Zientzia Kaiera

Posible litzateke autismoaren diagnostikoa egitea odol-analisi sinple batekin. José Ramón Alonsok aztertzen du gaia: Blood test for autism diagnosis.

Eulien begietako fotorrezeptoreen ikerketak sistema harrigarriak ekarri dizkigu bistara. Fran Hernández de las Herasek azaltzen dizkigu zeintzuk diren: A membrane with voltage-dependent conductances increases the energy efficiency of fly photoreceptors.

Imajina dezakezu nola neurtu litekeen zelula barruan dagoen likidoaren biskositatea? Hori berori neurtzeko sistema bat garatu dute DIPCko ikertzaileek laserra erabiliz: How to measure the viscosity of the liquid inside a living cell using upconverting particles.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

 

The post Ezjakintasunaren kartografia #154 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia Herbeheretara deitu behar izan dugu Irati Markuerkiaga Olaberekin hitz egiteko. Izan ere, hango unibertsitate batean, Radboud Unibertsitatean, dabil tesia egiten. Ikerketan buru-belarri murgilduta badago ere, gaztetan ez omen zuen uste ikertzaile izango zenik: “Nire inguruko eredua ingeniariek eta kooperatibistek osatzen zuten, eta horretan ikusten nuen nire burua”, aitortu du Markuerkiagak. Edonola ere, pozik dago egindako aukerarengatik.

Berez, ingeniari izateko ikasten hasi zen. “Goi Ingeniaritza ikasten ari nintzela, ikusi nuen hautazko ikasgaietako bat Teknika Biomedikoak zirela, eta hura aukeratu nuen. Orduan ikasi nuen pixka bat zer zen erresonantzia magnetiko bidezko irudigintza (MRI, ingelesez). Gero udako praktikak egin zituen CIC Biomagunen, erresonantziako teknikari lanetan, eta han jarraitu zuen lanean, zirt edo zart egitea iritsi zitzaion unera arte: “Edo doktoretza egiten nuen eta arloan jarraitzen nuen; edo arloz aldatzen nuen. Bestela ikusten nuen nire ibilbide profesionala mugatuta geratuko zela”. Eta doktoretza egitea erabaki zuen.

Irudia: Irati Markuerkiaga Olabe ingeniaria eta ikertzailea.

Orain, neuroirudigintzaren arloan dabil tesia egiten, Radboud Unibertsitateko Donders Zentroan. Dioenez, benetan gustura joaten da lanera, bai zentroaren kalitateagatik (oso da ona arlo horretan) bai giroagatik, zeharo atsegina baita.

Alde horretatik, Markuerkiagak uste du zuzendaritzak hartutako erabakiek asko laguntzen dutela horretan. “Adibidez, zentroan hamar ikerketa talde daude, baina bulegoetan, taldeka egon beharrean, nahastuta gaude; eta taldeburu guztien bulegoak ere korridore berean daude”. Neurri horiek guztiek elkarlana bultzatzea eta taldeek jarrera territorialak izatea ekiditea dute helburu. Neurrien alde txar bat ere aipatu du, hala ere: “Hasieran bereziki, zure arloko zalantza bat baduzu, ezin diozu ondokoari galdetu”.

Garunak informazioa nola prozesatzen duen ulertzea helburu

Markuerkiagak asko eskertzen du giro on hori, bestela, garatzen ari den proiektua oso pertsonala baita. Zehaztu duenez, zentroko talde gehienak neurozientzialarienak dira, eta bakoitzak lantzen du gai bat: arreta, afektibotasuna, memoria, hizkuntza… Talde horien aldamenean, neurozientzietan erabiltzeko metodo berriak garatzen dituzten bi talde daude: bat, irudigintza estatistikoan dabilena, eta, bestea, irudi bidezko erresonantzia magnetikoan. Bera bigarren horretan dago.

Horrela laburtu du euren egitekoa: “MRIa aplikazio anitzetarako erabil daitekeen teknika bat da, eta ehunen arteko kontraste oso ona lortzen da. Baina nahiko teknika geldoa da eta lortzen diren emaitzak, orokorrean, ez dira kuantitatiboak. Hau kontuan izanik, gure taldeak hiru helburu nagusi ditu: irudiak azkarrago edo bereizmen handiagoarekin lortzeko metodoak garatzea, burmuineko ehunen ezaugarri magnetikoen irudi kuantitatiboak lortzea, eta bereizmen handiko erresonantzia magnetiko funtzionala egiteko metodoak garatzea“.

Markuerkiagak kortexarekin egiten du lana, garunaren azalarekin: “Batez beste, hiru milimetroko zabalera du, eta sei azpigeruzetan banatuta dago”. Dioenez, neurozientzialariek egun darabiltzaten bereizmen estandarrekin, zerbait egitean kortexeko zer atal aktibatzen diren neur dezakete, baina ez zer azpigeruza den gehien aktibatzen dena atal bakoitzean. Informazio gehigarri hori izateak atalen arteko elkarrekintza hobeto ulertzeko aukera emango luke. Horrek, berriz, garunean informazioa nola prozesatzen den hobeto ezagutzea ekarriko luke.

Hori lortu nahian dabil, beraz, Markuerkiaga: “Nire helburua da bereizmen handiko erresonantzia magnetiko funtzionalaren seinalearen ezaugarriak aztertu eta metodo bat garatzea, neurotzientzialariak gai izan daitezen jakiteko zer elkarrekintza dauden atalen artean”.

Tesia amaitutakoan Euskal Herrira bueltatu nahi du, eta han ikasitakoa, neurri batean behintzat, erabiliko duen lan batean aritzea gustatuko litzaioke.

Fitxa biografikoa:

Irati Markuerkiaga Olabe Markina-Xemeinen jaio zen, 1983an. Mondragon Unibertsitatean telekomunikazioetan ingeniaritza teknikoa ikasi zuen (2005), eta Stuttgarteko Unibertsitatean goi ingeniaritza elektroteknikan, seinaleen prozesamenduan (2008. Europar Batzordean urtebete lanean eman eta gero, Euskal Herrira itzuli zen, CIC Biomagunen lan egin eta ingeniaritza biomedikoan Nafarroako Unibertsitate Publikoan master bat egitera (2013). 2013tik bereizmen handiko erresonantzia funtzionalean tesia egiten ari da Donders Zentroan, Herbehereetan.

———————————————————————————-

Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

———————————————————————————-

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Irati Markuerkiaga: “Lanean, ikasitakoa erabiltzeko aukera izatea gustatuko litzaidake” appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga Gurasoen artean ardura handia sortzen du umeen elikadurak. Gutxi jaten dutela, ez dituztela elikagai jakin batzuk jan nahi, orduz kanpo jaten dutela… sarritan dira hainbat elkarrizketen erdigunea.

Ez dut nahi. Ez zait gustatzen. Ezin dut gehiago. Jaten ez baduzu ez zara handituko! Jan barik ezin daiteke ibili umea! Holako ume mizkinik!

1. irudia: Umea jaten.

Elikagaien neofobia da ume mizkinen atzean dagoena. Gauza berriei fobia da neofobia, eta kasu zehatz honetan, elikagai berriei fobia. Haurrek janari berriak probatzeari uko egitea oso ohikoa da; are gehiago, eboluzioaren garapen logikoa ere bada.

Gizakia orojale bihurtzearekin batera sortu zen neofobia, orojalearen dilemak da elikagai berriei fobiaren oinarrian dagoena. Janaria eskasa zenean edo batere ez zegoenean, elikagai berriak probatu behar ziren. Tentuz ibili behar zen, baina, elikagai horiek pozoitsuak izan baitzitekeen. Neofobia, beraz, kontserbazio instintuaren baitakoa da.

Haurren elikadura

Umeek elikadurarekin duten harremana dimentsio bat baino gehiago ditu. Izan ere, haurrek berek eta elikaduraren ezaugarriek duten paperez gain, oso kontuan hartzekoa da gurasoek duten eragina. Haurren elikaduraz aritzean dimentsio hauek guztiak kontsideratu behar dira eragina duten faktore gisa.

Alde batetik, kontuan izan behar da umeak elikadurarekin duen harremana ez dela egonkorra, denborarekin aldatzen dela. Umearen adinak influentzia du elikagaiekiko harremanean. Horrela, 2-3 urterekin, normalean, ez dute janari berririk probatu nahi eta, gainera, ezezkoaren garaian daude. Hazten diren heinean, 6-7 urterekin, gutxitzeko joera du neofobia horrek.

Lehenengo adin tarte horretatik (2-3 urte) bigarrenera (6-7 urte) berebiziko garrantzia izango du familiak zelan kudeatzen duen elikadurarekiko harremana umearen neofobia baztertu edo areagotu dadin.

Gurasoentzat, eta batez ere amentzat, haurraren elikadura erlazionala da. Umea jaio baino lehen elikatzen du umea amak eta hasiera-hasieran ere bularra ematen dio; umea elikatzea, beraz, amaren ardura da. Hori dela eta entzuten dira “ez dit ezer jaten” eta “oso gutxi jaten dit” bezalako esaldiak. Ardura erlazional honen ondorioa da umeak jatera behartzeko joera.

Gurasoek baldintzatua da umeek janariarekiko duten jarrera, beraz. Jaten ez dutenean behartzen duten, xantaia egiten dioten (“hau jaten ez baduzu ez duzu postrerik izango”), elikatzerakoan adibide rola hartzen duten (janari bera jaten, ordu berean, e.a.). Jarrera horiek eragina izango dute umeak janariarekiko izango duen harremanean.

Gutxi jaten dit umeak

Zenbat jan behar du 1-4 urteko ume batek? Haurren errazioak zelakoak diren ba al dakite gurasoek? Edurne Maiz psikologoak argi dauka: ez. Behar baino gehiago ematen zaie umeei, errazioak ezagutzen ez direlako. Eta arazo handia da gurasoek kantitateak ez jakitea. Izan ere, umeek nahikoa jaten ez duteneko inpresioa eduki arren, askotan ez da horrela. Hurrengo argazkietan ikus daitezke Infant and Toddler Forum-ek egindako gidan gomendatzen diren 1-4 urte bitarteko umeek hartu beharreko errazioak:

2. irudia: 1-4 urte arteko umeek jan behar duten karbohidrato errazioak. (Argazkia: Infant and Toddler Forum) 3. irudia: 1-4 urte arteko umeek jan behar duten fruta eta barazki errazioak. (Argazkia: Infant and Toddler Forum)

Errazio horiek ikusita umeak gutxi jaten duela esango lukete gehienek. Ez da hala, baina. Ezin da ahaztu umeen urdaila txikiagoa dela. Kontuan izan behar da, gainera, erregulazio mekanismoa dela gosea eta haur osasuntsua ez dela inoiz gosez egongo.

Beharren arabera jaten dute umeek eta normala da egun batzuetan gehiago jatea besteetan baino; helduetan bezala, duten apetitua ez da beti berdina, gastu energetikoaren araberakoa da.

Ume mizkinak egon, badaude

Noski, ume mizkinak egon, badaude. Aipatutako neofobia erreala da eta, umeetan ez ezik, helduetan ere ematen da. Elikadura, dena den, hezi daiteke. Zer jan, noiz eta zelan ikas daiteke. Elikadura orekatua eta osasuntsua izateko jarraitzeko SENCek elikadura-piramide ezaguna argitaratzen du:

4. irudia: SENCk argitaratutako elikadura piramidea.

Janari batzuk beste batzuk baino errazago gehitzen dira dietara. Zenbait zapore ikasi behar izatea da honen arrazoia; zapore gozoak eta gaziak jaiotzatik ditugu gustuko, gozoa amaren esnetik hartua eta gazia gatz mineraletatik. Mikatza, aldiz, ikasi behar da. Hori dela eta, gehiago kostatzen da umeak barazkiak (mikatza) jan ditzan kolakaoa (gozoa) har dezan baino.

Errazioak eta zaporeak ikasi behar diren bezala, guztiz orokortuta dauden baina osasuntsuak ez diren ohiturak ere identifikatu eta baztertu behar dira. Umeei gosaltzeko gailetak eta kolakaoa ematea, adibidez. Piramidean ikus daitekeen moduan, bai gailetak bai kolakaoa piramidearen puntan kokatzen diren elikagaiak dira, noizean behin hartzekoak, beraz.

Zer egin?

Ume mizkinak neofobia baztertu dezan hainbat taktika eta gomendio jarrai daitezke, esaterako:

• Egunean 5-6 otordu egin. Gutxi baina hainbatetan jan dezan.
• Jatorduak familian egin eta janari berdina jan, gurasoak adibide izan behar dira, gurasoek ez badute frutarik jaten umeak ez du jango.
• Aukera ezberdinak eman. Haurrari janari bat baino gehiago eskaini eta berak aukera dezala, erabakiak har ditzakeela ikus dezan.
• Elikadura prozesuan parte hartzera gonbidatu, erosketak egitera eta janaria prestatzera.
• Ez platera bete. Esan bezala, umeek ez dute errazio handirik behar eta hainbeste janari ikusteak higuina sor dezake.

Gurasoen ardura elikagaiak eskaintzea da, baina umea da zenbat jan nahi duen erabaki behar duena. Hala ere, haurrak janariarekin duen harremana arduratzekoa bada, arazoa identifikatzeko egunerokoa egin daiteke astebetez edo bi astez:

1. Egunean jandako guztia, zer eta zer kantitate, apuntatu.
2. Umeak elikadurarekiko duen portaera apuntatu (sesioan hasten den, negarra)
3. Jandakoa konprobatu elikagai talde guztiak daudela ziurtatzeko.
4. Behin egunerokoa aztertuta helburuak jarri, arauak eta mugak baliatuta.

Umeari ez zaio dena jatera behartu behar, nahi duena egiten ez zaio utzi behar, baina. Haurraren hezkuntzaren bestelako alderdietan bezala, kasu honetan ere diziplina aplikatu behar da.

Elikadura prozesua

Haurrak elikadura prozesuan parte hartzera gonbidatzeko gomendatzen da lehenago, baina elikadura prozesua, zehazki, zer da? Hiru pausutan ematen den prozesua da elikadura:

1. Supermerkatuan egiten den lehenengo aukeraketa, janaria erostea.
2. Janaria prestatzean egiten den bigarren aukeraketa, zer prestatu eta zelan.
3. Jateko ekintza da elikadura prozesuaren azkeneko pausoa, behin janda nutrizioa gertatzen dela.

