Agrégateur de flux

Emmy Noetherrek erakutsi zuen funtsezko fisikaren legeak simetria sinpleen ondorio bat besterik ez direla, eta, mende bat geroago, bere ideiek fisika arautzen jarraitzen dute.

1. irudia: Emmy Noether fisikaria. (Ilustrazioa: Kristina Armitage/Quanta Magazine)

1915eko udazkenean, fisikaren oinarriak pitzatzen hasi ziren. Einsteinen grabitatearen teoria berriaren arabera, bazirudien energia sortzea eta suntsitzea posible zela, eta ideia horrek fisikaren esparruan bi mendez indarrean egon zen pentsamendua hankaz gora jar zezakeen.

Einsteinen teoria erlatibitate orokorra izenez ezaguna da, eta espazioaren eta denboraren esanahia goitik behera aldatu zuen. Espazioak eta denborak unibertsoko gertakarien testuingurua izateari utzi eta berezko pertsonaia bihurtu ziren, eta materia eta energia daudenean okertzeko, hedatzeko eta uzkurtzeko gai ziren.

Espazio-denbora aldakor horren arazoa da bere barruko energiaren dentsitatea aldatu egiten dela hedatu eta uzkurtu egiten den heinean. Hortaz, fisika osoa deskribatzeko erabiltzen zen energiaren kontserbazioaren lege klasikoak ez zeukan tokirik esparru horren barruan. David Hilbertek, garai hartako matematikari ospetsuenetariko batek, arazo hori azkar identifikatu zuen eta Felix Klein bere lagunarekin batera erlatibitatearen balizko akats hori konpontzen saiatu zen. Ezin izan zuten ebatzi, eta, hortaz, Hilbertek bere laguntzaileari, garai hartan 33 urte zituen Emmy Noetherri, helarazi zion arazoa.

Noether laguntzailea zen, baina izenez bakarrik. Dagoeneko sekulako matematikaria zen 1915aren hasieran, Hilbertek eta Kleinek haiekin batera Gotingako Unibertsitatean lan egitera gonbidatu zutenean. Fakultateko beste kide batzuk, ordea, emakumezko bat kontratatzearen aurka agertu ziren, eta Noetherrek ezin izan zuen fakultatean sartu. Hala eta guztiz ere, fisika eta matematika bereizten dituen muga presionatzen eman zituen hurrengo hiru urteak, eta, azkenean, funtsezko fisikaren oinarriak astindu zituen lurrikara bat eragin zuen.

1918an, Noetherrek bere ikerketaren emaitzak funtsezko bi teoremetan argitaratu zituen. Batean, espazioko eremu txikietako kontserbazio legeak azaldu zituen, eta hori matematikaren arloko lorpen esanguratsua izan zen, aurrerago eremu teoria kuantikoaren simetriak ulertzeko oso garrantzitsua izan baitzen. Beste teorema, berriz, gaur egun Noetherren teorema izenez ezaguna da, eta, horren arabera, kontserbazio lege bakoitzaren atzean simetria sakonago bat dago.

Matematikan erabiltzen diren terminoen arabera, simetria bat sistema batean egin dezakeguna da, hura aldatu gabe. Har dezagun kontuan errotazioa; triangelu aldeberdin bat hartzen badugu, 120 graduko multiploetan biratu dezakegu, itxura aldatu gabe. Biribil batekin egiten badugu, berriz, edozein angelutan biratu dezakegu. Ondoriorik ez duten ekintza horiek aipatutako formen azpian dauden simetriak erakusten dituzte.

Hala ere, simetriak formatik harago doaz. Imajina ezazu esperimentu bat egiten duzula, eta, ondoren, 10 metro ezkerrera mugitu eta berriro egiten duzula. Esperimentuaren emaitza ez da aldatuko, fisikaren legeak ez direlako toki batetik bestera aldatzen; horri translazio simetria esaten zaio.

Errepikatu ezazu esperimentua egun batzuk geroago. Emaitzak ez dira aldatzen, fisikaren legeak ez direlako denbora igaro ahala aldatzen; horri denbora translazioa esaten zaio.

Noether aipatutako simetriekin hasi zen, eta matematikaren arloko ondorioak aztertu zituen. Ezarritako fisika landu eta lagrangearra izeneko sistema fisiko bateko deskribapen matematiko bat baliatu zuen.

2. irudia: Alemanian zeuden akademiko judu gehienekin gertatu bezala, Emmy Noether kaleratu egin zuten naziek boterea eskuratu zutenean. Aurrerago, urte berean, Estatu Batuetako Bryn Mawr College unibertsitatera joan zen, eta 1935ean hil zen, minbizi kirurgia baten ostean. 53 urte zituen. (Iturria: Bryn Mawr College unibertsitatearen artxiboa)

Alemanian zeuden akademiko judu gehienekin gertatu bezala, Emmy Noether kaleratu egin zuten naziek boterea eskuratu zutenean. Aurrerago, urte berean, Estatu Batuetako Bryn Mawr College unibertsitatera joan zen, eta 1935ean hil zen, minbizi kirurgia baten ostean. 53 urte zituen. Iturria: Bryn Mawr College unibertsitatearen artxiboa.

Une horretan, Noetherren intuizioa papereko sinboloetatik harago iritsi zen. Paperaren gainean, antzaz simetriek ez dute eraginik sistemaren fisikan, ez diotelako lagrangearrari eragiten. Hala ere, Noetherrek ikusi zuen simetriak garrantzitsuak izan daitezkeela matematikaren ikuspuntutik, sistema baten portaera mugatzen dutelako. Murriztapen hori zein izango litzatekeen zehazten saiatu zen, eta lagrangearraren matematiketatik aldatu ezin daitekeen kopuru bat atera zen. Kopuru hori kontserbatzen den ezaugarri fisikoari dagokio. Simetriaren inpaktua denbora guztian egon zen ezkutuan ekuazioen azpian, bistatik kanpo.

Translazio simetriaren kasuan, sistemaren guztizko unea ez litzateke inoiz aldatu behar. Denbora translazioaren simetriaren kasuan, sistema baten guztizko energia kontserbatu egiten da. Noetherrek deskubritu zuen kontserbazio legeak ez direla unibertsoaren funtsezko axiomak, baizik eta sakonagoko simetrietatik jaiotzen direla.

Ondorio kontzeptualak zailak dira puzten. XX. mende hasierako fisikariak harritu egin ziren konturatu zirenean denbora translazioaren simetria apurtzen duen sistema batek aldi berean energia kontserbazioa apur zezakeela. Orain badakigu gure unibertsoak hori egiten duela. Kosmosa oso azkar hedatzen ari da, eta unibertso primitiboko argia luzatzen ari da. Prozesuak argiaren energia murriztu egiten du denborak aurrera egin ahala.

“Noetherren teoremaren aurretik, energia kontserbatzeko printzipioa misterioz inguratuta zegoen”, azaldu zuen 1983an fisikari eta matematikari Feza Gürsey-ek. “… Noetherren formulazio matematiko sinple eta sakonak hein handi batean fisika desmitifikatzen lagundu zuen”.

Halaber, Noetherren teoremak mundu kuantikoan eragin du. 1970eko hamarkadan, zeregin garrantzitsua izan zuen partikula fisikaren eredu estandarra eraikitzean. Eremu kuantikoetako simetriek funtsezko partikulen portaera mugatzen duten legeak zehazten dituzte; adibidez, eremu elektromagnetikoko simetria batek partikulak behartzen ditu beren karga mantentzera.

Noetherren teoremaren botereak fisikariak inspiratu ditu simetria bilatzera, fisika berria deskubritzeko. Mende bat geroago, Noetherren ideiek fisikarien pentsamenduan eragiten dute.

“Noetherren teoremari dagokionez, oraindik asko falta zaigu ikasteko”, baieztatu du John Baez fisikari-matematikariak. “Sakontasun geruza ugari ditu”.

 

Jatorrizko artikulua:

Shalma Wegsman (2025). How Noether’s Theorem Revolutionized Physics, Quanta Magazine, 2025eko otsailaren 7a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Nola aldatu zuen fisika goitik behera Noetherren teoremak appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Congerdesign – Iturria: PixabayIngurumena

Ana Galarraga kazetariak Nature Ecology & Evolution aldizkarian argitaratu den artikulu bati erreparatu dio eta ingurumeneko DNAri esker, ia edozer gauza bila daitekeela planetan kontatu digu. Izan ere, Ameriketako Estatu Batuetako Florida Unibertsitateko zientzialariek frogatu dute aireak izaki bizidun ugariren aztarna genetikoak dituela. Airearen kalitatea monitorizatzeko erabiltzen diren iragazkiek DNA zatiak harrapatzen baitituzte; hau da, florak, faunak eta gizakiek askatutako DNA zati txikiak. Datu gehiago Elhuyar aldizkarian: Aireko informazio genetikoa modu erraz eta eraginkorrean baliatzeko aukera aurkeztu dute.

Kimika

Josu Lopez-Gazpiok, Kimikan doktoreak, aztarnak, ebidentziak eta frogak bereizi ditu auzitegi-zientziaren arloan. Krimenaren agertokian aurkitzen diren objektuak hasieran aztarnak dira; balizko hipotesiak sortzen dituzte. Aztarna hori krimenarekin objektiboki lotzen bada, ebidentzia bihurtzen da. Froga, berriz, epaileak prozesu juridikoan onartzen duen ebidentzia da. Ebidentziak jatorriaren arabera sailkatzen dira (biologikoak, ez biologikoak eta arrastoak), eta baita erabileraren arabera ere (zuzenak eta zirkunstantzialak). Azterketa horren bidez, krimenaren egilea identifikatu edo errugabeak absolbitu daitezke. Informazioa Zientzia Kaieran.

Biologia

Zahartzean, zelula batzuk hiltzeari uko egiten diote eta seneszente edo “zonbi zelulak” bihurtzen dira. Zelula hauek inguruko ehunak kaltetzen dituzte eta zahartzearekin lotutako gaixotasunak bizkortzen dituzte. Ikerketa berri batek, zelula hauek apoptosi bidez hiltzea lortu du botika selektiboekin, ornoarteko diskoen kalitatea hobetuz. Aurkikuntza honek adinekoen bizi-kalitatea hobetu dezake. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Ekologia

Science aldizkarian argitaratu berri dute errinozeroen adarrak prebentzioz kentzeak ezkutuko ehizaren maila nabarmen gutxitzen duela. Nazioarteko ikerketa baten ondorioak dira eta Hego Afrikako 11 erreserbetan gauzatu da 2017tik 2023ra bitartean. Urte hauetan bildutako datuetan oinarritzen da ikerketa, eta emaitzek erakutsi dute errinozeroen adarrak mozteak ezkutuko ehiza murriztu zuela % 78  Afrikako Kruger Handiko erreserbetan. Xehetasunak Elhuyar aldizkariak, Egoitz Etxebesteren eskutik: Adarrak moztea da errinozeroak ehiza ilegaletik babesteko neurririk eraginkorrena.

Osasuna

Nora García Alonso fisioterapeutak duela gutxi bukatu du doktore-tesia, ariketa fisikoaren onurez COVID iraunkorra duten pazienteetan. Navarrabiomed Ikerketa Biomedikoko Zentroan garatutako ikerketan, pazienteek hobekuntza nabarmena izan zuten bizi-kalitatean eta indar fisikoan. Nora ikertzen eta irakasten jarraitzen du Nafarroako Unibertsitate Publikoan, eta etorkizunean bi arlo horietan aritu nahi du. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Fisika

2025 Kuantikaren urtea da. UNESCOk eman zion izendapena bi arrazoi direla medio: alde batetik, mekanika kuantikoaren  hasierako garapenaren 100 urte bete direlako aurten eta, bestalde, kuantikaren eta honen aplikazioen garrantziari buruzko ezagutza publikoa sustatzeko. Zeregin horretan dabil Aran Garcia-Lekue fisikaria eta DIPCko Ikerbasque irakaslea, Kuantikaren arloari buruz gizartean sortzen diren galderak erantzuten eta Berriako Itsaso Jauregi kazetariak erreparatu dio zereginari: Kuantikak aukera ematen du naturaren askotariko legeak ulertzeko.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #536 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Eta azkenean gertatzen bada continuumaren arazoa gai paleontologikoa dela? Wittgensteining the continuum (& 2): Is the continuum petrified?, Jesus Zamoraren eskutik.

Plastiko guztiak ez dira birziklagarriak. Eta birzikla daitezkeenek, hala nola PET direlakoak, prozesu eraginkorragoak behar dituzte tratatu ahal izateko, konplexuak direlako. A new recycling approach to complex plastic waste, Izotz Amundarain.

Zenbaki lehenen bilaketak interes matematiko hutsa du, baita teknikoa ere. Teknologia bilatzaileen profila aldatzen ari da. Technology is revolutionizing the search for prime numbers, Jeremiah Bartz.

Zer gertatuko litzateke sistema kuantiko konplexuak aztertzeko adimen artifizialaren teknikak erabiliko balira? Bada, kalkuluak sinplifikatu eta emaitzak hobetzen direla. DIPC jendeak Deep learning techniques, a game-changer for quantum chemistry

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #543 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Nora García Alonsok duela gutxi bukatu du doktore-tesia, eta grinaz hitz egiten du bere ikerketaz: ariketa fisikoaren onurak COVID iraunkorra duten pazienteetan. Batxilergoa ikasten ari zenean, ordea, ez zuen imajinatzen unibertsitatean ikasiko zuenik, eta are gutxiago tesi bat egingo zuenik ere. “Unibertsitatea pertsona azkarrentzat zela uste nuen, eta ez nuen nire burua oso azkartzat”, aitortu du.

Irudia: Nora García Alonso fisioterapeuta da. (Argazkia: Nafarroako Unibertsitate Publikoa)

Hala, lanbide heziketako goi-mailako ziklo bat egitea erabaki zuen, diagnosi-irudiaz eta medikuntza nuklearraz. Eta orduan ikusi zuen gustuko zuela jendearekin tratua izatea. “Gainera, nire aita osteopata da, eta txikitatik ikusi izan dut pazienteekin lanean, arazo muskulueskeletikoak tratatzen eta lesioetatik errekuperatzen laguntzen. Eta ni ere ondo moldatzen nintzela ikusita, fisioterapia ikastea erabaki nuen”. Atzera begira, uste du erabaki ona izan zela aurrena zikloa ikastea: “Niri aproposa iruditzen zait, ez badaukazu garbi karrera bat egin nahi duzula edo ez badakizu zer ikasi”.

