Zientzia Kaiera

Uxue Razkin Hasieran Barbara ez zen Barbara izan, Eleanor baizik. Bere gurasoek izena aldatu zioten; biek ala biek argi ikusi zuten neska kementsua eta ausarta izango zela etorkizunean. Hala, izen indartsuago bat bilatu eta Barbara hautatu zuten. Izen-aldaketak amuleto gisa funtzionatu izan balu bezala, Barbara McClintock urrutira iritsi zen: Medikuntzako Nobela bakarka irabazi zuen lehen emakumea izan zen. Meiosian gertatzen diren geneen birkonbinazioa eta transposizio mekanismoak azaltzeko gai izan zelako jaso zuen saria, 1983an. Genetikan iraultza abiatu zuen.

1. irudia: Barbara McClintock neba-arrebekin 1907. urtean. Ezkerretik hasita Mignon, Malcolm Rider “Tom”, Barbara, eta Marjorie. (Argazkia: Wikimedia Commons – domeinu publikoko argazkia)

Baina izen-aldaketa abiapuntua besterik ez zen izan. Gutxika ahalmen berezi horiek jaso zituen, bai, baina ikasiz eta ikerketa ugari eginez. Bere lanak hain izan ziren garrantzitsuak, ezen 1944an Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionalean onartu baitzuten (hori lortu zuen hirugarren emakumea izan zen). Bere aurkikuntza, dena dela, ez zuten hasieratik onartu emakumea zelako. 60ko hamarkadan, François Jacob eta Jacques L. Monod zientzialari frantziarrak ondorio berdinera iritsi zirenean orduantxe egin zioten kasu, 30 urte igaro ondoren eta berak jada erretiroa hartuta zuenean.

Botanika hautatu zuen baina genetika nahiago

McClintockek botanika ikasi zuen Cornelleko Unibertsitatean, hasieratik bere amak horri uko egin zion arren. Ez zitzaion gustatzen emakume batek zientzia ikastea, ez zen batere erakargarria, ezkondu nahi duen emakume batentzat, jakina. Azken batean, eta bere amaren aburuz, zientzian aritzeak bakardadean bizitzea dagokizula esan nahi zuen. Dena den, zientzialariak ez zion kasurik egin eta graduaz gain, botanikan doktoregoa lortu zuen 1927an.

Egia esateko, genetika gehiago gustatzen zitzaion. Izan ere, kromosomen tindaketaren teknikak berak garatu zituen eta horiek dira, esaterako, egun testuliburuetan agertzen direnak. Genetikarekin izan zuen lehen kontaktua 1922. urtean izan zen, irakasle batek diziplina horretako ikastaro batera gonbidatu zuenean. Arlo hori jorratu zuen batez ere Cornelleko Unibertsitatean eta bertan zitogenetikaren aitzindaria bilakatu zen. Artoa erabili ohi zuten eredu gisa, haren kromosomak atzematea erraza zelako mikroskopio baten bidez. Barbarak ederki ezagutzen zuen artoa, eta argiro sailkatu zituen kromosoma guztiak.

2. irudia: Barbara McClintock lanean 1947. urtean. New Yorkeko Cold Spring Harbor Laborategian. (Argazkia: Wikimedia Commons / Smithsonian Institution. Domeinu publikoko argazkia)

1933an Alemaniara bidaiatu zuen eta horren ondotik Missouriko Unibertsitatean irakasle gisa lan egin zuen. Emakume izateagatik gaizki tratatu zuten bertan; behin bere departamentuko nagusiak kaleratuko zuela mehatxu egin zion bere izena zuen emakume bat ezkonduko zela egunkarian ikusi zuenean. Giroaz kexu, lan hori utzi eta Cold Spring Harbor Laborategian sartu zen ikertzaile 40ko hamarkadan. Bertan garatu zituen botanika eta genetika arloko ikerketa-lan esanguratsuenak erretiroa hartu zuen arte.

“Gene jauzilariak” eta artoa

Laborategian zegoela, artoa ikertzen jarraitu nahi zuen. Horretarako, landareak hazten hasi zen gero buruan zituen esperimentuak abiatu ahal izateko. Guztira, 100 edo 200 landare zituen soroan eta berak zaintzen zituen. Horien kromosomak aztertzean, genoma zati berezi batzuk identifikatu zituen: transposoiak. Genomaren baitan lekuz aldatzeko gai diren elementu genetiko mugikorrak dira. Prozesu horretan mutazioak sortu ahal dira, baita genomaren DNAren kantitatea aldatu ere. Lan honek azaldu zuen organismo multizelularretan zelula bakoitzaren ezaugarriak dibertsifikatu daitezkeela, baita genoma berdin-berdina denean ere. Herentziazko prozesuak azaltzeko funtsezkoa izan zen aurkikuntza hau.

Hori argi ikusi zuen artoaren landarearen genoma oinarri hartuta. McClintockek “elementu kontrolagailu” gisa izendatu zituen lehendabizi, txertatzen ziren geneetan espresioa aldatzeko gai zirelako. Esaterako, elementu transposakor horien ekintza batek sortu zuen artaburu baten arto-aleak kolorez desberdinak izatea. Hori ikusi zuenean, laster konturatu zen halako elementu genetiko mugikorrak artoaren zeluletan bazeudela eta horien jokabidea oso garrantzitsua zela genetikaren baitan topa daitezkeen hainbat prozesu azaltzeko. 1948an lortu zuen aurkikuntza hori publikatzea Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) aldizkari ospetsuan.

3. irudia: Barbara McClintock eta George Redei botanikaria 1978. urtean, Stadler Genetics Symposium ekitaldiko une batean. (Argazkia: Coe, Edward H. Jr. / U.S. National Library of Medicine. Domeinu publikoko irudia)

Genetikaren paradigma erabat aldatu zuen baina aurkikuntzak ez zuen harrera ona izan komunitate zientifikoan eta zientzialari orok baztertu zuten. Erasoak etengabeak izan ziren baina bera ez zen hondoratu eta itxaron egin zuen, pazientziaz, beste lankide batzuek berak esandako berdina ikusi zuten arte; McClintockek ingurukoei aurrea hartu ziela argi geratu zen.

Urteak pasa ahala, “gene jauzilariak” publikazio zientifiko ugaritan aipatzen hasi ziren eta orduantxe onartu zuten genetistak egindako aurkikuntza. 80ko hamarkadan eman zioten Nobel Saria, 81 urte zituela, oraindik Cold Spring Harbor Laborategian lanean ari zela. Berria eman ziotenean, intxaurrak biltzera atera zen mendira, eguneko paseotxoa ematera. Pozik zegoen baina bakarrik egon nahi zuen, hainbatetan egon izan zen moduan. Jenioaren bakardadea. Barbara.

Iturriak:

• American Philosophical Society: Barbara McClintock Papers, 1927–1991
• Mujeres con Ciencia, Carolina Martínez: Barbara McClintock y la libertad de pensamiento
• The Nobel Prize: Barbara McClintock
• Wikipedia: Barbara McClintock
• Zientzia Kaiera, Koldo Garcia: Genetikaren ibilbidea (eta IX): Eppur si muove

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Barbara McClintock (1902-1992): “Gene jauzilariak” eta kolorezko arto-aleak appeared first on Zientzia Kaiera.

Oihana Ros, Asier Vallejo, Maitane Olivares, Ailette Prieto, Nestor Etxebarria Ezin da ukatu gure eguneroko bizitarako abantaila handia suposatzen dutela konposatu kimikoek, hala ere, beren gehiegizko erabilerak ingurumenean kalteak sor ditzakeela ezin dugu ahaztu.

1. irudia: Musketa fragantziak, ftalato esterrak, alkilfenolak, hormona natural zein sintetikoak, bisfenol-A eta zenbait pestizida animaliei eragiten diete eta konposatu disruptore endokrino (EDC) izenez ezagutzen dira.

Hori dela-eta, geroz eta erakunde gehiagok konposatu kimikoen presentzia arautzea dute helburu. Mundu mailako araurik garrantzitsuenak Ameriketako Estatu Batuen ingurumen agentziak (EPAk) eta Europar Batasunak duen uraren Zuzentaraua (WFD) dira. Bi legedia horiek aztertu beharreko konposatuak zeintzuk diren finkatzen dituzte, eta zenbait kasutan euren maila maximoa (EQS) zein den ere ezartzen dute.

Zoritxarrez, bi zuzentarau horietan ez daude ingurumenean kalteak sortzen dituzten konposatu kimiko guztiak. Zentzu horretan, NORMAN izeneko lan taldea aztertu beharreko konposatu berriak ikertzen dabil, etorkizunean zuzentarauetan sartu behar diren edo ez erabakitzeko.

Zuzentarau horietan dauden konposatuen artean musketa fragantziak, ftalato esterrak, alkilfenolak, hormona natural zein sintetikoak, bisfenol-A eta zenbait pestizida daude. Horiek guztiek, gizakien eta animalien sistema endokrinoan eragiten dituzten aldaketak direla-eta, konposatu disruptore endokrino (EDC) izenez ezagutzen dira. EDCak gorputzaren sistema endokrinoan aldaketak sortzen dituzten substantzia exogenoak, edo horien nahasteak dira, eta organismo osasuntsuetan edo euren ondorengoetan hainbat kalte sor ditzakete.

Kalte horien artean malformazioak, ugalketa-arazoak, espezieen tamainaren aldaketa edo intersexualitatea aurki daitezke. Oro har, konposatu kimikoak oso kontzentrazio baxutan aurkitzen dira ingurumeneko ur laginetan, ng/L mailan gehienetan. Kontrara, konposatu organikoek biotan metatzeko joera dute. Arrainaren atal desberdinek informazio desberdina ematen dute. Adibidez, muskuluan dauden konposatu kimikoak epe luzean metatutako konposatuak dira, esposizio kroniko bat adieraz dezakete. Behazunean dauden konposatuak aldiz, epe laburreko esposizioari dagozkio.

Gorputzera sartu diren konposatuak behazunean metatzen dira kanporatuak izan aurretik, bertan dauden kontzentrazioak ng/µL izatera irits daitezke eta horregatik behazuna biomonitorizazioan neurtu beharreko ehuna izan daiteke. Hori guztia ikusirik, oso garrantzitsua da kimika analitikoaren ikuspuntutik EDCak ingurumenean, ur laginetan zein arrainen atal desberdinetan, neurtzeko metodo egokiak garatzea.

Konposatu kimiko organikoak uretan zein biotan neurtzeko jatorrizko metodoak nahiko luzeak izateaz gain, disolbatzaile organikoen bolumen handiak behar izaten zituzten, analisiaren kostua handituz eta gainera ez ziren ingurumenarekiko errespetagarriak. Arazo horiei aurre egiteko, metodo berriak garatu dira.

Zentzu horretan, lagin likidoei dagokionez, mikroerauzketan oinarria duten teknikak indarra hartzen hari dira gaur egun. Ur laginetan dauden konposatuak zuntz batera adsorbatzen dira eta ondoren disolbatzaile organikoaren bolumen egokia erabiliz bertara desorbatzen dira.

Lagin solidoei dagokienez aldiz, ultrasoinu fokatuaren bidezko solido likido erauzketa teknika asko erabiltzen da. Ultrasoinu energiaren laguntzaz, konposatuak disolbatzaile organikoaren bolumen txiki batera igarotzen dira. Bi kasuetan, konposatu organikoak neurtzeko teknikarik ohikoenak kromatografian oinarritzen dira. Konposaturik ez-polarrenak gas-kromatografia bidez neurtu ohi dira, eta konposaturik polarrenak, likido-kromatografia erabiliz.

Garatutako teknika guztiak EHko kostaldean zehar jasotako ur laginak zein arrainak aztertzeko erabili ziren. Ur laginei dagokionez, hainbat izan ziren antzemandako konposatuak, kasurik gehienetan ng/L mailan. Arrainetan aldiz, uretan neurtu ez ziren konposatuak antzeman ziren arrainen behazunetan, behazuna ehun egokia dela frogatuz. Horretaz gain, estuario batzuetan arrantzatutako zenbait arrainetan intersexualitatea zegoela ikusi zen. Oraindik lan handia dago egiteke intersexualitatea eta konposatu kimikoen arteko erlazio egokia egiteko.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia. 2018
• Artikuluaren izena: Konposatu disruptore endokrinoen azterketa kimika analitikoaren ikuspuntutik.
• Laburpena: Ingurumeneko uretan kutsatzaile organiko desberdinak aurkitzen dira, nahiz eta kontzentrazio baxuetan izan (ng/L mailan). Araztegien irteera korronteak izan ohi dira konposatu horien iturririk nagusietako bat, araztegiek erabiltzen dituzten mekanismoak ez baitira gai kutsatzaileen arazketa osoa burutzeko. Horien artean, konposatu disruptore endokrino (EDC) izenez ezagutzen diren konposatuak aurki daitezke, eta horiek ingurumenean bizi diren espezieetan aldaketa endokrinoak sor ditzakete, nahiz eta EDCak kontzentrazio baxuetan egon. Kalte horien artean, malformazioak, populazioen aldaketak edo intersexualitatea dira nabarmenenak. Hau guztia ikusirik, kimika analitikoaren ikuspuntutik oso garrantzitsua da metodo analitiko sentikorrak garatzea konposatuak ur- eta biota-laginetatik erauzi eta garbitzeko, bai eta konposatuek biotaren atal desberdinetan metatzeko duten joera aztertzeko ere.
• Egileak: Oihana Ros, Asier Vallejo, Maitane Olivares, Ailette Prieto, Nestor Etxebarria.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 89-114
• DOI: 10.1387/ekaia.17880

————————————————–
Egileez:

Oihana Ros, Asier Vallejo, Maitane Olivares, Ailette Prieto eta Nestor Etxebarria UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia fakultateko Kimika Analitikoa Sailekoak dira.