Edurne Maiz psikologoak 2016ko otsailaren 4an Azkuna Zentroan egindako hitzaldian oinarritutako artikulua da honakoa. Hitzaldi osoa:

———————————————————————–

Egileaz: Ziortza Guezuraga kazetaria eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaboratzailea da.

———————————————————————–

The post Umeak ez dit ezer jaten appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia Oxigenoa

———————————————————————————————————–

Duela ia mende erdia, Ameriketako Estatu Batuetako Duke Unibertsitateko ikertzaile batek etxetxori batzuk eraman zituen 6.100 metroko altueran zegoen toki batera. Itsasoaren mailan dagoen oxigenoaren erdia baino gutxiago dago altuera horretan. Jokabide normala erakutsi zuten txoriek; ez zirudien altuerak inolako eragin berezirik zuenik haiengan. Horrek esan nahi zuen beharrezkoa zuten oxigenoa lortzeko gai zirela txoriak, nahiz atmosferan oxigeno gutxi egon. Txoriekin batera, tamaina bereko saguak ere eraman zituen. Saguek, berriz, oso portaera desberdina erakutsi zuten. Etzanda geratu ziren, koman ia-ia. 1. irudia: Txoriak leku altuetan bizi ahal izateko moldatuak daude.

Txoriek oxigenoarekiko kidetasun handiko hemoglobina edukiko zutela pentsatu zuen ikertzaileak hasieran; azken batean, horixe da goialdeetan bizi diren ugaztunek erakusten duten ezaugarrietako bat (ikus Andeetako kamelidoa atala). Neurtu zuenean, baina, ez zuen aurkitu saguen eta txorien odolen hemoglobinen arteko desberdintasun esanguratsurik. Beraz, sistema kardiobaskularraren edo arnas aparatuaren egitura eta funtzionamenduan egon behar zuen gakoak.

Sistema kardiobaskularraz dihardugula, esan beharra dago hegaztien bihotza oso handia dela; izan ere, tamaina bereko saguena baino ia 3 bider handiagoa da etxetxorien bihotza. Bihotz handia izanik, odol-bolumen handia bultza dezake taupada bakoitzeko. Horrez gainera, hegaztien birikak oso eraginkorrak dira, ugaztunenak baino askoz ere eraginkorragoak. Ikus dezagun lehenengo nolakoa den ugaztunen arnasketa, hegaztiena gero hobeto balioetsi ahal izateko.

Arnasa hartzean eta botatzean bide beretik joaten eta etortzen da arnasturiko airea ugaztunen biriketan. Hori dela eta, hartzen den aire berria nahastu egiten da biriketan zegoen airearekin, eta nahaste horren ondorioz, odolari oxigenoa eman behar dion aireak ez dauka aire freskoak bezainbeste oxigeno, nabarmen gutxiago baizik. Izatez, arnasturiko aireko O2aren presio partzialaren eta odoleko O2aren presio partzialaren arteko aldea da odolerako transferentziaren intentsitatea baldintzatzen duen eragilea. Beraz, alde hori txikia da birikan dagoen airearen oxigeno-presioa baxua bada edo odolarena altua bada, eta ugaztunen kasuan lehen baldintza hori betetzen da. Beraz, zorro modukoak diren birikak dauzkagun bitartean, ugaztunok ez dugu arnasa eraginkortasunez hartuko.

Beraz, badakigu zein diren goialdeetan egon ahal izateko txoriek erakusten dituzten ezaugarriak. Zentzu batean toki altuetan bizi ahal izateko aurremoldatuta daudela oso esan genezake.

—————————————————–

Egileez: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) eta Miren Bego Urrutia Biologian doktoreak dira eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakasleak.

—————————————————–

Artikulua UPV/EHUren ZIO (Zientzia irakurle ororentzat) bildumako Animalien aferak liburutik jaso dugu.

The post Txoriak eta saguak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Huygens espazio zundak bertan lurra hartu zuenetik, Titanek zientzialarien arreta erakarri du. Orain, Saturnoren ilargirik handienean dunek hartzen duten norabide bitxia karga elektrikoari zor zaiola iradoki dute ikertzaileek.

Eguzki sisteman dauden munduak gero eta gertuagotik ikusi, orduan eta harridura gehiago sorrarazten dute. Azken urteotan, bereziki Jupiter eta Saturnoren ilargiek piztu dute arreta gehien. Mundu txiki horietan jarri dute begia planeta astronomoek, eta, bereziki, biziaren inguruko zantzuak bilatzen dituzten astrobiologoek.

Bertan izaten diren prozesuak ulertzeko, ezinbestekoak dira espazio misioak eta teleskopio indartsuak. Baina zaila eta garestia da mundu urrunetara misio robotikoak bidaltzea. Jupiterren sateliteetara, adibidez, NASAk eta ESAk misio bana agindu dute, baina, dena ondo bidean, gutxienez 2030eko hamarkadara arte ez dira bertaratuko.

1. irudia: Saturnoren sateliterik handiena da Titan, gutxi gorabehera Merkurioren tamainakoa. (Argazkia: NASA)

Beraz, ilargi horietan egin beharreko esperimentuek itxaron beharko dute. Baina Laborategiko Astrofisika baliatuz, posible da ere, hein batean, aurkikuntzak egiten jarraitzea. Zeregin horretan dabiltza, buru belarri, hainbat eta hainbat laborategi: gune horietan, zientzialariak espazioan gertatzen diren fenomenoak simulatzen saiatzen dira.

Horren adibide da Titan ilargiaren inguruan Nature Geoscience aldizkarian argitaratu berri den azken proposamena. Georgiako Teknologia Institutuko (AEB) ikertzaileek iradoki dutenez, satelitean dauden dunek indar elektrostatikei zor diete haien norabide bitxia. Titanen, haizeek batez ere ekialdetik jotzen dute baina, halere, satelitearen lurrazalean sortzen diren dunak kontrako bidea hartu ohi dute. Nolatan da posible, bada, hain portaera bitxia?

“Bitxia”, noski, Lurraren ikuspuntutik. Izan ere, lurtarrontzat bistakoa da basamortuetako dunek haize nagusien norabidera lerrotuta egon beharko luketela. Baina mundu estralurtarretan, agian logika lurtarra ez da hain trinkoa.

Zientzialariek atera duten ondorioaren arabera, fenomenoaren atzean partikula txikiek talka egitean hartzen duten karga elektrikoa egon liteke. “Badira hainbat indar guretzat batere intuitiboak ez direnak, Lurrean oso garrantzitsuak ez direlako. Baina indar horiek eragina izaten dute Titango elementu geografikoetan”, azaldu du Josef Dufek geofisikariak Georgiako Institutu Teknologikoaren ohar batean. Dufekek dio zientzialariek Lurrean ale-dinamikaren inguruan ikasi duten guztia “beste era batean” formulatu behar dutela kanpo espazioan. “Mundu bitxia da Titan; elektrostatikaren ikuspuntutik, itsaskorra”, laburbildu du.

Karga elektrikoa

Hipotesiaren arabera, haizeek gogor jotzen dutenean, hondar aleak lurretik altxatzen dituzte, dunak osatuz. Haize bolada horiek gutxienez 20 kilometro ordukoak izan behar dutela kalkulatu dute. Gure planetan dagoen haizearen abiadurarekin alderatuz, abiadura txikia dela eman dezake, baina kontuan hartu behar da Titanen atmosfera Lurrarena baino bost aldiz dentsoagoa dela eta, hortaz, haizete horien eragina bost aldiz indartsuagoa dela.

Batak bestearen kontra talka egitean sortzen den marruskaduraren ondorioz, hondar aleek karga elektrikoa hartzen dute eta horri esker pilatzen dira. Horrela osatzen diren 90 metrora arteko dunak hainbat egunetan edo hilabetetan zutik mantentzen dira, ikertzaileek egindako kalkuluen arabera.

Titanen dauden hondar aleak simulatzeko, naftaleno eta bifenilo aleak sartu zituzten hodi batean, eta hogei minutuz hodiari bueltak eman zizkioten, nitrogeno hutsezko atmosfera artifizial batean. Horrela, Titanen izaten diren baldintzak ahalik eta modurik zehatzenean “antzezten” saiatu ziren.

2. irudia: Titanek Lurraren antzeko ezaugarri geologiko ugari ditu: mendiak, ibai haranak eta metanozko ozeanoak, besteak beste. (Argazkia: NASA)

Sukalde lana bukatu eta gero, propietate elektrikoak neurtu zituzten. Partikula guztiek karga elektrikoa eskuratu zutela ikusi zuten orduan, eta hainbat partikula (%2-5 inguru) hodiari lotuta mantendu zirela ere egiaztatu zuten. Esperimentua Lurreko materialekin errepikatzean, (harea eta hauts bolkanikoa erabili zuten), batere materialik ez zen gelditu hodeiaren barruan.

“Titanen hondarrezko gaztelu bat egingo bagenu, agian asteetan zehar zutik mantenduko litzateke, bere osagaien propietate elektrostatikoak direla eta”, irudikatu du Josef Dufekek. Hondartza batean jolasteko aukera izan duen pertsona orok ondo dakienez, bustitako harea beharrezkoa da hondarrezko gaztelua osatzeko. Titanen kasuan, berriz, harea baino ez litzateke behar izango, elektrostatikak mantentzen dituelako partikula horiek itsatsita. Zientzialariek uste dute Saturnoren satelitean ekialdetik hotzen duten haize arruntek ez dituztela dunak mugitzen, eta haizete indartsuagoak behar direla dunei forma emateko.

‘Lur’ txiki bat

Saturnoren ilargirik handiena da Titan, Merkurioaren parekoa, gutxi gorabehera. Askoren ustez, Eguzki Sistema osoan Lurrarekin antza gehien duen objektua da. Ezagutzen diren satelite guztien artean berezia ere bada, bertan baino ez dagoelako atmosfera lodi bat.

Bereziki Huygens zundak 2005ean bertan lurra hartu zuenetik, Titanek irudimena piztu du zientzialarien zein zaletuen artean. Izan ere, zundak bidalitako irudietan azaltzen zena txundigarria zen. Lurraren geologiarekin zeuden antzekotasunak berehala azaldu ziren. Mendilerroak eta ibai haranez osatutako paisaiak agertu ziren eta, batez ere, erosioak leundutako harri-koskorrek atentzioa eman zuten. Azalean kraterrik ez izateak agerian utzi zuen bertakoa lurrazal aktiboa zela, haizearen, ibaien edo bulkanismoaren eraginez eraldatuta.

Lurrazalean batez bestean -180 graduko tenperatura dago eta, beraz, ur likidoaren existentzia pentsaezina da. Hala ere, adituek uste dute Lurrean urak betetzen duen rola Titanen metanoak egiten duela. Ipar hemisferioan, bereziki, metanoz osatutako ozeanoak daude. Are gehiago, UPV/EHUko ikertzaileek 2006an Nature aldizkarian proposatu zutenez, noizean behin metano ekaitzak ere izaten dira bertan.

Life in the Universe. A Begginer’s Gide liburuan, Lewis Dartnell astrobiologoak dioenez, Titan bizia aurkitzeko hautagai egokia izan liteke, beti ere “biokimika exotikoagoa onartzen badugu”. Erantzunak, ordea, itxaron beharko du, harik eta hondartzarako palaz hornitutako rover bat bidaltzen dugun arte.

Erreferentzia bibliografikoa:

J.S. Méndez Harper et al (2017) Electrification of sand on Titan and its influence on sediment transport. Nature Geoscience. DOI: 10.1038/ngeo2921

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Lurretik kanpoko munduetan hondarrezko gazteluak eraikitzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Eduardo Angulo Zer da ustelkeria?  Euskaltzaindiaren definizioa: Kargudun edo enplegaturen batek, bere egoeraz zilegi ez den moduan baliatuz, diru edo onuren truke, inoren mesedetan aritzeari amore ematea. Azken urteotan ustelkeriari buruz plazaratu diren hainbat ikerketaren emaitzak emango ditut gaian murgiltzeko. Duela gutxi plazaratu dira ikerketok, eta haiei esker, ondo jabetuko gara kontuaren garrantziaz. 1. irudia: Herrialde guztietan, garai guztietan eta erregimen politiko guztietan gertatzen da ustelkeria.

Lehenik, Tarek Jaber-Lópezen taldeak oso ikerkuntza lan interesgarria egin zuen 2015ean Castellóko Unibertsitatean. Erakunde horretako 93 borondatezkorekin lan egin dute, tartean 47 emakume. Parte hartzaileen erreakzio psikologikoak antzemateko, eroankortasuna neurtzen dute larruazalean. Izan ere, eroankortasun hori goraka doa, izerdiaren kantitatearekin batera.

Parte hartzaileei, aukera ematen zaie eraikuntza-enpresei herri-lanerako kontzesioa emateko epaimahaian parte hartzeko. Bi enpresetako batek eroskerian erortzeko aukera ematen die, dirua eskaintzen baitie borondatezkoei. Diru hori, aurrekontutik hartuko da, eta beraz, herri-lanak berak kalitate txarragoa izango du. %82ak, onartzen du eskaintza, baina aurretik esaten bada ikuskatzaile bat egongo dela eta irregulartasunak egonez gero zigorra egongo dela, %44ak baizik ez du onartzen dirua. %56ak ez du onartzen beraz. Lasaigarria da nonbait inongo kasuan ere onartzen ez duen %18 hori.

Ikertzaileek larruan zeharreko eroankortasunaren bidez neurtzen zituzten parte hartzaile hauen zirrarak, eta aurkitu zuten eskaintza onartu ez zutenak estresatuta zeudela uko egin zutelako. Alegia, lasaigarriagoa eta errazagoa da diru-eskaintza onartzea, eta ustela izatea ez da hain mingarria. Batek esan zuen giza espezieak bere izaera biologikoan baduela joera bat, berarentzat eta bere gertukoentzat ahalik eta baliabide gehien lortzeko. Agian horregatik azaltzen dira hainbeste senide ustelkeria kasuetan.