Zaragozan ikasi zuen fisioterapiako gradua, ez baitzeukan Tuterakoan sartzeko behar zuen gutxieneko nota. “Eta esan beharra daukat asko gustatu zitzaidala, espezialitate pila bat baitaude. Eta justu graduko praktikak egiten hasi behar genuenean, itxialdia agindu zuten pandemiagatik”.

Iruñera joan zen eta, pandemia amaitu zenean, Navarrabiomed Ikerketa Biomedikoko Zentroan hasi zituen praktikak. “Nire ahizpak, une hartan bertan lanean ari zenak —eta gaur egun zentroko doktoretza ondoko ikertzailea eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea denak—, Mikel Izquierdo Redín ikertzaile nagusiarekin hitz egin zuen, eta hari esker sartu ahal izan nintzen. Ikerketa taldeak Ariketa fisikoa, Osasuna eta Bizi kalitatea du izena, eta esperientzia hainbeste gustatu zitzaidanez, ikerketa soziosanitarioko masterra egitea erabaki nuen.

Onura nabarmena

Pandemia bukatu zenean, COVID iraunkorra zuten pazienteekin ikerketa bat egiteko aukera ikusi zuten Izquierdok eta Robinson Ramírez Vélez, eta haien eskutik hasi zen egiten tesia Nora García. “Garai hartan, oso gutxi genekien COVID iraunkorrari buruz. Ikerketan, sintomekin gutxienez hiru hilabete zeramaten pazienteek parte hartu zuten, eta nahiko etsita zeuden. Izan ere, COVIDa sintoma arruntekin gainditu zuten, eta ez ziren ingresatuta egon. Eta osasun-probak egiten zizkietenean, ez zieten ezer aurkitzen; baina ez ziren bizimodu normala egiteko gai. Adibidez, ezin zuten igo pisu bat eskaileretatik, edo ez zuten zortzi orduko lanaldia egiteko indarrik”. Hortaz, asko eskertzen zuten ikerketan parte hartzea, aintzat hartzen zituztela sentitzen baitzuten.

“Horrez gain, onura nabarmenak izan zituzten ariketa fisikoari esker, bihotz- eta arnas gaitasunean eta indar muskularrean. Baina, batez ere, hobekuntza handiena bizi-kalitatean nabaritzen zutela esaten zuten. Oso pozgarria zen ikustea nolako mesedea egiten zien ariketak, eta zenbat laguntzen zien fisikoki eta psikologikoki. Batzuek aitortzen ziguten ez zutela inoiz egin kirolik, baina guregana gustura etortzen zirela, oso jatorrak ginelako”, baieztatu du Garcíak.

Jada bukatu du tesia, eta orain ikertzen jarraitzen du talde berean, eta klase batzuk ere ematen ditu unibertsitatean. “Hirugarren eta laugarren mailan ematen ditut klaseak, eta gustatzen zait lan hori ere; bereziki, ikasleekin dugun harremanarengatik. Etorkizunean, bietan jarraitu nahiko nuke, ikertzen eta irakasten. Ez da erraza, baina ea zortea dudan…”, onartu du, itxaropentsu. Bukatzeko, esker ona adierazi nahi izan die Izquierdo eta Ramírezi.

Fitxa biografikoa:

Nora García Alonso Iruñean jaioa da, 1996an. Batxilergoa amaitu zuenean, Diagnosi-irudiko eta Medikuntza Nuklearreko goi-mailako ziklo bat egin zuen. Ondoren, Fisioterapiako gradua egin zuen San Jorge Unibertsitatean (Zaragoza), eta, jarraian, Navarrabiomeden praktikak egiten ari zela, Ikerketa Soziosanitarioko masterra egitea erabaki zuen, Gaztela-Mantxako Unibertsitatean. Horren ondotik, tesia egiten hasi zen, eta, duela gutxi izendatu dute doktore, Nafarroako Unibertsitate Publikoan, ariketa fisikoak COVID iraunkorrean duen eraginari buruzko lanari esker.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar aldizkariko zuzendarikidea.

Elhuyar aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Nora García Alonso, fisioterapeuta: “Oso pozgarria zen ikustea nolako mesedea egiten zien ariketak” appeared first on Zientzia Kaiera.

Gizakioi mesede handia egingo liguke basatzeak. Baina.. zer esan nahi du horrek? Zergatik izan daiteke ona guretzat? Cristian Moyanoren Basatzea: basabizitzara itzultzea (2025) liburuak galdera hauei erantzuna ematen die, erakutsiz basatzeak inguruan duzun bizitzaren aurrean begiak irekitzea eta zu zer zaren gogoratzea esan nahi duela.

Irudia: Baztazea: basabizitzara itzultzea liburuaren azala. (Iturria: CSIC Argitaletxea)

Zure familiari eta zure lagunei esaten badiezu basatu egingo zarela, baliteke kezkatzea! Baina basatzeak ez du esan nahi zuhaitzetan biziko zarenik edo elefante-talde batean sartuko zarenik. Gure begirada eta ohiturak aldatzea esan nahi du, natura basatia berriz loratu dadin eta gure bizitza eta inguruan dugun izadiaren bizitza ziurtatzen duten funtzioak bete ditzan.

Cristian Moyano filosofoa da eta Ingurumen Zientzia eta Teknologian doktorea. Gaur egun, CSICeko Filosofia Institutuan ikertzailea da eta krisi ekologikoaren testuinguruan gizakiaren eta fauna basatiaren arteko harremana aztertzen dabil. Horretarako, ingurumen-etikari, justizia ekologikoari eta osasun globalari buruzko literatura aztertzen du, interdependentziari, antropozentrismoari eta ekozentrismoari buruz era kritikoan hausnartzeko.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Basatzea: basabizitzara itzultzea
• Egilea: Cristian Moyano Fernández
• Ilustrazioak: Irene Cuesta Mayor
• Argitaletxea: CSIC Argitaletxea / Zahorí
• Euskarazko edizioa: EHUko Kultura Zientifikoko Katedra / Euskampus Fundazioa
• Itzulpena: Lete Itzulpenak
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2025
• Orrialdeak: 48
• ISBNa: 978-84-00-11383-4

Iturria:

CSIC Argitaletxea: Basatzea: basabizitzara itzultzea

The post Basatzea: basabizitzara itzultzea appeared first on Zientzia Kaiera.

Iker Badiola Etxaburu

Zahartze-prozesua ekidinezina da gure gorputzeko zelulak higatzen direlako. Zelulek ziklo bat betetzen dute eta behin muga batera heltzean hil egiten dira. Baina azkenaldian ikertzaileek ikusi dute zelula batzuk, nahiz eta guztiz higatuta eta zahartuta egon, ez direla hiltzen eta; zelula seneszente edo zonbi zelulak deitzen zaie. Zelula hauen rola gero eta nabarmenagoa da zahartzaroan eta hainbat zahartze-prozesutan ikertu da.

Zahartzaroaz hitz egitean, sarri ehundik gora urte betetzen dituzten gizon-emakumeen bizitzak datozkigu gogora eta haien bizimoduaren xehetasunak jakitea gustatzen zaigu; nolabait, bizitza eternoaren giltza izango dutelakoan. Honetan errekorra Jeanne Louise Calmet anderearena omen da.

Irudia: gure gorputzeko zelulek ziklo bat betetzen dute eta ostean, hil egiten dira. Baina azkenaldian ikertzaileek ikusi dute batzuk, ez direla hiltzen: zelula seneszente edo zonbi zelulak. (Argazkia: Pixabay – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Calmet anderea Frantziako Arles hirian jaio zen 1875. urtean, familia dirudun batean. 1965. urtean 90 urte beteak zituela, usufruktu-akordio bat sinatu zuen André-François Raffray notarioarekin. Raffray jaunak 47 urte zituen eta, Calmet andereari hilabetero 2.500 franko ordaintzearen truke, emakume adinduna hiltzean haren etxearen jabetza Raffrayrena izango zen. Kontuan izanik bataren eta bestearen adina, bazirudien Raffray jaunak negozio ona egin zuela, baina 1995. urtean zendu zen André-Francois Raffray, 77 urte zituela, minbizi baten ondorioz, apurka-apurka ia miloi bat euro ordaindu ostean Jeanne Louise Calmeti, eta bizirik zegoen hura oraindik. Bi urte geroago hil zen Calmet anderea eta Raffray jaunak dirutza bat ordaindu behar izan zion inoiz disfrutatu ez zuen etxearen truke. Calmetek “bizitzan batzuetan negozio txarrak egiten dira” esaten zuen txantxa moduan 1995. urtean 122 urterekin hil zen arte.

Zahartze-prozesua ulertu nahian

Jeanne Louise Calmeten bizitza ez da ohikoena, baina egia da XX. mendean bizi-itxaropena izugarri igo dela. Adibide bat jartzearren, Espainiako Erresuman 1908. urtean gizonezkoen bizi-itxaropena 40 urtekoa zen eta emakumeena 41ekoa. Ia ehun urteren buruan, 2000. urtean gizonezkoena 76 urtekoa zen eta emakumeena 83koa. Baina, bestalde, hazkuntza horrek ez du erritmo berean jarraitzen. Badirudi gizakiaren bizirauteko gaitasunaren mugara iristen ari garela, eta horrek nolabaiteko frustrazioa sortzen du. Biziraupena luzatzen jarraitu nahian gero eta baliabide publiko eta pribatu gehiago bideratzen dira, ezinbestekoa baita hobeto ulertzea ikuspegi molekular eta zelularretik gure gorputza zahartzean gertatzen diren prozesuak.

Zelulez osatuta gauden heinean gure gaitz gehienak zelulen disfuntzioaren ondorio izaten dira, gaixotasun kutsakorrak alde batera uzten baditugu. Ildo horretatik berebiziko garrantzia du Leonard Hayflick anatomistak 1961. urtean Filadelfiako (AEB) Wistar Institutuan egindako aurkikuntzak. Hayflick-ek in-vitro egiten zuen lan giza zelulekin; hau da, laborategian gorputzetik isolatuta; eta konturatu zen zelula hauen erreplikatzeko gaitasuna mugatua zela. Askotariko zelula motak aztertu ondoren, muga 50 aldi inguruan jarri zuen eta efektu honi Hayflick-en muga deitzen zaio. Gerora, Elizabeth Blackburn eta Joseph Gall zientzialariek ikusi zuten zelulen kromosomen muturretan sekuentzia jakin batzuk daudela eta zelulak bikoiztean sekuentzia hauek laburtu egiten direla.

Sekuentzia hauei telomeroak deitzen zaie eta haiek laburtzeak eragiten du zelulek babesa galtzea eta zahartzea. Zahartze edo seneszentzia prozesuan, zelulak bikoizteko gaitasuna galtzen du hasieran eta, ondoren, metabolikoki geldotzen da, akatsak pilatzen joaten da eta azkenik hil egiten da.

Beraz, esan dezakegu zelulek ziklo jakin bat dutela eta nolabait programatuta daudela hiltzeko.

Hiltzeari uko egiten dioten zelulak

Heriotza programatuari apoptosia deitzen zaio. Apoptosi bidez hiltzen den zelula apurka-apurka itzaltzen joaten da eta, hil ondoren, inguruan dituen immunitate-sistemako makrofagoek irentsi eta guztiz degradatzen dituzte haren osagaiak. Modu honetan, apoptosi bidez hiltzen den zelulak ez du inolako kalterik sortzen bere inguruan. Baina azken aldian ikusi da zelula batzuk degenerazio-prozesu hau ez dutela guztiz betetzen. Haien telomeroak laburtzearen ondorioz, gaitasunak galtzen dituzte baina ez dira apoptosian sartzen eta etengabeko egoera seneszentean (ingelesez Senescent Cells, SnCs) gelditzen dira.

2. irudia: zonbi zelulak zahartzean, haien telomeroak laburtzearen ondorioz, gaitasunak galtzen dituzte baina ez dira apoptosian sartzen eta etengabeko egoera seneszentean gelditzen dira. (Argazkia: Azmistowski17 – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Seneszente gelditzen diren zelula hauek hainbat hantura-molekula eta metabolito sortzen dituzte eta zuzenean eragiten dute inguruan dauden zeluletan. Ikusi da zelula seneszenteek ehunen kaltetzea azkartzen dutela eta minbizia, osteoartritisa edo bihotzeko arazoak sor ditzaketela. Zelula seneszente hauek apoptosi-prozesua kaltetuta izaten dute eta horregatik ez dira heltzen heriotza prozesua guztiz bukatzera. Hortik “zonbi zelula” goitizena.

Zahartzean pairatzen ditugun minen artean ohikoenetarikoa da bizkarreko mina. Bizkar-hezurreko ornoen artean izaera kartilaginotsua duten kuxin antzeko disko batzuk daude. Haiek higatzean elkar jotzen dute diskoek, malgutasuna galtzen da eta, tartean nerbioak konprimitzen badira, mina sortzen da. Montrealgo (Kanada) McGill Unibertsitateko ikertzaile talde batek zelula seneszente hauen eragina ikertu du ornoarteko diskoen higaduran. Zonbi zelula hauek apoptosi-prozesuan arazoak dituztenez, apoptosia suspertzeko botikak erabili dituzte. Modu honetan, zelula seneszenteak apoptosi-prozesuan sartzea lortu dute eta haiek hiltzea. Erabilitako botikak oso selektiboak izan dira eta zelula seneszenteen apoptosi prozesua berpiztu dute bakarrik, eta ez inguruko zelula osasuntsuena. Saguetan egindako esperimentuetan, zonbi zelulak ezabatzeaz gain, ornoarteko diskoen kalitatea hobetzea lortu dute.