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Konposatu disruptore endokrinoen azterketa kimika analitikoaren ikuspuntutik appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé López Senak animalien ―gizakiak barne― jokaeran duen paperari buruzko lehen gogoetak Aristotelesen, estoikoen eta Galenoren lanetan aurkitzen dira.

1. irudia: XX. mendean senaren nozioaren erabilera zabalduarekiko eszeptizismoa bereziki agerikoa zen Estatu Batuetan.

Autore horiek oinarri hartuta, baita Ibn Sinaren (Avicena) lanak eta erlijio-tradizioak ere, Erdi Aroko ikastunek eta Aro Berriko lehenengoek bereizketa bat azpimarratu zuten: batetik, animalien jokaeraren aldaezintasuna, “naturari” zegokiona, eta, bestetik, gizakien egintzen aldakortasuna, “arrazoimenari” zegokiona. Hala ere, Aristotelesen jarraitzaileek animalia ez gizakiei “arrazoimen txikiago” halako bat aitortzen zieten.

XVII. mendean, René Descartes-ek animalien gorputzen azterketara eginiko hurbilketa mekanizistaren zabalkundearekin, filosofoek lotu egin zuten senezko jokaera gorputzaren antolaketarekin. Uste zuten senak jaiotzetiko jokabide-ereduak zirela, espezie ezberdinen bereizgarriak, eta ondorioztatu zuten gorputz-antolaketa berbereko banakoek sen berberak agertzen zituztela.

Enpiristek, bestalde, zentzumenen esperientziaren papera nabarmentzen zutenez, ahalmen berbera aitortzen zieten animaliei, gizakiak barne; eurek egindako zentzumen-irudietatik ikasteko ahalmena alegia. Ikuspuntu horrexekin, XVIII. mendeko hainbat autorek ―hala nola Étienne Bonnot de Condillac eta Erasmus Darwin― uste zuten animalien senak eta gizakien arrazoimena esperientziatik ikasteko oinarrizko ahalmen beraren ondorioa zirela.

Jean-Baptiste de Lamarckekin, senei buruzko gogoetak argudiaketaren atal garrantzitsu bihurtu ziren, aldaketa ebolutiboa azaldu ahal zuten arrazoiak finkatu nahian. Lamarcken eta bere jarraitzaile gehienen ustez, senak ―organoak edota funtzio fisiologikoak bezala― izaki bizidunek garatutako ohituretatik sortu ziren, ingurura eta bizi-baldintza aldakorretara egokitzeko premiagatik.

XVIII. mendearen amaierako eta XIX. mendearen hasierako senei buruzko literaturak (“teologia naturala”-ren arloan egin zena barne) paper garrantzitsua jokatu zuen Charles Darwinen eboluzio-mekanismoei buruzko lehen ideietan. Geroago Espezieen jatorria (1859) laneko kapitulu oso bat eskainiko zion azaltzeari senak, funtzio eta organo konplexuak bezala, hautespen naturalak denboraren joanean ekarritako mailaz mailako eraldaketaren bidez azaldu ahal zirela. Bertan, eta luzeago Gizakiaren jatorrian (1871), Darwinek argudiatzen zuen giza espeziearen adimen-ahalmenak “hobetu” egin zirela hautespen naturalaren bidez, baita animalia-senak ere.

XX. mendeko lehen erdian, etologia deitutako diziplina berri baten atal nagusi bihurtu zen animalien jokaeraren egintza-eredu finkoen azterketa, batik bat Austrian, Alemanian eta Herbehereetan garatua. Karl von Frischek, Konrad Lorenzek, Nikolaas Tinbergenek eta beste batzuek behaketa-datu kopuru handia metatu zuten, eta kontzeptu asko garatu zituzten diziplina berriaren esparruan.

Bestalde, jada 20ko hamarraldian, senaren nozioaren erabilera zabalduarekiko eszeptizismoa bereziki agerikoa zen Estatu Batuetan, konduktismo izeneko psikologia-korrontearen barruan. Ohiturak hartzeko prozesuak eta baldintzapena azpimarratzen zituztenez, behavioristek ―hala nola John Watson― zorrozki murrizten zuten senezko jokaeraren (ez ikasia) papera animalien jokaeran ―gizakiak barne―.

70ko hamarralditik, hainbat autorek ―batez ere soziobiologiarekin lotutakoak, Edwrad O. Wilson tartean― hurbilketak garatu dituzte jokabide ez ikasiaren ereduaren azterketara, eta azterketa horiek alderdi genetiko eta neurobiologikoak azpimarratzen dituzte.

——————————————–

Egileaz: Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: Leire Martinez de Marigorta

Hizkuntza-begiralea: Gidor Bilbao

——————————————–

The post Senez appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Gekoek ur putzu txikiak zeharkatzeko erabiltzen dituzten mekanismoak argitu dituzte zientzialariek. Gainazal-tentsioa baliatzeaz gain, beste hainbat ‘amarru’ dituzte eskura.

Naturan lurrorotakorik bada, horixe da gekoa. Berdin zuhaitzetara igo edo izotzaren gainean korrika egin, horietan guztietan ederki moldatzen da narrasti txikia. Kristal baten gainean jartzen dutenean ere lasai asko dabil animaliatxoa, Nagore Elu eta Nerea Osinalde ikertzaileek azaltzen duten bezala, oin-hatzetan dauden ile mikroskopikoei esker. Eta, hau guztia gutxi balitz, uraren gainean ibiltzeko gaitasuna du. Azken abilezia honen atzean dauden mekanismoak argitu nahi izan ditu zientzialari talde batek, eta gaiari buruzko ikerketa abiatu dute. Current Biology aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak.

1. irudia: Gekoek trebezia berezia dute zenbait mugimendu egiteko. Hein batean, naturaren “lurrorotakoak” dira. (Argazkia: PolyPEDAL Lab / UC Berkeley)

Baina goazen pausuz pausu. Gure protagonistaren aurkezpen formala egitea da aurrena, gekoa ez baita etxetik ateratzean aise ikusten den animalia horietako bat, eta normalean ez dago telebistako dokumentalean sarri agertzen den basapiztien artean.

Espezie ugari ditu Gekkota familiak –1.500 baino gehiago–, eta, horregatik, tamaina eta forma ugari izan ditzakete gekoek. Batzuk sugandilak baino txikiagoak badira ere, beste batzuek 40 zentimetro arteko tamaina izan dezakete. Mundu osoan oso zabalduta daude baina, narrasti guztiek bezala, epeltasuna maite dute.

Mingainarekin haien begi handiak garbitzen dituzteneko irudia oso ezaguna da, baina hasieran aipatu ditugun “ahalmenek” ere zeresan ugari eman dituzte. Animalia hauek erakusten dituen trebeziak hobetu ezagutzeko, laborategian sartu dituzte gekoak. Dauden espezieen artean, Hemidactylus platyurus deritzona aukeratu dute ikerketa aurrera eramateko, bereziki bizkorrak direlako.

Kamera geldoa erabili behar izan dute gekoen mugimenduak aztertzeko: hain dira azkarrak ezen zaila baita begi hutsez haien jarraipena egitea. Kamera geldoa erabilita, aukera izan dute animalien mugimenduak framez frame ikusteko ura zeharkatzen zutenean.

Ur arrunta eta xaboia duen ura erabili dituzte probetan, horien artean alderik ote zegoen ikusteko. Besteak beste, animaliak uraren gainazal-tentsioa baliatzen du uraren gaineko desplazamendua lortzeko, eta xaboiarekin tentsio hori aldatu nahi izan dute, uraren ezaugarri hori noraino den erabakigarria zehaztu aldera.

Aintzira batean zapatariak (Gerris lacustris) ikusi dituen edonork badaki nolakoa den uraren propietate hori: uraren gainean hanken gainean flotatzeko gai dira zapatariak, batere busti gabe. Modu sinple batean esanda, likido baten gainazal-tentsioa molekulen arteko indarrei zor zaie. Likidoaren barruko molekulak antzeko beste molekulekin elkarrekintzak dituztenez, haien arteko indarrak konpentsatu egiten dira. Baina gainazalean beste jariakin batekin topo egitean –airea, normalean–, goranzko indarra besterik ez da sortzen, eta horrek ahalbidetzen du gainazal horrek xafla malgu baten modura funtzionatzea. Udan noizbait igerilekura bere burua gaizki bota duenak ederki asko daki xafla ikusezin horren gainean sabelarekin topo egitean zeinen “ondo” igartzen den gainazal-tentsioa.

Aire poltsa txikiak

Dena dela, gainazal-tentsioa soila ez da da nahikoa uraren gainean ibiltzeko, zapatariak ez bezala, gekoak pisutsuegiak direlako. Ikerketan ondorioztatu dutenez, beste hainbat faktorek parte hartzen dute prozesuan. Hanken mugimendua funtsezkoa dela ikusi dute: horien bitartez ura jotzen dute, oso modu arinean, eta mugimendu horrek aire poltsa txikiak sortzen ditu, flotagarritasuna hobetuz. Ura uxatzeko azal hidrofoboa du narrastiak, eta horrek ere laguntzen dio ez hondoratzen. Bestetik, buztanak egonkortasuna ematen dio. Gainera, gorputza zein buztana mugitzen ditu, higidura ondulatorio baten bidez, eta horrek bultzada ematen dio. Horrez gain, buztanak egonkortasuna bermatzen du. Gutxi gorabehera, krokodiloak uretan mugitzen diren antzera mugitzen dira gekoak, hain zuzen.

2. irudia: Kamera geldoa baliatu dute gekoen mugimendua ondo ikusteko, begi hutsez ezinezkoa baita behatzea ur gaineko ibilbide hori nolakoa den. (Irudia: Pauline Jennings / PolyPEDAL Lab / UC Berkeley)

Ikertzaileek azaldu dutenez, haien asmoa ez da soilik izan naturaren misterio txiki hau argitzea: robotikan erabiltzeko moduko irakaspenak eskuratu nahi dituzte ere. Uretan azkar mugitzeko gai diren roboten garapenean ezagutza eskuratu nahi dute, adibidez, jendea erreskatatzeko gai izango diren robotak martxan jartzeko. Norabide horretan, gekoaren inguruan gauza berriak ulertzea robot horien diseinua inspiratzeko bidea izan daitekeela uste du artikuluaren egile nagusi Jasmine Nirody biofisikariak. “Naturak gauza asko ditu guri irakasteko. Makina miresgarri hauek guztiak eraiki ditu, horietatik ikusi eta ikasteko”, nabarmendu du ikertzaileak prentsa ohar batean.

Badira gekoa baino pisutsuagoak izanda ere uraren gainean mugitzeko ahalmena duten animaliak. Horien artean, agian trebezia gehien duena beste narrasti bat da: Basilisko arrunta. Halere, horrek ez dio gainazal-tentsioari etekinik ateratzen, horretarako pisutsuegia delako, eta hanken indarra baino ez du erabiltzen.

Erreferentzia bibliografikoa:

Nirody et al., (2018). Geckos Race Across the Water’s Surface Using Multiple Mechanisms. Current Biology, 28(24), 4046–4051. DOI: https://doi.org/10.1016/j.cub.2018.10.064

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Uraren gainean ibiltzeko gai dira gekoak, eta orain badakigu zergatik appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Gabonetako oporraldiaren bueltan hainbat komeri izaten dira. Familiarekin egin beharreko bazkari-afariak alde batera utzita, argi dago modu askotara eragiten duela Eguberriak gure osasunean. Horrekin lotura, denok dakigu Gabonetan tristeago egoteko joera dugula eta ziur noizbait entzun duzula garai honetan suizidioak ere areagotu egiten direla.

Burumakur eta goibel egoteko garaia da eta horrek depresioak errazten ditu, bada, jende gehiago suizidatzen da Eguberrietan urteko beste edozein unetan baino. Bada, hori guztia pentsatzen baduzu, oso oker zaude.

1. irudia: Gabonak ez dira suizidio gehien gertatzen diren urteko sasoia, hori pentsatzeko mitoa dagoen arren. (Argazkia: Peggychoucair – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Blog honetara bertara duela urte bete ekarri genituen Gabonetako oporraldiak osasunean duen kaltea. Bertan aztertzen zen Gabonetako oporren inguruan heriotza kopurua urteko maximora iristen zela eta hori ezin zela tenperatura hotzen bilakaerarekin bakarrik azaldu. Hain zuzen ere, gaia aztertu zuten ikertzaileek ikusi zutenez bada Eguberrietako oporrekin batera tenperaturarekin bat ez datorren heriotzen igoera adierazgarri bat. Hori gutxi balitz, ekarpen hartan kontatzen nuen heriotza gehien gertatzen diren urteko egunak abenduaren 25a, 26a eta urtarrilaren 1a direla. Eguberriek osasunean duten kaltearekin jarraituz, oraingoan beste heriotza faktore bat aztertuko dugu: suizidioak.

Ustea ustela da

Esan bezala, egia da jende asko goibelago sentitzen dela Gabonen bueltan, eta hori normala da, baina, datuek erakutsi dutenez horrek ez du esan nahi abendu bukaerako eta urtarrila hasierako egun horietan suizidio gehiago gertatzen direnik. Ez hori bakarrik, CDC -AEBtako Centers for Disease Control and Prevention- erakundearen arabera azaroan eta abenduan gertatzen dira buru-hilketa gutxien. Azaldu dutenez, haien buruaz beste egiten duen pertsonen gehiengoa buruz gaixo dago. Oro har, urte guztian zehar ondo sentitzen diren lagunentzat abenduan goibel egotea ez da arrazoi nahiko suizidatzen saiatzeko. Adituen arabera, Gabonetako oporraldiak dakarren estresa ez da suizidiora eramaten duen estres-mota. Aitzitik, buru-hilketak amaitzeko estresa gehiago lotzen da buruko gaixotasunekin, genetikarekin, traumekin edo armak eskuragarri izatearekin.