Beatriz López Varcárcelek eta bere lankideek plazaratu zuten bigarren ikerkuntza, Universidad de Las Palmasen ari zirelarik. Udal mailako ustelkeria kasuen zehaztapen guztiak bildu zituzten, 2001-2010 tarteko datu-base bat osatzeko. Udalen toki eta ekonomia-ezaugarriak ere bildu zituzten.Datuen estatistika-analisiak eginda, aurkitu zuten ustelkeriarik gabeko udal batean, %3.1 igotzen direla ustelkerian erotzeko probabilitateak, inguruko zonaldean ustelkeria duen udal bakoitzeko. Era berean, esan beharrekoa da ustelkeria-salaketek %6.7 egiten dutela gora, inguruko zonaldean ustelkeria duen udal bakoitzeko. Horrela ba, bigarren joera honen alde egin behar dugu, Castellón aurkitu zutenaren arabera hori latzagoa bada ere.

Itzul gaitezen bada hasierara. Herrialde guztietan, garai guztietan eta erregimen politiko guztietan gertatzen da ustelkeria. Esan bezala, norberak bere onura eta bere senideen eta gertukoen onura lortu nahi du. Aberatsagoak diren herrialdeetan, ustelkeria motelagoa da, hobeto kontrolatuta daudelako kontuak eta batez ere aurrekontuak, polizia eta epaile-sistemaren aldetik. Horrelako herrialdeetan aurkitzen denean, maila apalagoko ustelkeria izaten da: talde txikiak, senitartea, lagunak eta gertuko taldeak. Hori dela eta, oso ohikoa da udal mailako ustelkeria.

2. irudia: Egindako ikerketen arabera, ustelkeria kasuetan PSOEren alderdiaren botoek %2raino egin dezakete behera, baina PPren kasuan, %3ra igo daitezke.

Milaka urtean zehar talde ez oso handietan elkartu gara, eta senitarteetan edo tribuetan jarraitzen dugu nonbait, baina egun ez daude hain argi joera horren abantailak. Gure gizartea oso handia da eta kontrolaezina, eta egun nekez uztar daitezke gizarte mailako kontuak eboluzioaren ikuspegiarekin. Zerbait egin daiteke ordea hezkuntza eta legegintzaren bidez, bai eta polizia eta epaitegien bidez. Gogoratu beharrekoa da ordea, arestian aipatu den bezala, zintzo jokatzeak estres-eraginak dakartzala.

Ustelak argi erakusten du biziraupen eta ugalketa-baliabideen bila dabilela. Gizarte garatuetan, oso garrantzitsua da gizarte maila, baliabide horiek lortzeko unean. Besteak beste, maila horrek aukera ematen du zigorrari ihes egiteko, eta zigorra bera atzeratzeko. Gainera, hiritar ustelaren izaera psikologikoa ere kontuan hartzekoa da, ustelak ez baitira izaten ez elkartasun handikoak, ez enpatia handikoak ere. Areago, ustel daudenek maiz uste dute ez direla inoiz harrapatuak gertatuko.

Ustezko egoera batean, pentsa dezakegu demokrazia sistemetan, zigor bat jasango dutela hiritar ustelek hauteskundeetan. Palmako Unibertsitateko Juan Luis Jimenez ikertzaileak azpimarratzen du 1999-2001 tartean 200dik gorako ustelkeria kasuak joan direla epaitegietara, eta hala ere, horrek nekez eragin diela hauteskundeei. Areago, badirudi ustelkeria saritua gertatzen dela hainbat udaletan.

Ustelkeria-salaketa hartu duen alderdiak %9-%11.8 jaitsiera jasan du 2003 eta 2011ko udal-hauteskundeetan. Udal gehienetan baina, boto kopuruek bere horretan jarraitzen dute. Zenbait kasutan, kopuruek behera egin dute, baina badira era berean gora egiten dutenetakoak.

Jimenezek bibliografian ikusi du zenbaitetan %4ko jaitsiera gertatu dela, eta hedabideek bereziki erreparatzen badiote udal jakin bati, %14ko jaitsiera ere gerta daitekeela. Bitxia da baina ustelkeria kasuetan PSOEren alderdiaren botoek %2raino egin dezakete behera, baina PPren kasuan, %3ra igo daitezke.

Garbi dago zer-nolako zalantzak sortzen diren honen inguruan. Costa Rican aurki dezakegu argigarria gerta daitekeen zerbait. Maria del Mar Martínez Rosónek, Burgoseko Unibertsitatean, Barómetro de las Américas delakoaren datuak hartu zituen. Bertan, politikarien inguruko galderak egiten ziren zintzotasunaz, gaitasunez, eta politika-praxiez.

Erantzun zutenen %78.8ak nahiago zituzten politikari zintzoak, ezdeusak baziren ere. 23.2ak ordea, politikari ustelak nahiago zituzten, baldin eta politika-ahalmena bazuten. Horrelako erantzunak eman zituzten politika-ezagumendu urriko gizonek, gazteek, eta soldata altuko jendeak.

3. irudia: Jokaera ustela erakusten duten norbanakoak ez dute elkartasuna adierazten besteekiko, ezta enpatia. Horrez gain ustelek sarritan uste dute ez direla inoiz haren ekintza ustelengatik harrapatuak izango.

Gainera, egiaztatua dago Espainian zigor apalak ematen zaizkiola ustelkeriari 8.000 bat udaletan. Pablo Fernández Vázquezek egin du ikerketa hori bere taldearekin batera Vandebilt Unibertsitatean (Nashville). Horrela, ustelkeria kasuetan dabiltzan alkateak berriz hautatu dituzte udalen %67.9an. Hala ere, esan behar da ustelkeria tartean ez dagoenean ere, berriz aukeratzen dela alkate bera %67,9an. Normalean, auzipean daudenek gora egiten dute, bai eta %10eraino ere.

Galdetegi hauen egileek uste dute boto-emaileen pertzepzio desberdinen arteko aldeari dagozkiola desberdintasunak: kaltetuak ala faboratuak sentitzen ote diren. Herri horietan eta garai jakin horietan, urbanismoari eta higiezinen boomari lotuta etorri da ustelkeria. Hautesle batzuek pentsatzen dute ustelkeria honek ez diola inori minik egiten. Diru publikoari baizik ez zaio eragiten, eta hautesle horiek pentsatzen dute diru publikoa ez dela berea. Dirua dator ordea herrira, eta hori onuragarria da, puska bat iristen zaielako guztiei.

Aurrean esan bezala, gure espeziea taldekoia da, eta are taldekoiagoak dira politikariak. Politika da ustelkeriarako bideetako bat, eta Eva Anduiza eta bere lankideek, Internet bidezko galdetegi batean aztertu dute kontua Bartzelonako Unibertsitate Autonomoan. 2.300 borondatezkoek erantzun zuten, 15-45 urteen tartean, 2010ean. Kazetako berri bat bidali zitzaien. Bertan iragartzen zen fiskal bat ikertzen hasiko zela alkate batek benetan sartu ote zituen bere senideak udalean. Ausaz, aldizkari zati horretan batzuetan esaten zen alkatea PSOEkoa dela eta batzuetan PPkoa. Egoeraren larritasuna ebaluatzeko eskatzen zitzaien, 1etik 10erako puntuazioa erabilita. Horretaz gain, eskatzen zitzaien PSOE ala PPren zaleak ote ziren esateko.

7.6ko larritasuna ikusi zuten bere gustuko alderdian, eta 8.1ekoa beste alderdian. Alderdi jakin baten zale ez baziren, 7.7ko larritasuna atera zen. PPren zaleek 7.4 ematen zioten bere alderdiari eta 7.95 PSOEri. PSOEren aldekoek, 8.15 ematen zioten PPri eta 7.75 PSOEri. Ez dago emaitza hauek azaltzeko beharrik.

Beste ikuspegi batetik, iruzurra eta engainua egiteko testosterona eta kortisol-kontzentrazio handiak behar direla ikusi du Jooa Julia Leeren taldeak Harvardeko Unibertsitatean. Izan ere, oldarkortasunarekin uztartu dira testosterona eta kortisola. 82 borondatezkoetan aztertu dute hori, tartean %54a emakumeak izanda.

Shaud Shalviren taldeak bestetik, Israelgo Negeveko Unibertsitatean, ikusi du ustelkerian laguntza ematen duela giza harremanekin zerikusia duen oxitozina hormonak.

Batzuetan, ustekabeko aurkikuntzak egiten dira esparru honetan. Adibidez, Aksel Sundströmek eta Lena Wängnerudek, Goteborgko Unibertsitatean, 18 herrialde europarreko ustelkeria aztertu dute, udalean dauden emakumeei bereziki erreparatuz. Ondorioztatu dute ustelkeriak eragozpen bat dakarkiela emakumeei. Izan ere, ikertzaileek uste dute aldez aurretik ezkutuko akordio bat dagoela, batez ere gizonez osatutako taldeek egina. Horrela, alderdiaren barruan ezagunak dituzten hautagaiak hartzen dituzte, fidagarriak egiten zaizkienak, hau da, gizonak.

Bide batez esan beharrekoa da Espainia erdialdean dagoela ustelkeriaren zerrendan. Buruan Danimarka doa, eta bukaeran Bulgaria. Emakumeen parte hartzeari dagokienez, oso aurreratua dago Suediaren atzean. Ikuspegi honetan, Errumania da azkena.

Erreferentzia bibliografikoak:

Anduiza, E. et al. 2013. Turning a blind eye: Experimental evidence of partisan bias in attitudes toward corruption. Comparative Political Studies 46: 1664-1692.

Costas Pérez, E. et al. 2012. Corruption, scandals, voter information, and accountability. European Journal of Political Economy 28: 469-484.

Hernández-Vázquez, P. et al. 2015. Rooting out corruption or rooting for corruption? The heterogeneous electoral consequences of scandals. Political Science Research and Methods doi: 10.1017/psrm.2015.8

Jaber-López, T. et al. 2014. Physiological and behavioral patterns of corruption. Frontiers in Behavioral Neuroscience doi: 10.3389/fnbeh.2014.00434

Jiménez, J.L. 2013. Corrupción local en España. Cuadernos Económicos de ICE 85: 23-42.

Lee, J.J. et al. 2015. Hormones and ethics: Understanding the biological basis of unethical conduct. Journal of Experimental Psychology: General DOI: 10.1037/xge0000099

López-Valcárcel, B.G. et al. 2015. Danger: local corruption is contagious! Cátedra Pasquall Maragall Working Paper 1: 21 pp.

Martínez –Resón, M.M. 2016. Yo prefiero al corrupto: el perfil de los ciudadanos que eligen políticos deshonestos pero competentes. Revista Española de Investigaciones Sociológicas 153: 77-94.

Riera, P. et al. 2013. The electoral consequences of corruption scandals in Spain. Crime, Law and Social Change DOI: 10.1007/s10611-013-9479-1

Shalvi, S. & C.K.W. De Dreu. 2014. Oxytocin promotes group-serving dishonesty. Proceedings of tha National Academy of Sciences USA 112: 10651-10656.

Sundström, A. & L. Wängnerud. 2014. Corruption as an obstacle to women’s political representation: Evidence from local councils in 18 European countries. Party Politics DOI: 10.1177/1354068814549339

—————————————————–

Egileaz: Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko zelula-biologiaren irakasle izan da erretiratu arte. Zientzia-dibulgazioan ere aritu da. Hainbat liburu argitaratu ditu eta La biologia estupenda liburuaren egilea da.

—————————————————–

Hizkuntza-begiralea: Juan Carlos Odriozola

——————————————–

The post Ustelkeria appeared first on Zientzia Kaiera.

Arturo Apraiz, Arantza Aranburu, Miren Mendia eta Arantxa Bodego Iberiar plakaren eta Europar plakaren arteko konbergentziaren hasierak, guztiz aldatu zituen aurretik, estentsioaren eraginpean, Euskokantauriar arroan zeuden baldintza geologikoak. Hainbat milioi urtetan zehar estentsio-indarrak pairatu ondoren, Euskokantauriar arroa konpresioaren eragina sumatzen hasi zen, Indiako ozeanoaren irekieraren ondorioz, Afrikako plaka iparralderantz higitzen hasi zelako, Santoniar-Campaniarrean (75-85Ma). Ondorengo 60 Ma-tan zehar, batez ere, uraren azpitik garatutako arroa, deformatu egingo da, eta Pirinioen bilakaerarekin batera, urgaineratu eta gaur egun erakusten duen barne-geometria lortuko du.

Konpresio-prozesu luze honetan bi deformazio-fase bereizten dira. Zaharrenak iparralderanzko bergentziadun (bergentzia terminoak plano axialaren kontrako okerduraren noranzkoa adierazten du) eta gazteenak hegoalderanzko bergentziadun egiturak sortuko dituzte, hau da, lehenengokoak gaineko materialen mugimendua iparralderanzkoa eta bigarrenek hegoalderanzkoa zela adierazten dute. Gaur egun, egitura hauen sorrera azaltzen duen ereduak, Europako plaka Iberiako plakan ziri baten antzera sartu zela erakusten du.

1. irudia: Barrikako labarretan agertzen diren egitura nagusiek (toles eta failak) N-NE-ranzko bergentzia erakusten dute, hain zuzen, konpresioaren lehenengo fasearekin lotzen direnak. (Argazkia: Alban Henderyckx) Iparreranzko bergentziako fase tektonikoa

Iparreranzko bergentziadun egiturak, gaur egun, Bizkaia eta Gipuzkoa iparraldean eta Lapurditik ekialdera azaleratzen dira batez ere. Ingurune horretan estentsioa nagusi zen bitartean arroaren hondoratzea eragin zuten faila normal ugari garatu ziren, baina konbergentzia hasi zenean egitura horiek izan ziren esfortzu berriei erantzuten lehenak. Horrela, faila normal askoren inbertsio tektonikoa gertatu zen (alderantzizko faila gisa jokatzen dute esfortzu berrien aurrean), Sopelako Atxabiribil hondartzako azaleramenduetan argi gelditzen den moduan. Era berean, konpresioaren eraginez, iparreranzko bergentzia nabarmena erakusten duten toles angeluar estuak eta alderantzizko faila berriak garatzen dira. Egitura hauek ikusteko lekurik aproposena, zalantzarik gabe, Barrikako (Bizkaia) labarrak dira. Egitura hauek guztiak erakusten dute, kontinente-lurrazalaren goiko aldean bazegoela indar bat iparralderanzko mugimendua sortarazten zuena (2. Irudia).

Euskal Arkuko landa-behaketek agerian jartzen dute iparreranzko bergentziako egiturak, hegoranzko bergentziako ondorengo beste egitura batzuek deformatu dituztela.