Ez dakit bizkarreko minik izan ote zuen Jeanne Louise Calmet-ek, bizi izan zen 122 urteetan, baina zonbi zelulek ornoarteko diskoetan duten eragina ikertzeak eta zelula hauek hiltzeak gutxiago biziko diren milioika adinekoen bizi-kalitatea hobetzeko balio lezake.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Mannarino, Matthew; Cherif, Hosni; Ghazizadeh, Saber; Martinez, Oliver Wu; Sheng, Kai; Cousineau, Elsa; Lee, Seunghwan; Millecamps, Magali; Gao, Chan; Gilbert, Alice; Peirs, Cedric; Naeini, Reza Sharif; Ouellet, Jean A.; Stone, Laura S.; Haglund, Lisbet (2025). Senolytic treatment for low back pain. Sciences Advances, 11, 11. DOI: 10.1126/sciadv.adr1719
• Bryson, Bill (2019). The Body: A Guide for Occupants. Doubleday.

Egileaz:

Iker Badiola Etxaburu (@ikerbadiola.bsky.social) UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrako zuzendaria da.

The post Zonbi zelulak zahartzaroaren aurkako borrokaren erdigunean appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Krimenaren agertokian hainbat objektu edo elementu aurki ditzakete ikertzaileek, baina horietako batzuk bakarrik izango dira baliagarriak krimenaren egilea edo egileak identifikatzeko edo pertsona susmagarri besterik ez direnak libratzeko. Aztarnak, ebidentziak eta frogak ez dira gauza bera, eta jarraian argituko dugu haien arteko desberdintasuna.

Krimenaren agertokiari eskainitako artikuluan aipatu genuen agertokian daudela delitua gertatu den edo ez frogatu dezaketen objektuak, biktimagilearen informazioa eman dezaketenak edota biktimaren eta biktimagilearen arteko lotura argitu dezaketenak. Hori horrela izanik, delitua argitzeko informazioa ematen duten objektuei ebidentzia edo aztarna deritze. Ingelesez evidence da ohiko hitza eta, gure inguruan ere, geroz eta gehiago erabiltzen da. Adituen iritziz (Esteban Santos, 2023), ebidentzia edo aztarna ─gaztelaniaz indicio─ sinonimotzat har daitezke. Hala eta guztiz ere, auzitegi-zientzian xehetasunak garrantzitsuak dira, eta, kasu askotan sinonimotzat erabiltzen diren arren, badaude azpimarratu beharreko gako batzuk.

Irudia: aztarnak, ebidentziak eta frogak ez dira gauza bera auzitegi-zientzian. (Argazkia: cottonbro studio – pexels lizentziapean. Iturria: pexels.com).

Esan bezala, krimenaren agertokian jasotzen diren eta krimena argitzeko informazioa ematen duten elementuak ebidentziak edo aztarnak dira. Hala ere, adituek azpimarratzen dute aztarna batek hipotesi bat sorrarazten duela edo subjektiboa dela; alegia, balizko ebidentzia bat dela. Aztarna bat ebidentzia bihurtzen da objektiboa denean, krimenarekin estuki lotuta dagoenean edo, nolabait, hipotesiaren egiaztapena dakarrenean. Adibidez, krimenaren agertokian hatz-marka bat aurkitzen bada, aztarna bat izango da. Behin poliziak hatz-marka hori aztertu duenean krimenarekin zerikusia duen norbaitena dela frogatzen bada, ebidentzia bat dela esango dugu ─izan ere, krimenaren agertokian pertsona jakin baten presentzia egiaztatzen du─.

Auzitegi-zientziatik harago, auzitegien lege-esparrua kontuan hartuta, frogak ere badaude; alegia, gertakari bat epaitzeko epaileak argudio gisa onartu dituen ebidentziak. Edozein kasutan, froga zer den definitzea ez da erraza eta autore bakoitzaren arabera ñabardurak daude definizioan. Beraz, labur esanda, onar dezakegu elementu bat hasiera batean aztarna bat dela, gero ebidentzia bilakatuko dela krimenarekin lotura estua eta balidatua badu eta, azkenean, epaileak ontzat ematen badu, froga izango dela gaizkilea kondenatzeko edo errugabea absolbitzeko. Artikulu-sorta honetan, ebidentzia eta aztarna sinonimotzat hartuko da, ez bada ñabardura zehatz bat adierazi nahi. Frogei dagokienez, Espainiako Prozedura Kriminalaren Legean lau froga mota bereizten dira: aitortzak, lekukoen testigantzak, adituen txostenak ─ebidentzietan eta aztarnetan oinarritutakoak─ eta froga dokumentalak ─gertakariak argitzeko balio duten dokumentuak, liburuak eta abarrak─. Horiek guztiak kontuan hartuta hartuko du erabakia epaileak.

Auzitegi-zientziara itzuliz, ebidentzien sailkapena modu bat baino gehiagotara egin daiteke. Jatorriaren ikuspegitik, ebidentzia biologikoak, ebidentzia ez biologikoak ─fisikoak eta kimikoak─ eta arrastoak bereizten dira. Ebidentzia biologikoen artean garrantzitsuenak honako hauek dira: odola, semena, listua, ilea, azkazalak, azala, organoak, gorputzeko fluidoak eta landare- edo animali jatorriko ebidentziak. Ebidentzia ez biologikoen kasuan ebidentzia fisikoak eta kimikoak sailkatzen dira, alegia: margoak, zuntzak, dokumentuak, drogak, lehergaiak, su-armak eta munizioa, su-armen arrastoak, beira, plastikoak, lurra eta mineralak. Azkenik, arrastoen multzoan sailkatzen dira honakoak: hatz-markak, erreminten markak eta bestelako markak ─neumatikoenak, oinetakoenak…─. Hemen zerrendatutakoak ohiko adibide batzuk besterik ez dira; izan ere, askotariko ebidentziak aurki daitezke krimen baten agertokian.

Ikertzen diren ekintzekin duten loturaren arabera, aldiz, ebidentziak bitan sailkatzen dira: ebidentzia zuzenak eta zeharkako ebidentziak edo zirkunstantzia-ebidentziak. Esate baterako, ordenagailu batean fitxategi bat topatzen bada non pertsona batek idatzi duen lehergai bat egiteko jarraitu dituen pausoak, ebidentzia zuzena litzateke. Aldiz, ordenagailuaren historian topatzen bada lehergailuak egiteko webgunean bilatzen egon dela, zeharkako ebidentzia izango litzateke. Ebidentzia zuzenak ez du inferentzia edo dedukziorik behar ekintza bat azaltzeko, baina zeharkako ebidentzien kasuan normalean auzitegi-zientzialariaren lana behar izaten da krimenaren azalpenera iristeko. Hortaz, kasu gehienetan auzitegi-zientzian aztertzen diren ebidentziak zirkunstantzialak edo zeharkakoak dira.

Aztarna eta ebidentzia guztien azterketari esker, krimena berregitea izango da helburua eta, horren bidez, krimenaren egilea identifikatzea edo pertsona susmagarriak bakarrik direnak libratzea.

Erreferentzia bibliografikoak:

• AEBetako Justizia Departamentua (2000). Crime Scene Investigation: A guide for lae enforcement. U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs.
• Esteban Santos, Soledad (2023). La Química en el contexto de la ciencia forense. In Cornago Ramírez, Mª del Pilar; Esteban Santos, Soledad. Química Forense (21-47 or.). UNED
• Serrula Rech, Fernando (koord) (2022). Investigación forense de la escena del crimen. Asociación Galega de Médicos Forenses.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

Zientzia auzitegietan buruzko artikulu-sorta:

1. Zientzia auzitegietan (I): hastapenak
2. Zientzia auzitegietan (II): artsenikoa eta Marsh-en proba
3. Zientzia auzitegietan (III): krimenaren agertokia
4. Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia
5. Zientzia auzitegietan (V): Orfila eta Lafarge kasua
6. Zientzia auzitegietan (VI): aztarnak, ebidentziak eta frogak

The post Zientzia auzitegietan (VI): aztarnak, ebidentziak eta frogak appeared first on Zientzia Kaiera.

Nazioarteko astronomo-talde batek, UPV/EHUko eta DIPCko Tom Broadhurst ikertzailea parte dena, banakako 40 izar baino gehiagoren argazkiak atera ditu, argia gugana bidaltzeko unibertsoaren adinaren erdia behar izan duen urrun-urruneko galaxia batean. Aurkikuntzak materia ilunaren izaera iheskorra argitzeko bidea ireki du. Ikerketaren emaitzak Nature Astronomy aldizkarian argitaratu dira.

NASAren James Webb Teleskopio Espaziala (JWST) erabiliz, Lurretik ia 6.500 milioi argi-urtera kokatutako galaxia bat ikusi zuten, unibertsoak egungo adinaren erdia zuen unekoa. Urruneko galaxia honetan, taldeak grabitazio-lenteen erabilera eta JWSTaren sentsibilitate handiari esker ikus daitezkeen banakako 44 izar identifikatu zituen.

Irudia: goian, Dragoiaren arku osoaren kolore faltsuko irudi bat Abell 370 galaxia-kumuluaren atzean. Behean, Dragoiaren arkuaren zati baten handitzeak. (Iturria: Fudamoto, Y.; et. al. (2025))

Aurkikuntza Nature Astronomy aldizkarian argitaratu da eta aurrekaririk gabeko lorpena izan da: urruneko unibertsoan antzemandako banakako izar kopururik handiena. Gainera, unibertsoko misteriorik handienetako bat ikertzeko bidea ireki du: materia iluna.

Astrofisikariek JWSTak Dragoiaren Arkua deritzon galaxia bati ateratako argazkiak ikuskatzean aurkitu zituzten aipatutako izarrak, Abell 370 izeneko galaxia-kumulu masibo baten atzean. Grabitazioaren eraginez (kumulu horren masa handi-handiaren ondorioz), grabitazio-lentearen efektua deritzona gertatzen da, atzean dagoenaren (Dragoiaren Arkua) argia deformatuz eta ohiko espiralaren ordez (horixe baita efektu hori gabe ikusiko litzatekeena) proportzio kosmikoak dituen korridorea ikustaraziz.

Taldeak Dragoiaren Arkuaren barruko izar bakoitzaren koloreak aztertu eta izar horietako asko supererraldoi gorriak direla egiaztatu zuten, bizitzaren azken aldietan dagoen Betelgeuseren Orion konstelazioaren antzekoak. Aurreko aurkikuntzetan, Rigel eta Deneb bezalako supererraldoi urdinak identifikatu ziren nagusiki, gaueko zeruan dauden izarrik distiratsuenetakoak. Ikertzaileen esanetan, izar-moten arteko desberdintasun horretan, nabarmentzekoa da JWSTen behaketek du uhin infragorrien luzeretan duten gaitasuna.

Galaxia gehienek, Esne Bidea barne, hamarnaka mila milioi izar dituzte. Andromeda bezalako galaxia hurbiletan, zientzialariek izarrak banan-banan ikus ditzakete. Hala ere, milaka milioi argi urtera dauden galaxietan, izarrak konbinatuta agertzen dira. Izan ere, haien argiak milaka milioi urte egin behar izaten du gugana iristeko. Hori etengabeko erronka da galaxiak nola sortu eta bilakatzen diren aztertu nahi duten zientzialarientzat. Oso urrun dauden galaxiek orban lauso eta gandutsua dirudite, eta banakako ezin zenbatu ahal diren izarrek osatuta dauden arren, orain arte ezinezkoa izan da horiek banan-banan identifikatzea, teleskopioen mugapenen ondorioz.

JWSTarekin egindako etorkizuneko behaketetan, Dragoiaren Arkuaren galaxian magnifikatutako izar gehiago aurkitzea espero dute. Ahalegin horiei esker, urruneko galaxietako ehunka izarren azterketa zehatzak egiteko aukera egon liteke. Gainera, banakako izarren behaketa horiek grabitazio-lenteen egiturari buruzko informazioa eman dezakete, materia ilunaren izaera iheskorrari buruzko argibideak barne. Izan ere, Tom Broadhurst Ikerbasqueko ikertzailea, George Smoot Fisikako Nobel sariaduna eta Paloma Morillo doktoregoko ikaslea partaide dituen UPV/EHUko taldeak oraintsuko artikulu batean azaldu duenez, izarrek Dragoiaren Arkuan dituzten posizioek argi utzi dute materia iluna uhinen antzekoa dela, eta ez partikula astunen antzekoa.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Izar kopuru errekorra behatu dute ‘dragoiaren arkua’ galaxian.

Erreferentzia bibliografikoa:

Fudamoto, Y.; Sun, F.; Diego, J.M; et. al. (2025). Identification of more than 40 gravitationally magnified stars in a galaxy at redshift 0.725. Nature Astronomy, 9, 428–437. DOI: 10.1038/s41550-024-02432-3

The post Izar kopuru handiena behatu dute ‘dragoiaren arkua’ galaxia urrunean appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Brady Knoll – Iturria: PexelsFisika

Ikertzaile informatiko talde batek, algoritmo kuantiko berri bat garatzen ari zela, ustekabean frogatu zuen korapilatze kuantikoa guztiz desagertzen dela tenperatura jakin batetik gora. Aurkikuntza honek korapilatze kuantikoaren “bat-bateko heriotza” izeneko fenomenoaren lehen froga matematiko sendoa eskaintzen du. Emaitza hau garrantzitsua da fisikarientzat, eta erakusten du sistema batzuetan ez dagoela kuantiko den ezer tenperatura altuetan. Aurkikuntza ez zen helburu zuzena izan, baina algoritmoaren garapenean sortu zen, zientzian ustekabeko aurkikuntzen balioa agerian utziz. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Adimen artifiziala

Bioethics aldizkarian argitaratutako ikerketa batek ohartarazi du Europako kontrolak ez direla nahikoak osasungintzako adimen artifizialeko sistemetan dagoen alborapena arintzeko. Ikertzaileek politikak berrikusteko beharra azpimarratu dute, eta ohartarazi dute datu gehiago biltzea ez dela beti konponbidea. Balioztatze-mekanismo zorrotzagoak proposatu dituzte, sistema horiek ospitale bakar batean eskala txikian probatzea barne, hedatu aurretik segurtasuna eta eraginkortasuna bermatzeko. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

EHU, Ikerbasque eta DIPCko ikertzaileek irudi biomedikoak adimen artifizialaren bidez aztertzen dituen plataforma irekia sortu dute. Biapy plataforma zelulak eta egitura biologikoak identifikatzeko eta sailkatzeko gai da, 2D eta 3D irudietan. Helburua teknologia demokratizatzea da, zientzialari guztiek erabili ahal izan dezaten. Laguntzaile magiko irudi baten bidez erabiltzaileari analisia errazten dio eta hodeian edo tokiko ordenagailuetan erabil daiteke. Datuak Berria egunkarian.