Hala ere, populazioaren gehiengoak uste du Eguberrietan suizidio kopurua asko handitzen dela eta ez dago batere argi zein den mito horren jatorria. Baliteke It’s a Wonderful Life filmean egotea jatorria, zeinetan antzezle nagusiak bere buruaz beste egitea pentsatzen duen Eguberriak iristen direnean. Horrekin lotuta, komunikabideek ere kalte larria egin dute eta mitoa zabaltzen lagundu dute neurri handi batean. Egindako ikerketen arabera, 2009-2010. urteen artean Eguberrietan gertatzen diren suizidioei buruz idatzitako albisteen ia %50ak mitoa zabaltzen jarraitzen dute. 2014ko datuen arabera, %70ak babesten du mitoa. Zentzu horretan, ikerketaren egileek behin eta berriz ohartarazi dute komunikabideek zirkulu anker hori eten egin behar dutela. Izan ere, suizidioan pentsatzen ari den gaixo batek neurriak hartu beharrean bere burua kaltetzen amai dezake pentsatzen badu hori dela ohikoena Eguberrietan. Buruko gaixotasun larriak dituztenak oso zaurgarriak eta sentiberak dira horrelako albisteekiko eta, hortaz, hedabideek kutsatze efektu hori gelditzen lagundu beharko lukete.

Udaberrikoan gertatzen dira suizidio gehienak

CDCk adierazi duenez, abenduan gertatzen dira buru-hilketa gutxien eta gehiengoa, aldiz, udaberrian gertatzen da. Hortaz, esan bezala, informazio desegoki horrek kalte larria egiten die suizidioei aurre hartzen lan egiten duten erakundeei. Suizidio gehienak udaberri inguruan gertatzen dira eta lurralde ilunenetan ere, Finlandia kasu, buru-hilketa gehiago gertatzen dira maiatzean otsailean baino. Hegoafrikan, adibidez, suizidioen maximoa hego hemisferioko udaberrian gertatzen dira, alegia, irailean eta urrian. Honen arrazoia hauxe da: eguraldi epelak aktibatu egiten gaitu eta, hortaz, bere buruaz beste egiteko gai ez den gaixoak energia nahikoa izan dezake udaberrian bere bizitzari amaiera emateko. Tamalez, pozik egotea espero den urteko sasoi horretan, udaberrian, depresioa dutenak are okerrago sentitzen dira.

2. irudia: Udaberria pozik egoteko urte sasoia dela dirudi eta, antza, horrek bai areagotu ditzakeela suizidioak. (Argazkia: Michael Gaida – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Jakina da Eguberrietan hainbat gaixotasun eta asaldura areagotu egiten direla, ikerketek erakutsi dutenez, baina, hori ez da suizidioen kasua. Hain zuzen ere hainbat herrialdetan egindako ikerketek antzeko ondorioak erakutsi dituzte. 2015ean Austrian egindako ikerketa zabal batek ere antzekoa erakutsi zuen: Eguberrietan urteko beste sasoietan eta jaiegunetan baino jende gutxiago suizidatzen da. Danimarkan ere ondorio berera iritsi ziren 2010. urtean eta, hortaz, ikerketa guztiek erakusten dute Eguberrietako suizidioen gorakadaren ustea mito hutsa besterik ez dela. Zentzu horretan, ezinbestekoa da mitoak ez zabaltzen jarraitzea eta benetako zientziarekin lortutako datuetan oinarritzea. Horiei esker, posible izango da suizidioak edo bestelako osasun arazo larriei aurre egitea, baina, beti bezala, ebidentzian eta datuetan oinarrituta.

Erreferentzia bibliografikoak:

Sansone, R. A., Sansone, L. A. (2011). The christmas effect on psychopathology. Innovations in clinical neuroscience, 8(12), 10-3.

Plöderl Martin, Fartacek Clemens, Kunrath Sabine, Pichler Eva-Maria, Fartacek Reinhold, Datz Christian, Niederseer David, (2015). Nothing like Christmas—suicides during Christmas and other holidays in Austria. European Journal of Public Health, 25(3), 1 June 2015, 410–413. DOI: https://doi.org/10.1093/eurpub/cku169

Informazio osagarria:

• Suicides don’t really spike around the Holidays, Melissa Dahl, thecut.com, 2015.
• Gabonetako oporraldiak osasunean duen kaltea, Josu Lopez-Gazpio, zientziakaiera.com, 2017.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Gabonetako suizidioen mitoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga Gizateria bigarrenez ohartarazi zuten iaz 15.000 zientzialarik. Mezua argia izan zen: berdin jarraituz gero Lurrari egindako kaltea atzeraezina izango da. Urte bete beranduago ba al dakigu zertan egin duen okerrera gure planetak?

Irudia: Zientzialariek 1992. urtean egin zuten lehen adierazpena. 2017. urtean, 25 urte beranduago, bigarren bat argitaratu zuten: ingurumena zaindu behar dugu etorkizuna izatea nahi badugu.

184 herrialdeko 15.000 zientzialarik baino gehiagok izenpetu zuten BioScience aldizkarian argitaratutako “World Scientists’ Warning to Humanity: A Second Notice” dokumentua. AZTI-Tecnalian Itsas- eta Kostako-ingurunea ikertaldeko burua den Ángel Borja dago haien artean. Gizartearen arreta deitzea dela dokumentuaren helburua azaltzen du, bereziki garai hauetan non zientzia ezbaian jartzen den txertoen aurkatu mugimenduekin eta aldaketa klimatikoaren ukatzaileekin.

Zientzialariek egindako lehen abisuaren 25. urteurrenean kaleratu dute bigarren ohartarazpen hau. Mundu mailako jarrera aldaketa eskatzen zen lehenengo dokumentu hartan, planeta mugatua dela azpimarratu eta ingurugiroaren suntsipena mugatu ezean etorkizun latza aurreikusi. 1.700 zientzialarik, haien artean bizirik zeuden Nobel saridun gehienek, sortu zuten 1992. urtean argitaratutako jakinarazpena.

Eboluzioa 1992. urtetik

Bederatzi adierazleren eboluzioa aztertu dute lanean, egindako lehen ohartarazpeneraino eta ondoren izan duten eboluzioa aztertuta. Ez dira dauden indikatzaile bakarrak (Planetary Boundaries ala IUCNrenak ere badira), baina erabilitakoak bilakaera ezkorra erakusteko oso eraginkorrak, datu serie luze eta adierazgarrienak direla azaltzen du Ángel Borjak. Bederatzi[1] adierazle horietatik bakar batean dago hobekuntza, besteetan okerrera egin du egoerak 1992tik:

1. Ozono geruzaren suntsitzaileak (-68,1%). Tendentzia positiboa duen bakarra. Ozono suntsitzaileei (CFC, gehienbat) aurre egiteko Nazio Batuen Montrealgo Protokoloa jarri zen abian 1987an. Ordutik ozono geruzak suntsitzeari utzi eta osatzen hasi da.
2. Per capita ur geza (-26,1%). 60ko hamarkadako hasierako eskuragarritasunaren erdia baino gutxiago da gaur egun eta zenbait tokitan jendeak ez du ur geza eskuratzerik Aquastaten datuen arabera.
3. Arrantza kantitatea (-6,4%). Arrantza kantitateak behera egin du, industriak esfortzuak handitu arren.
4. Ozeanoetako zonalde hilak (+75,3%). Handitu egin dira 60ko hamarkadatik ur hipoxikoak (oxigenorik gabekoak) duten itsas zonalde hilak, 2008an kaltetutako 400 sistema baino gehiago identifikatu zirela.
5. Basoen azalera (-2,8%). Gutxitu egin da basoen azalera, alor honetan galera handienak nekazaritzan erabiltzeko zoruak lortzeko izan dira.
6. Ornodunen espezie kopurua (-28,9). Biodibertsitatearen neurketa egiten duen Living Planet Indexeko datuak erabili dira, isuriak ekiditeko egokituak. Ornodunak ez dira, baina, galera erakusten duten animalia bakarrak.
7. CO2 emisioak (+62,1). Etengabeko hazkundea izan dute CO2 emisioak 1960tik.
8. Tenperatura globala (+167,6). 136 urteko datuak daude eta serieko 10 urterik beroenak 1998tik aurrera izan dira.
9. Giza populazioa (+35,5%). Datuen arabera bi mila milioi gizaki gehiago daude munduan 1992tik.

Egoera azaltzeaz gain, egoerari aurre egiteko hainbat neurri proposatzen dituzte zientzialariek artikuluan. Besteak beste, energia berriztagarrien erabilera, aberastasun ezberdintasunak murriztea, elikagai xahuketa gutxitzea, giza populazioa maila jasangarrira mugatzea ala ekosistema erreserben sorrera. Azken honen adibidea litzateke Mexikok sortutako 148.000 km2 dituen itsas-erreserba.

Artikuluan agertzen diren zenbait punturekin ez dago erabat ados Ángel Borjak, hala ere. Esate baterako, dieta aldaketa sustatzen da artikuluan eta gehienbat begetaletan oinarritutakoa gomendatu. Honen harira, Europan nekazaritza dela ingurugiroari kalte gehien egiten dien aktibitateetako bat dela azaltzen du ikertzaileak, nahitaezkoa duen ur kontsumoa eta erabiltzen diren produktuak dela eta.

Kudeaketa arazoa dela deritzo AZTIko ikertzaileak, aktibitateak jasangarriak bihurtu behar dira. Itsasoari dagokionez, adibidez, Itsaso estrategia europarra dago martxan, itsasoz itsaso herri ezberdinen kudeaketa komuna aurreikusten duena. Itsas zabalean dago arazoa, ez dago inongo legedirik, itsasoaren legea da nagusi. NBE bezalako entitateek hartu behar lukete indarra Ángel Borjaren ustetan.

Zein da, baina, mota honetako dokumentu baten balioa? Ángel Borjak argi du:

“Gizarteari deia da. Guztion lana da, ez soilik zientzialari eta politikoena. Horrela, erabilgarria da gizartea kontzientziatzeko. Garai batean CFCekin eta ozono geruzaren zuloarekin lortu zen bezala, oraingoan ere”.

Oharrak:

[1] 1992ko ohartarazpenean lurraren produktibitatea ere kezka kausa bezala zerrendatu zen, bigarren honetan ez da analizatu datu falta dela eta.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Diaz Robert J., Rosenberg Rutger, (2008). Spreading Dead Zones and Consequences for Marine Ecosystems. Science, Vol. 321, Issue 5891, pp. 926-929. DOI: 10.1126/science.1156401
  DOI: 10.1126/science.1156401 DOI: 10.1126/science.1156401
• Pauly D., Zeller D., (2016). Catch reconstructions reveal that global marine fisheries catches are higher than reported and declining. Nature Communications 7:10244 DOI: http://dx.doi.org/10.1038/ncomms10244
• McRae L., Deinet S., Freeman R., (2017). The Diversity-Weighted Living Planet Index: Controlling for Taxonomic Bias in a Global Biodiversity Indicator. PLoS ONE 12(1): e0169156. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0169156
• Ripple William J., Wolf Christopher, Newsome Thomas M., Galetti Mauro, Alamgir Mohammed, Crist Eileen, Mahmoud Mahmoud I., Laurance William F., and 15,364 scientist signatories from 184 countries, (2017). A Second Notice, BioScience, Volume 67, Issue 12, 1, Pages 1026–1028. DOI: https://doi.org/10.1093/biosci/bix125

———————————————————————–

Egileaz: Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko teknikaria.

——————————————————————

The post Etxe bakarra dugu appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Biologia

Igel ar hiritarrak basatiak baino erakargarriagoak dira emeentzat, korroka konplexuagoak dituztelako. Ikertzaileek Panamako Kanalaren inguruko igel basatien eta hiritarren korrokak grabatu zituzten. Ikusi zuten hiritarrenak konplexuagoak zirela eta maizago egiten zutela. Grabatutako korrokak emeei jarri zizkieten, eta ikusi zuten haiei erakargarriago zaizkiela hiritarren korrokak.

Fotosintesiaren agerpena mila milioi urte atzeratzea proposatu du zientzialari talde batek: duela 3.500 milioi urtera, alegia. Fotosintesiaren prozesuan parte hartzen duten proteinen analisian oinarritu dute hipotesia, fosiletara jo beharrean. Zehazki, oxigenoan oinarritutako fotosintesiari lotuta dauden bi proteinen eboluzioa aztertu dute ikertzaileek: D1 eta D2 izeneko proteinetara, hain zuzen. Hipotesi hori zuzena bada, ondorioak agerikoak dira: ikuspuntu ebolutibo batetik ikusita, fotosintesia nahiko azkar sortzen den prozesua litzateke.

Farmakologia

Ziur denok entzun dugula noizbait Fluoxetina sendagaia, Prozac izenez merkaturatu zen lehen aldiz. Jakina denez botika askotan erabili da depresioa tratatzeko eta haurdunetan ere. Ildo honi jarraiki, Otawako Unibertsitateko ikertzaileek ikusi dute haren eragina hobeto ezagutu behar dela. Izan ere, zebra-arrainetan egindako esperimentuetan frogatu baitute botikaren ondorioak hurrengo belaunaldiei ere nabaritzen zaizkiela.