2. irudia: Euskokantauriar arroko bi deformazio-faseak azaltzeko gaur egun erabiltzen den eredu bat. Hegoranzko bergentziako fase tektonikoa

Fase honetan garatutako egiturak oso nabarmenak dira Euskokantauriar arroaren hegoaldeko mugan. Toloño mendizerran zehar garatutako toles eta zamalkadura gehienek hegoalderanzko mugimendua adierazten dute (2. Irudia). Iparraldean aldiz, egitura hauek ez dira horren nabarmenak, aurreko fasean deformatutako arroken gain dutelako eragina eta konpresioa ere motelagoa delako. Hala ere, oso adierazgarriak dira iparreranzko bergentziako aurretiko egiturak deformatzen eta eraldatzen dituzten hegoranzko bergentziako egitura berriak. Adibidez, Barrikako labarretan (Bizkaia) eta Leitzako failaren inguruan, oso deigarriak dira iparreranzko bergentziako toles angeluar estuak nola birtolestuta agertzen diren hegoranzko bergentziako eta eskala txikiagoko toles irekiagoen bitartez, interferentzia-tolesak sortuz. Bergentzia aldaketaren beste froga bat dira, inguru berean ikusten diren, jatorriz iparreranzko bergentzia izandako tolesen ardatzak edo zamalkadura-azalerak, nola hegoranzko bergentzia izatera igarotzen diren.

Datu kartografikoek adierazten dute hegoranzko bergentziako fase horren hasiera Lutetiar ostekoa eta Oligozeno aurrekoa dela (37 Ma inguru).

Konpresioaren bilakaera euskokantauriar arroan

Denboran zehar deformazio-egituretan sumatu diren aldaketak azaltzeko gaur egun geologoek, ondorengo eredua darabilte (1. Irudia). Ereduaren arabera Europar plaka mehea, Iberiar plaka lodiagoan, ziri baten antzera barneratu zen. Horrela, hasiera batean ziriaren gainetik gelditzen den Iberiako ezpala iparralderantz desplazatzen da, iparreranzko bergentzia dituzten egitura geologikoak sortuz, batez ere, Euskokantauriar arroaren iparraldean. Ondoren, ziriaren etengabeko bultzadaren ondorioz, une zehatz batean, Iberiako plakan apurketa berri bat garatzen da (hego Pirinioetako edo Toloño mendizerrako zamalkadura). Egoera berri honetan, Europako plakaren ziriaren gainetik gelditzen den ezpala hegoalderantz mugitzen hasten da, bigarren deformazio-faseari eta hegoranzko bergentziadun egitura geologikoei hasiera emanez.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 29
• Artikuluaren izena: Euskokantauriar arroko eboluzio geologikoa II: konprensioaren eraginpean.
• Laburpena: Euskokantauriar arroaren eboluzioak oso iraupen luzea du. Konpresioa nagusi izan zen bitartean sortutako egiturek argi erakusten dute izaera desberdineko bi deformazio-fase suertatu direla. Lehenengoak, iparralderanzko bergentzia duten egiturak garatu ziren, eta, batez ere, Euskokantauriar arroaren iparraldeko arroan gorde dira. Bigarrenenan, hegoalderanzko bergentzia duten egiturak dira nagusi, eta hauek, batez ere, Euskokantauriak arroaren hegoaldeko mugan garatu dira. Gaur egun, egitura hauen sorrera azaltzen duen ereduak Europako plaka Iberiako plakan ziri baten antzera sartu zela erakusten dute.
• Egileak: Arturo Apraiz, Arantza Aranburu, Miren Mendia eta Arantxa Bodego.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 23-35
• DOI: 10.1387/ekaia.14374

Esker onak

Egileok eskertu nahi dugu Sergio Roblesek eta Luis Miguel Martínez-Torresek erakutsitako prestutasuna Euskokantauriar arroari buruz dakitena gurekin partekatzeko.

—————————————————–
Egileez: Arturo Apraiz, UPV/EHUko Geodinamika saileko irakaslea eta ikertzailea da; Arantza Aranburu eta Miren Mendia Mineralogia eta Petrologia saileko irakasleak dira; Arantxa Bodego UPV/EHUko Meatze eta Metalurgia Ingeniaritza eta Materialen Zientzia saileko irakaslea eta ikertzailea da.
—————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

 

The post Euskokantauriar arroaren eboluzio geologikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Ohiko gehigarrien bidezko egonkortzea ez da bideragarria sulfatoak dituzten lurzoruetan, gehigarri horien kaltzioak lurzoruen sulfatoarekin duen erreakzioak haiengan dakartzan eragin kaltegarrien ondorioz. UPV/EHUko ikerketa baten arabera, magnesioa oinarri duen gehigarri bat erabiltzeak saihestu egingo lituzkeela kaltzioan oinarritutako gehigarrien arazoak, eta ateak zabalduko lizkioke sulfatoak dituen lurzoruari eraikuntza propietateak hobetzeko, kostu eta ingurumen inpaktu txikiagoak bideratuz.

Karean oinarritutako ohiko aplikazioen ordez, UPV/EHUk magnesioan aberatsa den gehigarri batekin lurzoruak tratatzeari buruzko azterlan batean parte hartu du. Ikerketa honen emaitzak Applied Clay Science aldizkarian argitaratu dituzte ‘Sulfate soils stabilization with magnesium-based binders’ artikuluan. Lankidetzan gauzatutako ikerketa honetan UPV/EHUko Meatze eta Metalurgia Ingeniaritza eta Materialen Zientzia Saileko Beñat Garcia Grancianteparaluceta irakaslea eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko Landa Ingeniaritza eta Proiektuak Saileko ikertzaile talde bat aritu dira, Andrés Seco Meneses doktorearen zuzendaritzapean.

1. irudia: Karean oinarritutako ohiko aplikazioen ordez, UPV/EHUk magnesioan aberatsa den gehigarri batekin lurzoruak tratatzeari buruzko azterlan batean parte hartu du.

Sulfatoak dituzten lurzoruak oso material ugariak dira naturan, eta horien eraikuntza propietate eskasak direla-eta, obra asko eta asko gauzatzeko material desegokiak dira. Horrek berekin dakar material horiek kendu eta zabortegira eraman beharra, eta harrobietatik ateratako materialekin ordezkatu beharra. Horrek guztiak kostu ekonomiko eta ingurumeneko handiak sorrarazten ditu, orain arte saihetsezinak” azaldu du Gasteizko Ingeniaritzako Unibertsitate Eskolako irakasleak.

Mota horretako lurzoruak egonkortzeko zailtasunaren arrazoia da ohiko gehigarri egonkortzaileak kaltzioan oinarritzen direla. Halakoetan, sulfatoa gehigarriaren kaltzioarekin eta buztinaren aluminioarekin konbinatzen da, eta horren emaitza da oso hidratatuta dagoen mineral hedakor bat, etringita izenekoa. Horrek eragiten du tratatutako materiala puztea eta, are, suntsitzea ere.

Orain argitaratutako azterlanean analizatu egiten da kaltzioan oinarritutako gehigarriak magnesioa oinarri duen hautabidezko gehigarri batekin ordezkatzearen emaitza. Gehigarri hori azpiproduktu industrial bat da, PC-8 izenekoa. “Lurzoru naturalak % 4ko eta % 8ko karearekin edo PC-8rekin tratatu ondoren, haien propietate mekanikoak hobetu ziren lurzoru buztintsuetan lortzen diren ohiko balioetaraino. Halakoetan, % 8ko dosietarako garatutako erresistentziak handiagoak izan ziren % 4ko dosietarako baino, eta, era berean, PC-8rako handiagoak karerako baino. Horrek frogatu egiten du ikuspegi mekanikotik magnesioak duen ahalmena karearen aurrean” esan du Beñat Garciak.

% 8ko PC-8rekin tratutako laginetan, lurzoruen puzte naturalaren murrizketa nabarmena antzeman zen, baita denboran zehar tratatutako laginen egonkortasun dimentsionala ere. UPV/EHUko irakaslearen ustez, “ondorioa da magnesioa oinarri duten gehigarriak erabiltzea metodo potentzialki egokia izan daitekeela sulfatoa duten materialak eraikuntza aplikazioetan baliarazteko”. Ildo beretik azterlan gehiago egiten jarraitu beharra badago ere, lortutako emaitzek agerian uzten dute tratatutako lurzoruen eraikuntza propietateak hobetu direla. Beraz, eraikuntzarako material egokiak dira eta, gainera, bidea emango dute diru asko aurrezteko eta zabortegiak sortzearekin eta harrobian materialak erauztearekin lotutako ingurumen inpaktuak murrizteko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Seco, A, Miqueleiz, L, Prieto, E, Marcelino, S, Garcia, B, and Urmeneta, P.. Sulfate soils stabilization with magnesium-based binders. Applied Clay Science. Volume 135, january 2017, Pages 457–464. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.clay.2016.10.033.

Iturria:
UPV/EHUko komunikazio bulegoa: Sulfatoak dituzten lurzoruen egonkortzea haien eraikuntza propietateak hobetzeko.

The post Sulfatoak dituzten lurzoruak egonkortzeko bidea appeared first on Zientzia Kaiera.

Ingeniaritza

UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako irakasle eta ikertzaile talde batek kobrezko piezak Acidithiobacillus Ferroóxidans bakterioaren bidez mekanizatzeko metodo bat patentatu du. Luis Gurtubay, Norberto López de Lacalle, Ana Elías, Adrián Rodríguez eta Estibaliz Díaz-Tena izan dira ikertzaileak hauen arabera, helburua bide berriak irekitzea litzateke bioteknologia ardatz izanda: “Bioteknologia erabili zaharkitutako gailu elektronikoak berreskuratzeko eta prozesu tradizionalek sortzen dituzten uraren eta lurzoruaren kutsadurari aurre egitea”.

Emakumeak zientzian

Alice Catherine Evans izan da artikulu honen protagonista. Zientzialariak egiaztatu zuen Brucella bakterioak eragiten zuen gaixotasuna ugaztun ugarik ez ezik (behiek, ardiek, txerriek…), gizakiek ere pairatu zezaketela, hau da, bakterioaren transmisioa gauzatzen ahal zela, hain zuzen. Irtenbidea ere berak proposatu zuen: esnearen eta esnekien pasteurizazio masiboa gomendatzen hasi zen. Modu horretan “hiltzen” zelako Brucella bakterioa, produktuaren mantenugaiak aldatu gabe.

Medikuntza

Txertoak injekziorik gabe jartzeko aukera ari dira garatzen Berkeleyko Unibertsitatean. MucoJet du izena eta ahoan jartzeko gailu txikia da. Esprai baten moduan funtzionatuko luke: isuriaren presioari esker, txertoak ahoko ehunak zeharkatuko lituzke, eta erantzun immunea estimulatu. Zerrien ehunekin zein untxiekin probatu dute dagoeneko, eta bost edo hamar urteren buruan gizakientzat ere bideragarria izatea espero dute ikertzaileek. Azpimarratzekoa da MucoJet eramangarria dela.

Hilekoaren zikloa erreproduzitzen duen miniaturazko ugalketa-aparatu bat aurkeztu dute Northwestern Unibertsitateko ikertzaileek. EVATAR izena jarri diote eta emakumeen ugalketa-aparatuarekin lotutako asaldurak eta gaitzak ikertzeko eta tratamenduak probatzeko baliagarria izatea espero dute. Kutxaren barruan, obarioak, umetokia, umetokiko lepoa, bagina eta Falopioren tronpez gain, gibela ere gehitu diote, han metabolizatzen baitira botikak, eta likido berezi batek egiten du odolaren funtzioa. Ikertzaileek azaldu dute odolaren ordezko unibertsala garatzea izan dela zailena. Ikerketa honen azken asmoa paziente bakoitzarentzat berariazko kutxak egitea da. Artikulu osoa irakurtzea gomendatzen dizuegu.

Minbiziaren inguruko azken ikerketa erraldoiaren arabera, zelulen banaketan izaten diren mutazioek eragiten dituzte hiru minbizitatik bi. Juanma Gallegok dioen moduan: zoriak abiatzen ditu minbizi gehienak. Cristian Tomasetti eta Bert Vogelstein egileek duela bi urte inguru proposatu zuten ideia hori, aurrenekoz. Orain, askoz ere datu gehiagorekin, berriro ere mahaiaren gainean jarri dute hipotesia. Oraingoan, 69 herrialdetan izandako kasuak aztertu dituzte. Gakoa, beraz, zelulen bikoizketan omen dago. “Zelula amak bikoizten direnean, sortzen diren bi zeluletatik batak jarraitzen du zelula ama izaten. Bigarrena, berriz, ugaritzen da, gero ehuna hornitzeko edo zelulak berriztatzeko, esaterako. Uste da bikoizketa prozesu horretan izaten direla bikoizketa akatsak, eta, beraz, mutazio gehienak”.

Paleontologia

Krimean (Itsaso Beltzean) aurkitutako bele-hezur batek neandertalen gaitasun kognitiboen inguruko datu berriak eman ditu, Burdeosko Unibertsitateko ikertzaileen arabera. Neandertalek egindako hozkak azaltzen dira hezurrean eta ondorioztatu dute hozka horietako batzuk patroi bisual sendo bat sortzeko helburu hutsez egindakoak direla. Aurkikuntza honek neandertalek eta gizaki modernoek gaitasun kognitibo antzekoak zituztela dioen hipotesia indartzen du.

Ingurumena

Ondorio bat atera du elikagaien nazioarteko merkataritzak lurpeko uretan duen inpaktua neurtzeko egin duten azterketa batean: berriztatzen ez diren lurpeko urekin ekoitzitako elikagaiak kontsumitzen ditu munduko populazioaren gehiengoak. Lurpeko uren %70 inguru nekazaritzarako erabiltzen da gaur egun, eta, ondorioz, akuiferoan ur-maila asko ari da jaisten. Gainera, agortzeko bidean daude, akuifero horietako askotan ura ez dela berritzen. Horrek arriskuan jartzen du elikagaien ekoizpenaren iraunkortasuna. Ikerketa honetan kalkulatu dute zenbat lurpeko ur ez-berriztagarri kontsumitu zen, 2000tik 2010era, nazioarteko merkataritzan mugitutako elikagaiak ekoizteko. Denbora horretan, ur ez-berriztagarrien %11 esportatutako elikagaiak ekoizteko erabili zen. Horrez gain, ikertzaileek ikusi dute munduko populazioaren gehiengoa duten herrialdeek inportatzen duten elikagaien gehiengoa lurpeko ur ez-berriztagarriak erabiltzen dituzten herrialdeetatik inportatzen dutela.

