eta lanpostu bat lortu zuen Nairobiko Unibertsitateko Albaitaritza Anatomiako Sailean mikroanatoniako ikerketako laguntzaile modura, Reinold Hofman irakasleak gainbegiratuta. Giesseneko Unibertsitateko irakasle horrek adoretu zuen Wangari Alemaniara joan zedin bere ikasketekin jarraitzeko. Denboratxo bat Giessen eta Municheko Unibertsitateen ikasten eman ondoren, Wangari Nairobira itzuli eta Albaitaritza Anatomiako Doktoregoa eskuratu zuen azkenik (1970). Bere lehen mugarria: Wangari Muta Maathai doktorego bat eskuratu zuen Afrika Erdialde eta Ekialdeko lehen emakumea izan zen. Baina ez zen mugarri bakarra; Saileko lehen emakumezko Burua (Albaitaritza Anatomian, 1975) izan zen eta Nairobiko Unibertsitateko Irakasle Elkartu (1977) ere bai.

Ikasketa, irakaskuntza eta ikerketa urte haietan hasi zen Wangari emakumeen eskubideen aldeko aktibismoan nabarmentzen: Lehendabizi Unibertsitatean, aukera-berdintasuna nahiz soldata-berdintasuna lortzeko borrokan murgilduz eta, beranduago, Kenyako Emakumeen Kontseilu Nazionaleko (NCWK) kide (1976-1987) eta zuzendari (1981-1987) bilakatuz, Kenyako emakumeen ahalduntzearen alde egiten zuen elkartean.

Aldi berean bere aktibismo ekologista ernatuz joan zen. Bere hitzetan “elikadura-arazoen ikerketara aplikatuta zientzialari modura lan egiten nuen bitartean, kalparren bidez transmititzen zen parasitoaren bizi-zikloari buruzko ikerketak egin nituen eta laginak hartzen nituen bitartean ibaiak lohiz beteta zihoazela ikusi nuen. Haurra nintzelarik ez zen halakorik gertatzen. Belar gutxi zegoen eta ez zuen behar beste elikagai. Lurzoruak ez zuen bere funtzioa betetzen”.

2. irudia: Elhuyarrek euskaraz editatutako “Emakumeak zientzian karta-jokoa“n Wangari Muta Maathai biologoari eskainitako karta.

Gogoeta horren ondorioak argi eta garbi ikusi zituen NCWK elkartearen bidez ezagutzen zituen emakume nekazarien eskaeretan. Emakume horiek esaten zutenez, errekastoak lehortzen ari ziren, zituzten elikadura-baliabideak eskasak eta ziurtasun gutxikoak ziren eta egunetik egunera urrunago joan behar zuten ur edo egur bila. Ondorio argia atera zuen: Kenyak eta, beraz, bertako emakumeek zituzten arazo askoren jatorria ingurumen-degradazioa zen. Bere bi borrokek bat egin zuten.

Ekologismoa garapen iraunkorra lortu eta Kenyako arazoak hobetzeko modu bat izan zitekeela oinarritzat hartuta, Wangari Muta Maathaik Gerriko Berdea Mugimendua sortu zuen (Green Belt Movement) 1977an. Emakumeak adoretu zituen basora joan eta zonaldean zeuden jatorrizko zuhaitzetako haziak hartzera, ondoren negutegiak sortzeko, lan horren truke emakumeek sari bat jasotzen zutelarik. Gerora, hazi horiek zuhaitzak landatzeko erabiltzen ziren. Ideia sinplea zen, emakumeen baterako lana bultzatzea zuhaitzak landatzerakoan beren egoera hobetu eta baso-soiltzearen, higaduraren eta lehortearen aurka borrokatzeko. Ekologian prestakuntza jasotzen zutenak emakumeak zirenez, lidergo-postuak zituzten, haztegietan gidaritza lanak egiten zituzten eta basozainekin lan egiten zuten ura jasotzeko eta elikadura seguru baterako proiektuak planifikatu eta txertatuz. Mugimendua funtsezkoa izan zen emakumezko nekazarien emantzipazioan eta ahalduntzean aurrera egin ahal izateko.