Arkeologia

Donazaharren aurkitutako urrezko eraztuna Erromatar garaikoa da eta 2018an Zalduan topatutakoaren ia berdina da. Ipar Euskal Herrian halakorik aurkitzen den lehen aldia da, eta Aranzadi zientzia elkartearen arabera, Pirinioen bi aldeek Erromatar Inperioarekin zuten lotura estua erakusten du. Bi piezak, I. mendekoak, elitearenak lirateke eta antzinako galtzada baten bidez konektatutako lurralde batean agertu dira. Aurkikuntza Pirinaeus proiektuaren baitan egin da, eta Atea izeneko egitasmo berri batekin jarraituko dute ikerketek. Xehetasunak Berria eta Gara egunkarietan.

Nature Communications aldizkarian argitaratutako ikerketa batean, Bizkaiko Golkoko hainbat aztarnategitan azken hamar urteotan aurkitutako balea-hezurrezko tresnak aztertu dituzte. Madeleine aldiko (duela 20.000-14.000 urte) tresna hauen ikerketak frogatu du Goi Paleolitoko giza taldeek baleak baliatzen zituztela tresnak egiteko. Hezur-espezieak identifikatzeko ZooMS eta isotopoen analisiak erabili dituzte, eta gutxienez bost balea-espezieren aztarnak aurkitu dituzte. Azterketak lehen aldiz baieztatu du Euskal Kostatik Akitaniara arte balea-hezurra lehengai baliotsua izan zela tresnagintzan. Ikerketaren nondik norakoak Elhuyar aldizkarian.

Koloniako Unibertsitateak zuzendutako ikerketak ondorioztatu du azken glaziazioaren amaieran izandako klima aldaketak ekialderako migrazioa eragin zuela Europan. Duela 14.000 eta 11.600 urte artean, hozte bortitz batek biztanleria erdira murriztu zuen mendebaldean, baina ekialdeko eskualde batzuetan hazkundea izan zen. Ikerketaren arabera, historiaurreko gizakiek ingurumen aldaketei bizkor eta eraginkortasunez erantzun zieten, ingurune mesedegarriagoetara migratuz desagertu ordez. Azalpenak Gara egunkarian eta Elhuyar aldizkarian.

Zoologia

Oxfordeko ikertzaileek 22 urtez jarraitu dituzte 157 elefanteen mugimenduak Kenya iparraldean, eta ikerketak erakutsi du animalia erraldoi hauek energia aurrezteko estrategiak erabiltzen dituztela. ENERSCAPE modelaketa bidez, elefanteek eremu lau eta landaredi ugarikoak hobesten dituztela frogatu dute, lur malkartsuak saihestuz. Hegaztien hegaldien antzera jokatzen dute. Aurkikuntzek lagundu dezakete kontserbazio-estrategiak hobetzen, elefanteek habitatak aukeratzeko duten jokabidea eta energia-kostuak kontuan hartuta, klima-aldaketaren eta gizakiaren eraginaren aurrean erresilientzia handiagoa lortzeko. Datu guztiak Zientzia Kaieran.

Osasuna

Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batean, Harvardek gidatutako zientzialariek malaria eragiten duen Plasmodium falciparum bizkarroia eltxoen barruan hiltzeko gai diren konposatuak identifikatu dituzte. 81 konposaturen artean, 22k eragin zuten bizkarroiaren garapenean, eta haietako bik nabarmendu ziren mitokondrioetan eragiteagatik. Horietako batek bizkarroi guztiak 6 minutuan suntsitu zituen, baita intsektizidekiko erresistenteak diren eltxoetan ere. Konposatuak eltxo-sareetan txertatuz erabili daitezke eta urtebetera ere eraginkorrak izaten jarraitzen dute, malaria prebenitzeko aukera sendo gisa aurkeztuz. Ikerketaren nondik norakoak Elhuyar aldizkarian.

Geologia

Islandian, zuntz optikoa erabiliz sumendi jarduera aurreikusteko sistema berritzaile bat garatu dute. Banatutako detekzio akustikoa (DAS) teknologiari esker, lurpeko magmaren mugimenduak detektatu dituzte, eta erupzioak 15-30 minutu lehenago aurreikusi ahal izan dituzte. Telefono-kableen bidez osatutako sentsore sare batek lurzoruaren deformazioak milimetro doitasunez neurtzen ditu denbora errealean. 2023-2024an bederatzi magma intrusio identifikatu zituzten, eta sei erupzio gertatu ziren. Teknikak alerta goiztiarrak emateko eta biziak eta ondasunak salbatzeko ahalmena du. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Ingurumena

Munduko Meteorologia Erakundeak ohartarazi du hurrengo bost urteetan tenperatura gora egingo duela mundu osoan, eta % 80ko probabilitatea dagoela urterik beroena erregistratzeko. 1,5 graduko igoera muga berriro gainditzeko arriskua % 86koa da, eta 2 gradukoa % 1ekoa. Berotegi-efektuko gasen isuri handiek klima muturrekoago bihurtu dute: beroaldiak, lehorteak eta prezipitazioak handitu dira. Artikoan izotza azkarrago urtuko da, eta horrek itsas mailaren igoera eragingo du. Aurreikuspenen arabera, klima aldaketak mundu osoko eguraldian eragin nabarmena izango du. Informazioa Berria egunkarian.

Medikuntza

Iker Badiola Etxaburuk Bergarako Aranzadi Ikastolako ikasleen “Nola tratatuko da minbizia etorkizunean?” galderari erantzuna ematen dio Zientzia Kaieran. Azaldu duenez, gaur egungo tratamenduek —kirurgia, kimioterapia eta erradioterapia— eraginkortasuna badute, baina albo-ondorio ugari ere sortzen dituzte, eta metastasiak oraindik erronka handia dira. Etorkizuneko tratamenduek bi bide nagusi dituzte: immunoterapia, pazientearen defentsa-sistema indartuz tumoreen aurka egiteko, eta nanoteknologia, farmakoak zehaztasunez tumoreetara bideratzeko eta ehun osasuntsuak babesteko. Horrez gain, aipatzen dira terapia genikoa, adimen artifiziala eta eredu matematikoak ere, etorkizunean minbizia tratatzeko tresna baliotsuak izan daitezkeenak.

Klima-aldaketa

Science aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera, glaziarren galera saihestezina da, baina berotze globala 1,5 ºC-ra mugatuz gero, glaziar-masaren % 53 mantendu liteke. Gaur egungo joerarekin jarraituz gero, mende amaieran % 24 baino ez litzateke geratuko. Izotz-galerak itsas mailaren igoera eta ondorio ekologiko eta sozialak ekarriko ditu, eta horregatik ikertzaileek klima-politika sendoak premiazkoak direla azpimarratu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #535 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Gaur egungo bizidun guztiek arbaso bakarra dute (LUCA). Horrek ez du esan nahi LUCAren bestelako bizimodu garaikiderik ez zeudenik, baizik eta haien ondorengoek fruiturik eman ez zutela eta LUCAk haiekin ekosistema batean erlazionatu zela. LUCA, a prokaryote-like organism at war with viruses, Saioa Manzano-Morales.

Azken hamarkadetako fisika, ingeniaritza eta materialen zientzia ezin lirateke ulertu bi arte tradizional japoniarrik gabe: origamia (papera tolestuz hiru dimentsioko egiturak sortzea) eta kirigamia (tolesteaz gain moztuz). Orain, kirigamiaren alderantzizko ingeniaritzaren ikuspegi berri batek asko sinplifikatu lezake, askotariko aplikazioekin. Kirigami, inverse design with no advanced computational tools.

Filmek (eta oligarka mediatikoren batek) hainbeste desitxuratu dute Marteko esplorazioaren inguruan dugun ikuspegia, non beharrezkoa baita hausnarketa bat egitea zer egin den, zer egiten ari den eta zer den zentzuzkoa etorkizun hurbilean egitea. Ari Koeppelen On real-life Mars exploration

Imajinatu mikroskopio bat, atomoak “ikusteaz” gain, bi grafeno geruza tenperatura kriogenikoetan biratzeko gai dena. Horrelako aparatu batek aukera emango luke grafenoa hautsi bitartean elektroien interakzioak ezagutzeko, eta horrek lotura estua du angelu magiko izeneko angelu jakin batzuen supereroankortasunarekin. Horrela, material horien propietate exotikoak nola agertzen diren jakingo dugu. Onena da ez dela imajinatu behar, existitzen da eta Naturek argitaratu du. DIPCko jendea The cryogenic quantum twisting microscope and the phason mode of moiré systems

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #542 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Adi eta kontuz, gaur Kiñu pozoi eta toxina artean ibiliko da eta hauen ezaugarriak, ezberdintasunak eta adibide harrigarrienak azalduko dizkigu. Munduan zehar, natura pozoiz beteta dago, eta pozoia ez da bakarrik historian zehar hilketa gehien protagonista izan: animalia eta landare askok erabiltzen dute beren burua defendatzeko edo harrapakinak geldiarazteko. Baina badira gizakiak sortutako substantzia pozoitsuak ere, eta horiek, ingurunean pilatuz, espezie askoren biziraupena arriskuan jar dezakete.

Hori bai, nahasketa horretan galdu ohi da kontzeptu bat: pozoia eta toxina ez dira gauza bera. Hau ere azalduko digu gure kirikiñoak. Zientzialariek ondo dakite dosiak egiten duela pozoia: substantzia batzuk —ura barne!— kantitate handietan kaltegarriak izan daitezke, eta beste batzuk, aldiz, mikrogramo bakarrean hilgarriak dira. Adibidez, botulismo-toxina naturan dagoen toxinarik hilgarriena da, baina dosi egokian, estetikan eta medikuntzan ere erabiltzen da. Gaur, Kiñuk substantzia kaltegarri hauen artean egingo du jauzi.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: pozoia appeared first on Zientzia Kaiera.

“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.

Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Nola tratatuko da minbizia etorkizunean?

Iker Badiola Etxaburu

Minbizia heriotza kausa nagusietako bat munduan: zenbatetsi da 10 milioi pertsona inguru hiltzen direla gaixotasun horren ondorioz urtero. Baina “gaixotasun” izendatu ordez, beharbada gaixotasunen multzo izendatu beharko genuke. Ikus dezagun zergatik.

Gure gorputza 200 motatako 35 bilioi zelula inguruk osatzen dute. Zelulak multzokatu eta ehunak sortzen dituzte, eta azken horiek organoak, sistemak eta aparatuak.

1. irudia: biriketako edo giltzurruneko minbiziek ez dute berdin jokatzen eta ez zaie tratamendu berdina ematen, nahiz eta, funtsean, biak diren zelulen hazkuntza neurrigabearen ondorio. (Argazkia: Chokniti Khongchum – Pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Zelula mota bakoitzak zeregin jakin bat bete behar du, eta horretarako baditu berezko ezaugarri jakin batzuk. Baina “zoratu” egin daitezke eta kontrolik gabe hazi, tumoreak sortuz. Eta tumore horiek ezberdinak dira jatorrian zuten zelularen arabera; eta, beraz, biriketako edo giltzurruneko minbiziek ez dute berdin jokatzen eta ez zaie tratamendu berdina ematen, nahiz eta, funtsean, biak diren hazkuntza neurrigabe horien ondorio.

Zergatik deskontrolatzen dira zelulak?

Adierazi dugun moduan, tumore bat gure organoetan modu anomaloan hazten den zelulen masa bat da. Tumorearen zelulak beste ehun batzuk inbaditu eta horiek suntsitzeko gai badira, minbizi edo tumore gaizto izendatuko dugu. Aitzitik, zelula tumoralek gaitasun inbaditzaile eta suntsitzaile hori ez badute, tumore benignoa dela esango dugu. Baina, zergatik gertatzen da nahasmendu hori?

Zelulek mutazioak jasan ditzakete beren geneetan. Kaltetutako geneek zatiketa zelularraren kontrol sistemekin zerikusia dutenean, kontrolik gabeko hazkuntza hori gertatzen da.

Mutazioak gertatzeko arrazoiak askotarikoak dira. Kanpoko eragileen ondoriozkoak izan daitezke (tabakoaren kea, substantzia kimikoak, eguzki izpiak), baina baita zelularen berezko akatsek ere. Hau da, gure gorputzeko zelulak zatitu egiten dira ehunak birsortzeko eta zatiketa horretan informazio genetikoa kopiatzen da, baina prozesu horretan akatsak (mutazioak) gerta daitezke.

Metastasi beldurgarriak

Minbiziaren garapenean gertatzen den prozesu beldurgarrienetako bat metastasia da. Hori gertatzen da tumorea osatzen duten zeluletako baten batek masatik askatu eta odol hodietatik bidaiatzeko ahalmena duenean, beste organo batean ezarri eta bertan hazten hasten denean.

Baina oso bidaia konplikatua da. Zelula tumoral bat tumoretik askatu eta odol hodietan sartzen denean, immunitate-sistemako zelulen eraginpean geratzen da. Horien aurrean erresistitzea edo horien erasoa saihestea lortzen badu, odol hodietatik irten beharko du beste organo batean ezartzeko. Eta organo hori kolonizatzea ez da lan erraza, ehun berriaren ezaugarriak ezberdinak direlako.

Arrazoi horiengatik guztiengatik, soilik tumore-zelula gutxi batzuek bizirauten dute metastasi prozesuan. Hala ere, lortzen dutenak oso ondo egokituta daude, eta oso zaila da horien aurka borrokatzea egungo terapien bidez.

Tumore primarioa da sortu den organoan dagoen hori, eta tumore metastasikoa, berriz, askatu, odol hodietatik bidaiatu eta beste organo batean ezartzea lortu duena.