Biologia

Metabolismo-tasa altuak dituzte animalia homeotermoak eta horregatik oso moldaera nabarmenak erakusten dituzte toki altuetan bizi direnek. Andeetako kamelido ezagunak erakusten dituen ezaugarri fisiologikoak azaltzen dira honetan. Hasteko, eguraste-tasa altuagoak ditu, hau da, aire-bolumen handiagoa arnasten du. Horrela, oxigeno gehiago iraganarazten du arnas azaleraren gainetik. Bestalde, beste kamelidoenak baino oxigenoarekiko kidetasun altuagokoa da haren hemoglobina. Hau da, oxigenoa errazago xurgatzen du biriken barrunbean dagoen airetik. Horrez gain, beste bi moldaera garatu ditu: batetik, bihotz handia du, eta horri esker odol-bolumen handiagoa ponpatu dezake taupada bakoitzeko. Jakina, odol-bolumen handiagoak ponpatzean, arinago berritzen da biriketatik iragaten den odola eta arinago bidaltzen da zeluletara. Bigarrenik, pigmentu (mioglobina) gehiago du muskuluetan, eta horrela odolak dakarren oxigenoa errazago iragaten da muskuluetako zeluletara.

Musuak aztertu dituzte artikulu honetan. Lehenik eta behin, musua ematea zerbait ikasia al da? Ikerketa batek jakitera eman du munduko kulturen erdira ere ez direla iristen musu erromantikoak egiten dituztenak. Horrek esan nahi luke talde kontu bat dela musua. Musua ez da kultura guztietan erabiltzen, baina kultura gehienetan azaltzen da ordea antzerako portaera bat: aurpegiak hurbildu, eta maiz kontaktuan mantentzen dira luzaro. Bada, zein da arrazoia? Zergatik ematen ditugu musuak? Gure ezpainek nerbio-bukaera asko dituzte, eta musuan aktibatu egiten dira amaiera horiek. Horrek burmuinari eragiten dio, hainbat substantzia sintetizatzen direlarik: dopamina, oxitozina eta serotonina.

Animalia goiztiarrak eta gautarrak izan ditu mintzagai Jon Ander Galarragak. Azken talde horretan sartzen dira hontzak eta mundu hori azaldu du testu honen bitartez. Deskribatzen duen lehena hontz handia da (Bubo bubo), Europan handiena, ia hiru kilokoa, oso erraz ezagutu daitekeena buru gainean dituen belarri edo adar itxurako bi lumagatik eta bere oin lumadunengatik. Hontz handiaren kantua identifikatzea oso erraza da. Aipatzen duen bigarrena, ez omen da hain ohikoa: hontz zuria (Tyto alba) da (gaztelaniaz lechuza). Hontz mota gehiago ezagutzekom irakurri osorik artikulua.

Kimika

Gomazko gozokien sekretuez aritu da Josu Lopez-Gazpio testu honetan. Zehazki, gominolen inguruan zabaldu den mitoa du hizpide kimikariak. Zalantzak argitzeko asmotan, Lopez-Gazpiok argi uzten digu kontua hasieratik: ez dira petrolioarekin egiten, ezta petrolioaren deribatuekin ere. Kontsumitzen ditugun gozokiek segurtasun araudi zorrotzak bete behar dituzte. Jakin dakizuenez, petrolioa ez da jangarria eta ez da erabiltzen inolako elikagairik egiteko. Beraz, zerekin daude eginda gomazko gozokiak? Nagusiki azukrez; gominola baten %50-%70 azukrea da —sakarosa, glukosa, fruktosa eta maltosa, besteak beste—. Beste osagaien artean, gelifikatzaileak, lodigarriak, koloratzaileak, azidotzaileak eta aromak daude. Horretxegatik, nutrizioari dagokionez gominolek ez dute ezer onik ematen. Kaloria huts asko, besterik ez: 100 g-ko 350-400 cal artean izaten dituzte —sagarrak 75 cal/100 g eta ogiak 260 cal/100 g ditu, adibidez—. Testurari dagokionez, aipatutako osagaien artean, gelifikatzaileak eta lodigarriak dira funtsak. Horien artean, gelatina, almidoiak, zelulosak, alginatoak eta pektinak dira gehien erabiltzen direnak.

Fisiologia eta osasuna

Arnasketa kontziente eta geldoak nola erlaxatzen gaituen argitu dute. Stanfordeko Unibertsitateko ikertzaileek bideratu dute ikerketa eta bertan ikusi dute zein den arnasketa eta garunaren maila goreneko aktibitatea lotzen dituen gunea. Garunaren enborrean dagoen gune bat dela ikusi dute, garunaren eta bizkarrezur-muinaren artean kokatua, eta 350 neurona inguruk osatzen dutena. Elhuyarrek azalpen argiak ematen ditu jarraian: neurona horiek bi ezaugarri dituzte: batetik, zenbat eta azkarragoa izan arnasketa, orduan eta aktiboago daude; eta, bestetik, beren zeregina da garuneko beste gune bati seinaleak bidaltzea, hain zuzen ere, gorputzak estresari eta beldurrari erantzuteko duen guneari (lokus zeruleoa). Arnasketa geldoak gutxiago aktibatzen ditu lehenengo neurona horiek.

 Geologia

Euskokantauriar arroko bilakaeran, ondoren deskribatuko diren bi rifting-urrats nagusi eta beste bi urrats bereizten dira. Triasikoko riftari dagokionez, mantuko korronte astenosferikoen eraginez Pangea superkontinenteak estentsioaren eragina pairatu zuen, eta sakabanaketaren aurreko hausturak eta failak garatu ziren. Gaur egun, fase honetan pilatutako arrokak Aiako Harriaren inguruan eta Kantabrian, asturiar Mazizoaren gainetik daude. Rift-arteko urratsaren kasuan, estentsioa moteldu egiten da, baina subsidentziaren eraginez arroaren bilakaerak aurrera darrai, nahiz eta sedimentazio-baldintzak konstante mantendu 50 Ma-tan. Egun, urrats honetako azaleramendu nagusiak arroaren mendebaldean daude (Kantabrian eta Palentzia eta Burgos iparraldean). Hala ere, beste toki batzuetan ere azaleratzen da: Bortzirietako mendiguneko ertzetan, Tolosa eta Azkoitia artean, Aralarko mendilerroan, Urdaibaiko itsasadarrean eta Aulestin, eta Araban, Montoria edo Nograron. Bizkaiko golkoko riftaren kasuan, plaka tektonikoen zinematikaren berrantolaketa baten ondorioz, Iberiar plaka Eurasiar plakarekiko erloju-orratzen norabidearen aurka biratzen hasi zen, ondorioz, bi plakak elkarrengandik bereizi ziren estentsio-esfortzu nabarmenen eraginpean. Hauen eraginpean Bizkaiko Golkoa ireki zen. Artikulua osorik irakurtzea gomendatzen dizuegu.

———————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

The post Asteon zientzia begi-bistan #148 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zerk eragiten du ezkerrak ala eskuinak izatea? Dirudienez ez da soilik entzefaloaren kontua. Rosa García-Verdugok azaltzen digu: Leftie or rightie? Do not turn to your brain for answers.

Pulsar-laserren bidezko erradioterapia etorkizuneko erradioterapiaren oinarria izan daiteke.  Álvaro Peraltak kontatzen digu: Pulsed radiotherapy.

Plasmoien arloko ikerketak garapen harrigarria izan du azken 10 urteotan. Ikasi dugunari esker, datorren hamarkadan aplikazio sinestezinen garapenaren aurrean egongo gara. Teknologia honen etorkizunaren iragarpenean parte hartzen du DIPCk: Plasmons galore for myriad applications.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #153 appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Bruzelosi gaitzaren identifikazioaren atzean emakume bat zegoen. Garai hartan, pentsatzen zen esnekiak manipulaziorik gabe kontsumituz gero, oso elikagarria zirela. 1917. urtean Alice Catherine Evansek egiaztatu zuen esneak behien errapeetatik mikroorganismo ugari hartzen zituela, eta horren ondorioz, ganaduak pairatzen zuen Bang gaixotasunak (animaliek abortuak izaten zituzten Bacillus abortus bakterioaren kariaz) gizakiei eragin ahal ziela (Maltako sukarra deritzona; sukarra altua eta aldakorra ziren sintomak eta Micrococcus melitensis patogenoak sortzen zuen hura). Aurkikuntza ez zen edonolakoa izan. Brucella bakterioak eragiten zuen gaixotasuna ugaztun ugarik ez ezik (behiek, ardiek, txerriek…), gizakiek ere pairatu zezaketelako, hau da, bakterioaren transmisioa gauzatzen ahal zela. 1. irudia: Alice Catherine Evans AEBtako Nekazaritza Departamentuko laborategian lanean. (Argazkia: 1910-1920 bitarteko irudia. Iturria: AEBtako Kongresuaren Liburutegia.)

Baina horra iritsi aurretik, zenbait pauso eman ziren tankerakoak ziren patogeno bi horien identifikazioan. Krimeako gerran (1853-1856), mediku ingelesek aurkitu zituzten Maltako sukarraren zantzuak. Patologia hori portuetan nagusi bazen ere, kontinenteen barrualdera iritsi zen. 1883an David Bruce medikuak bi urtetan gizakiak gaixotzen zituen patogeno hori identifikatzea lortu zuen: Micrococcus melitensis izena jarri zion. 1897an Bernhard Lauritz Frederik Bang albaitariak, bere aldetik, bakterio bat isolatu zuen gaixo zegoen behi baten uteroko exudatutik. Gaitz kutsakor horrek esnearen produkzioan galerak ekartzeaz gain, ganaduak abortuak sufritzen zituen. Bacillus abortus deitu zion bakterio horri eta ganadua gaixotzen zuen gaitzari, berriz, Bangen gaixotasuna. Halaber, Brucen taldean zegoen mediku batek, Themistocles Zammitek, ikusi zuen gizakia ahuntzetatik kutsatzen ahal zela animaliaren esne edo esnekiak kontsumitzerakoan.

Eszeptizismoaren gainetik

Aurkikuntza horien lorratza jarraitu zuen Evansek. Aurrerapauso horiek ematen ziren bitartean, bera Zientzia gradua ikasten hasi zen Cornelleko Unibertsitatean, New Yorken. Horren ondotik, ikastaro batean izena eman zuen unibertsitate berean. Horren helburua irakasleei natur-zientzietan egindako aurrerapausoak irakastea zen, gero haiek ezagutza hori zabaltzeko landa-eremuko euren ikasleen artean. 1909an bakteriologian espezializatu zen lehen emakumea izan zen. Urtebete beranduago, Wisconsineko Unibertsitateak beka bat eman zion Zientzietako masterra gauzatzeko. 1910ean bukatu zituen ikasketak eta erabakitzeko ordua heldu zitzaion. Ez zeukan dirurik doktoretza batean murgiltzeko, beraz, lanean hasi zen Estatu Batuetako Nekazaritza Departamentuan (USDA), esnekien alorrean. Hiru urte bertan igaro ondoren, kontratu mugagabea egin zioten. Berari zegokion esnearen eta gazten analisi bakteriologikoak egitea.

Bruce, Zammit eta Bangen lanak izan zituen hizpide Evansek Adolph Eichornek zuzendutako Patologia taldean. Emakume horrek berehala frogatu zuen gaixo zeuden behiak gai zirela Bacillus abortus bakterioa kutsatzeko esnearen bitartez eta Maltako sukarra eragiteko gizakietan. Lotura hori baieztatzea kostatu zitzaion. Batez ere, lankideek ez zutelako haren lana serio hartu bera emakumea zelako.

2. irudia: Alice Catherine Evans buruko isuri baten eraginez hil zen 1975. urtean baina National Women’s Hall of Fame erakundeak ez zuen jaso haren lana eta ekarpena 1993. urtera arte.

Hasieran, bere zeregina Cheddar gaztaren zaporea hobetzea izan zen. Baina ez zuen alboratu inoiz behiek pairatzen zuten gaixotasunen ikerketa, ezta bi patogenoen arteko lotura horren frogapena ere. 1918an publikatu zituen emaitzak Journal of Infectious Diseasesen. Urte berean, Estatu Batuetako Osasun Publikoko Zerbitzuan hasi zen lanean. Bertan, Espainiako gripea izan zuen ikergai baina Brucellaren inguruko lanarekin jarraitu zuen. Hasierako eszeptizismoak ez zion atzera egin eta bere tesia berretsi zutenean, gaitzari aurre egiteko esnearen eta esnekien pasteurizazio masiboa gomendatzen hasi zen. Modu horretan “hiltzen” zelako Brucella bakterioa, produktuaren mantenugaiak aldatu gabe.

1925ean, ganaduaren abortu infekziosoa ikertu behar zuen taldeko kide izendatu zuten. Bere lankide batzuk ez zeuden ados izendapen horrekin. Theobald Smith mikrobiologoak, Brucellaren aurkikuntzan lagundu zuena, esaterako, dimisioa aurkeztu zuen taldean egongo zela jakin zuenean. Urte berean, Evansi bruzelosia erantsi zitzaion; hogei urtez pairatu zuen gaixotasuna. Kasu honetan bitxiena bere aurkakoen erreakzioa izan zen: gaixotasun hori alegiazkoa zela leporatu zioten. 1928an, Amerikako Bakteriologoen Elkarteko presidente izendatu zuten (gaur egungo ASM), lehen emakumea izan zen kargu hori lortzen. Bi urte beranduago, Parisen antolatu zen Nazioarteko Mikrobiologiako lehen kongresuko ordezkari estatubatuarra izan zen. Bertan, bi emakume bakarrik izan ziren: Evans bera eta Lydia Rabinovich.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

 

The post Alice Catherine Evans (1881-1975): Esnearen pasteurizazioa zen funtsa appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga Zelan ordena ditzake argazkiak gaiaren arabera Google Photos-ek? Nola programatzen da makina irudia errekonozitu dezan? Zelan uler dezake irudiaren edukia? Irudi batean pertsona ala bazkari platera dagoen nola daki? Pertsonentzat oso sinpleak diruditen atazak badira ere, oso konplexuak dira makinentzat, hainbeste, ezen horrelakoak eskuz programatzea oso zaila den, ezinezkoa ez bada. Klabea ikasketa da, ikasketa sakona.