Gerriko Berdea Mugimendua hedatuz joan zen pixkanaka hainbat erakunderi esker, besteak beste, Basozaintzako Norvegiako Elkartea, Nazio Batuetako Emakumeentzako Funts Boluntarioa edo Nazio Batuen Ingurumenerako Programa. Halaber, politikaren ikuspegitik kontzientzia hedatuz joan zen, izan ere, Kenyako eguneroko arazoek (gosetea, baso-soiltzea, etab.) arazo politikoekin ere zerikusia zutela ikusi zuten. Izan ere, laurogeiko hamarkadan Kenyan alderdi bakarreko hauteskundeak zituzten eta gobernua kutsu autoritario eta errepresiboak zituen Daniel Arap Moi presidenteak zuzentzen zuen. Urte gatazkatsuak izan ziren eta Wangari Muta Maathaik oldartsu borrokatu zuen demokraziaren eta giza eskubideen alde eta lurraren espekulazioaren eta basoen suntsiketaren aurka. Nairobiko Uhuru parkean dorre bat eraikitzeko asmoaren aurka azaldu zen, preso politikoen askapena bultzatu zuen, ustelkeriaren aurka borrokatu zuen eta bidezko hauteskundeak aldarrikatu zituen. Aldarrikapen horiekin nazioartean zuen proiekzioa areagotu egin zen. Haatik, gobernuak hainbatetan atxilotu eta jazarri zuen.

3. irudia: Wangari Muta Maathai, biologian doktorego bat eskuratu zuen Afrika Erdialde eta Ekialdeko lehen emakumea izan zen. (Argazkia: Copyright © Nobel Media eta Annalisa B. Andersson)

Azkenik, alderdi anitzeko hauteskundeak 1992an finkatu ziren Kenyan, eta hainbat urtetan ahaleginak egin ostean, Wangarik parlamentuko ordezkari izatea lortu zuen 2002an. Halaber, Ingurumen eta Natura Baliabideen Ministerioko laguntzaile izan zen 2003-2007 bitartean Mwai Kibaki Presidentearen gobernupean.

2004an nazioarteko proiekzioari dagokionez gorenera iritsi zen; Bakearen Nobel saria eskuratu zuen “garapen iraunkorraren, demokraziaren eta bakearen alde egindako ekarpenagatik”. Sari hori eskuratzen zuen Afrikako lehen emakumea eta lehen naturazalea izan zen. Nobel Batzordearen arabera “lurrean bakea Ingurumena ziurtatzeko gure gaitasunaren baitan dago; eta Wangari Muta Maathai eredugarria da helburu hori lortzeko borrokan”.

Sariarekin Wangariren irudia eta Gerriko Berdea Mugimendua are gehiago nabarmendu ziren, eta Afrikako kontinente osoan zehar bere aldarrikapenak eginez eta zuhaitzak landatuz jarraitu zuen.

Beste Nobel sari batzuekin batera, Rigoberta Menchu edo Shirin Ebadi kasu, Nobel Sarien Ekimena sortu zuen emakumeen eskubideen alde egindako lana indartzeko xedez, NBEko Bake Mezulari izan zen, eta Milurtekoaren Garapenerako Helburuen lantaldeko kide, besteak beste. Eta modu nekaezinean jarraitu zuen eginahalean 2011ko irailaren 25ean zendu zen arte, obulutegiko minbizi batetik eratorritako konplikazioak zirela medio.