Emakumeak zientzian

Arantza Diaz de Ilarraza informatikaria da, 1981etik ari da EHUn lanean, Lengoaia eta Sistema Informatikoak sailean dihardu, baita Ixa taldean ere, euskara informatikan txertatzen: Xuxen zuzentzaile ortografikoa sortu dute, besteak beste. Berez, matematika ikasi nahi zuen, baina ezin izan zuen, horregatik hautatu zuen informatika. Berriki Modela aurkeztu dute eta oro har, euskarak dituen itzulpen tresnez mintzatu da: “Modela nahiko ona da, eta abiapuntua baino ez da: ideia asko daude hori hobetzeko linguistikoki, terminologia aldetik… Hamabost edo hogei urte daramatzagu itzulpen automatikoarekin lanean”. Halere, gogoratzen du “itzultzaile automatikoak ez du inoiz pertsona batek bezala itzuliko”.

Elbira Zipitria andereñoa izan da protagonista artikulu interesgarri honetan. Bide urratzailea izan zen pedagogian; ikasle ohiek oroitzen dute tratuan “zorrotza” zela eta baita lanak zuzentzerako garaian ere. Bere klaseak emateko modua erabat berritzailea zen, adibidez, “manipulazioaren bidez irakasten zuen: txotxak erabiltzen zituen matematika irakasteko, eta kanikak”. Elbira Zipitria zenaren ikasleen 70 koaderno inguru dituzte gordeta EHU Euskal Herriko Unibertsitateko Hezkuntza Museoan, Donostian.

Informatika

Sareko hiztegi euskaldun berri bat sortu dela jakin dugu: TextReference.com. Testuingurudun hiztegi honek hitz eta esamoldeen ordainak itzulpen memoria handietan bilatzeko aukera ematen du. Mikel Artetxe informatikariak sortu du.

Teknologia

‘Big data’-n oinarrituriko teknologiak gizartearen onurarako erabil daitezkeela diote zenbait adituk. Enaitz Ezpeleta MUko irakasleak dio, adibidez, enpresan erabiltzeko “oso interesgarria” izan daitekeela. Osasungintzan esate baterako, herritarren datuak gordetzen dira jaiotzen direnetik eta datu horiek erabilita gaitzak aurreikusi ditzakete. Beste hainbat arlotan onura ikus daiteke. Testu honetan beste hainbat adituren iritziak jaso dituzte. Ez galdu!

Astrofisika

Unibertso goiztiarreko materiaz osatutako tantatxoak sortu ditu ikertzaile talde batek. Hain zuzen, quark-gluoi plasmaren antzeko egoera likido bat lortu dute, ustez Big Bangaren osteko lehenengo mikrosegundoetan unibertsoa bete zuenaren antzekoa, oraindik partikulak elkartu eta atomoak osatzeko beroegi zegoenean. Lan honek lagundu du ulertzen nola hoztu zen lehenengo materia ultrabero hura lehenengo atomoak sortzeko.

Ekologia

Plastikoaren zati handi batek ozeanoan amaitzen du; zabor uharte erraldoiak aurkitu izan dira. Arropa ere plastikoz osatuta egoten da eta horretan atentzioa eman du kutsadura iturri batek: mikroplastikoak. Horien zikloa ankerra da artikuluaren egileak azaltzen digunez; izan ere, itsasoko organismoek jan ondoren, gurera itzultzen dira eta jan egiten ditugu. Batezbesteko, europar bakoitzak 11.000 mikroplastiko sartzen ditu organismoan dietaren bidez. Mikroplastikoak jaten baditugu horiek hesteetara joan behar dute eta hortik beste organoetara iritsi daitezke. Beste organoetara iristen ez direnak gorozkietan amaitzen dute.

Ingeniaritza

Interfase neuronaletarako propietate elektriko eta antibakteriano egokiak dituzten hidrogelak garatu dituzte ikerketa batean, aplikazio biomedikoetan erabil daitezkeen elektrodoentzat, hain zuzen. Orain arte halako aplikazioetarako erabili izan ez den biopolimero bat aukeratu dute hidrogela sortzeko: almidoia.

Gaur egungo harriak aglomeratzaileak batzen dituen ale urratzaile gogorrez osatutako diseinuzko konglomeratu porotsuak dira. Alearen ezaugarriek, aglomeratzailearen erresistentziak eta, poroekin batera, hiruren arteko proportzioak harriaren izaera baldintzatzen dute. Bere natura heterogeneo konplexuak modelizazioa zailtzen du. Berriki, elementu diskretuen metodoa aplikatu da harriaren portaera simulatzeko. Artikulu honetan, lan horren eredua eraikitzeko prozedura berriaz hitz egin digute.

Fisika

Txerenkov erradiazioaz gehiago jakiteko hauxe da artikulu aproposa. Fenomeno honek Pavel Alekseievitx Txerenkov fisikariarengandik hartu zuen izena. Ikerketak egin ostean, fisikariak ikusi zuen ez zela luminiszentzia, baizik eta erradiazio-mota berri bat. Sergei Ivanovitx, bere kideak lagundu zion ikerketan, iradoki zuen erradiazio hori gamma-izpiek atomoetatik erauzten zituzten elektroiek sortzen zutela. Txerenkovek esperimentu berriak egin zituen iradokizun horren ostean. Hala frogatu zuen emisioaren gehiengoa berau sortzen zuten partikulen ibilbidearen norabide berean egiten zela. Igor Jevgenievitx Tamm eta Ilia Mikhailovitx fisikariek fenomenoa elektrodinamika klasikoaren ondorio gisa azaldu zuten 1937an: partikula kargatu batek, elektroiak kasu, ondo zehaztutako norabide batean igorriko du erradiazioa baldin eta inguru bateko argiaren hedatze-abiadura baino azkarrago bidaiatzen badu ingurune horretan. Lan horri esker Txerenkovek, Tammek eta Frankek jaso zuen Nobel saria 1985ean.

Astronomia

Asteburu honetan Geminidak ikusteko aukera izan dugu. Meteoro zaparradak abendua aldean izaten du intentsitaterik handiena. Euskal Herrian eta inguruetan ezagunagoak izaten dira Pertseidak edo Done Laurendiren malkoak. Udan izaten dira eta beraz, aukera gehiago modu egokian ikusteko. Leicesterreko Unibertsitateko bi astronomok Geminidak 1983ak izendatu zituzten lehenengoz. Orduko 50 eta 100 meteoro artean ikus daitezkeela kalkulatzen dute adituek.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #233 appeared first on Zientzia Kaiera.

Homofilikoak gara, gure antza duena dugu gustuko. Zelan zaren jakin nahi baduzu, beraz, fija zaitez zure lagunetan. Zergatik da hori horrela, baina?JR Alonsok harrigarria izan daitekeen erantzuna dakar Neuroscience of friendship

Egungo kimiofobia dela eta, jendeak inongo kontserbagarririk gabe nahi du janaria eta bakterioei zoragarri iruditzen zaie. Metodo fisikoak bilatu behar dira kontserbagarririk gabeko janaria usteldu ez dadin eta gaixotasunik sortu ez dezan. BCAMekoek kalkuluak egin dituzte arroz pastelekin Is thermal sterilisation of preservative-free rice cakes possible?

Trantsizio metalezko alkogenuroak ia grafenoa bezain harrigarriak diren material bidimentsionalak direla ez da berria. DIPCren ekutik azkenengoa: Polariton anomalous Hall effect in transition-metal dichalcogenides

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #241 appeared first on Zientzia Kaiera.

Nahiz eta Marte izan, Lurraren ondoren, Eguzki-sisteman gehien esploratu den planeta, asko dira planeta gorriak eragiten dizkigun galderak: nolako izan zen iraganean? Existitu ote zen bizitza Marten? Ba al dago urik?

Galdera guzti horiei erantzuna bilatzeko asmoz hamaika proiektu jarri dira martxan historian zehar, Mars2020 eta ExoMars esaterako. Misio espazial hauen helburu nagusia Marteko gainazaleko lurzorua eta planeta honen geografia aztertzea da, besteak beste.

Misio hauen prestaketak hainbat diziplina zientifikoen elkarlana behar izaten du, kimika analitikoa horien artean. Gorka Arana zientzia arlo honetako irakaslea da UPV/EHUn, eta aipatutako programa bien prestaketan parte hartu du. Berarekin elkartu gara planetarteko misio baten antolaketaren xehetasunak zeintzuk diren hobeto ezagutzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Gorka Arana: “Marte bezalako planeta batean ikertzea erronka teknologiko handia da” #Zientzialari (106) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Luis Osa, Ana Boyano, Borja Fernandez-Gauna eta Mikel Larrañaga Gure aiton-amonek aizkorak eta erremintak zorrozteko erabiltzen zuten harria, gaur egun elementu mekanikoen fabrikazioan ezinbesteko eragiketa bihurtu da. Bere eraldaketaren arrakasta, material gogorretan gainazal-akabera eta doitasun bikainak lortzeko duen gaitasuna izan da.

Irudia: Harriaren egitura granularraren zenbakizko eredua DEM bidez aurkezten da lan honetan.

Eskakizun tekniko zorrotzak dituzten elementu mekanikoetan erabiltzen denez, artezketa balio erantsi handiko eragiketa da. Prozesu urratzaileei buruzko azterketa gehienak deterministak izan dira, zientzian baino esperientzian oinarritutakoak. Prozesu urratzaileak, teknologia ez, artea direla esan ohi da.

Gaur egungo harriak diseinuzko konglomeratu artifizialak dira. Ale urratzaile gogorrak harroketaz arduratzen dira eta hauskorragoa den aglomeratzaileak eusten ditu aleak, tarteetan poroak eratuz. Harriaren morfologia granularrak eta propietate mekanikoek eragin zuzena dute arteztean.

Hasteko, harriaren gainazalaren topografian eragiten du, piezaren gainazalerekin interakzio zuzena duena material harroketan. Era berean, ale-neurriak, urratzaile frakzioak eta aglomeratzailearen erresistentziak harriaren gradua edo gogortasuna finkatzen dute: ale bat harriaren gainazaletik askatzeko erresistentzia. Urratzaile-aglomeratzaile bikoteak osatutako solidoak gainera, kontaktu-baldintzak aldatu, eta bero-fluxuan (kalte-termikoa) eta aleen higaduran eragiten du. Beraz, nabarmena da harriaren osaketaren eragina artezketan. Izatez, aplikazio bakoitzak bere harri konposizio egokia dauka. Interesgarria izango litzateke, osagaien konbinazio jakin batentzat, harriaren propietateak aurreikusten dituen eredua izatea.

Azken hamarkadetan artezketaren zenbakizko ereduen garapena oso aktibo egon da, prozesuaren optimizazioa bultzatzeko. Harria solido ez-jarraitu heterogeneoa da. Ondorioz, bere portaera mekanikoa deskribatzeko ingurumen jarraituen mekanikako ohiko zenbakizko erreminten erabilera zailtzen da. Azken urtetan, geotekniarako garatu zen elementu diskretuen metodoa (discrete element method, DEM), artezketaren simulazioan indartsu sartu da, eremu granularrak deskribatzeko duen potentziala profitatuz.

Lan honek harriaren egitura granularraren zenbakizko eredua DEM bidez aurkezten du. Ereduak harriaren ezaugarri morfologikoak eta propietate mekanikoak aurreikustea du helburu. Ereduak gaurdaino aurkeztutakoen gabeziak betetzera dator. Lanaren abiapuntua, harriak dituen ezaugarri morfologikoen eta propietate mekanikoen deskribapena da, bere fabrikazioan urratzaile-aglomeratzaile nahasketaren, trinkotzearen eta labealdiaren ondorio direnak. Azterketak harriaren egitura definitzen duten parametro nagusiak identifikatu ditu, besteak beste, ale-neurria, urratzaile frakzioa eta harriaren gradua. Azken honek, harriaren zurruntasunarekin zeharka erlazioa duena.

Aurreko guztiak kontutan hartuta, harriaren egitura DEM eredu bidez eraikitzeko metodologia berria aurkezten da. Ereduak ale urratzaile bakoitza elementu diskretu batez adierazten du; kontaktuan dauden elementuen artean ipinitako habeek berriz aglomeratzailearen rola hartzen dute. Elementuak kontaktuan egotea ezinbestekoa da, errealitatean horrela gertatzen baita. Horretarako koordinazio zenbakia (elementuko kontaktu/habe kopurua) urratzaile frakziora eta ale-neurrira moldatzen da. DEM eredua gai da ale-neurriarekiko urratzaile frakzio muga teknologikoak estimatzeko eta muga horiek koordinazio zenbakiaren menpeko direla frogatzen du. Lehen zati honetan, DEM ereduak harriaren egitura granularra deskribatzen du.

Habe sareak hiru dimentsiotako egitura espaziala sortzen du eta horien lan konbinatuak ematen die zurruntasuna ereduari. Harriaren propietate mekanikoak pultsuaren erantzunaren bidez neurtzen dira modu erraz ez-suntsikorrean. Esperimentalki antzemandako balio homogeneoak urratzaile-aglomeratzaile bikoteak eskala batetik aurrera azalarazten dira. Horregatik beharrezkoa da bolumen elementu adierazgarria (representative volume element, RVE) definitzea, hau da, ereduaren dimentsioaren eta elementuen bataz besteko diametroaren arteko erlazio minimoa aztertzea. Bestalde, habeen propietate mekanikoak ezin dira zuzenean aplikatu ingurune jarraituetan egiten den antzera. Beraz, habeen propietateak kalibratu egiten dira zenbakizko trakzio-frogetako emaitzak esperimentalki antzeman direnekin parekatuz.