Egungo terapiak: arazoak eta erronkak

Gaur egun, tumore primario gehienak sendatu egin daitezke garaiz diagnostikatzen badira, sakabanatu eta metastasia sortu aurretik. Hala ere, tumore mota horietako gutxi batzuk, pankrea edo garuneko batzuk adibidez, ezin dira sendatu.

2. irudia: gaur egun, tumore primario gehienak sendatu egin daitezke garaiz diagnostikatzen badira. (Argazkia: Tara Winstead – Pexles lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Hauek dira egungo tratamendu ohikoenak: kirurgia, kimioterapia (arin zatitzen diren zelulak hiltzen dituzten farmako kimikoak) eta erradioterapia (tumore-zelulak suntsitzen dituzten erradiazioak ematea) dira. Kontua da tratamendu horiek albo ondorio asko sortzen dituztela eta pazienteen osasunean eragin handia dutela. Hori dela eta, hain agresiboak ez diren soluzioak bilatu behar dira.

Eta, horrez gain, metastasiaren aurkako farmakoak ere garatu behar ditugu. Izan ere, tumore primarioak ez bezala, ia ezinezkoa da metastasikoak sendatzea.

Minbiziaren aurkako farmako berriak garatzea helburu duen ikerketak fronte asko ditu irekita, baina bi nabarmenduko ditut: immunoterapia eta nanoteknologia.

Immunoterapiaren funtzionamendua

Gure immunitate-sistemak aurre egiten die kanpoko erasoei, birus edo bakterio forman iristen zaizkigun horiei. Baina, horrez gain, kalteren bat izan duten eta anomaloak diren gure zelulak ere suntsi ditzake, hala nola zelula tumoralak. Hala ere, zelula horietako batzuek immunitate-sistema saihesteko edo baita blokeatzeko ahalmena ere garatu dute.

2018an, James P. Allison eta Tasuku Honjo ikertzaileek Medikuntzako Nobel saria jaso zuten tumoreek immunitate-sistema blokeatzeko erabiltzen dituzten mekanismoak aurkitu zituztelako. Egun, mekanismo horien aurkako farmakoak erabiltzen ari dira jada, eta espero da etorkizunean horietan oinarritutako terapia gehiago garatzea.

Immunitate-sistemarekin lotutako beste teknika bat CAR-T zeluletan oinarritutako terapia da. Teknika horren bidez, pazientearen immunitate-sistemako zelula mota bat erauzten da (T linfozitoak), eta laborategian manipulatzen dira tumore-zelulei eraso egiten ikas dezaten. Eta gero, pazienteari sartzen zaizkio berriro.

CAR-T zelula baten irudikapena, minbizi zelula bati eraso egiten ari dela. Nemes Laszlo/Shutterstock

Momentuz, terapia hori minbizia mota batzuetan funtzionatzen ari da, hala nola leuzemietan eta linfometan; baina espero da etorkizunean tumoreen beste modalitate batzuetara ere aplikatu ahal izatea.

Nanopartikulak zuzenean jomugara

Nanoteknologia material ñimiñoak (100 nanometrotik beherakoak; nanometro bat milimetro bat baino 100 000 aldiz txikiagoa da) erabiltzean oinarritzen da. Tamaina hobeto imajina dezazun, arkatz baten puntaren lodiera milimetro batekoa da. Egitura txiki-txiki horiek farmakoak garraiatu eta zuzenean tumore-zeluletara joan daitezke. Horrela, medikamentuek eragin zuzenagoa dute, albo-ondorioak saihestuta eta efizientzia hobetuta.

Nanopartikulek farmakoak eraman ditzakete zuzenean tumore-zeluletara.

Nanoteknologia esparru oso zabala da, aldagai asko dituena, eta gehien lantzen ari den aukeretako bat hipertemia da. Horren helburua da berotzeko gaitasuna duten nanopartikulak erabiltzea; izan ere, tenperatura altuetara iristean, tumore-zelulak kaltetzen dituzte ehun osasuntsuei eragin gabe.

Artikulu honetan itxaropen handiak jarri diren bi terapia mota aipatu nahi izan ditut. Baina ez nuke artikulua amaitu nahi gutxienez beste esparru itxaropentsu batzuk aipatu gabe, hala nola adimen artifiziala, eredu matematikoak eta terapia genikoa. Espero dezagun etorkizun hurbilean horien guztien emaitza arrakastatsuak ere hemen kontatzea.

Egileaz:

Iker Badiola Etxaburu (@ikerbadiola.bsky.social) UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrako zuzendaria da.

Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Cómo se tratará el cáncer en el futuro? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com

The post Nola tratatuko da minbizia etorkizunean? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Islandian teknologia berritzailea erabili dute erupzioak hobeto aurreikusi ahal izateko: gertatu baino ordu erdi lehenago atzeman dituzte lurpeko magmaren mugimenduak.

Zenbait sektorek noizean behin kritika gogaikarria egiten diote zientziaren jardunari, horretarako ia-ia gehienetan azken hamarkadetan zientziaren eta teknologiaren garapenari esker eskura dituzten baliabide teknologikoak erabiliz. Baina —oso muturreko kasuetan ez ezik—, ageriko arrazoiengatik, hondamendien aurreikuspenarekin zerikusirik duten ikerketek goreneko babesa jasotzen dute gizartearen partetik. Azalpen beharrik ez duen kontua da: norabide horretan izandako aurrerapenek biziak eta ondasunak salbatzen dituzte.

1. irudia: Reykjanes penintsulako sumendi jarduera azken urteetan bereziki indartzen ari denez, zientzialariek jarraipen berezia egiten diote eskualdeari. (Argazkia: Islandiako Gobernua)

Ondotxo dakite hori Islandian. Jakina da berez herrialdea oso eremu bolkanikoan kokatuta dagoela, Ipar Amerikako eta Eurasiako plaka tektonikoen artean zabaltzen den ozeano dortsalean, hain zuzen. Reykjanes penintsula (Islandiako hego-ekialdean) da herrialdeko zonalde populatuenetakoa da, eta, aldi berean, sumendi jarduera gehien duenetakoa. Penintsula horretan batez ere 2021etik dezente handitu dira erupzioak, eta horrek, besteak beste, eragin du hainbat aldiz Grindavik herriko etxeak ebakuatu behar izana. Hori gutxi balitz, ikertzaileak sinetsita daude bereziki eremu hau hainbat urtez iraungo duen sumendi jarduera garai batean sartzen ari dela azken urteetan.

Reykjavikeko Unibertsitateko sismologo Vala Hjorleifsdottir lanean ibili da bertan alerta goiztiarreko sistema bat jarri ahal izateko, eta Caltech Kaliforniako Teknologia Institutuko (AEB) ikertzaileekin kolaboratu du erupzio baten adierazle izan daitezkeen seinaleak bereizi aldera. Orain, Science aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean, alerta hori lortu dutela azaldu dute: zuntz optikoa erabiliz, zehaztasun handiz eta ia-ia gertatu ahala Svartsengi izeneko sumendi eremuan izaten diren laba mugimenduak iragarri dituzte.

Banatutako detekzio akustikoa (DAS, ingelesezko siglen arabera) erabili dute. Teknika horren bitartez, gai izan dira telekomunikazio kableak sentsore sare bat modura erabiltzeko. Eta sarearen bitartez lortu dute lurrean gertatzen diren aldaketak hautematea. Magmaren eta lurzoruaren mugimenduen berri izateko 100 kilometroko zuntz optikoko kable bat ezarri dute, eta horrekin sentsoreen matrize bat eratu dute. Keflavik hiritik egin dute horren jarraipena.

2010. urtetik aurrera sismologoen artean gero eta gehiago erabiltzen eta fintzen den teknikak modu honetan funtzionatzen du: laser izpiak zuntz kableetara bideratuta daude, eta kableetan jasotzen diren bibrazioak atzematen dituzte. Jasotako aldaketak aintzat izanda, zientzialariak gai dira ondorioztatzeko noiz igarotzen diren uhinak. Hala, sistemak aukera ematen die denbora errealean eta milimetrotako doitasunez lurzoruan gertatzen diren mugimenduak detektatzeko. Ljosleidarinn telekomunikazio enpresarekin batera zuntzaren ezarpena nahiko azkar egin zuten, hamar egunenean.

Orotara, urte betean bederatzi sumendi dikeren intrusioak atzeman dituzte. Azaleratzen ez diren baina lurraren barruan gertatzen diren magma mugimenduak dira intrusioak. Neurketen historikoan, horietatik sei azaleratu ziren, arrakaletatik magma askatu zutelarik. Beste hirurak, berriz, lurrazalera iritsi baino lehen gelditu egin ziren.

2. irudia: mapan agertzen diren koloretako eremuek 2023-2024 aldiko erupzio sekuentziako laba zelaiak, 2021-2023 aldikoak, eta aurreko erupzioak adierazten dituzte. Horiekin batera, zientzialariek aintzat hartutako beste zenbait ezaugarri jasota daude irudian. (Irudia: Li, Jiaxuan; et al. (2025). Iturria: Science aldizkaria)

2023ko azaroaren 10ean gertatutako erupzioaren ondoren jarri zituzten kableak, eta handik hilabete batera erregistratu zuten lehen erupzioa: abenduaren 18an garatu zen, eta kilometro bateko arrakala eragin zuen. Bigarrena Grindavik herritik gertu jazo zen, eta erupzioak hainbat etxe suntsitu zituen. Beste sei erupzio gertatu ziren, azkena Stora-Skogfell sumenditik bi kilometrora gertatu zelarik.

Sumendi gertaera bakoitzean lurrean gertatutako deformazioak jaso dituzte, patroi modura. Horren ondorioz ikusi ahal izan dute dikeen hazkunde tasa puntu gorenera iristen dela erupzioa gertatu baino 15-22 minutu lehenago. Jasotako lehen datuetan abiatuta, zientzialariek alerta goiztiarreko sistema bat garatu dute. Horri esker, 30 minutu eta zenbait ordu aurretik abisua emateko gai izan dira.

Jiaxuan Li egile nagusiak alerta goiztiarreko sistema honen erabilgarritasunaren adibide praktiko bat ekarri du gogora; esan duenez, 2024ko abuztuan, Caltech institutuan bilduta zegoenean, sakelako telefonoak alerta bat bidali zion, eta 26 minutu geroago Hjorleifsdottirrek jakinarazi zion erupzioa benetan gauzatu zela, eta ebakuazio abisua emana zutela.

Ikertzaileek babestu dute zuntz optikoa lagungarria izan daitekeela, orain arte erupzioak atzemateko erabili izan diren tekniken osagarri modura. Zuntzak bereziki failen mugimenduan eta mendi hegalen deformazioan datu argigarriak eman ditzake. Teknika honek ez du prozesamendu handiegirik, eta, hortaz, denbora errealean lurzoruaren gaineko monitorizazioak egiteko sistema egokia dela babestu dute.

”Oraindik lan asko dago egiteko, eta sumendi guztiak desberdinak dira, baina DASek gaitasun berria eskaintzen du aurretik ikusi ezin genituen gauzak ikusteko”, esan dute zientzialariek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Li, Jiaxuan; Biondi, Ettore; Heimisson, Elías Rafn; Puel, Simone; Zhai, Qiushi; Zhang, Shane; Hjörleifsdóttir, Vala; Wei, Xiaozhuo; Bird, Elijah; Klesh, Andy; Kamalov, Valey; Gunnarsson, Theodór; Geirsson, Halldór; Zhan, Zhongwen (2025). Minute-scale dynamics of recurrent dike intrusions in Iceland with fiber-optic geodesy. Science. DOI: 10.1126/science.adu0225

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Sumendi jarduera aurreikusi dute zuntz optikoari esker appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Journal of Animal Ecology aldizkarian argitaratutako ikerketak Afrikako animalia erraldoien mugimendu-sistema efizienteak azaltzen ditu. Ikertzaileek 157 elefanteren migrazio-mugimenduak jarraitu dituzte bi hamarkadatan zehar. Jasotako datuek elefanteen ibilbide-hautaketa konplexuak erakusten dituzte. Hegaztien antzera, energia-kostu txikiko estrategiak erabiltzen dituzte lurraldean zehar mugitzeko. Ikerketaren bitartez, zientzialariek espero dute biodibertsitate-aniztasuna mantentzeko ezinbestekoak diren animalia hauen kontserbazio-estrategiak optimizatzea.

Oxford unibertsitateko ikertzaileek Kenya iparraldeko elefanteen migrazioak ikertu dituzte 22 urtez. Argitaratu berri den ikerketak animalia erraldoi hauen hautaketen zergatiak argitu ditu. Elefanteek kostu-irabazi erabakiak hartzen dituztela frogatu du artikuluak, eta beren inguruaz kontziente direla erakutsi. Zientzialarien hitzetan, “animaliek migrazio-ibilbideak aukeratzerakoan ez dute soilik ur-iturrien gertutasuna bilatzen; horrez gain, beste hainbat faktore hartzen dituzte kontuan bidaien efizientzia energetikoa optimizatzeko”.

1. irudia: ikertzaileek 22 urtez GPS sistemen bitartez jasotako datuak erabili dituzte. Irudian ‘Save the Elephants’ deituriko ikerketa eta kontserbaziorako erakundeak monitorizatutako elefante bat. (Argazkia: Jane Wynyard – Creative Commons 4.0 lizentziapean. Iturria: STE)

Animalien mugimenduak mantentzen du ekosistemen oreka eta biodibertsitatearen aniztasuna hazi eta mantenugaien sakabanaketaren bitartez. Animalia guztien artean, ‘megafauna’ deitu ohi zaien eta 1.000kg baino gehiago pisatzen duten animaliek, gainerako animaliek baino distantzia handiagoak egin ditzaketenez, garrantzi handiagoa dute. Pleistozeno berantiarraren hasieran, duela 120.000 urte inguru,  tamaina handiko 48 herbiboro-espezie zeuden, baina gizakiaren hedapenaren ondorioz, gaur egun soilik 8 daude eta, horien artean, sabanako elefante afrikarra da handiena1.