Bere legatuak Afrika osoan zehar 40 milioi zuhaitz baino gehiago utzi ditu landatuta eta 35.000 emakume inguruk zaintzen dituzten 3000 haztegi baino gehiago. Gerriko Berdea mugimenduak Afrikako kontinentean lan egiten jarraitzen du eta haien ideiak planeta osoan barna hedatzen dira. Baso Gaien Lankidetzarako Elkarteak ematen duen Basoko Paladinen Wangari Maathai Saria mundu osoan zehar basoen defentsan aritzen diren pertsonei ematen zaien aitortza da. Eta ziurrenera garrantzitsuagoa izango dena, Wagari Muta Maathai inspirazio da milaka emakumerentzat, bereziki afrikarrentzat, ikasiz eta borrokatuz beren bizitzak eta ingurunea alda dezaketela ikasi baitute. Izan ere, “emakume izateko indartsuegi”, “ongi heziegi”, “ero” eta “konplexu” izatea, horrela kalifikatu baitzuten bere senar ohiak edo Moi Presidenteak, ez da horren txarra izango.

“Zuhaitzak landatzeko metodo praktiko horrekin emakumeek ikusi dute ingurumena zaindu edo suntsitzeko egiazko aukera dutela. Esperientzia horiek lagungarri dira beren autoestimuaren garapenerako eta beren bizitzaren gaineko botere handiagoa ematen die”.

Wangari Muta Maathai (1940-2011)

—————————————————–
Egileaz: Aitziber Lopez (@lopez_aitzi) Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaboratzailea.
—————————————————–

Oharra: Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2106ko azaroaren 16an: “Wangari Muta Maathai: “Woman Tree – La Mujer Árbol”

The post Wangari Muta Maathai (1940-2011): Woman Tree – Zuhaitz-emakumea appeared first on Zientzia Kaiera.

Eneko Jokin Uranga Santamaria, Lauren Etxepare Igiñiz, Maialen Sagarna Aranburu eta Iñigo Lizundia Uranga Bi auzik eragingo diote datozen urteotan eraikiriko ondarearen birgaitze energetikoari: aurretiko eraikin eta bizitetxeen gainean energia-eskaera murrizteko helburuz esku hartzeko beharra, batetik, eta eraikiriko arkitektura-ondarea zaintzeko beharra, bestetik.

Birgaitze-estrategiek energia-eskaeraren murrizketa beste helbururik izan ezean, baina, luze gabe gerta liteke geure parke eraikia itxuraldatua suertatzea, jatorrizko arkitektura-ezaugarriak erabat galduta; gure herri eta hirietako parke eraikia babesteko arauek eta legeek, bestetik, ezinezkoa eginez gero etxeen birgaitze energetikoa aurrera eramatea, ez da Europar Batasunak ezarritako helburuekin kunplitzerik izango. Eraikinen babesaren eremuan, nolanahi ere, dena ez da zuria ala beltza, edo bestela esanda, guztiz babestekoa ala batere ez babestekoa. Babes-maila ezberdinak ezarri ahal dira, erlazio orekatu bat emango dutenak eraikinaren jatorrizko arkitektura-lengoaiaren zaintzaren eta eraberritu izanak lekarkeen energia-eskaeraren murrizketaren artean.

Lan honek 5 esku-hartze energetiko maila proposatzen ditu: 0 maila eraikinaren jatorrizko egoeraren azterketan datza; I. maila kontserbazio eta berreraikitze operazioei dagokie; II. maila eraikinaren zenbait atalen gaineko esku-hartzeari dagokio; III. maila esku-hartze masiboa litzateke, etxearen bilkari osoaren gainekoa, eta azkenik, IV. maila legoke, inbaditzailea, etxeari bestelako atal, gorputz eta azal berri erantsi egiten dizkiona.

Esku-hartze horiek ekarriko luketen kontsumo-hobekuntza neurtzeko, 1900 eta 1980 urteen artean Gipuzkoan eraikiriko bost etxe mota sarrienak hartu izan dira saiakuntza-bankutzat: 1900 eta 1920 urteen artean Grosekoa bezalako zabalguneetan eraikiriko mehelin arteko etxeak (A tipoa); 20ko hamarkadan Etxe Merkeen Legearen babesean eraikiriko sendi bakarrentzako etxeak (B tipoa); gerraosteko hiruzpalau solairuko etxebizitza blokeak (C tipoa); 1956ko Zoruaren Legearen osteko hazkunde garaiko 3 eta 6 solairu bitarteko etxebizitza blokeak (D tipoa) eta azkenik, hazkunde garaiko azken aldiko etxebizitza-dorreak (E tipoa).