Lan honetan harriaren DEM eredua eraikitzeko prozedura berria aurkezten da, propietate mekanikoen homogeneizazio prozesua ere azalduz. Garatutako eredua, harriaren osagaietatik abiatuz, lortutako egitura granularra eta zurruntasuna aurreikusteko balio du.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia. 2018
• Artikuluaren izena: Harriaren egituraren zenbakizko eredua artezketan.
• Laburpena: Harriaren portaera artezketa eragiketan, hein handi batean, bere egitura granularraren naturatik datorkio. Gaur egungo harriak aglomeratzaileak batzen dituen ale urratzaile gogorrez osatutako diseinuzko konglomeratu porotsuak dira. Alearen ezaugarriek, aglomeratzailearen erresistentziak eta, poroekin batera, hiruren arteko proportzioak harriaren izaera baldintzatzen dute. Ekoizpen prozesua erdi-sekretua izan ohi da, ekoizlearen urteetako esperientziaren emaitza. Harriaren propietate mekanikoak, diseinuzko material izaki, aurrez ezagutu ahal izan beharko lirateke. Hala ere, bere natura heterogeneo konplexuak modelizazioa zailtzen du. Berriki, elementu diskretuen metodoa aplikatu da harriaren portaera simulatzeko. Lan honetan eredua eraikitzeko prozedura berria aurkezten da. Lanak propietate mekanikoen homogeneizazio prozesua ere azaltzen du.
• Egileak: Juan Luis Osa, Ana Boyano, Borja Fernandez-Gauna, Mikel Larrañaga.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 173-190
• DOI: 10.1387/ekaia.17880

————————————————–
Egileez:

Juan Luis Osa UPV/EHUko Ingeniaritza Mekanikoa Sailekoa da Eibarren, Ana Boyano UPV/EHUko Ingeniaritza Mekanikoa Sailekoa da Vitoria-Gasteizen, Borja Fernandez-Gauna UPV/EHUko Hizkuntza eta Sistema Informatikoak Saileko Adimen Konputazionala Taldean dabil eta Mikel Larrañaga UPV/EHUko Hizkuntza eta Sistema Informatikoak Saileko GALAN Taldean dabil.

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Harriaren egituraren zenbakizko eredua artezketan appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé López

Irudia: Erradiazio-iturrietatik gertu dauden substantzia gardenek argi urdin ahul bat jariatzen dute.

Erradioaktibitatearen hasierako urratsetan (hau da, 1900. urtera aldera) lan egiten zuten zientzialariak konturatu ziren erradiazio-iturrietatik gertu zeuden substantzia gardenek argi urdin ahul bat jariatzen zutela, batez ere likidoek. Fenomeno bitxi hura misterio hutsa zen, baina ez erradioaktibitatea bera bezainbeste eta, hortaz, hainbat aipamen izan bazituen ere, ez zen momentu hartan ikertu.

Efektu horren izena Pavel Alekseievitx Txerenkov fisikariarengandik hartu zuen: Txerenkov erradiazioa edo efektua. Hain zuzen, 1934an luminiszentzia aztertzen zebilen bitartean, Txerenkovek ikusi zuen radio (elementua) iturri bateko gamma-izpiek kitzikaturiko likido gardenek argi urdin ahul bat igortzen zutela. Emisioaren espektroa, iraunkortasuna eta polarizazioa xeheki aztertu ostean, Txerenkovek argi ikusi zuen: fenomeno hori ez zen luminiszentzia, baizik eta erradiazio-mota berri bat.

Txerenkoven kide Sergei Ivanovitx Vavilov fisikariak iradoki zuen erradiazio hori gamma-izpiek atomoetatik erauzten zituzten elektroiek sortzen zutela eta, iradokizun horrek bultzatuta, Txerenkovek esperimentu berriak egin zituen. Hala frogatu zuen emisioaren gehiengoa berau sortzen zuten partikulen ibilbidearen norabide berean egiten zela.

Igor Jevgenievitx Tamm eta Ilia Mikhailovitx Frank fisikariek fenomenoa elektrodinamika klasikoaren ondorio gisa azaldu zuten 1937an: partikula kargatu batek, elektroiak kasu, ondo zehaztutako norabide batean igorriko du erradiazioa baldin eta inguru bateko argiaren hedatze-abiadura baino azkarrago bidaiatzen badu ingurune horretan. Hegazkinek soinu-langa hausten dutenean gertatzen den soinu-leherketaren analogoa litzateke.

Txerenkovek, Tammek eta Frankek 1958ko Nobel saria jaso zuten lan horri esker. Vavilov, ordea, hilik zegoen 1951z geroztik.

Txerenekov erradiazioa ospetsu samar egin zen erreaktore nuklearretako urtegien irudiak agertzen hasi zirenean, bertako erregai nuklear barrek dirdira urdin bat sortzen baitute hozteko uretan barrena.

Aplikazio zientifikoa, berriz, energia handiko fisikaren alorrean aurkitu zuen, zehazki partikula-azeleragailuen inguruko esperimentuetako detektagailuetan. Txerenkov efektuari esker, partikulak argi bihurtzen ziren eta, ondorioz, posible zen horiek detektatzea, eta baita zenbatzea ere, hodi fotobiderkatzaileak eta zirkuitu elektroniko digitalak erabiliz. Hori gutxi balitz, Txerenkov erradiazioak energia handiko partikulen norabidea eta bizkortasuna ere eskaintzen zuen; izan ere, igortzen zen erradiazioa kolimatuta zegoen eta emisio-angelua inguruneko errefrakzio-indizearen nahiz partikula erasotzailearen abiadura-bektorearen araberakoa zen soilik. Txerenkov detektagailuak Bigarren Mundu Gerra osteko hainbat aurkikuntza garrantzitsutan egon ziren presente, esate baterako, antiprotoiaren aurkikuntzan. Egun, neutrinoak (adibidez Super-Kamiokandea) detektatzeko esperimentuetan erabiltzen dira.

——————————————–

Egileaz: Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: Lamia Filali-Mouncef Lazkano

Hizkuntza-begiralea: Gidor Bilbao

——————————————–

The post Txerenkov erradiazioaz appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Uste baino askoz lehenago abiatu zen fotosintesia, zientzialari talde batek egindako proposamenaren arabera: duela 3.500 milioi urtera atzeratu dute. Fotosintesiaren prozesuan parte hartzen duten proteinen analisian oinarritu dute hipotesia.

1. irudia: Munduko leku askotan ikusgai dira zianobakterioek “marraztutako” paisaia miresgarriak. Argazkian, Kroaziako Plitviceko Aintziren Parke Nazionala (Argazkia: Juanma Gallego)

Petrikilo horietako batek zure bizitza hobetzeko oreka energetikoa lortu behar duzula esaten dizun hurrengoan, esaiozu ezetz, horretan ere erratuta dabilela, eta ziririk sartuko ez dizula. Ez da broma. Benetako oreka energetikoa balego, akabo guztia: petrikilo bera eta azokan saltzeko otarrean daramatzan bio-traste guztiak ere.

Izan ere, desoreka energetikoa da bizia ahalbidetzen duena: biziaren funtsa da elektroiak dantzan jartzea. Normalean –amantala zuria jantzita daukatenean bederen–, zientzialariak ez dira hain erromantikoak, eta elektroien dantza zoragarri horri erredox erreakzio deitzen diote: erredukzioa-oxidazioa, hain zuzen. Horretan oinarritzen dira bai landareen fotosintesia zein animalien arnasketa. Eta baita munduaren katalogoan datozen prozesu honen beste hainbat aldaera ere. Prozesu horien guztien bitartez molekula batetik bestera elektroiak igarotzen dira, modu honetan zelulek behar duten energia lortzen dutelarik. Animalien kasuan, zelulek oxigenoa erabiltzen dute elektroi horiek jasotzeko, eta oxidazio horren ondorioz ura eta CO2 sortzen dituzte, hondar gisa.

Oxidazio handiaren garaia

Baina hori ez da beti horrela izan. Oxigenoa duela 2.400 milioi urte nagusitu omen zen gure atmosferan. Data horren bueltan oxidazio handia izeneko prozesua gertatu zen. Dibulgatzaile trebea zenez gero, Lynn Margulis biologoak oxigenoaren holokaustoa deitu zion, eta horrela geratu da gertakari hori askoren buruan. Bat-batean (“bat-batean” hori erritmo geologikoaren arabera ulertu, arren) Lurraren atmosferaz guztiz kutsakorra eta oxidatzailea zen oxigeno horretaz bete egin zen, eta horrek garaiko bizidun gehienak akabatu zituen. Prozesuaren abiapuntuan zianobakterioak egon zirela uste dute adituek.

Deep Future liburuan Curt Stager paleoekologoak dioenez, kutsadura erraldoi horrek “errefuxiatuen uholde” bat eragin zuen. “Oxidazioak zeluletan eragindako sarraskiak konpontzeko gai ez ziren espeziak desagertu ziren, edo uretako lokatz babesgarrietan alboratuta bizitzera kondenatuak izan ziren. Mikrobio errefuxiatu horien ondorengoak oraindik ere ezkutatzen dira, beldurtuta, zingiretako lokatz kiratsetan edota zenbait itsaso edo ozeanotako oxigenorik gabeko hondoetan“. Egileak azaltzen duenez, gure hesteetan ere gordeta daude oxigenozale ez diren mikrobio horietako asko.

Fotosintesiaren agerpenak baditu 3.500 urte

Hortaz, oxidazio handiaren ondorioz espezie asko galdu ziren; baina, beti bezala, egon zen egoera berrira egokitu eta horri probetxua ateratzeko gai izan zen espezierik. Espezie horiek dira gure gaurko mundu honen jaun eta jabe. Une hori iritsi baino lehenago zegoen egoeraz, halere, askoz gutxiago ezagutzen da. Ohikoa denez, Lurraren egutegian gero eta sakonago murgildu, orduan eta iluntasun gehiago azaltzen da gure ezagutzan. Halere, zabalduta dago oxidazio handia baino lehenago oxigenoa oso urria zeneko hipotesia.

Baina, gaira egindako hurbilpen berri batean, oxigenoaren gorakada horren aurrean zegoena irudikatzen saiatu dira zientzialariak, eta ikusi dute agian uste zena baino oxigeno gehiago bazegoela. Gutxienez, oxigenoan oinarritutako fotosintesia duela 3.500 milioi urte inguru jaio ahal zela proposatu dute.

Ez da Lurraren historiaren erlojuan egindako atzerapen txikia. Proposamen berriaren arabera, mila milioi urte lehenago hasi zen fotosintesia. Denbora geologikoaz ari garela gogoratuta, di-da batean garatu zen oxigenoa baliatzeko ahalmen hori.

D1 eta D2 izeneko proteinen eboluzioa oinarri

2. irudia: Zianobakterioak fotosintesi oxigenikoa egiteko gai diren bakterioak dira. Horiei leporatu zaie duela 2.400 milioi urte inguru gertatutako “oxigenoaren holokaustoa”. (Argazkia: Richard Droker CC BY-NC-ND 2.0)

Geobiology aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean zehaztu dute zertan oinarritu diren proposamen ausarta kaleratzeko. Zaila da fosilen bitartez jakitea duela mila milioika urte bizi izan zen organismo batek oxigenoa erabiltzen ote zuen, arroka zaharrenetan geratu diren arrastoak oso urriak direlako, eta, gainera, normalean gaizki kontserbatuta daudelako. Horregatik, fosiletara jo beharrean, oxigenoan oinarritutako fotosintesiari lotuta dauden bi proteinen eboluzioa aztertzeari ekin diote ikertzaileek: D1 eta D2 izeneko proteinetara, hain zuzen.

Zianobakterioek eta landareek proteina hauek baliatzen dituzte fotosintesia egiteko. Eboluzioaren lehen fase batean proteina horiek berdinak ziren, baina denborarekin bereizi egin ziren, eta orain zianobakterioetan eta landareetan proteina hauek sekuentzia genetiko desberdinak dituzte. Estatistika baliatuta, proteina horien eboluzioan atzera jo dute, jakin ahal izateko zein momentuan izan ziren berdinak (gizakien genomak aztertuta populazioen bilakaeran atzera joateko erabiltzen den metodo berdina, hain zuzen). Bide hori jorratuta, zientzialariek ikusi dute D1 eta D2 proteinek oso eboluzio “mantsoa” izan dutela, gutxienez milioi bat urte baino gehiagokoa.

Ikuspuntu ebolutibo berriak zabalik

Mahai gainean jarritako proposamena zuzena bada, ondorioak agerikoak dira: ikuspuntu ebolutibo batetik ikusita, fotosintesia nahiko azkar sortzen den prozesua litzateke. Tanai Cardona ikertzaileak prentsa ohar batean horixe bera azpimarratu du. “Jakin badakigu zianobakterioak oso zaharrak direla, baina ez dakigu zehazki noiz sortu ziren. Adibidez, 2.500 milioi urte badute, horrek esan nahi du oxigenoan oinarritutako fotosintesia duela 3.500 milioi urte sortua izan zitekeela”. Egilearen arabera, fotosintesi mota horren eta zianobakterioen arbasoen agerpenaren artean denbora dezente pasa liteke, eta horrek “perspektibaren ikuspuntutik aldaketa nabaria” dakar.

Astrobiologiaren arloan egin ohi den moduan, ondorioak ez dituzte Lurrera mugatu. Fotosintesia Lurrean hain azkar sortu bazen, logikak agintzen du berdin gerta litekeela beste hainbat planetatan. Eta horrek, noski, berehala pizten ditu ametsak.

Erreferentzia bibliografikoa:

Cardona Tanai, Sánchez-Baracaldo Patricia, Rutherford A. William, Larkum Anthony W., (2018). Early Archean origin of Photosystem II. Geobiology, 2018;00:1–24. DOI: https://doi.org/10.1111/gbi.12322

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Fotosintesiaren agerpena mila milioi urtez atzeratzea proposatu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Plastikoa ia edonon erabiltzen da. Material moldaerraza da eta erosten dugun ia edozein produktuk plastikoa du. Plastikoaren zati handi batek ozeanoan amaitzen du bere bizitza, 1970eko hamarkadan jakin genuen bezala. Zabor uharte erraldoiak aurkitu ziren ozeanoetako hainbat lekutan, ehunka kilometroko diametroko zabortegi inprobisatuetan.