Animalia hauek kaloria gutxiko landarediz elikatzen dira eta, beraz, egunero kantitate handiak jatera behartuta daude beren pisu erraldoiak mugitzeko. Hau dela eta, hautespen naturalaren legeak gainditu ahal izateko, garrantzitsua da elefanteek mugimendu-esfortzuak neurtzea, batez ere zeharkatzen dituzten paisaia zabal eta malkartsuetan. Horregatik, kontserbazio-estrategia eraginkorrak diseinatzeko, funtsezkoa da animalia hauek paisaian zehar nola mugitzen diren ulertzea.

157 elefanteren arrastoari jarraitzen 22 urtez

Ikerketa berriak 157 elefanteren mugimenduak jarraitu ditu, 1998tik 2020ra, Kenya iparraldean. Datuak ‘Save the Elephants’ deituriko ikerketa eta kontserbaziorako erakundeak jaso zituen GPS sistemen bitartez2. Jasotako elefanteen jarraipen-datuak aztertzeko, ikerketa-taldeak ENERSCAPE izeneko modelaketa-metodo berria erabili zuen. Metodo honen bitartez, mugimenduaren energia-kostuak kalkulatu zituzten, animalien gorputz-masa eta lurraren orografia kontuan hartuta. Modelatutako estimazioak elefanteen desplazamendu-erabakiak argitzen laguntzen duten energia-paisaia zehatzak eraiki zituen inguruko landarediaren produktibitatea eta uraren erabilgarritasuna erakusten duten satelite-datuekin bateratuz.

Animalien ibilbide-hautaketa aztertzeko, ikertzaileek urrats-hautaketa izeneko sistema estatistiko bat erabili zuten. Metodologia honek elefanteek hautatutako bideak eta lekuak alderatzen ditu aukeratu zitzaketenekin. Horrela, ikertzaileek zehaztu egin zuten zein ingurumen-faktorek eragiten duten elefanteek lekuz aldatzeko eta ibilbideak hautatzeko orduan hartzen dituzten erabakietan.

2. irudia: ur-iturrien inguruko datuak aztertzean, ikertzaileek elefanteen mugimendu-aukerak uste baino konplexuagoak direla aurkitu zuten. (Argazkia: Fritz Vollrath – Creative Commons 4.0 lizentziapean. Iturria: SINC)Hegaztien hegaldi eraginkorren antzera

Zientzialariek, jasotako datuetatik, elefanteen portaera hegaztien antzekoa dela ondorioztatu zuten. Hegaztiek nahita baliatzen dituzte igoera termiko mesedegarriak hegaldiaren energia-kostuak murrizteko. Era berean, elefanteen % 94k malda handiak eta lur malkartsua saihesten dituzte.

Ezaugarri horiez gain, elefanteen migrazioen baldintzatzaile dira elikagai ugariko eremuak, ur-iturrien kokapena eta mugimendu-abiadura. Ikerketaren arabera, elefanteen % 93k landareri-ekoizpen handiko eremuak aukeratzen dituzte beren bidaietan. Ur-iturrien inguruko datuak aztertzean, berriz, ikertzaileek ez dute ondorio zehatzik argitu; izan ere, ikertzaileen hitzetan, “nahiz eta elefanteen desplazamendu guztietan ur-iturrien presentzia dagoen, haien hautaketa ez da hurbiltasunean oinarritzen eta, horrek frogatzen du mugimendu-aukera konplexuagoak hartzen dituztela”. Bestalde, elefanteen abiadurak haien mugimendu-erabakiak baldintzatzen dituela aurkitu zuten zientzialariek. Animaliak abiadura handiz mugitzen direnean kostu energetiko txikiko ibilbideak hautatzeko joera handiagoa erakusten dute (% 93), astiro doazenean baino (% 74).

Etorkizuneko kontserbazio-estrategiak hobetzen

Ikertzaileen arabera, etorkizuneko kontserbazio-estrategiek kontuan hartu beharko lituzkete animaliek habitatak aukeratzerakoan dituzten lehentasun indibidualak. Emilio Berti ikerketa-buruak dioenez, “lortutako emaitzek ondorio garrantzitsuak dituzte kontserbazio-neurriak ebaluatzeko eta planifikatzeko orduan. Izan ere, adibidez animalien sakabanatze-korridoreak zehazterakoan, hautatutako eremuetako mugimenduen energia-kostuak esplizituki kontuan hartuko baitira”.

Gainera, zientzialarien hitzetan, “garatutako sistema hobetzeko aukera dago beste faktore osagarri batzuk txertatuz”. Horrela, etorkizunean, urtaroen aldaketak, gizakien asaldurak eta klima-aldaketak elefanteen joan-etorrian dituzten eraginak ikertu nahi dituzte. Klima-aldaketak eragin nabarmena izan dezake elikagaien eta ur-iturrien eskuragarritasunean eta, ikerketa honek oinarriak ezarri ditu elefanteek aldaketa hauei nola erantzuten dieten aztertzeko.

Erreferentzia bibliografikoak:

[1] Hirt, Myriam R.; Barnes, Andrew D.; Gentile, Alessandro; Pollock, Laura J.; Rosenbaum, Benjamin; Thuiller, Wilfried; Tucker, Marlee A.;  Brose, Ulrich (2021). Environmental and anthropogenic constraints on animal space use drive extinction risk worldwide. Ecology Letters, 24, 12, 2576-2585. DOI: 10.1111/ele.13872

[2] Berti, Emilio; Rosenbaum, Benjamin; Vollrath, Fritz (2025). Energy landscapes direct the movement preferences of elephants. Journal of Animal Ecology, 94, 5, 908-918. DOI: 10.1111/1365-2656.70023

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Elefanteen energia baxuko nabigazio-estrategia appeared first on Zientzia Kaiera.

Algoritmo kuantiko berri bat asmatzen ari ziren bitartean, lau ikertzailek «mamu» fenomenorako muga zorrotz bat ezarri zuten ustekabean.

Duela ia mende bat, Erwin Schrödinger fisikariak mundu kuantikoaren berezitasun batera bideratu zuen arreta, eta, ordutik, ikertzaileak txundituta eta nahasita ibili dira horrekin. Partikula kuantikoek —hala nola atomoek— elkarri eragiten diotenean, beren banakako identitateak baztertzen dituzte, eta beren aldeen batuketa baino zabalagoa eta arraroagoa den egoera kolektibo bilakatzen dira. Fenomeno hori korapilatze deitzen da.

1. irudia: beroak korapilatze kuantikoa suntsitzen duela frogatu dute informatikari talde batek, algoritmo kuantiko berri bat asmatzen ari zirela. (Ilustrazioa: Kristina Armitage/Quanta Magazine)

Ikertzaileek argi daukate nola funtzionatzen duen korapilatzeak partikula gutxi dituzten sistema idealizatuetan. Baina benetako mundua askoz konplikatuagoa da. Atomoen multzo handietan —ikusten eta ukitzen ditugun gauzak horiek sortzen dituzte—, fisika kuantikoaren legeak termodinamikaren legeekin lehiatzen dira, eta kontua zaildu egiten da.

Tenperatura oso baxuetan, korapilatzea distantzia handitan zabal daiteke, atomo ugari inguratuta, eta supereroankortasuna bezalako fenomeno bitxiak eragiten ditu. Hala ere, tenperatura igotzen baldin badugu, atomoak mugitu eta partikulen arteko lotura ahulak hausten dira.

Fisikariek denbora asko daramate prozesu horren xehetasunak argitu nahian. Eta orain, lau ikertzaileen talde batek frogatu du korapilatzea ez dela soilik ahultzen tenperatura igo ahala, baizik eta sistema kuantikoen eredu matematikoetan —material fisikoetako atomo-egituretan, adibidez—, beti dagoela tenperatura jakin bat, zeinetatik gora lotura erabat desagertzen den. “Ez da soilik esponentzialki txikia dela”, adierazi du Massachusettseko Teknologia Institutuko Ankur Moitrak, emaitza berriaren egileetako batek. “Zero da”.

Aurretik, ikertzaileek portaera horren zantzuak ikusi zituzten, eta korapilatzearen “bat-bateko heriotza” izendatu zuten, baina horren froga gehienak zeharkakoak ziren. Aurkikuntza berriak korapilatzearen muga askoz sendoago bat ezartzen du, modu matematikoki zehatz batean.

Bitxia bada ere, emaitza berriaren atzean dauden lau ikertzaileak ez dira fisikariak, eta euren asmoa ez zen korapilatzeari buruzko frogarik plazaratzea. Zientzialari informatikariak dira, eta ustekabean egin zuten deskubrimendua, algoritmo berri bat garatzen ari zirela.

Baina, euren asmoa gorabehera, emaitza pozgarriak izan ziren arloko ikertzaileentzat. “Baieztapen oso-oso irmoa da”, adierazi du Soonwon Choik, MITeko fisikariak. “Txundituta geratu nintzen”.

Orekaren bila

Deskubrimendua egin zutenean, taldea etorkizuneko ordenagailu kuantikoen gaitasun teorikoak aztertzen ari zen. Makina horiek portaera kuantikoa aztertuko dute, korapilatzea eta gainezarpena barne, egun ezagutzen ditugun ordenagailu konbentzionalek baino kalkulu askoz arinagoak egiteko.

Konputazio kuantikoaren aplikazio esperantzagarrienetako bat fisika kuantikoaren beraren azterketa da. Jar dezagun sistema kuantiko baten portaera ulertu nahi dugula. Ikertzaileek, hasteko, prozedura espezifikoak, edo algoritmoak, garatu behar dituzte, ordenagailu kuantikoek gure galderei erantzun ahal izateko modukoak.

2. irudia: Ewin Tangek algoritmo arin berri bat diseinatzen lagundu zuen, sistema kuantiko jakin batzuek tenperatura altuetan duten portaera simulatzeko. (Argazkia: Xinyu Tan)

Hala ere, sistema kuantikoei buruzko galdera guztiak ez dira errazago erantzuten algoritmo kuantikoak erabilita. Galdera batzuk algoritmo klasikoen bidez ere erantzun daitezke; eta, horiek ohiko ordenagailuetan exekutatzen dira. Eta beste galdera batzuk, aldiz, zailak dira bai algoritmo klasikoentzat bai eta algoritmo kuantikoentzat ere.

Algoritmo kuantikoek eta horiek exekutatzeko gai diren ordenagailuek zer alderditan eskain dezaketen abantaila bat ulertu nahian, ikertzaileek spin-sistema deritzen eredu matematikoak aztertu ohi dituzte; sistema horiek elkarri eragiten dieten atomoen multzoen oinarrizko portaera hautematen dute. Ondoren, galdera hau plantea dezakete: zer egingo du spin-sistema batek bere horretan eta tenperatura jakin batean uzten dugunean? Egonkortzen den egoerak (oreka termikoko egoera izendatzen da) beste propietateetako asko zehazten ditu. Hori dela eta, ikertzaileek denbora asko bideratu dute oreka egoera horiek aurkitzeko algoritmoak garatzera.

Algoritmo horiek beren izaera kuantikoagatik benetan erabilgarriak izateko, spin-sistemaren tenperaturaren araberakoak dira. Tenperatura oso altuetan, algoritmo klasiko ezagunek erraztasunez egin dezakete lan hori. Aitzitik, arazoa konplikatzen da tenperaturak behera egin eta fenomeno kuantikoak sendotzen diren neurrian; sistema batzuetan zailegia bihurtzen da, baita ordenagailu kuantikoek arrazoizko denbora batean ebazteko ere. Baina horren guztiaren xehetasunak oraindik ere ez dira oso argiak.

“Noiz iristen gara kuantika behar den espaziora, eta noiz kuantikak ere lagundu ezin duen espaziora?”, planteatu du Berkeleyko Kaliforniako Unibertsitateko ikertzaile Ewin Tangek, emaitza berriaren egileetako batek. “Ez dugu ezagutza handirik esparru horretan”.

Otsailean, Tang eta Moitra oreka termikoaren problemari buruz pentsatzen hasi ziren, MITeko beste bi zientzialari informatikarirekin batera: Ainesh Bakshi izeneko doktoratu ondoko ikertzailea eta Moitraren doktoregai Allen Liu. 2023an, elkarrekin lan egin zuten algoritmo kuantiko berritzaile batean, spin-sistemak barne hartzen zituen beste proiektu batean, eta erronka berri baten bila ari ziren.

“Elkarrekin lan egiten dugunean, emankorrak gara”, adierazi du Bakshik. “Zoragarria izan da”.

2023ko aurrerapen handi horren aurretik, MITeko hiru ikertzaileek ez zuten algoritmo kuantikoekin lanik gauzatu. Ikaskuntzaren teoriaren eremuko prestakuntza zuten; informatikaren azpieremu bat da hori, eta analisi estatistikoak gauzatzeko algoritmoetan zentratzen da. Alabaina, mundu osoko hasiberri handinahiek bezalaxe, euren inozentzia abantaila gisa erabili zuten, problema bat begi berriekin ikusteko modu gisa. “Gure indarguneetako bat da, hain zuzen ere, ezer gutxi dakigula kuantikari buruz”, adierazi du Moitrak. “Ezagutzen dugun kuantika bakarra Ewinek erakutsi digun kuantika da”.

Taldeak erabaki zuen tenperatura erlatiboki altuetan zentratzea, ikertzaileek uste baitzuten eremu horretan algoritmo kuantiko arinak existituko zirela; baina ordura arte inork ezin izan zuen hori frogatu. Laster aurkitu zuten modua ikaskuntzaren teoriaren teknika zahar bat algoritmo arin berri batera egokitzeko. Baina artikulua idazten ari ziren bitartean, beste talde batek antzeko emaitza bat aurkeztu zuen: aurreko urtean garatutako algoritmo esperantzagarri batek tenperatura altuetan ondo funtzionatuko zuela frogatzeko emaitza bat. Aurrea hartu zieten.