“Yo, Robot” filmaren zatia (ingelesez)

Esan bezala, robotak eginkizun konplexuak aurrera eraman ditzaten eskuz programatzea ia ezinezkoa da eta, beraz, makinen garapen horren atzean dagoena ez da programazioa, ikasketa sakona (deep learning) baizik.

Oso garrantzitsua da ikasketaren kontzeptua, makinak bere kabuz ikasi behar du arazoak konpontzen, dena ezin baita eskuz programatu. Har dezagun, adibidez, aurpegien errekonozimendua. Pertsona batentzat oso erraza da irudi batean aurpegi bat errekonozitzea, atzetik milioika urteetako eboluzioa izateaz gain, aurpegiak ezagutzeko jaiotzatik entrenatu duelako garuna (modu inkontzientean izan bada ere).

Makina batentzat, ordea, oso prozesu konplexua da. Eta oso zaila da eskuz programa bat egitea irudi guztiak prozesatu eta errekonozituko dituena. Ikasi behar du, ikasketa sakona egin. Izan ere, zenbait alderdi programatzea ia ezinezkoa da: ikusmena, lengoaia naturala eta elkarrizketa, entzumena, objektuen manipulazioa edota eguneroko fisika.

Nola, baina?

Neurona sare artifizialen bidez ikasten dute makinek.

Irudian neurona artifizial baten eskema ikus daiteke. Ezkerreko aldean estimuluen sarrera gertatzen da, irudien errekonozimenduen kasuan, adibidez, pixelen (x1, x2,…) sarrera (w1j, w2j, …). Estimulu guztien gehiketa egiten da orduan (∑) eta batuketa horren emaitzaren arabera erantzuna emango da (0j) ala ez (0j).

1. irudia: Neurona artifizialaren eskema. (Argazkia: Chrislb)

Neurona hauek geruzatan antolatzen dira eta geruza bateko neuronak hurrengo geruzako neuronekin lotzen dira. Modu honetan neurona sare artifiziala sortzen da.

2. irudia: Neurona artifizialen sarea. (Argazkia: Cburnett)

Neurona sare artifizial sinple baten eskema da irudian ikus daitekeena. Lehengo zutabean datuen sarrera gertatzen da. Bigarrenean, geruza ezkutua deritzona, ikasketa ematen da eta azkenean erantzuna (edo erantzun eza).

Egun garatzen ari direnak neurona sare sakonak dira, non bi geruza ezkutu baino gehiago dauden. Ikasketa hierarkikoa ematen da sare hauetan, hau da, geruza batek ikasitakoa hurrengo geruzara pasatzen da, geruzaz geruza abstrakzio maila altuagoa lortzen delarik.

Sare arkitektura

Neurona geruzak, hala ere, ez dira modu bakarrean eratzen. Neurona geruzen antolaketak “sare arkitektura” izena du eta honen arabera bi sare mota aurki daitezke:

1. Sare konboluzionalak. Pertzepziorako dira baliagarriak honako sareak, irudien errekonozimendua, ahotsarena. Sare hauetan ikasketa hierarkikoa ematen da.
2. Sare errekurrenteak. Memoria erabiltzen ikasten dute. Oso erabilgarriak dira serie tenporalak tratatzeko.

Ikasketa motak

Sare neuronalak ez dute ikasteko modu bakarra, disposizioaren eta programazioaren arabera, gaur egun, hiru ikasketa modu ezberdintzen dira:

1. Gainbegiratua. Adibideetatik orokortzeko gaitasunean oinarritzen da. Makinari adibide asko emanda momentu batetik aurrera adibide horietatik orokortzeko gaitasuna garatzen du.
2. Errefortzu bidezkoa. Sari-zigor kontzeptuan oinarritzen da. Robotikan edota bideo-jokoetan ibiltzen diren makinekin baliatzen da gehienbat, ataza ondo egitean puntuak irabazi eta gaizki egitean galtzen ditu, puntuak lortzeko helburua duela.
3. Ez-gainbegiratua. Datuen egituraketan oinarritzen da honakoa. Datu andana eskuratu eta hauetatik eredu sinplifikatuak sortzeko gaitasuna da.

Ikusitakoa ikusita, beraz, maisulana agian momentuz ez, baina horretara doaz. Hain zuzen, maisulanen lanak aztertuta eta estiloa imitatuta lortu du robot batek koadroa egitea. Ez hori bakarrik, musika konposatzeko eta Go bezalako mahai jokoetan  gizakiei irabazteko gai ere badira.

Honen guztiaren gaineko hitzaldia egin zuen Gorka Azkune Deustuko Unibertsitateko ikertzaileak Azkuna Zentroan. Hitzaldi osoa:

———————————————————————–

Egileaz: Ziortza Guezuraga kazetaria eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaboratzailea da.

———————————————————————–

The post Mihisea maisulan bilakatzeko gai al da robota? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia Oxigenoa

———————————————————————————————————–

Goialdeetan bizitzeak badu antzik barrunbeetan bizitzearekin, antzeko zenbait arazori aurre egin behar baitiete batzuetan eta besteetan bizi diren animaliek. Antzekoak bai, baina berdinak ez. Bietan egin behar zaio aurre oxigeno-urritasunari; hori dute antzeko bi medioek. Baina goi garaietan bizi diren animaliek, edo toki haietara inoiz bertaratzen direnek ez dute CO2-kontzentrazio altuko atmosfera batean arnasa hartu beharrik; hori dute desberdin.

Beren metabolismo-tasa apala dela eta, oxigeno behar txikiak dituzte animalia poikilotermoek. Beharbada horregatik ez dute aparteko ezaugarri berezirik oso altuak ez diren tokietan bizi diren odol hotzeko animaliek. Baina itsas mailan arrunta den presioaren heren batean baino gehiago (500 mmHg-tik behera) jaisten bada atmosfera-presioa, orduan bai, hainbat moldaera berezi behar dituzte zelulek behar duten oxigenoa lortu ahal izateko. Izan ere, globulu gorri gehiago du toki altuetan bizi diren animalia poikilotermo zenbaiten odolak. Esaterako, 3.000 metrotik gora bizi diren musker eta iguanidoen eritrozito edo globulu gorrien kopurua itsas mailan bizi direnena baino % 20 altuagoa da.

Irudia: Bikuina (Vicugna vicugna) Hego Amerikan bizi da eta haren izena kitxuatik dator. 

Kontuak desberdinak dira animalia homeotermoetan. Metabolismo-tasa altuak dituzte eta horregatik oso moldaera nabarmenak erakusten dituzte toki altuetan bizi direnek. Ikus ditzagun Vicugna vicugna Andeetako kamelido ezagunak erakusten dituen ezaugarri fisiologikoak.

Bikuinaren odolak ez du beste kamelidoenak baino hemoglobina gehiagorik, ez eta eritrozito kopuru altuagorik ere; beraz, bestelako animalia homeotermoena bezalakoa da haren odolaren oxigeno-kapazitatea [1]. Baina, lehen esan bezala, toki horietan oxigeno gutxiago dago, eta, beraz, bestelako moldaerarik egongo ez balitz, oso mugatuta egongo litzateke oxigenoaren transferentzia. Izan ere, hala da, moldaera bereziak ditu bikuinak. Hasteko, eguraste-tasa altuagoak ditu, hau da, aire-bolumen handiagoa arnasten du. Horrela, oxigeno gehiago iraganarazten du arnas azaleraren gainetik; ez baldintza normalen menpe egoera arruntean bezainbeste, baina altueraren eragina konpentsatzen du nonbait. Azken batean, airea arinago iragaten bada, biriketako arnas medioaren oxigeno-kontzentrazioa ez da gehiegi jaisten, eta horrek transferentzia errazten du.

Bestalde, nahiz eta bikuinaren odolak beste kamelidoenak baino arnas pigmentu gehiagorik ez izan, oxigenoarekiko kidetasun altuagokoa da haren hemoglobina. Hau da, oxigenoa errazago xurgatzen du biriken barrunbean dagoen airetik, eta horrek ere transferentziaren alde egiten du. Horrez gain, beste bi moldaera garatu ditu: batetik, erresistentzia-kirolariak bezala, bihotz handia du, eta horri esker odol-bolumen handiagoa ponpatu dezake taupada bakoitzeko. Jakina, odol-bolumen handiagoak ponpatzean, arinago berritzen da biriketatik iragaten den odola eta arinago bidaltzen da zeluletara. Bigarrenik, pigmentu (mioglobina) gehiago du muskuluetan, eta horrela odolak dakarren oxigenoa errazago iragaten da muskuluetako zeluletara. Moldaera horiei esker, bikuina bezalako ugaztunek arnasa har dezakete ingurumenean oxigeno gutxiegi dagoenean ere.

Oharrak:

[1] Odol-pigmentu osoa oxigenoarekin elkartua dagoenean odolak duen oxigeno-kontzentrazioari oxigeno-edukiera deritzo.

—————————————————–

Egileez: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) eta Miren Bego Urrutia Biologian doktoreak dira eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakasleak.

—————————————————–

Artikulua UPV/EHUren ZIO (Zientzia irakurle ororentzat) bildumako Animalien aferak liburutik jaso dugu.

The post Andeetako kamelidoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Amaia Portugal Injekzioak ordezkatuko lituzkeen balizko alternatiba ari dira garatzen Berkeleyko Unibertsitatean. MucoJet du izena, eta ahoan jartzeko gailu txikia da. Esprai baten moduan funtzionatuko luke: isuriaren presioari esker, txertoak ahoko ehunak zeharkatuko lituzke, eta erantzun immunea estimulatu. Untxiekin probatu dute, baina luze joko du gizakiengana iritsi arte.

Askok dugu gogoan txikitan, eskolara txertoa jartzera etortzen zitzaizkigunean, haurren artean sortzen zen aztoramena. Helduen artean ere, batzuek gaizki pasatzen dute oraindik, orratza ikusten duten bakoitzean. Bada, ondo bidean, hamar urteren buruan, litekeena da txertoak injekziorik gabe jartzeko aukera zabaltzea. Izan ere, ahoan sartzen den eta pilula baten tamaina duen gailu bat ari dira garatzen alternatiba moduan, Berkeleyko Unibertsitatean (Kalifornia, AEB).

MucoJet izena jarri diote teknologia berri honi, eta esprai oso txiki baten modukoa da. Ahoan jarrita, eta dentistarenean baliatzen duten ur zorrotadaren pareko presio leunarekin, aski du masailaren barnealdea zeharkatu eta azpiko ehunetan dauden zeluletan txertoa sartzeko. Mukosen erantzun immunea aktibatuko luke horrek, eta askotariko infekzioei aurrea hartzen lagundu. Zerrien ehunekin zein untxiekin probatu dute dagoeneko, eta bost edo hamar urteren buruan gizakientzat ere bideragarria izatea espero dute ikertzaileek. Hala azaldu dute, Science Translational Medicine aldizkarian argitaratutako artikuluan.

1. irudia: Ahoan sartzen den gailu txikia da MucoJet) (Argazkia: Stephen McNally / UC Berkeley)

Ahoak zelula immune ugari ditu, baina bereizgarri bikain hori izan arren, nahi baino gutxiagotan erabiltzen da txertoetarako. Izan ere, ahoko mukosen geruza lodia zeharkatzea zaila da orain arte baliatu izan diren teknologiekin, eta txertoa ez da behar bezain eraginkorra, ondorioz. MucoJetek eragiten duen presio handiko isuriak, baina, badu geruza hori zeharkatzeko ahalmena, ikertzaileok diotenez. Hala, txertoak ahoko erantzun immunea estimulatzea lortzen du teknologia berri honekin, eta injekzioen beharrik gabe.

MucoJetek zilindro itxura du, hamabost milimetro luze da, eta zazpi milimetro zabal. Bi ataletan bereizita dago. Lehenak ura gordetzen du, eta bigarrenak bi biltegi txiki dauzka: txertoa dago batean, eta hauts egoeran dagoen azido zitrikoa eta sodio hidrogenokarbonatoa bestean. Mintz porotsu bat eta pistoi bat dago bi biltegion artean.

2. irudia: Ondo bidean, etorkizunean injekzioen alternatiba izan daiteke teknologia berri hau. (Argazkia: Stephen McNally / UC Berkeley)

MucoJet atzamar artean estutzen dugunean eta klik egitean duenean, bi atalek bat egiten dute. Hala, ura nahastu egiten da azido zitrikoarekin eta sodio hidrogenokarbonatoarekin, eta karbono dioxidoa sortzen da. Gas hori agertzearen ondorioz, bi biltegi txikien arteko mintza puskatzen da, pistoia bultzarazten du horrek, eta bigarren biltegian dagoen txertoa esprai moduan aterarazten du; ahoko mintzetan sartu eta mukosen geruza zeharkatzeko adinako presioarekin. “Presioak oso foku zehatza du, gailuaren diametroa oso txikia da, eta horregatik igaro dezake mukosen geruza”, gaineratu du Kiana Aranek, artikuluaren egile nagusiak.

Orain arte zerrien ehunekin eta bizirik dauden untxiekin egin dituzte azterketak ikerketa honetan, eta txerto gisa oboalbumina proteina (arrautzen zuringoan dago) erabilita. Emaitzen arabera, MucoJet baliatuta, tanta kontagailu soil batekin baino zazpi bider gehiago zeharkatzen du ahoko ehuna oboalbuminak, eta antigorputzek emandako erantzuna hiru aldiz handiagoa da. Bestalde, lan honetan ez dute injekzioaren eta MucoJeten eraginkortasuna alderatu, baina ikertzaileok esku artean dituzten datuek iradokitzen dutenez, gailu berriaren emaitza injekzioena bezain ona edo hobea izan daiteke, batez ere mukosetako patogenoei aurre egiteari buruz ari bagara.

Ikerketaren berri ematen duen bideoa, ingelesez.

MucoJet eramangarria dela ere azpimarratu dute, abantailen artean. Hau da, txertoak hauts egoeran gordetzeko aukera ematen duenez, teknologia honek aurrera egiten badu, lurralde isolatuenetara ere eraman ahal izango litzateke. Gainera, injekzioekin ez bezala, kasu honetan ez litzateke osasun arloko profesional batengana jo beharko txertoa jartzeko. Hain zuzen, MucoJeti piruleta forma emateko aukera ere aipatu dute ikertzaileok, haurrek masailaren barnealdeari atxiki diezaioten. “Ez lukete osasun etxera joan beharko txertoa jartzeko”, dio Aranek.