Tipo bakoitzari dagokion babes maila aintzat harturik, bestetik, hauek lirateke onartu ahalko lituzketen esku-hartzeak: A etxe-tipoak esku-hartze selektiboa onartuko luke gehienez ere, teilatuaren isolamendu gaitasuna hobetuta edota leiho-arotziak aldatuta; B eta C etxe-tipoek esku-hartze masiboa onartu ahal lukete, bere itxiturak ETICS sistema batez estalita, adibidez; eta azkenik, D eta E tipoek, ia inolako babespean ez baitaude, esku-hartze inbaditzailea onartu ahalko lukete, era guztietako sistemak tarteko: fatxada aireztatuak, beirazko galeriak erantsita eta beste.

Artikuluak, azkenik, etxeon gaur egungo energia-eskaera azaltzen du, eta ondoren, zein neurritan jaitsiarazi ahal den kontsumo hori, esku-hartze bat edo beste aplikatuz, etxe-mota bakoitzari dagokion babes-maila aintzat harturik beti ere. Horretarako, Instituto para la Diversificación y Ahorro de la Energía (IDAE) erakundeak emandako lanabesak baliatuko ditugu: LIDER-CALENER (HULC) eta CE3/CE3X.

Bistan da zein erlazio ematen den etxeen gaineko babes mailaren eta balizko hobekuntza energetikoaren artean, edota bestela esanda, esku-hartze mailaren eta hobekuntza energetikoaren artean. Babes handi baten pean dauden etxeetan handia litzateke ordaina; tarteko babespekoetan hobekuntza energetikoa aintzat hartzeko modukoa litzateke, eta babesik gabekoetan, aldiz, eskuraturiko emaitzak, eskaeraren murrizketari dagokionez, handiak lirateke. Ez genuke eragozpenik izan behar baldin eta auziaren ikuspegi transbertsal baten ordaina gure etxeen energia-eraginkortasunaren hobekuntzaren parte bati uko egitea balitz, edo bestela esanda, energiaren ikuspegi hutsetik erreparatuta lortuko litzatekeenaren zati bat galduko bagenu bidean.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 30
• Artikuluaren izena: Eraikiriko ondarearen birgaitze energetikoaren onurak eta arriskuak: bost esku-hartze maila.
• Laburpena: Bi auzik eragingo diote datozen urteotan eraikiriko ondarearen birgaitze energetikoari: aurretiko eraikin eta bizitetxeen gainean energia-eskaera murrizteko helburuz esku hartzeko beharrak, batetik, eta eraikiriko arkitektura-ondarea zaintzeko beharrak, bestetik. Esku-hartze eta birgaitze-estrategiek, baina, energia-eskaeraren murrizketa beste helbururik izan ezean, luze gabe gerta liteke geure parke eraikia itxuraldatua suertatzea, jatorrizko arkitektura-ezaugarriak erabat galduta. Horrez gain, gure herri eta hirietako parke eraikia babesteko arauek eta legeek ezinezkoa eginez gero etxe eta eraikinen birgaitze energetikoa aurrera eramatea, ez da Europar Batasunak ezarritako helburuekin konplitzerik izango. Lan honek mutur bi horien arteko dialektikari erantzun mailakatua ematea du helburu. Alde batetik, bost esku-hartze maila proposatzen ditu. Maila bakoitzak jatorrizko eraikinaren izaerari eta inguruabarrei erantzuten die, eta maila bakoitzari, noski, kontsumo-hobekuntza jakin bat dagokio. Beste aldetik, gure herri eta hirietan ohikoenak diren etxe tipo nagusiak hartzen ditu saiakuntza-bankutzat, esku-hartze maila ezberdinen eragina neurtzeko.
• Egileak: Eneko Jokin Uranga Santamaria, Lauren Etxepare Igiñiz, Maialen Sagarna Aranburu eta Iñigo Lizundia Uranga.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 167-184
• DOI: 10.1387/ekaia.16380

—————————————————–
Egileez:

Eneko Jokin Uranga Santamaria, Lauren Etxepare Igiñiz, Maialen Sagarna Aranburu eta Iñigo Lizundia Uranga UPV/EHUko Arkitektura Sailekoak dira.