Arropa ere plastikoz osatuta egoten da eta, hortik, azken urteotan atentzioa eman duen beste kutsadura iturri bat: mikroplastikoak. Orain arte bagenekien, eta aski frogatuta zegoen, arropa garbigailuetan garbitzearen ondorioz zuntz sintetikoak apurtu egiten direla eta hondakin-urekin batera itsasoan amaitzen dutela. Alabaina, mikroplastikoen zikloa benetan ankerra da; izan ere, itsasoko organismoek jan ondoren, gurera itzultzen dira eta jan egiten ditugu. Orain dakigunez, bidea ez da hor amaitzen.

1. irudia: Mundu mailan sortzen den plastiko zabor kantitatea izugarria da. 2010. urtean 275 milioi tona plastiko-zabor sortu genituen. (Argazkia: RitaE – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

2010. urtean 270 milioi tona plastiko ekoiztu ziren eta 275 milioi tona plastiko-zabor sortu genuen, eta zifra horiek etengabe handitzen jarraitzen dute. Mundu mailako 2015. urteko datuen arabera, plastikoaren %19,5 bakarrik birziklatzen da -%25,5 erraustu egiten da eta gainontzekoa alde batera uzten da-. Horren harira, plastikoek beraiek ekartzen duten kalte ekologikoaz gainera, azken urteotan beste kutsadura iturri batean ere jarri da fokua: mikroplastikoetan. Mikroplastikoak 5 mm baino gutxiagokoak diren plastiko zati txikiak dira eta arrisku potentzial handia dute. Hain zuzen ere, haien tamaina txikiarengatik oso zaila da mikroplastikoen hedapena etetea eta uretako organismoek erraz irentsi ditzakete. Horretaz gainera, mikroplastikoek beste hainbat kutsatzaile izan ditzakete itsatsita eta, hortaz, are kaltegarriagoak dira. Arroparen kasuan, mikroplastikoak zuntz sintetikoen erabilpenaren ondorioz sortzen dira, garbigailuen agitazio mekaniko eta garbigarrien ekintzaren ondorioz.

2011n M.A. Browne ikertzaileak eta bere lankideek lehen aldiz identifikatu zituzten etxeko garbigailuak mikroplastiko iturri garrantzitsu bezala. Hain zuzen ere, itsas-urak aztertzean ikusi zuten mikroplastikoen konposizioa eta arroparen ekoizpenean erabiltzen diren plastikoak antzekoak direla: poliesterrezkoak, akrilikoak, polipropilenozkoak, polietilenozkoak eta poliamidazkoak izan ziren aurkitu zituzten mikroplastiko ohikoenak. Kontua are nabarmenagoa zen araztegietako hondakin-urak aztertzean: araztegietako uretan zeuden mikroplastikoen gehiengoa poliesterrezkoak eta akrilikoak ziren. Hortik abiatuz, hainbat esperimentu egin zituzten haien hipotesia baieztatzeko eta frogatu zuten etxeko garbigailuetan mikroplastiko kantitate garrantzitsuak sortzen direla. Ez da, gainera, garbigailuen alde ilun bakarra –Zientzia Kaieran bertan kontatu dudan moduan-.

Mikroplastikoen ezin asmatuzko bideak

Horretarako ikertzaileek zortzi herrialdetako boluntarioen gorozkiak aztertu dituzte, besteak beste, Italiakoak, Japoniakoak, Errusiakoak eta Erresuma Batukoak. Ondorioak argiak izan ziren: plastiko txiki horiek alde guztietan daude. Mikroplastikoen jatorria etxeetako hondakin-urak dira, baina, badira beste zenbait. Etxean eta industrian erabiltzen diren hainbat garbiketa produktuk mikroplastikoak dituzte -haien ezaugarriengatik gehitzen direnak-. Era berean, sendagaietan eta produktu kosmetikoetan ere aurki daitezke. Bada, azkenean mikroplastiko horiek ozeanoan amaitu ohi dute eta, ondoren, ur-ekosistemetan bizi diren animaliek irentsi egiten dituzte. Mikroplastikoak aurkitu dira jada arrain eta bibalbioetan eta, hortik, gure elikaduran sartzen dira berriz. Batezbesteko, europar bakoitzak 11.000 mikroplastiko sartzen ditu organismoan dietaren bidez.

2. irudia: Plastikozko zuntzek hainbat aplikazio dituzte, besteak beste, arropa ekoizteko zuntz sintetiko moduan. (Argazkia: rkit – domeinu publikoko irudia. Iturria: wikipedia.org)

Bide horren hurrengo pausoa da Phillip Schwabl eta bere lankideek jakinarazi dutena. Mikroplastikoak jaten baditugu horiek hesteetara joan behar dute eta hortik beste organoetara iritsi daitezke. Beste organoetara iristen ez direnak gorozkietan amaitzen dute, ohartarazi dutenez. Ikerketa hau aitzindaria da esparru honetan eta, beraz, oraingoz datuak mugatuak dira. Hala ere, ikertzaileek mikroplastikoen arriskuaz ohartarazi dute eta azaldu dute gorozkien 10 gramotan, batezbeste, 20 mikroplastiko-partikula aurkitu dituztela -nagusiki polipropilenoa eta polietilenoa-.

Momentuz lehen ikerketa da esparru interesgarri bezain higuingarri honetan, baina, ikertzaileek ikerketa sakon gehiagoren beharra dagoela plazaratu dute; izan ere, gorozkietan aurkitu diren mikroplastikoek osasunari kaltea eragin diezaiokete. Une honetan ez da ezagutzen mikroplastiko horien zein zati metatu daitekeen organismoan eta zein zati kanpora daitekeen hondakinen bidez. Gertutik jarraitu beharreko gaia da, baina, oraingoz, argi dagoena zera da: ingurugiroari egiten diogun kaltea, azkenean, bueltan etortzen dela.

Erreferentzia bibliografikoa:

Schwabl Philipp, Liebmann Bettina, Köppel Sebastian, Königshofer Philipp, Bucsics Theresa, Trauner Michael, Reiberger Thomas, (2018). Assessment of microplastic concentrations in human stool – preliminary results of a prospective study. United European Gastroenterology Journal 2018; 6 (Supplement 1).

Informazio osagarria:

• Microplastic discovered in human stools across the globe in ‘first study of its kind’, eurekalert.org, 2018.
• Garbigailutik Gabon gaueko afarira, Josu Lopez-Gazpio, tolosaldekoataria.eus, 2016.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Kakan ere badaude appeared first on Zientzia Kaiera.

Interfase neuronaletarako propietate elektriko eta antibakteriano egokiak dituzten hidrogelak garatu dituzte ikerketan.

1. irudia: Garuneko inplanteetan erabiltzeko almidoizko hidrogelak garatu dituzte ikerketan.

Aplikazio biomedikoetan erabil daitezkeen elektrodoentzat hidrogelak garatu dituzte ikerketan. Almidoia erabili da lehengai gisa eta hidrogelek berez duten hiru dimentsioko sare-egitura lortu dute. Grafenoa eta salbia-estraktuak gehituta beharrezko propietate elektrikoak eman dizkiote hidrogelari, baita propietate antibakterianoak ere.

Egonkortasun dimentsionala galdu gabe inguru urtsuetan likido ugari beregana dezaketen sare polimeriko fisiko-kimikoak dira hidrogelak. Aplikazio askotarako erabiltzen dira eta, bestelako osagaiak gehituta, propietate bereziak hartzen dituzte, hala nola elektrizitate-eroaleak izatea.

Orain arte halako aplikazioetarako erabili izan ez den biopolimero bat aukeratu dute hidrogela sortzeko: almidoia. Hidrogelak sortzeko propietate biologiko eta fisiko-kimiko egokiak ditu almidoiak.

Interfase neuronalak izan dituzte kontuan hidrogela sortzeko, nerbio-sistemarekin interakzioan aritzen diren inplanteen konexio elektrikoa egiteko osagaiak. Interfase neuronaletako elektrodo tradizionalek, platino edo urrezkoek, adibidez, zurrunak izanik, estaldura polimeriko eroaleak beharrezkoak dituzte ehun neuronalen malgutasunera hurbiltzeko. Gaur egun, ordea, gailu txikiagoak behar dira, bai eta propietate mekaniko, elektriko eta biologiko hobeak izatea ere.

Hidrogelari eroankortasun elektrikoa emateko, grafenoa erabili dute ikerketan. Propietate elektriko oso egokiak ematen dizkio hidrogelari, baina desabantaila bat ere badu: ez da uretan erraz egonkortzen. Oztopo hori gainditzeko, eta grafenoari uretan egonkortasuna emateko, salbia-estraktuak erabili dituzte. Estraktuek, gainera, medikuntzan erabiltzeko are aproposagoa bihurtzen dute hidrogela, propietate antimikrobianoak eta antiinflamatorioak ere baitituzte.

Ikerketaren beste ezaugarri bereizgarrietako bat izan da klik kimika deritzon estrategia bitartez sortu dutela hidrogela. Azkeneko urteetan ikertzaileen atentzioa bereganatzen ari da, sintesirako beste bide askotan ez bezala, klik kimikan orokorrean ez delako katalizatzailerik erabiltzen erreakzioetan, ez delako azpiprodukturik sortzen, eta etekin handiko erreakzioak direlako.

Iturria: UPV/EHUko prentsa bulegoa: Almidoizko eta grafenozko hidrogelak sortu dituzte garuneko inplanteen elektrodoetarako

Erreferentzia bibliografikoa

• Kizkitza González, Kizkitza, et al., (2018). Starch/graphene hydrogels via click chemistry with relevant electrical and antibacterial properties. Carbohydrate Polymers, 202, 372-381. DOI: 10.1016/j.carbpol.2018.09.007

The post Almidoizko eta grafenozko hidrogelak garuneko inplanteen elektrodoetarako appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Fisika

Gizakia gauzen neurria zenean, mundua oinekin, besoekin eta eskuekin neurtzen zen, besteak beste. Baina zientzialariak hori aldatzen joan ziren. Neurriak oso garrantzitsuak dira, ikerketa zientifikoen zorroztasunean eta komunikazioan oinarrizkoak dira. Kilogramoa izan da objektu bat erreferentzia izan duen azkeneko neurria. Baina urrian Munduko 57 estatutako ordezkariak bildu ziren Pisu eta Neurrien Batzar Orokorrean, eta orain arte kilogramo bat zer den definitu izan duen erreferentzia aldatzea bozkatu zuten. Ildo horri jarraiki, testu honetan Nazioarteko Sisteman zazpi funtsezko unitateetatik lauen historia kontatu digute: kelvina (tenperatura), segundoa, metroa eta kilogramoa, hain zuzen.

Ingurumena

Plymouth-eko Unibertsitatean ikusi dute Ozeanoetako nanoplastikoak ordu gutxian metatzen direla bizidun urtarren organoetan. Bieirak erabili dituzte proba egiteko. Beste datu garrantzitsu bat eman dute aditzera: ordu horiek igarotakoan bieirak ur garbitara pasa bazituzten ere, nanopoliestirenoak hor jarraitzen zuen handik hainbat astera. 25 nm-ko partikulak 14 egunez hauteman dituzte, eta 250 nm-koak, berriz, 48 egunez.

Biologia

Uste oker nahiko zabaldua da pentsatzea sudurra eta belarriak hazten jarraitzen dutela adinarekin kartilagoa etengabe sortzen delako. Hori ez da guztiz zuzena. Belarriak eta sudurra handitu egiten dira, bai, eta arrazoia sinplea da, Josu Lopez-Gazpiok azaltzen digun moduan: grabitatearen ondorioz handitzen dira. “Edadetu egin ahala, kolagenoa eta elastina zuntzak apurtzen hasten dira eta ahulagoak egiten dira. Grabitatearen ondorioz, zuntzak luzatu egiten dira eta kartilagoa handiagoa dela dirudi”, dio Lopez-Gazpiok.

Inurrien portaera aztertuta, zientzialariek aurkitu dute inurriek estrategia berezia garatu dutela onddo batek eragindako gaixotasun bati aurre egiteko. Horretarako, “berrogeialdia” egiten dute. Inurri beltzean behatu dute portaera hori, hain zuzen. Zientzialariek ikusi dute patogenoak kolonia batean sartzen direnean, inurriek euren portaera aldatzen dutela eta, modu horretan, gaixotasunaren hedapena galarazten dela. Jokabide harrigarri hau azaltzen du Sylvia Cremer ikertzaileak: “Inurriek osatzen dituzten talde txikiak are indartsuagoak bihurtu dira, eta talde horien arteko kontaktua gutxitu egin da. Janari-biltzaileek elkarrekintza gehiago izan dute beste janari-biltzaileekin, eta kume-zaintzaileek berdin egin dute beste kume-zaintzaileekin”.

Osasuna

Higienea ezinbestekoa da osasuna zaintzeko eta gaixotasun asko higiene ohiturak hobetuz saihestu daitezke. Eskubide bat da baina denek ez dute hori bermatuta. Horri aurre egiteko, Bill Gatesek teknologia gehitu die gaur egungo komunei, urik behar ez duten eta giza hondakinak ongarri bihurtzeko gai diren komunak dira.

Astronomia

Argiaren aberrazioaz mintzatu da Cesar Tomé Lopez. Bi faktorek baldintzatzen dute hori: Lurrean dagoen behatzailearen abiadurak eta argiaren abiadurak. James Bradleyk topatu zuen argiaren aberrazioa. Hori aurkitzearekin batera, behin-betiko argudioa lortu zen teoria geozentrikoa baztertzeko. Ikerketak aurrera egin ahala, lehen aldiz mugatu zen zehatz-mehatz argiaren abiadura, konstantea zela ezarri zen, eta posizio-astronomiaren zehaztasuna hobetu.