Bat-bateko heriotzaren birjaiotzea

Aurrea hartu zietelako dezepzionatuta, Tang eta bere kolaboratzaileak Madrilgo Fisika Teorikoaren Institutuko Álvaro Alhambrarekin jarri ziren harremanetan, beste artikuluaren egileetako bat. Bakoitzak bere aldetik lortutako emaitzen arteko aldeak aztertu nahi zituzten. Baina Alhambrak lau ikertzaileen probaren aurretiazko zirriborro bat irakurri zuenean, harrituta geratu zen tarteko pauso batean zerbait gehiago frogatu zutelako: oreka termikoan dagoen edozein spin-sistematan, korapilatzea erabat desagertu egiten da tenperatura jakin batetik gora. “Esan nien: hau oso-oso garrantzitsua da”, kontatu du Alhambrak.

3. irudia: ezkerretik eskuinera: Allen Liu, Ainesh Bakshi eta Ankur Moitra, Tangekin kolaboratu zutenak, azken horrek informatikaren bestelako adar batean zuen esperientzia baliatuta. “Gure indarguneetako bat da, hain zuzen ere, ezer gutxi dakigula konputazio kuantikoari buruz”, adierazi du Moitrak. (Argazkien iturriak: Allen Liu, Amartya Shankha Biswas eta Gretchen Ertl)

Taldeak berriro heldu zion arin batean zirriborroari, nahigabeko emaitza hori azpimarratzeko. “Gure algoritmotik atera zen hori, besterik gabe”, azaldu du Moitrak. “Espero genuena baino askoz gehiago lortu dugu”.

Ikertzaileek korapilatzearen bat-bateko heriotzaren fenomeno hori aztertu dute 2000. urteko hamarkadatik ohiko ordenagailu klasikoetako esperimentu eta simulazioetan. Baina aurreko lanetan ezin izan zuten zuzenean neurtu korapilatzearen desagerpena. Gainera, fenomenoa sistema txikietan besterik ez zuten aztertu; eta horiek ez dira interesgarrienak.

“Izan zitekeen gero eta handiagoak diren sistemetarako gero eta tenperatura altuagoak behar izatea korapilatzearen absentzia ikusteko”, azaldu du Alhambrak. Hala balitz, bat-bateko heriotzaren fenomenoa hain tenperatura altuetan gertatuko litzateke, non interes txikikoa izango litzatekeen benetako materialei dagokienez. Aurreko muga teoriko bakarrak, 2003koak, aukera horretarako bidea utzi zuen irekita. Aitzitik, Tangek eta bere kolaboratzaileek frogatu zuten korapilatzea desagertzen den tenperatura ez dela sisteman dagoen atomoen guztizko kopuruaren araberakoa. Hurbileko atomoen arteko elkarreraginen xehetasunak dira garrantzitsuena.

4. irudia: Álvaro Alhambra, Tang, Moitra, Bakshi eta Liuren problema beraren esparruan lan egiten duen fisikaria, konturatu zen nahi gabe korapilatze kuantikoari buruzko emaitza berri bat frogatu zutela beren algoritmoa garatzen ari ziren bitartean. (Argazkia: Laura Marcos)

Frogatzeko erabili zuten metodoa benetan ezohikoa izan zen. Oreka termikoko egoerak aurkitzeko algoritmo gehienak benetako sistema fisikoak orekara hurbiltzeko moduan inspiratzen dira. Baina Tangek eta kideek teoria kuantikotik urrutiko teknikak erabili zituzten.

“Eta horrek bihurtzen du, hain zuzen ere, hain harrigarri artikulua”, adierazi du Nikhil Srivastavak, Berkeleyko zientzialari informatikariak. “Frogak, nolabait, alde batera uzten du fisika”.

Etengabeko bilaketa

Lau ikertzaileek frogatu dute tenperatura altuko spin-sistemetan korapilatzerik ez dagoela, eta horrek lagundu du azaltzen algoritmo berriaren beste ezaugarri interesgarri bat: algoritmoaren ezer gutxi da kuantikoa. Egia da algoritmoaren emaitza (oreka termikoan dagoen spin-sistema batean atomoak orientatzen diren moduaren deskribapen osatua) maneiatzeko zailegia dela makina klasiko batean biltegiratzeko. Baina, emaitza hori sortzen duen azken urratsa salbu, algoritmoaren zati guztiak dira klasikoak.

“Funtsean, kalkulu kuantiko arruntena da”, adierazi du Liuk.

Tangek ibilbide luzeko eskarmentua du “deskuantizazio” emaitzen deskubrimenduan; hau da, problema askotarako algoritmo kuantikoak benetan beharrezkoak ez direla frogatzeko. Tang eta bere kolaboratzaileak, baina, ez ziren deskuantizazioa bilatzen ari oraingo honetan, baina bidean aurkitu zuten korapilatzearen desagerpena deskuantizazioaren muturragoko bertsio bat da. Kontua ez da soilik algoritmo kuantikoek ez dutela inongo abantailarik eskaintzen tenperatura altuko spin-sistemak barne hartzen dituen problema espezifiko batean, baizik eta sistema horietan ez dagoela kuantikoa den ezer.

Baina horrek ez du esan nahi konputazio kuantikoko ikertzaileek itxaropena galdu behar dutenik. Duela gutxiko bi artikuluk oreka egoerak neurtzeko algoritmo kuantikoek klasikoak gainditzen dituzten tenperatura txikiko spin sistemen adibideak identifikatzen dituzte, baina oraindik ikusteke dago zer-nolako hedadura duen portaera horrek. Eta Bakshi eta bere kolaboratzaileek aurkako emaitza bat frogatu badute ere, hori lortzeko erabili zuten metodo ez oso ortodoxoak adierazten du ideia emankor berriak ager daitezkeela espero ez dugun lekuetatik.

“Baikorrak izan gaitezke eta pentsatu dezakegu algoritmo berri eta zoragarriak deskubrituko direla”, adierazi du Moitrak. “Eta, prozesuan, matematika ederrak ere deskubritu ahal izango ditugu”.

Jatorrizko artikulua:

Ben Brubaker  (2024). Mathematicians Uncover a New Way to Count Prime Numbers, Quanta Magazine, 2024ko abuztuaren 28a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Beroak korapilatze kuantikoa suntsitzen du appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Kindel Media – Iturria: PexelsKimika

Euskal Herriko Unibertsitateko FARMARTEM ikerketa-taldeak aurkitu du nola hobetu daitekeen Vespa velutina liztor asiarraren aurkako jaki proteikoen iraupena eta eraginkortasuna. Jaki hauek, biozida dutenak, ez dira narriatzen hotzean eta CO₂-arekin gordetzen badira. Horrela, liztorrek jakiak onartzen jarraitzen dute, eta habietako larbak hil egiten dira, espezie inbaditzailearen hazkundea geldiaraziz. Metodoak kalte handiak jasaten dituzten erlezaintzaren eta nekazaritzaren babeserako balio du. Azterketak erakutsi du CO₂-ak usain desatseginak sortzea saihesten duela, eta jakiaren erabilgarritasuna gutxienez 14 egunez mantentzen dela. Emaitzek jaki-ekoizleentzat eta erlezainentzat gida baliotsua eskaintzen dute. Datuak Zientzia Kaieran.

2024ko Ig Nobel saria jaso zuen ikerketa batek aztertu zuen tratamenduek eragindako albo-ondorio arinek haien eraginkortasunean duten eragina. Sudurreko esprai baten bidez, ikertzaileek frogatu zuten tratamendu faltsu batek (plazeboa), albo-ondorio arinak (kapsaizinaren erredura-sentsazio) sortzen dituenean, eraginkorragoa dela, gaixoek tratamenduarekiko espektatibak handitzen direlako. Ondorioz, espektatiba horiek eraginkortasuna areagotu dezakete, eta, litekeena da etorkizunean, sendagaien eragina hobetzeko, albo-ondorio arinak nahita eragitea planteatzea. Xehetasunak Zientzia Kaieran.

Energia berriztagarria

Euskal Herriko Unibertsitateko Ekopol ikerketa-taldeak kalkulatu du Gasteizko teilatuetan panel fotovoltaikoak jarriz hiriaren elektrizitate beharraren % 38 asetzea posible dela. Zehaztasun handiko metodologia berri batez lortutako emaitzek erakusten dute teilatuen erdia bideragarria dela, batez ere periferian. Hala ere, ikertzaileek ohartarazi dute energia berriztagarriak ez direla nahikoa, eta trantsizio ekosozial baterantz jo beharra dagoela, kontsumoa murriztuz. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Energia

Adimen artifizialak datu-zentroen hazkundea eragin du, eta hauek energia-kontsumo handia dute. Erronka energetikoei aurre egiteko, biltegiratze elektrokimikoak (sodio-ioi bateriak, superkondentsadoreak eta sodio-ioi kondentsadoreak) soluzio jasangarri eta eraginkor gisa aurkezten dira. Teknologia hauek UPS sistemetan, energia berriztagarrien integrazioan eta potentzia-gailurren kudeaketan lagun dezakete. Datu-zentroek sare elektrikoarekin elkarreraginean jardungo dute etorkizunean, eta horretarako, ikerketa eta garapena funtsezkoak dira teknologia horiek zabaltzeko. Horretan dabiltzan ikerketa-zentroetako bat CIC energiGUNE da. Informazioa Zientzia Kaieran.

Adimen artifiziala

AEBn egindako ikerketa batek erakutsi du GPT-4 adimen artifiziala pertsonak baino % 64 eraginkorragoa dela Interneteko debateetan besteen iritziak aldatzen, baldin eta parte-hartzaileen informazio pertsonala ezagutzen badu. Datu pertsonalik gabe, ordea, ez da alde nabarmenik. Ikerketa Nature Human Behaviour aldizkarian argitaratu dute, eta adituek ohartarazi dute txaten erabilerak sor ditzakeen arrisku posible gehiago aztertu behar direla. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Ingurumena

Bartzelonako Unibertsitate Autonomoak egindako ikerketaren arabera, ipar globaleko ehun konpainia multinazional baino ez dira erauzketa-gatazka guztien % 20aren atzean. Shell, Glencore edo Repsol bezalako enpresek hegoalde globaleko komunitateetan kalte larriak eragiten dituzte: lekualdatzeak, lurren galera, eta ingurumen-hondamendiak, besteak beste. EJAtlas datuak aztertuta, ikusi dute konpainia hauek baliabideak eta onurak pilatzen dituztela, eta inpaktu sozial eta ekologikoak hegoaldeak jasaten dituela. Gainera, kontrol-neurriak ez direla eraginkorrak salatu dute. Ikerketaren nondik norakoak Elhuyar aldizkarian.

Astrofisika

Astronomoek izar-barra bat aurkitu dute J0107 izeneko galaxia goiztiar batean, Unibertsoak 2.600 milioi urte zituenekoa. Izar-barrek normalean galaxia helduetan agertzen dira, baina aurkikuntza honek erakusten du egitura konplexu horiek lehenago ere existitzen zirela. J0107k izar sorkuntza-tasa izugarri handia du, eta behaketek iradokitzen dute barra batek gasa erdigunera bideratzen duela, izarrak sortuz talkarik gabe. Horrek galaxien eboluzioa lehenago hasi zela adierazten du. Ikerketa Nature aldizkarian argitaratu da. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

Neurozientzia

Edith Graef McGeer kimikaria eta neurozientzialari aitzindaria izan zen, alzheimerraren aurkako ikerketetan eragin handia izan zuena. Genero oztopoak gainditu zituen eta senarrarekin batera egindako lanari esker, ehunka argitalpen eta hamar patente lortu zituen. 2012an Auryn Biotech sortu zuen alzheimerra tratatzeko sendagaiak ikertzeko. Kanadako Ordenako domina hirukoitza jaso zuen eta Kanadako Errege Elkarteko kide izan zen. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Matematika

Marithania Silvero matematikaria korapilo matematikoak ikertzen ditu, eta 2015ean Louis Kauffmanen 1983ko aieru ospetsu bat gezurtatu zuen, bi korapilo familia desberdinak direla frogatuz. Matematika hutsa eta aplikatua uztartzearen garrantzia azpimarratzen du, eta eguneroko arazoak konpontzeko funtsezkotzat jotzen ditu. Haren ustez, matematikak pentsamendu kritikoa eta logika garatzeko tresna dira. Korapiloen teoriak, berez abstraktua izan arren, DNA bezalako arloetan aplikazio praktikoak ditu. Gizartean matematiken garrantzia zabaltzea ere bere lanaren parte dela dio. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Berrian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #534 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Gure hortzetako zelulak hartuz, gure entzefaloa tratatzeko erabil daitezkeen beste zelula batzuk gara daitezke. How to (potentially) repair our brain using our wisdom teeth, Beatriz Pardo-Rodríguez, Gaskon Ibarretxe eta José R. Pineda.

Hiltzen garenean, argia emititzeari uzten diogu. Lasai, kimika hutsa da. Living beings emit light that extinguishes upon death

Donald Trump mundua iraultzen ari da, baina agian ez berak espero zuen bezala. Munduko erreserba-moneta jaulkitzeak dakarren pribilegio ikaragarria amaitu edo, gutxienez, oso murriztua ikus dezake. Could the euro replace the dollar as global reserve currency? It’s not getting any less likely, Sergi Basco.

Haien magnetismoa kontrolatzeko, molekularki diseinatutako grafeno zatitxoak etorkizuneko gailu espintronikoen oinarrian egon litezke. DIPCko jendeak bereak egiten ditu Unlocking magnetism in nanographenes: The role of oxyradicals and molecular design

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #541 appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Mendeetan zehar, emakumeek ezagutzaren ia adar guztiak nola galarazten zitzaizkien ikusi dute: medikuntza (oro har, erditzeak izan ezik, eta batzuetan hori ere bai), ingeniaritza, arteak, filosofia. Gizateriaren historiaren zatirik handienean, emakumeek ikasteko marjina estua izan dute. Edith Graefek erabaki zuenean kimikaria izan nahi zuela, ez baitzuten kidetzat hartzen emakumea izateagatik, konturatu zen eremu hori ere konkistatu egin behar zuela.

Eta eskerrak egin zuela, bere ibilbidean alzheimerra aztertu zuelako, zehazki nola prebenitu eta tratatu. Patrick McGreer senarrekin egindako lana erabakigarria izan zen arlo horretan; horregatik, hain zuzen ere, ikerketa-talde garrantzitsuenetakotzat hartu zituzten eta beste ikertzaile batzuek milaka aipamen egin zizkieten. 2012an enpresa bioteknologiko bat sortu zuen azido aurintrikarboxilikoak eta haren osagaiek hainbat gaixotasunetan dituzten ondorioak aztertzeko.