Hala ere, luze jo dezake ikerketa ildo honek. Benetako txertoekin eta animalia handiagoekin probak egitea da hurrengo urratsa, eta esan bezala, hamar urtez luza daiteke gizakienganako jauzia. Are gehiago, aditu batzuen arabera, erronka bereziki zaila da hori: untxien eta gizakion ahoko ehunak desberdinak dira oso, eta txertoentzat ahoko sistema immunologikoa baliatzeko orain arte egin diren saioak ez dira batere eraginkorrak izan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kiana Aran, Marc Chooljian, Jacobo Paredes, Mohammad Rafi, Kunwoo Lee, Allison Y. Kim, et al. An oral microjet vaccination system elicits antibody production in rabbits’. Science Translational Medicine. 08 Mar 2017: Vol. 9, Issue 380, eaaf6413. DOI:10.1126/scitranslmed.aaf6413

———————————————————————————-

Egileaz: Amaia Portugal (@amaiaportugal) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————

The post Orratzik gabeko txertoaren bila appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Pérez Demagun taberna batean zaudela lagunekin, eta urrundik ikusten duzula lagun bat. Neska ala mutila, hori zure kontu. Elkarri begiratu eta une bat igaro ondoren, zuregana dator, tu pixka bat botatzen du bere eskura eta dastatzeko eskaintzen dizu. Nazkagarria ezta? “Horixe baietz” esango lukete gehienek.

Ba ez harrotu zeren horrelako zerbait egiten baitugu elkarri musua ematen diogunean. American Journal of Medicine aldizkariko artikuluan esaten da musu bat behar bezala ematen den bitartean, bikote batek besteak beste 0.9 ml ur eta 0.71 mg gantz trukatzen direla batez beste.

Era berean, 300 espezietako 10-1.000 miloi bakterio trukatzen dira. Organismo hauen %95ak ez du gure osasunaren aurka egiten, baldin eta gizaki horrek badauka immunitate-sistema bere onean. Haietako batzuk ordea arriskutsuak izan daitezke, eta talde horretan daude besteak beste arnas-sistemari eragiten dionak edo herpesa.

1. irudia: Oso eskuzabalak omen gara musua elkarri ematerakoan: besteak beste, 300 espezietako 10-1.000 milioi bakterio inguru trukatzen baitigu.

Hau da, objektiboki nazkagarria izateaz gain, arrisku bat ere badakarkio osasunari. Eta hala ere, oso atsegin zaigu ezta? Zergatik hori? Onuragarria ere izan beharko du nolabait, eta zientzia hamarkadetan ibili da musuak aztertzen, filematologia izeneko esparruaren barruan. Baina alde batera utzita tu kantitateak, konposatu organikoak eta bakterioak, zenbait erantzun aurkitu dira dagoeneko:

Instintiboak ala ikasiak ote dira musuak?

Barne senak bultzatzen gaitu musuak ematera, ala kanpotik geureganatzen dugu ohitura? Ez dakigu ba oraingoz erantzuna. Izan ere, ikerketa batek jakitera eman du munduko kulturen erdira ere ez direla iristen musu erromantikoak egiten dituztenak. Horrek esan nahi luke talde kontu bat dela musua; horretaz gain, ikusi izan da beste primate batzuek iskanbilak baretzeko erabiltzen dituztela musuak. Badakizu “egin maitasuna, ez gerra”.

Nondik sortu ote ziren musuak?

Esan bezala, musua ez da kultura guztietan erabiltzen, baina kultura gehienetan azaltzen da ordea antzerako portaera bat: aurpegiak hurbildu, eta maiz kontaktuan mantentzen dira luzaro. Hurbiltasuna, intimitatea, babesa eta maitasuna daude tartean. Nola sortu ziren horrelako jokaerak?

Agian janaria aho batetik bestera helarazteko ohituratik sortuko zen. Izan ere, hala egiten du amak, bere kumeak edoskitzaroari bukaera ematekotan dabiltzanean: janaria erdi murtxikatua ematen die, kumeek oraindik ez dauzkatelako hortzak behar bezain garatuak. Antzerako zerbait egiten diete espezie batzuetako arrek emeei, gorteiatzean.

Hala ere, ez dakigu oraindik benetako arrazoia

Nahiko izango ote litzateke atsegin zaigula esatea? Hori ez litzateke izango oso azalpen zientifikoa. Hona hemen ganora handiagoko azalpen bat: gure ezpainek nerbio-bukaera asko dituzte, eta musuan aktibatu egiten dira amaiera horiek. Horrek burmuinari eragiten dio eta hainbat substantzia sintetizatzen direlarik, ondo sentitzen gara eta hala jarraitu nahi dugu. Hauek dira substantziak:

• Dopamina: heroinak eta kokainak estimulatzen dituzten zonalde berberak estimulatzen dituelarik, euforia eta adikzioa eragiten dizkigu.
• Oxitozina: estimu eta atxikimendu sentipenak eragiten ditu, eta erditzean eta edoskitzaroan ere sintetizatzen da.
• Serotonina: berdin sintetizatzen da musuan eta asaldaketa obsesibo-konpultsiboa pairatzen duten gizakiengan.

Ondorioz, euforia, estimua eta adikzioa sumatzen dira musuan.

Orduan zertarako balio du musuak?

Normalean gure gorputzak sentipen oneko saria ematen digu onuragarria den zerbait egiten dugunean. Adibidez, doministikuak arindua dakarkigu, milaka mikrobio kanpora bota ostean. Zentzuzkoa izango litzateke beraz musuan gertatzen diren hormona-dantza horiek onuragarriak izatea.

Argitu gabe dago oraindik kontua, baina Oxfordeko Unibertsitateko Rafael Wlodarskik ikertzaileak The Effects of Romantic Love on Mentalizing Abilities artikuluan aditzera eman zuen ugalketa-laguna aukeratzeko modu bat izan litezkeela musuak. Izan ere, hormonek eta beste osagai kimiko horiek guztiek indikatzaile modura joka dezakete, gu ohartzen ez bagara ere. Horrela, musu horien arabera joko lukete aurrera edo ez gizakiek ugalketa prozesuan.

Behin bikotea eginda, ikusi izan da musuek erlaxatu egiten dutela, eta ikerketa batek aditzera eman du asetasun-sentsazioa eragiten dutela musuek. Sexu-harremanak beraiek baino eraginkorragoak izaten dira horretan, eta gainera, behera jaitsiarazten dute estresa eta kolesterol maila.

—————————————————–

Egileaz: Rocío Pérez Benavente,  (@galatea128) El confidencialen dago kazetari.

—————————————————–

—————————————————–

Itzultzailea: Juan Carlos Odriozola

——————————————–——–

The post Bakterioak, listua eta oxitozina ugari: zergatik gabiltza ba musuka? appeared first on Zientzia Kaiera.

Arturo Apraiz, Arantza Aranburu, Miren Mendia eta Arantxa Bodego Euskokantauriar arroaren sorrera Pangea superkontinentearen apurketarekin abiatzen da Paleozoikoaren bukaeran (270 Ma). Ondorengo 200 Ma-tan zehar arroaren garapena etengabea izan zen, baina ez konstantea. Estentsio-esfortzuen eraginaren arabera rifting prozesua azkartzen edo moteltzen zen. Aldaketa hauei esker, Euskokantauriar arroko bilakaeran, ondoren deskribatuko diren bi rifting-urrats nagusi eta beste bi urrats bereizten dira. 1. irudia: Geografiaren ikuspegitik, Euskokantauriar arroan sartzen dira Nafarroako iparraldea, EAE, Burgos eta Palentzia probintzietako iparraldea eta Kantabriaren zati handi bat. Geologiaren ikuspegitik, Pirinio mendikateko toles eta zamalkaduraren gerrikoari dagokio Euskokantauriar arroa. Triasikoko rifta (270-210 Ma)

Mantuko korronte astenosferikoen eraginez Pangea superkontinenteak estentsioaren eragina pairatu zuen, eta sakabanaketaren aurreko hausturak eta failak garatu ziren. Egoera honetan rift egiturak sortzen dira, bertan lehendabizi ibaietako metakinak (Buntsandstein faziesa) eta oso sakonera gutxiko (Muschelkalk faziesa) edo kostaldeko baldintzetan (Keuper faziesa) sortutako materialak metatu ziren. Gaur egun, fase honetan pilatutako arrokak Euskokantauriar arroaren ertzetan baino ez dira azaleratzen, Aiako Harriaren inguruan eta Kantabrian, asturiar Mazizoaren gainetik.

Rift-arteko urratsa (210-160 Ma)

Batez ere Jurasikoan zehar garatutako urrats honetan estentsioa moteldu egiten da, baina subsidentziaren eraginez arroaren bilakaerak aurrera darrai, nahiz eta sedimentazio-baldintzak konstante mantendu 50 Ma-tan. Itsasoak bereganatzen ditu sortutako rift-eremu hondoratuak, eta hasieran arro osoa sakonera oso txikiko karbonatozko arrapala bati dagokio, eta kostaldetik gertu pilatzen diren fazies-gerrikoak garatzen dira. Ondoren, sakonera zerbait handitu egiten da, arrapala hemipelagikoa garatuz eta belakiak edo zoophycus-ak dituzten kareharrien eta tupen arteko txandakatzea gertatzen da.

Gaur egun, urrats honetako azaleramendu nagusiak arroaren mendebaldean daude (Kantabrian eta Palentzia eta Burgos iparraldean). Hala ere, beste toki batzuetan ere azaleratzen da: Bortzirietako mendiguneko ertzetan, Tolosa eta Azkoitia artean, Aralarko mendilerroan, Urdaibaiko itsasadarrean eta Aulestin, eta Araban, Montoria edo Nograron.

Bizkaiko golkoko rifta (160-95 Ma)

Plaka tektonikoen zinematikaren berrantolaketa baten ondorioz, Iberiar plaka Eurasiar plakarekiko erloju-orratzen norabidearen aurka biratzen hasi zen, ondorioz, bi plakak elkarrengandik bereizi ziren estentsio-esfortzu nabarmenen eraginpean. Hauen eraginpean Bizkaiko Golkoa ireki zen, eta kontinente-lurrazalaren mehetze-prozesu baten bidez (hipermehetutako lurrazala), arroa, progresiboki, zabaldu eta sakondu egin zen.

Garai honetako Euskokantauriar arroaren paleogeografiak ondoko eskema erakusten du (2. irudia). Hegoaldean, Iberiako plakaren gainean, sedimentazio kontinentala zen nagusi (hareharri eta konglomeratuak; Conchas de Haro). Iparralderantz kontinente-plataforma zegoen, failek mugatutako altuguneetan eta sakonuneetan banatuta. Sakonera txikiko eremuetan sedimentazio karbonatatua zen nagusi (kareharri urgondarrak; Aralar, Anbotoko gailurreria, …) eta sakonuneetan sedimentazio detritikoa (lutita eta harearriak; Balmasedako delta). Iparralderago, arroko eremu sakonena aurkitzen zen eta estreinakoz flysch sekuentziak sortzeko beste sakonera lortu zen (Flysch Beltza). Iparralderago Landetako altugunea zegoen, orduan uraren gainetik aurkitzen zena.

2. irudia: Albiarrean kostaldeko sedimentuen, karbonatozko plataformen eta sakoneko sedimentuen kokapena erakusten duen eskema paleogeografikoa. Kontinente-ertz pasiboa (95-84 Ma)

Garai honetan estentsio-esfortzuak moteldu egiten dira, baina arroak inoiz izan duen zabalera eta sakonera handiena bereganatzen du, kontinente-litosfera hoztu ahala hondoratzen jarraitzen duelako. Euskokantauriar arroa ozeano bihurtzeko zorian aurkitu zen, baina ez zuen lortu, bertan inoiz ez zelako ozeano-gandorrik garatu, eta ondorioz, ozeano-lurrazal jarraiturik ez delako sekula sortu.

Baldintza hauetan, hegoaldeko kostaldea aurreko urratsean baino hegoalderago aurkitzen zen, kontinente-plataforma askoz zabalagoa zen (Sunbillako kareharriak) eta arroaren erdiko aldean, inoiz lortu izan diren eremu sakonenetan, flysch segidak metatzen ziren etengabe (Zumaia, Bidart edo Barrikako flyschak). Gainera, flysch segida horiekin tartekatuta mantuan jatorria duten arroka bolkanikoak ugari dira (Meñakotz, Astrabudua, Errigoiti, Eibar, Elgoibar,…), kontinente-lurrazala apurketatik gertu egon zela adieraziz.

Ondoren, plaken zinematika berriro berrantolatu egiten da eta Afrikako plakak Iberia Eurasiarantz bultzatzen du. Ondorioz, estentsioaren eraginpean zegoen Euskokantauriar arroa konpresioaren eraginpean gelditzen da, eta nahiz eta materialen metaketak aurrera jarraitu zuen, bilakaera geologikoaren fase berri bat abiatzen da, konpresio-fasea.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 29
• Artikuluaren izena: Euskokantauriar arroko eboluzio geologikoa I: estentsioaren eraginpean.
• Laburpena: Euskokantauriar arroaren eboluzioak oso iraupen luzea du. Goi Permiarrean hasi zen, eta azken prozesuak, Miozenoan gertatu ziren. 250 Ma inguru horietan zehar, aldaketa nabarmenak izan dira bai erregimen tektoniko nagusian (luzapena, konpresioa), bai plaken arteko muga aktiboarekiko distantzian (rifta, ertz pasiboa, ertz aktiboa), eta bai azpiko lurrazalaren izaeran (kontinentala eta hipermehetua). Euskokantauriar arroak, oro har, eboluzio-prozesu konplexua du, baldintza tektoniko nagusiei egokituz pixkanaka aldatu zena..
• Egileak: Arturo Apraiz, Arantza Aranburu, Miren Mendia eta Arantxa Bodego.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 7-21
• DOI: 10.1387/ekaia.14370

Esker onak

Egileok eskertu nahi dugu Sergio Roblesek erakutsitako prestutasuna Euskokantauriar arroari buruz dakiena gurekin partekatzeko.