Arkeologia

Arkeologia biomolekularra aplikatu dute azterlan batean Goi Erdi Aroko landako gizarteen dieta ikertzeko. Zehazki, Boadilla herrixkan bizi ziren biztanleen elikadura aztertu dute. Emaitzei erreparatuta, esan daiteke elikadura neguko laboreetan zegoela oinarrituta. Horretaz gain, animalia jatorriko elikagaiak (haragia, arrautzak, esnea, esnekiak) gutxi eta noizean behin baino ez ziratekeen kontsumituko. Era berean, albo batera utzi ahal izan da arrainaren kontsumoa. Beste hainbat datu lortu dituzte ikerketa-lan honen bidez. Ez galdu!

Ingeniaritza

Eraikinen birgaikuntza energetikoaren ebaluazioan datzan doktoreko-tesia aurkeztu digute artikulu honen bidez. Lanak egoera energetikoa izan du hizpide: Gaur egun, eraikinetan erabiltzen den energia kontsumoa Europar Batasuneko energia kontsumo osoko %40 baino gehiago da. Testuinguru honetan, birgaitze energetiko ezberdinen eragina zehaztasunez neurtzeko metodologiak gero eta beharrezkoagoak dira. Artikuluak tesian egindako atal esperimentalak azaltzen ditu eta datuen tratamendua garatzen da bi simulazio ereduren bidez: kutxa zuriaren eredua (TRNSYS), eta kutxa grisaren eredua.

Geologia

Luis Miguel Martinez geologoa elkarrizketatu du Berriak. Bertan, bere ikerketaz hitz egin du, historian erabili izan diren eraikuntza sistemetako harriez mintzatu da, alegia. Arabako trikuharriak aztertu ditu eta liburu bat publikatu du. Martinezen esanetan, “trikuharriak panteoiak dira. Urte askotan erabili izan dira, milaka urteetan. Jende asko lurperatu dute horietan, objektu guztiekin”. Halaber, azaldu du ikerketan ezusteko batekin topo egin duela. Irakur ezazue osorik elkarrizketa!

Emakumeak zientzian

Ainitze Labakak, erizaintza ikasten ari zela, pazienteekin lan egiteko asmoa zuen. Orduan ez zuen imajinatzen laborategi batean lan egingo zuenik. Bada, ikasketen amaiera iritsi zen eta ez zuen erizaintzan hasteko aukerarik izan. Masterra egin zuen, beraz, Psikobiologia, UPV/EHUn. “Ikerketa-lerroen artean estresa eta depresioa, estresa eta minbizia eta halakoak zeuden, eta horrek asko erakarri ninduen. Izan ere, pazienteekin tratua izan nuenean, konturatu nintzen askotan lotzen zutela gaitza bizitzako egoera zail edo txar batekin. Eta guztiok dakigu estresa txarra dela osasunerako, baina ez dakigu ondo zer egiten duen eta nola”. Ezegonkortasun sozial kronikoaren estresa sagu emeetan, eta aldaketa immunitarioak, neurokimikoak eta jokabide-aldaketak izenburuarekin hasi zuen tesia. Bere helburua zen aztertzea zer mekanismo fisiologikoren bidez eragin dezakeen “estresak depresio bat; eta, bestetik, emeetan dela. Zergatik emeetan?”. Orain Labakak eskolak ematen ditu eta tesiaren ikerketa-ildoan sakontzen jarraitzen du.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #232 appeared first on Zientzia Kaiera.

Superbakterioen, antibiotikoei erresistenteak diren bakterioen, garaian sartzen ari gara. Haien aurkako arma berrien garapena beharrezkoa da, beraz. Enzobiotikoak, adibidez. Fernando González-Camacho, Bruno Corsini eta José Yuste horretan dabiltza: Enzybiotics, from phages to the inhaler.

Aurreikusi daitekeen klima aldaketaren ondorioetako bat garagardoaren eskasia da. Landare biologo batek aztertzen du honen zergatia: Daniel Marino, Beer supply in danger

Informazio kuantikoa oso hauskorra da eta haren prozesamentua egiten duten txipetan suntsitu daiteke. Horregatik da hain garrantzitsua DIPCko aurkikuntza hau: The protective effect of symmetry in entangled photonic states

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #240 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia Erizaintza ikasten ari zela, pazienteekin lana egitea zen Ainitze Labaka Etxeberriaren asmoa. Orduan, ez zuen imajinatu ere egiten laborategi batean egingo zuenik lana, zertan eta ikertzen. Alabaina, ikasketen amaiera krisi-garaiarekin bat egin zuen, eta ez zuen erizaintzan lanean hasteko aukerarik izan. Gainera, aitortzen du karreran beti eman ziola arreta pertsonaren alderdi bio-psiko-soziala aipatzen zutenean, “nahiz eta ez nuen oso ondo ulertzen kontzeptua”, aitortu du.

Hala, zer master egin zezakeen aztertzen hasi zen, eta hautazkoen artean Psikobiologia eskaintzen zuen bat aurkitu zuen UPV/EHUn. Psikologiako fakultatearen masterra zen, eta hura egitea erabaki zuen: “Ikerketa-lerroen artean estresa eta depresioa, estresa eta minbizia eta halakoak zeuden, eta horrek asko erakarri ninduen. Izan ere, pazienteekin tratua izan nuenean, konturatu nintzen askotan lotzen zutela gaitza bizitzako egoera zail edo txar batekin. Eta guztiok dakigu estresa txarra dela osasunerako, baina ez dakigu ondo zer egiten duen eta nola. Hori oso interesgarria iruditu zitzaidan”.

Irudia: Ainitze Labaka Etxeberria UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko irakaslea.

Horrenbestez, masterra egin zuen, eta, jakina, hautazko hori aukeratu zuen, eta hango irakasleekin egin zuen master-amaierako lana. Lan hori tesiaren hasiera izan zen. “Ezegonkortasun sozial kronikoaren estresa sagu emeetan, eta aldaketa immunitarioak, neurokimikoak eta jokabide-aldaketak” zen tesiaren izenburua, eta bi gauza nabarmendu ditu Labakak: “Batetik, helburua, aztertzea zer mekanismo fisiologikoren bidez eragin dezakeen estresak depresio bat; eta, bestetik, emeetan dela. Zergatik emeetan? Ba ikerketa prekliniko gehienak arrekin egiten direlako”.

Azaldu duenez, “luze sinestu izan da arren eta emeen zelulak berdinak direla, ugal-aparatukoak izan ezik. Orduan, ikerketa gehienak edo ia denak egiten dira arretan, eta gero hori orokortu egiten da. Baina gaur egun badakigu hori ez dela horrela; adibidez, neurona batek, arra ala emea izan, modu batera ala bestera prozesatzen ditu neurotransmisoreak. Pentsa zer hutsune dagoen zientzian”.

Ikertzaile eta irakasle

Tesia egitean gozatu zuen arren, ez ditu alde txarrak ezkutatu nahi, bereziki, lan-baldintza txarrak: “Diru-laguntza bat lortzeko lehia ikaragarria dago, eta horren ordainetan jasotzen den soldata ez da duina. Gainera, tesia egin ondoren, hemen oso zaila da ikertzaile izatea % 100ean; normalean, lan finko bat izateko, ikertzaileok irakaskuntzarekin uztartu behar dugu lana, eta horrek moteldu egiten du ikerketa”. Nolanahi ere, onartu du gustuko duela irakastea, eta irakasleentzat ezagutza berritzeko modu bat ere badela ikertzea.

Orain horretan ari da, beraz: eskolak ematen ditu, eta tesiaren ikerketa-ildoan sakontzen jarraitzen du. Zehazki, estres-eredu hori egokia dela frogatu dutenez, orain sagu arretan eta emeetan aplikatuko dute, gero bi taldeak alderatzeko. “Ikusi behar da, noski, gero hori zenbateraino den berdina edo antzekoa gizakietan. Kontu handia eduki behar da interpretazioan”.

Labakaren ustez, ikerketaren ondorioak baliagarriak izan daitezke minbiziaren aurkako tratamenduak hobetzeko eta pazienteei laguntzeko. Etorkizunean, osasun profesionalei genero-isuriak nola eragiten dien aztertu nahiko luke. Garbi du, beraz, ikertzen jarraitu nahi duela, baina pazienteengandik hurbil, nahiz eta lana ez duen egiten zuzenean haiekin.

Fitxa biografikoa:

Urnietan jaioa da, 1991ean. Erizaintzan graduatu, eta Psikologia: Gizabanakoa, Taldea, Antolamendua eta Kultura Masterra egin zuen. Psikobiologiaren esparruan egin du doktoretza. Egun, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko irakaslea da, eta estresaren, depresioaren eta minbiziaren gainean ikertzen jarraitzen du Psikologia fakultatean.

———————————————————————————-

Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

———————————————————————————-

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ainitze Labaka: “Ikerketa gehienak arretan egiten dira; pentsa zer hutsune dagoen zientzian” appeared first on Zientzia Kaiera.

Jon Terés-Zubiaga Artikulu honetan “Birgaitze energetikoak gizarte etxebizitzan: portaera termikoaren analisia” doktorego-tesian jorratutako gaiak laburbiltzen dira. Doktorego–tesi hau eraikinen birgaikuntza energetikoaren ebaluazioan datza, prozedura honek barne hartzen dituen atal ezberdinak kontuan hartuz: datu–eskuratzea eta monitorizazioa, datuen tratamendua (eraikinen portaera simulatzeko eredu matematikoak erabiliz) eta lortutako emaitzen analisiak esaterako.

Irudia: Hamar gizarte etxebizitzen landa azterketa bat aurkezten da lan honetan.

Tesi honen interesa gaur egungo egoera energetikotik sortu zen. Gaur egun, eraikinetan erabiltzen den energia kontsumoa Europar Batasuneko energia kontsumo osoko %40 baino gehiago da. Gainera, kontsumo hau azken urteetan zergati ezberdinen ondorioz goratu da. Horregatik, eraikinen eraginkortasun energetikoa Europar Batasunaren lehentasunezko helburu bat bihurtu da, eta ingurune eta energia egoera honek eraikinen portaera energetikoaren hobekuntzaren beharra ekarri du. Europar Batasuneko eraikin parkearen adina kontuan hartuz, eta batik bat, Espainiakoa, eta garai batean eskatutako betebehar termiko baxuak, energia kontsumoa murrizteko existitzen den eraikin parkean arreta jarri behar dela adierazi daiteke.

Testuinguru honetan, birgaitze energetiko ezberdinen eragina zehaztasunez neurtzeko metodologiak gero eta beharrezkoagoak dira, eraikinen birgaikuntza energetikoan barne izandako eragileek erabili ditzaten. Beraz, birgaitzeko estrategien eraginak aztertzeko metodologiak gero eta arrakasta handiagoa dute eraikinen birgaitzean lan egiten duten eragileen artean (legegileak, ingeniariak, arkitektoak).

Tesia Euskadiko eraikin-parkearen analisi batekin hasten da. Geroago, datuak lortzeko bi metodologia posible aurkezten dira: batetik, etxe huts baten monitorizazioa, eraikin edo etxebizitzaren eraikuntza elementuen portaera termikoa definitzeko erabiliko den datuak lortzeko; bestetik, hamar etxebizitza ezberdinen urte bateko monitorizazioa, gizarte etxebizitzan bizi diren biztanleen energiari lotutako erabilera profilei buruzko informazioa lortzeko. Bi landa azterketa hauetan lortutako datuak bi eredu mota garatzeko erabiliko dira geroago. Azkenik, aipatutako ereduekin lortutako emaitzen azterketa zehazki erakusten da.

Aipatutako lanaren garapena erakusteko, tesi hau lau bloketan banatu da. Lehenengoan, sarreran, tesi honetan zehar aipatutako aspektuei buruzko literatura azterketa bat aurkezten da eta helburuak eta jarraitutako metodologia deskribatzen dira.

Tesi honen bigarren blokean egindako atal esperimentala erakusten da. Lehenik eta behin, hamar gizarte etxebizitzen landa azterketa bat aurkezten da. Landa azterketa honek etxebizitza sozialen parkearen portaera termikoa ezagutzeko erabilgarri diren datu ugari ematen ditu. Bestalde, gizarte etxebizitzaren erabilera profilak definitzeko erreferentzia garrantzitsua izango da geroago.

Era berean, etxebizitza adierazgarri baten monitorizazioaren deskripzioan arreta jartzen du. Monitorizazio honen bidez, etxebizitzaren eraikuntza elementuen portaera termikoak definitzeko behar diren datuak lortzen dira.

Geroago, atal esperimentalean lortutako datuen tratamendua garatzen da bi simulazio ereduren bidez: kutxa zuriaren eredua (TRNSYS), eta kutxa grisaren eredua. Aipatutako monitorizazioan lortutako datuak erabiltzen dira RC eredua (kutxa grisarena) definitzeko batetik, eta eredu biak baliozkotzeko eta egokitzeko bestetik.