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Eraikiriko ondarearen birgaitze energetikoaren onurak eta arriskuak: bost esku-hartze maila appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia Igeri egiten, lasterka egiten, hegan egiten

———————————————————————————————————–

Arrainen haragiaren itxura oso desberdina da espezieen arabera. Mutur batean hegalaburrak edo hegaluzeak bezalako tunidoak ditugu, eta bestean mihi-arraina edo erreboiloa bezalako arrain zapalak.

Tunidoen haragiaren kolorea desberdina izan daiteke espeziearen arabera, baina, oro har, beste arrainena baino ilunagoa izan ohi da. Atunak ez dira zuriak, eta hezurraren inguruan dagoen haragia odol-hodiz beterik dago. Izan ere, odol asko galtzen dute ebakitzean. Hau da, odol asko duen haragia daukate, oso irrigatuta baitago. Arrain zapalen haragia, berriz, zuri-zuria da, eta ez du odolik botatzen ez eta xerrak egitean ere. Mihi-arrainaren giharra aztertuz gero, odol-hodi solte batzuk baino ez dira ikusten.

1. irudia: Hegaluzearen haragia gorria da oso odoleztatua dagoelako.

Arrain-espezieen arteko desberdintasun horiek ez dira ustekabekoak, zerikusi handia dute espezie edo talde bakoitzaren bizimoduarekin. Haragi odoleztatuagoa duten arrainak oso aktiboak dira. Ezaguna da atunak igerilari indartsuak direla, lastertasun handiz mugitu eta distantzia luzeak egiten dituztela. Beraz, etengabe eraman behar dituzte oxigenoa eta elikagaiak gihar-zeluletara, igeri-jarduera mantendu ahal izateko. Horretarako beharrezkoak diren odol-fluxuak handiak direnez, odol-hodien dentsitateak ere handia izan behar du giharrean. Horrek eragiten du tunidoen haragiaren kolorea eta itxura.

Mihi-arrainak, berriz, eseri-eta-itxaron harrapariak dira. Itsas beheko jalkinaren gainean mugitu barik egoten dira denbora gehiena, hondoarekin mimetizaturik edo jalkinak erdi estalita. Ezaguna denez, bi begiak buruaren alde berean dituzte eta gainetik edo hurbiletik harrapakin bat ikusten dutenean, mugimendu azkar eta indartsua egiten dute harrapakina atzemateko. Harrapakinarenganaino iristeko egin behar duten mugimendurako erabiltzen dituzten giharrek ez dute oxigenorik behar. Izan ere, bereziak dira muskulu horiek, anaerobioak, mugimendua egiteko behar duten energia (ATP) glukolisiaren bitartez lortzen baitute.

2. irudia: Mihi-arrainaren haragia zuria da ez dagoelako oso irrigatuta.

Glukolisia bide metaboliko azkarra da, oso azkarra, denbora laburrean energia asko ematen duena. Horregatik erabiltzen da mugimendu azkarrak egiteko eta horregatik erabiltzen dute mihi-arrainaren giharrek harrapakinak atzemateko. Hortaz, etengabeko oxigeno-ekarpenik beharrezkoa ez denez, oso txikia da muskulu horietaraino heldu behar den odol-bolumena. Horrek eragiten du, hain justu, mihi-arrainaren eta hura bezalako beste arrainen haragiaren kolore zuri-zuria.

—————————————————–

Egileez: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) eta Miren Bego Urrutia Biologian doktoreak dira eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakasleak.

—————————————————–

Artikulua UPV/EHUren ZIO (Zientzia irakurle ororentzat) bildumako Animalien aferak liburutik jaso du.

The post Arrainen haragia appeared first on Zientzia Kaiera.