—————————————————–
Egileez: Arturo Apraiz, UPV/EHUko Geodinamika saileko irakaslea eta ikertzailea da; Arantza Aranburu eta Miren Mendia Mineralogia eta Petrologia saileko irakasleak dira; Arantxa Bodego UPV/EHUko Meatze eta Metalurgia Ingeniaritza eta Materialen Zientzia saileko irakaslea eta ikertzailea da.
—————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Euskokantauriar arroaren sorrera appeared first on Zientzia Kaiera.

Zeri deritzogu mekanizatua? Mekanizatua da landugabeko pieza bat askotariko forma eta neurriko pieza bihur dezaken eragiketa multzoa. Industrian oso prozesu arrunta den arren, UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako irakasle eta ikertzaile talde batek aurrera pausu bat eman du honako arloan eta kobrezko piezak Acidithiobacillus Ferroóxidans bakterioaren bidez mekanizatzeko metodo bat patentatu du. Irudia: Bilboko Ingeniaritza Eskolako irakasle eta ikertzaileen talde batek, Acidithiobacillus Ferroóxidans bakterioaren bidez kobrezko piezak mekanizatzeko metodo bat patentatu du.

UPV/EHUko Ingeniaritza Kimikoa eta Ingurumenaren Ingeniaritza eta Ingeniaritza Mekanikoa sailetako Luis Gurtubay, Norberto López de Lacalle, Ana Elías, Adrián Rodríguez eta Estibaliz Díaz-Tena ikertzaileek abian jarri zuten proiektu berritzaile bat: kobrezko piezak mekanizatzeko mikroorganismoak erabiltzea. Lehen ideia hark ondorio oparoak izan ditu, alde batetik, Estibaliz Díaz-Tena ikertzaileak bere nazioarteko tesia gauzatu izan du gaia jorratuz eta ‘Biomachining of oxygen-free copper: development of a continuous process for industrial application‘ doktorego-tesian plazaratu ditu emaitzak. Bestalde, ikerketa taldeak bakterioen erabilera patentatu dute kobrezko piezak mekanizatzeko.

Egun, Estibaliz Díaz-Tenak eta Bilboko Ingeniaritza Eskolako ikertzaileek lerroa garatzen jarraitzen dute prozesu tradizionalagoak erabiltzen dituzten industrietan biomekanizaturako prozedura berria ezartzeko. Izan ere, ezagutzen diren ohiko prozedurak ingurugiroarekin adeitsuak ez diren tratamenduak dira gehienetan eta mikroorganismoak erabiliz mekanizazioan sortzen den kutsadura saihestuko litzateke. Estibaliz Díaz-Tena ikertzailearen esanetan helburua bide berriak irekitzea litzateke bioteknologia ardatz bezala hartuta: “Bioteknologia erabili zaharkitutako gailu elektronikoak berreskuratzeko eta prozesu tradizionalek sortzen dituzten uraren eta lurzoruaren kutsadurari aurre egitea”. Bioteknologiak mikroorganismo aktiboak erabiltzen ditu ingurumen-kalteei aurre egiteko.

Bakterioak kobrezko piezak mekanizatzeko from UPV/EHU on Vimeo.

Iturria:
UPV/EHUko komunikazio bulegoa: Bakterioen erabilera patentatu dute kobrezko piezak mekanizatzeko.

The post Bakterioak, kobrezko piezak mekanizatzeko mikroerremintak appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Mikrobiologia

Antibioerresistenteak mundu mailako arazo bihurtu dira. Mundu mailan, urte bakoitzeko 700.000 lagun hiltzen direla kalkulatzen da. Alarma sortzen duen esaldia dugu jarraian, etorkizun ilunaz mintzo dena: 2050. urterako hildakoen kopurua urteko 10 milioikoa izatera pasa litekeela uste du Europako Batzordeak. OME Osasunaren Mundu Erakundeak botiken aurrean erresistentzia duten bakterioen zerrenda argitaratu du, aurrenekoz, antibiotiko berrien garapena sustatuz. Ardura bereziko lehen maila horretan daude antibiotiko askoren aurreko erresistentzia garatu duten bakterioak. Jakina denez, lehen postuan, Acinetobacter baumannii bakterioa dago. Ospitaletan bereziki zabaltzen den patogenoa da. Zerrenda osoa artikulu honetan topatuko duzue, Juanma Gallegok ezagutzera ematen digun informazio osagarriaz gainera.

Medikuntza

Orain arte uste izan da minbiziak bi eragile nagusi zituela: norberak ekar lezakeen herentzia eta ingurumena. Baina 32 minbizi-motaren datu epidemiologikoak eta genomaren sekuentzia aztertuta, ikusi dute minbizien ia bi herenetan ematen diren mutazioak zelula osasuntsuetan DNA erreplikatzean gertatzen diren zorizko akatsak direla. Minbiziaren ikuspegi berri horrek minbiziari aurre egiteko estrategia aldatzea eskatuko du ezinbestean.

Neurozientzia

Burmuina ulertzeko hainbat gako plazaratu dituzte asteon Donostian izan den Garunaren Astean. Gazteentzako zein helduentzako hitzaldietan, arlo horretan izan diren azken aurrerapenak gizarteratzea izan dute helburu mintzatu diren ikertzaileek. Bertan parte hartu duten hiru aditurekin. Hizkuntza bat gardena edo opakua ote den desberdintzen dute adituek.  Adibidez, Jaione Arnaez BCBLko ikertzaileak azaltzen du: “Guretzat, hizkuntza gardenak idazten diren bezala irakurtzen direnak dira. Halakoak dira euskara eta gaztelera, esaterako”. Opakuen kasuan, ingelesa eta frantsesa aurkitzen ahal dira. Artikulu osoa irakurtzea gomendatzen dizuegu.

Kimika

Gantz azido asegabeak eta polifenolei heldu die artikulu honek. Azken hauek ahalmen antioxidatzaile handia dute eta horri esker, erradikal askeak neutralizatzeko gai dira. Gaitasun horrek balio du adibidez hanturak tratatzeko, minbiziaren gisako endekapenezko gaixotasunetarako, besteak beste. Aipaturiko gantzak aldiz oso garrantzitsuak dira gaixotasun kardiobaskularren prebentzioan eta funtsezkoak dira odoleko triazilglizerol eta kolesterol mailak jaisteko. Ildo horretatik, ardo-ekoizpeneko hondakinen ustiapena aukera bikaina izan daiteke. Izan ere, bertan aurkitzen direlako aipaturiko kontzeptu biak (horien kontzentrazioa altua da). Testuan azaltzen den modua, lan horretan, optimizatu egin da bi urratseko jariakin gainkritikoaren bidezko erauzketa, ardo hondakinetatik konposatu bioaktiboak lortzeko.

Biologia

1970ean Bergarako herriko denda bateko erakusleihoan tigre bat agertu zen. Taxidermia bat zen. Urte askotako ikerketari esker orain badakigu tigre hori zoologia bilduma bateko ale bat izan zela, Bergarako Errege Seminarioko historia naturaleko kabinetekoa, hain zuzen ere. Garai hartan tigrea ugaria zen oraindik, eta zoologia bildumetarako lor zitekeen. Harrapari handia eta ederra delako ere asko ehizatu izan da. Espeziea arriskuan dago orain. Bilduma zientifikoek funtzio desberdinak betetzen dituzte. Helburu zientifikoak lortzeko biltzen direnak hasieran, natura edota gizakia bera ikertzeko erabiliak dira. Museo honen kasuan, XIX. mende amaieran bilduma zoologiko handia sortu zen Errege Mintegian, munduko naturaren aniztasuna eta eboluzioaren teoria hobeto ulertzeko. Gaur egun funtzio historikoa betetzen du.

Mendigoizaleei buruz aritu dira Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia artikulu honetan, euren erresistentzia eta indarra nabarmenduz. Toki altuetan dagoen oxigeno-urritasuna da leku altu horietan bizitzeko edo ibili ahal izateko dagoen arazoa edo oztopoa, gora goazen heinean oxigeno-gertutasuna jaitsi egiten delako. Hori garrantzitsua da arnasa hartzeko orduan, ingurumenetik odolerako oxigenoaren mugimendua oxigeno-presioaren menpekoa baita. Itsas mailan, oxigeno-presioa 21,3 kPa-koa (160 mmHg-koa) da; hau da, atmosfera-presioaren % 21 gutxi gorabehera. Baina igotzerakoan, oxigeno-presioa atmosfera osoarenaren neurri berean jaisten da. Hori dela eta, 11,2 kPa-koa (84 mmHg-koa) da oxigeno-presioa 5.000 m-tan, oso balio baxua animalia gehienen odolera iragan ahal izateko, gizakiak barne. Bada, mendigoizale onenak zortzi mila metroko gailurretara iristen dira. Zazpi mila metrotik gora gizabanako arrunt batek ezin du arnasa hartu. Zazpi mila metrotik gora ibiltzea, ibili ahal izate soila, gizaki aukeratu batzuek egin dezaketen ahaleginik handiena da.

Eboluzioa

Dinosauroen eboluzioari buruzko hipotesi berri bat proposatu dute. Orain arte, eta ia 130 urtez, bi talde handitan sailkatu dira dinosauroak: ornitiskioak eta sauriskioak. Lehenengoen ezaugarria da hegaztien erako pelbisa izatea. Sauriskioek, berriz, narrastien erako pelbisa dute. Orain, dinosauroen ezaugarri anatomikoen berrazterketa sakon bat egin dute ikertzaileek, 457 ezaugarri kontuan hartuta. Eta ondorioztatu dute teropodoak eta ornitiskioak talde berean elkartu behar liratekeela (Ornithoscelida taldean), 21 ezaugarri berdin baitituzte. Dinosauro guztien arbasoak nolakoak ziren ere iradokitzen du eredu berri honek.

400.000 urte inguruko garezur bat aurkitu dute Aroeirako haitzuloan (Portugal). Lisboako Unibertsitateko arkeologoek zuzendutako nazioarteko talde batek berreskuratu eta aztertu du garezurra. Taldeak adierazi dutenez, Europan mendebaldeen aurkitutako atxeliar kulturako fosil zaharrena da. Izan ere, garezurraren inguruan atxeliar kulturako harrizko tresnak eta animalia hezurrak aurkitu dituzte eta haietako batzuk erreta daude hortik ondorioztatu dute sua menderatzen zutela. Informazioa osorik Elhuyar aldizkarian topatuko duzue.

Itsas ingeniaritza

Arraunaren eta zientziaren arteko uztarketa lanbide bilakatu du Jon Lasa ingeniariak. Branka Composites enpresa sortu zuen, neurketa zientifikoak bertan aplikatuz. Zientziak arraunean errendimendua hobetzeko aukera handia eskaintzen du, bere esanetan: “Ari gara arraun taldeekin kolaboratzen. Horietako batzuk, Oriokoa kasurako, aspaldi hasi ziren ikuspegi zientifikoa lantzen, baina beste asko horretatik oso urrun daude oraindik. Zientziak kalte egiten ez duen ustetik abiatuta, errendimendua hobetzeko aholkularitza eskaintzen dugu”.

Fisika

Mikrosegundo batean funtzionatzen duen ate logiko kuantiko sendo eta ultralasterra diseinatu dute UPV/EHUko Kimika Fisikoko Saileko Gonzalo Mugak zuzendutako talde teorikoak eta AEBtako Colorado-Boulder Unibertsitateko talde esperimental batek. Helburua:  bi ioien bidez, ate logiko kuantiko sendo eta ultralaster bat diseinatzea, mikrosegundo batetik beherako tartean funtzionatzeko gai izango dena. Ate horiek bereziki baliagarriak dira baina oraindik urrats asko eman behar dituzte. Gai honen azalpenak artikuluan topatuko dituzue.

Geologia

EHUko kimikariek beachrockak aztertu dituzte, hondar zementatuzko formazioak. Garapen industrialaren inpaktuaren eta kostaldean izan duen eraginaren lekuko dira harri horiek. Normalean eremu tropikal eta subtropikaletan sortzen diren arren, Bizkaiko kostaldean ere badira halakoak. Aztertu dituzten beachrockak egitura berriak dira, eta giza jardueraren eragin handia jasan dute. Ikertzaileen arabera, “Antropozenoaren ebidentziatzat” har daitezke; izan ere, industria-iraultzaren garaiko galdaketa-zepak gordetzen dituztela ikusi dute.

———————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

The post Asteon zientzia begi-bistan #147 appeared first on Zientzia Kaiera.

Sergio Laínez ikertzaileak berri on bat dakar gaixotasun arraro bat pairatzen duten gaixoentzat. Zehazki, giharren distrofia oinarrian duen Duchenneren distrofia muskularra dutenentzat. Izan ere, berri honek iraultza bioteknologiko bat eragin dezake: Melodrama with happy ending for Duchenne Muscular Dystrophy patients.

Zergatik onartzen dute emakumeek euren karrera profesionalean onurarik izango ez duen zeregina aurrera eramatea? Honako gauza bat ote da eurengandik espero dena? José Luis Ferreirak jarri du gaia mahaigainean: Women accept more requests for tasks with low promotability.

2015. urtean partikulu exotiko batzuk detektatu ziren: Weyl fermioiak. Egun, DIPCko ikertzaileek Wely kristal berriak proposatu dituzte fermioien ezaugarriak aztertzeko asmoz: How to study magnetic Weyl fermions experimentally.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #152 appeared first on Zientzia Kaiera.

Uretako organismoen hazkuntzari akuikultura deritzo. Duela hamarkada batzuk arrantza produkzioak goia jo zuenetik, gizakiaren kontsumo eskaria asebetetzeko jarduera alternatiboetara jotzea beharrezkoa izan da. Egoera honetan, akuikulturak berebiziko garrantzia hartu du eta itsasotik zuzenean lortutako produkzioaren parean jarri da.

Jarduera honen inguruan gehiago jakiteko, Leire Arantzamendi Azti ikerketa zentroko ikertzailearekin izan gara. Bere esanetan, hazkuntza baldintzak guztiz kontrolatzeko aukera ematen du akuikulturak. Horregatik, teknika honen bitartez hasitako kontsumorako produktuen kalitatea erabat bermatuta dagoela deritzo.

‘Zientzialari‘ izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Leire Arantzamendi: “Arrantzako produkzioa eta akuikulturakoa parekatuta daude mundu mailan” #Zientzialari (69) appeared first on Zientzia Kaiera.