Familiako buru argia

Graef New York hirian jaio zen 1923ko azaroaren 18an, Bronxen finkatutako tradizio medikoko familia batean. Aurreikusitako ibilbidearen arabera, nebari lan eta jarduera formal eta serioenak utziko zizkion, eta Graefek bere generorako egokiagotzat jotzen ziren prestakuntza eta zereginak hartuko zituen bere gain. Hala ere, bere nebak beti azpimarratu zuen Graef zela familiako azkarra.

1. irudia: Edith Graef McGeer. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Eskola ibilbide osoan irakurle amorratua eta matematiketako jenioa izan zen. 16 urte zituela, beka nazionala lortu zuen kimikako ikasketak finantzatzeko Swarthmore College-n (Pennsylvania), Sociedad Religiosa de los Amigos elkarteko kideek (kuakeroak ere esaten zaie) sortutako erakundean. 1944an graduatu ondoren, bi urte geroago doktoratu zen Virginiako Unibertsitatean.

Nork esan du kimika ez dela emakumeentzat?

Hori guztia egin zuen bere irakasleen erresistentziari aurre egiteari utzi gabe, argi uzten baitzioten ez zutela uste kimika emakumeentzako arlo egokia zenik. Ez zuen inoiz eztabaidatzen, bere lana egitera mugatzen zen. Azkenik, horri esker Swathmore-n iritziz aldatzea lortu zuen, eta Kimika saileko buruak laborategiko laguntzaile izendatu zuen, bere laguntzaile izandakoak, gizonak guztiak, Bigarren Mundu Gerrara deitu zituztenean.

22 urte zituela, 1946an, ikertzaile gisa hasi zen lanean Dupont Estazio Esperimentalean, lehen laborategi industrialetako batean. Bertan, aurkikuntza garrantzitsuak egin zituen, besteak beste, tetrazianoetilenoa sintetizatzeko modu bat. Horrek, bidea eman zuen kimika organikoaren adar berri bat sortzeko, eta ondorioz, patenteak garatu eta  beste ikertzaile batzuen argitalpenetan aipamen ugari ere lortu zuen.

Nebaren itsasontzian nabigatzea eta enpresako zelai klubean golfean jokatzea gustatzen zitzaion. Graer oso kontziente zen diskriminazio kasuez, eta haien aurka zegoen. Kanpaina egin zuen, adibidez, zelai klubeko pertsona beltzen segregazioarekin amaitzeko. Hasieran, enpresako pertsona bakar baten babesa lortu zuen, Patrick McGeer. Urte horretan bertan ezkondu ziren eta hurrengo hirurogei urteetan elkarrekin lan egin zuten, neurozientziaren eremua garatzen lagundu zuen ezagutza sortuz.

2. irudia: Edith eta Patrick McGeer. (Iturria: Mujeres con Ciencia)Vancouverrera lekualdatzea

1954an Vancouverrera (Kanada), Paten jatorrizko hirira, joan zen bizitzera. McGeerren aita 1901ean portuko lehen doktorea izan zen hiri horretan. Bertan, Columbia Britaniarreko Unibertsitateko Medikuntza Eskolako Ikerketa Neurologikoko Dibisioan lan egin zuen, ikerketa laguntzaile gisa eta geroago sail hori zuzendu zuen. Senarrarekin batera, Ikerketa Neurologikoko Kinsmen Laborategian lan egin zuen, eta han irakasle emeritua izan zen hainbat urtez 65 urte bete ondoren.

2012an, senarrarekin batera, Auryn Biotech enpresa bioteknologikoa sortu zuen, alzheimerra prebenitzeko eta tratatzeko sendagaiak ikertu, garatu eta merkaturatzeko asmoz.

Bere ibilbidean zehar, hamar patente lortu zituen, 525 artikulu zientifiko argitaratu zituen eta Ugaztunen Garunaren Neurologia Molekularra izeneko testuliburu baten egilekidea izan zen. Kanadako Errege Elkarteko kide izan zen eta Kanadako Ordenako maila desberdineko hiru domina lortu zituen.

Bere senarra hil eta urtebetera, 2023ko abuztuaren 28an Vancouverren hil zen, eta haren omenezko heriotza oharretan iragarri zuten ez zela elizkizunik egingo, ikertzaileak hala eskatu zuelako. Halaber, loreak bidali beharrean, ikerketa zientifikoak finantzatzen zituzten erakunde filantropikoei euren izenean dohaintzak egitea eskatu zuten.

Iturriak:

• Lewis, Marilyn C. A life in the Lab, Swarthmore College, 2015
• Edith Graef McGeer, Wikipedia
• Raymond, Lynn A.; Brown, Louise A. IN MEMORIAM: Dr. Edith G. McGeer, Professor Emerita, The University of British Columbia
• Edith McGEER, Obituary, Vancouver Sun and Province, 2023ko irailaren 9a

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 13an: Edith Graef McGeer, la neuróloga incansable contra el alzhéimer.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Edith Graef McGeer, alzheimerraren aurkako neurologo nekaezina appeared first on Zientzia Kaiera.

Ba zenekien Euskal Herriko haritz espezie batek orri iletsuak dituela? Edo hegazti bati kaskabeltz handia esaten diogula hogei gramo ozta-ozta pisatu arren? Ba zenekien garo edo iratze mota batek bi metro eta erdiko hostoak dituela? Eta gure mendietan intsektuak ehizatzen dituzten landare haragijaleak hazten direla? Ama Lur miresgarria. Landare eta animalia harrigarriak (2024) liburuan Euskal Herriko landare eta animalien hamaika berezitasun aurkituko ditugu.

Irudia: Ama Lur miresgarria Landare eta animalia harrigarriak liburuaren azala. (Iturria: Sua Edizioak)

Joseba del Villar natura-argazkilaria eta Amador Prieto biologoak begirada liluragarri bat eskaintzen dute gure naturan barrena, bertako espezie ugariren bizitza eta ekosistemak modu erakargarri eta didaktikoan azaltzen dituena. Amador Prietoren testuak, dibulgazio zientifikoko estiloari eutsiz, xehetasun handiz azaltzen ditu Euskal Herriko basoak, txilardiak, haitzarteak edo zohikatzak bezalako habitatetan bizi diren espezieak, bai landareak, bai animaliak. Baita ingurumeneko aldaketen eragina espezieetan, eta horiek nola egokitzen diren muturreko baldintzetara: tenperatura aldaketak, elikadura urriak edo gizakiak eragindako aldaketak.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Ama Lur miresgarria. Landare eta animalia harrigarriak
• Egileak: Amador Prieto eta Joseba del Villar
• Argitaletxea: Sua Edizioak
• Urtea: 2024
• Orrialdeak: 208 orrialde
• ISBNa: 978-84-82168-74-6

Iturria:

Sua Edizioak: Ama Lur miresgarria

The post Ama Lur miresgarria appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Alemaniako ikertzaile talde batek berriki aztertu du tratamenduen eraginkortasunean zer eragin izan dezaketen tratamenduekiko aurreikuspenek eta albo-ondorioen presentziak. Ikerketaren emaitzak harrigarriak ─eta barregarriak─ dira eta, horrexegatik, 2024ko Medikuntzako Ig Nobel saria jaso zuten ikertzaileek.

Hedabide honen bilatzailea erabiliz ikus dezakegu duela hamar urte baino gehiago aipatu zirela lehen aldiz Ig Nobel sariak. Antonio Martínez Ron-ena da lan hori eta bertan dio, baita ondo esan ere, Ig Nobel sariak itxuraz barregarriak diren ikerketen erakusleihoa direla. Bada, harrezkero Ig Nobel sariak ematen jarraitu dute, urtero-urtero, hutsik egin gabe. Antolatzaileen arabera sarien helburua da lehendabizi barrea, eta, gero, hausnarketa eragitea. Igelei imanen bidezko lebitaraztea, basahateen nekrofilia homosexuala edo gazten kiratsa izan dira, besteak beste, Ig Nobel saria merezi izan duten ikergai batzuk.

Irudia: albo-ondorioek tratamendu faltsuen eraginkortasunean duten eragina ikertu dute. (Argazkia: HeungSoon – pixabay lizentxiapean. Iturria: pixabay.com).

Nik neuk ere behin baino gehiagotan hartu ditut Ig Nobel saria jaso duten lanak eredu gisa. Espagetiak zergatik ezin diren erdibitu kontatu nuen, eta hortik abiatuta espagetien inguruko ikerketen azken aurrerapausoen berri eman nuen. Aztergai izan nuen errusiar mendiak giltzurruneko harrien tratamendurako erabili ote daitezkeen, eta billeteetan hazten diren mikroorganismoen inguruko lanaren laburpena ere ekarri nuen hona. Komunzulotik irteten diren aerosolak eta tronuko nire gogoetak ere Ig Nobel sarietan oinarrituta zeuden.

Kasu honetan 2024an Ig Nobel saria jaso zuen lan interesgarri baten ondorioak azaltzera nator, lotura zuzena dutenak sasimedikuntzaren inguruan egin ditudan zientzia-dibulgazioko lanekin. Ikerketa-lana Hamburg-Eppendorf Medikuntzako Unibertsitate-zentroko ikertzaileek argitaratu dute; hain zuzen ere, Lieven A. Schenk, Tahmine Fadai eta Christian Büchel izenekoek. Ikerlana 2024an argitaratu zen Brain zientzia-aldizkari entzutetsuan. Ikerketaren egileek medikuntza-tratamenduen albo-ondorioak aztertu zituzten eta ondorio harrigarrietara iritsi ziren.

Uste orokorra da pentsatzea medikuntzako tratamendu idealak ez lukeela albo-ondoriorik eragin beharko. Era berean, gauza jakina da sendagai batek albo-ondorioak izan ditzakeela pentsatzeak probableagoak egiten dituela albo-ondorio horiek. Horrelakoxeak gara, antza. Bada, kasu honetan, Schenk-ek eta haren lankideek honako hipotesia formulatu zuten: gerta al daiteke albo-ondorio kaltegarriek tratamenduaren eraginkortasuna handitzea? Hipotesiaren planteamenduan kontuan hartu zuten susmo bat: albo-ondorioak egotea tratamenduarekiko espektatibak hobetzeko modua izan daiteke. Nolabait, gaixoak pentsa dezake albo-ondoriorik ez badago tratamendua desegokia dela edo ez dela baliagarria. Aurreko ikerketek bat egiten dute hipotesi horren oinarriarekin; izan ere, frogatuta dago plazebo aktiboek plazebo-efektu handiagoa dutela plazebo inerteek baino.

Hipotesia baieztatzeko edo ezeztatzeko, 77 lagun osasuntsu aukeratu zituzten eta sudurreko esprai bat probatzera jarri zituzten. Parte-hartzaileek sudurreko espraia erabili behar zuten, eta gero min termiko kontrolatua aplikatu zitzaien. Parte-hartzaile multzo bati esan zioten espraiak fentaniloa izan zezakeela ─minaren aurkako konposatua─ eta beste multzoari, aldiz, espraia plazeboa besterik ez zela. Ikertzaileek ez zuten fentanilorik jarri espraietan, eta, horren ordez, lehen multzoan kapsaizina jarri zuten. Kapsaizina piper pikanteek duten osagaia da, erredura-sentsazio arina sortzen duena. Kapsaizinaren bidez, albo-ondorio kaltegarri arinak sortu nahi izan zituzten ikertzaileek, ustezko tratamenduak sor zitzakeen desberdintasunak aztertzeko ─ikertzaileek bakarrik zekiten parte-hartzaile bakar batek ere ez zuela benetako sendagairik jasoko─.

Sudurreko espraia aplikatu ondoren, parte-hartzaileei min termiko kontrolatua aplikatu zieten. Horrela, tratamenduarekiko espektatibak eta albo-ondorio kaltegarrien eragina aztertu ahal izan zuten, Brain aldizkarian argitaratutako lanaren zehaztasunetan azaltzen den moduan. Ikusi zutenez, albo-ondorioen agerpenak tratamenduarekiko espektatibak hobetzen zituen eta, ondorioz, tratamenduaren eraginkortasuna hobetzen zuen ─hain zuzen: kapsaizina zuen espraia arnastu zutenek min gutxiago sentitu zuten bigarren atalean─.

Hortaz, ikertzaileek frogatu ahal izan zuten albo-ondorio kaltegarriak dituzten tratamendu faltsuak eraginkorragoak direla albo-ondorioak ez dituzten tratamenduak baino. Ikerketaren eztabaidari dagokion atalean Schenk-ek eta haren lankideek aipatzen dute ondorio kliniko garrantzitsu bat dagoela ikerketaren atzean; hain zuzen ere, tratamendu batekiko espektatibek eragin zuzena dutela haren eraginkortasunean. Nolabait, espektatiba horiek hobetzeko mekanismoak bilatzea garrantzitsua dela diote, hortaz. Era berean, albo-ondorio kaltegarri arinak onuragarriak izan daitezkeela diote. Agian urrutiegi joatea da, baina ikertzaileek proposatzen dute aukera bat izan daitekeela artifizialki albo-ondorio arinak sorrarazten dituzten osagaiak erabiltzea sendagaien eraginkortasuna hobetzeko.

Esan bezala, ikerketa honek Ig Nobel saria jaso zuen 2024an; alegia, barregarriak diruditen ikerketak izanik, hausnartzen jartzen gaituzten lanentzako saria. Bada, ea nork egiten duen barre parazetamolaren efektuak hobetzeko kakapirria eragiteko osagaiak gehitzen badituzte…

Erreferentzia bibliografikoa:

Schenk, Lieven A.; Fadai, Tahmine; Büchel, Christian (2024). How side effects can improve treatment efficacy: a randomized trial. Brain, 8, 147, 2643–2651. DOI: 10.1093/brain/awae132

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Albo-ondorio kaltegarriak dituzten tratamenduak eraginkorragoak ote? appeared first on Zientzia Kaiera.