Azkenik, tesi honen azken atalak simulazioen diseinuan eta aipatutako simulazioen bidez lortutako emaitzen ebaluazioan arreta jartzen du. Bloke honetan ikuspegi exergetikoak duen erabilgarritasuna aztertzen da. Kapitulu honek eraikinetan erabilitako ikuspegi exergetikoari buruzko literatura aztertze motz bat barne hartzen du. TU Delft-eko Arkitektura Fakultatean (Herbehereak), 2012. urteko bigarren hiruhilekoan Sabine Jansen-ekin garatutako bi artikulu erakusten dira jarraian.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia. 2018
• Artikuluaren izena: Birgaitze energetikoak gizarte-etxebizitzan: portaera termikoaren analisia.
• Laburpena: «Birgaitze energetikoak gizarte-etxebizitzan: portaera termikoaren analisia» doktorego-tesia eraikinen birgaikuntza energetikoaren ebaluazioan datza, eta prozedura honek barne hartzen dituen atal ezberdinak kontuan hartzen ditu: datu-eskuratzea eta monitorizazioa, datuen tratamendua eta lortutako emaitzen analisiak, esaterako. Helburu horrekin, atal esperimentalean bi monitorizazio ezberdin barne hartzen ditu. Lehenik, hamar gizarte-etxebizitzen landa-azterketa bat aurkezten da hirugarren kapituluan; laugarren kapituluan etxebizitza adierazgarri baten monitorizazio zehatz baten deskripzioan arreta jartzen du. Estazio klimatiko bat kokatzeaz gain, etxebizitzaren monitorizazioa eginahal izateko hirurogei tenperatura-sentsore baino gehiago erabili izan dira. Monitorizazioa egin ondoren, atal esperimentalean lortutako datuen tratamendua garatzen da bi simulazio ereduren bidez. Azkenik, tesi honen azken atalak simulazioaren diseinuan eta aipatutako simulazioen bidez lortutako emaitzen ebaluazioan arreta jartzen du. Bestalde,eraikinen portaera energetikoa aztertzeko ikuspegi exergetikoak duen erabilgarritasuna aztertzen da tesi honen azken kapituluan
• Egileak: Jon Terés-Zubiaga.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 127-142
• DOI: 10.1387/ekaia.17748

————————————————–
Egileez:

Jon Terés-Zubiagak UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Makina eta Motor Termikoak Sailean egin du tesia.

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Birgaitze energetikoak gizarte-etxebizitzan: portaera termikoaren analisia appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé López Argiaren aberrazioa aurkitzearekin batera, behin-betiko argudioa lortu zen teoria geozentrikoa baztertzeko eta, beraz, Galileoren ideiak aldarrikatzeko. Ikerketak aurrera egin ahala, lehen aldiz mugatu zen zehatz-mehatz argiaren abiadura, konstantea zela ezarri zen, eta posizio-astronomiaren zehaztasuna hobetu.

1. irudia: James Bradley astronomoak, aurkitu zuen argiaren aberrazioa, ustekabean.

Izar baten posizio erreala eta behatutakoa (edo itxurazkoa) desberdinak dira, izan ere, Lurrean dagoen behatzaile batek Lurra erreferentzia-sistema finkotzat dauka, baina momentu oro ari da mugitzen izar horretatik datorren argi-izpien ibilbidea zeharkatuta. Bi posizioen arteko desberdintasun hori, argiaren aberrazio izenaz ezaguna, bi faktorek baldintzatzen dute: Lurrean dagoen behatzailearen abiadurak eta argiaren abiadurak. Egun, badakigu Lurra bere orbitan mugitzearen ondoriozko desbideratzea gehienez 20,47 arku-segundokoa dela. Errotazioak ere antzeko efektua sortzen du, baina hein txikiago batean.

2. irudia: Bi faktorek baldintzatzen dute argiaren aberrazioa: Lurrean dagoen behatzailearen abiadurak eta argiaren abiadurak. (Irudia Ahaldaren irudian oinarritua).

James Bradley Britaniar Koroaren hirugarren astronomoak, ustekabean aurkitu zuen argiaren aberrazioa. Ez zebilen horren bila, izar-paralaxiaren existentzia frogatzeko ebidentzia bila baizik: Eguzki-Sistemaren eredu heliozentrikoaren funtsezko kontzeptu bat zen izar-paralaxia. Lurraren orbitaren diametroa 300 milioi kilometro ingurukoa denez, gertuko izarrek beren urrutiagoko izarrekiko itxurazko posizioa aldatu beharko lukete Lurrak bere orbitan zehar biratu heinean. Horixe zen Bradleyren ikerketaren abiapuntua.

Robert Hooke eta Jacques Cassini Londresen eta Parisen ibili ziren, hurrenez hurren, paralaxi-angeluak neurtu nahian, baina alferrik. Bradley eta bere lagun Samuel Molyneux-ek, berriz, Hookek 1669an Eltanin (gamma-Draconis) izarrari egindako behaketak egiaztatzea erabaki zuten, Londreseko latitudearen bertikalari jarraikiz.

Garaiko teleskopioak luzeak ziren, deserosoak eta tuboek sortutako flexioen arazoa zeukaten. Molyneuxek enkargua egin zion George Graham erlojugile britainiarrari teleskopio errefraktore bertikal bat eraiki ziezaion, 24 oin, alegia, 7,3 m luzekoa. Hori erabilita, Eltanin egunean behin behatzeko aukera izango zuen. Izarra zenitean behatzeak zeukan abantaila gehigarria atmosferaren errefrakzioa zuzendu behar ez izatea zen.

Bradleyk eta Molyneuxek desbideratzeak ikusi zituzten izarraren posizioan, baina ez paralaxia zela eta espero zitezkeenak. Eltaninena bezalaxe, bertikalean beste izar batzuen posizioak ere desbideratu egiten ziren. Lurraren ardatza norabidea aldatzen aritzea baztertu eta gero, Bradleyri arazoaren konponbidea bururatu zitzaion, Tamesis ibaian belaontzi txiki batean nabigatzen ari zela. Ikusi zuen ezen ontziak kontrako norabidea hartzen zuenean, mastaren puntan zegoen bandera txikiaren norabidea ere aldatzen zela, nahiz eta haizeak bere horretan jarraitu: itsasontziaren noranzkoa eta abiadura ziren aldatzen ziren faktore bakarrak. Bradleyk kalkulatzeari ekin zion, Lurrak orbitatzean dituen noranzko eta abiadurak zer eragin zuten aurkitzeko asmoz, imajinatuta izarretik zetorren argiaren abiadura konstantea zela Lurretik behatutako itxurazko posiziorako. Bere ondorioa: fenomenoa, funtsean, izarretik zetorren argiaren abiadura eta Lurretik zetorrenaren abiadura-bektoreen batuketak azaltzen zuen. Behaketek eta kalkuluek bat egiten zuten. 1729ko urtarrilean, Royal Societyari iragarri zizkion bere emaitzak.

Argiaren aberrazioak harrigarriro frogatzen zuen kosmologia heliozentrikoa, eta hori lagungarri izan zen Benedikto XIV.ak, zientzia zalea omen zenak, Kopernikoren lanak «Liburu Debekatuen Zerrenda» hartatik ezabatzeko, 1758an. Horrekin batera, argiaren aberrazioak izarren erregistraturiko posizioetan zuen eragina ere ezabatu zenean, posizio-astronomiak nabarmen egin zuen hobera.

3. irudia: Argiaren aberrazioak izarren posizioetan zuen eragina kontuan izatean, posizio-astronomia hobetu zen. (Irudia: TxAlien)

Izar guztien aberrazioak norabide jakin batean balio berdina zuen, distira (eta, beraz, distantzia) gorabehera; horrek erakusten zuen argiaren abiadura konstantea zela, Bradleyk bere kalkuluetan uste izan zuen moduan. Zehazki, Lurrera iristeko Eguzkiaren argiak 8,2 minutu behar zuela kalkulatu zuen, egun onartuta dagoen balioa baino 0,1 minutu gutxiago, hain zuzen.

Bestalde, eta bukatzeko, emaitza horiek frogatzen zuten izar-paralaxiaren neurri desiratu hura kalkulatzea ezinezkoa zela garaiko tresneriaren zehaztasun-mailarekin, arku-segundu bat baino gutxiagokoa izan behar baitzen.

——————————————–

Egileaz: Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: Lamia Filali-Mouncef Lazkano

Hizkuntza-begiralea: Gidor Bilbao

——————————————–

The post Argiaren aberrazioaz appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Inurrien portaera aztertuta, zientzialariek aurkitu dute intsektu hauek estrategia berezia garatu dutela onddo batek eragindako gaixotasun bati aurre egiteko: haien arteko kontaktua gutxitu egiten dute.

Liluragarria da naturarekin mirestea, baina are liluragarriagoa da ikustea nola antolatzen diren prozesu ugari, eta horien guztien atzean eboluzioaren “esku ikusezina” besterik ez dagoela egiaztatzea. Halakoa da ere intsektu sozialen unibertso txikia. Milaka organismo ñimiñoek adimen kolektiboa osatzen dute, konplexutasun handiko koloniak eratuz. Hala egin ohi dute erle arruntek, termitek eta, nola ez, inurriek ere. Baina atzean ez dago haien jarduna bideratzen duen inor.

1. irudia: Inurrien portaerak harridura sortu ohi du, antolaketa zentralik gabeko “gizarteak” eratzen dituztelako. Orain, zientzialariek aurkitu dute infekzioen aurkako erantzun kolektiboa dutela ere. (Argazkia: Guillaume de Germain / Unsplash)

Deborah M. Gordon biologoaren esanetan, inurriek “ez dute nagusi baten beharrik, eta inurri batek inoiz ez dio esango beste bati zer egin behar duen”. Hemen ere, eboluzioa da, noski, lidergorik gabeko portaera kolektibo hau gidatzen duen faktorea. Bereziki “usaina” da garrantzitsua inurrien antolaketan: zehazki, inurrien azalaren gainean sortzen diren hidrokarburo kutikular deritzenak. Inurri bakoitzak egiten duen atazaren arabera aldatzen da feromona mota hori; modu horretan, inurriak gai dira jakiteko beste inurriak zertan ari diren.

Horretan oinarritzen da, antza, aginte-estrukturarik gabeko antolakuntzaren miraria. Gordonek dioenez, inurriak aztertzen eman dituen 30 urtetan zehar konturatu da informazio hori funtsezkoa dela inurritegiaren antolakuntza egokian eta, ondorioz, kolonia bakoitzaren arrakastan pisu handiko faktorea dela. Modu berean, ibilbidea markatzeko inurriek erabiltzen dituzten beste hainba feromonek garrantzi handia dute.

Intsektu sozialetan aditu diren zientzialariek ondo ezagutzen dituzte portaera kolektibo hauen adierazpenak, baina badirudi arlo honetan ere oraindik badirela aurkitzeko dauden portaerak. Horren adibide da zabaldu berri duten adibide harrigarri bat: inurriek onddo batetik kolonia babesteko berrogeialdia egiten dutela aurkitu berri dute. Zehazki, inurri beltzean (Lasius niger) behatu dute portaera hori, gure artean gehien hedatuta dagoen espezietako bat, hain zuzen.

Udako arratsalde batean inurritegi bati begira minutu batzuk eman dituen edonork ondo daki zer konplexua den animalia hauen mugimendua, eta hori lurrazalean ikusten dena besterik ez da: barrualdean are konplexuagoa da kontua. Horregatik, eta inurritegia bere osotasunean ulertu ahal izateko, zientzialari talde batek ehunka inurri etiketatu ditu, beren-beregi prestatutako kodetze sistema baten bitartez. Bide hori jorratuta inurri bakoitzaren jarraipen automatikoa egin dute, eta ikusi dute patogenoak kolonia batean sartzen direnean, inurriek euren portaera aldatzen dutela, eta modu horretan gaixotasunaren hedapena galarazten dela. Ondorioztatu ahal izan dutenez, aldaketaren azken helburua da erregina, kumeak eta inurri langile gazteak gaixotasunarengandik babestea. Ondorio harrigarri hau Science aldizkarian agertutako zientzia artikulu baten bitartez azaldu dute.

Ezaguna da inurriek eta beste hainbat intsektu sozialek antolaketa sozial bitxi bezain harrigarria osatuta dutela. Inurrien kasuan, adinaren arabera antolatzen dira langileak. Langile gazteenek kumeak zaintzen dituzte inurritegiaren erdialdean. Zaharragoak diren langileak, berriz, kanpoaldean “lan egiten” dute, janaria bilatzen. Kanpoan daudenez, langile hauek dira ahulenak patogenoen aurrean.

Gaitzak azkar hedatzen dira populazio dentsitate handiak daudenean, eta intsektu sozialen kasuan, argi dago patogenoek ingurune ezin hobea aurkitzen dutela garatzeko. Gainera, inurrien arteko kontaktua ezinbestekoa da, hasieran aipatu bezala, horretan datzalako haien arteko komunikazioa. Baina, jakina, kontaktu horiek ere gaitzen hedadura bultzatu dezakete.

Inurri bakoitzak zenbat espora zeramatzan identifikatzeko gai zen metodoa garatu dute ikertzaileek, polimerasaren kate-erreakzioaren aldaera bat erabilita: horrela, banan-banan inurri bakoitzak zenbat espora zeraman argitu ahal izan dute. Konturatu dira soilik hainbat inurrik jaso dituztela patogenoen dosi handiak, kumeak zaintzen dituzten langile gazteek eta erreginak dosi txikiagoa jasotzen zuten bitartean.

Orotara, ikertzaileek 22 kolonia aztertu dituzte, 24 orduz, eta kutsaduraren aurreko eta ondorengo jarduerak erregistratu dituzte. 2.266 inurri etiketatu dituzte, eta 0,5 segundoan behin kamera infragorria bidezko argazkiak atera dizkiete. Horrela inurri bakoitzaren kokapena eta mugimendua zehaztasun handiz ezagutu ahal izan dituzte.

Kolonia horietan, inurritegiaren kanpoan janaria biltzen duten inurri langileen %10 Metarhizium brunneum onddoaren esporekin kutsatu dute zientzialariek. Zientzia artikulua azaltzeko argitaratu duten prentsa oharrean Sylvia Cremer ikertzaileak azaldu du zein izan den ondoren behatu dutena: “Inurriek osatzen dituzten talde txikiak are indartsuagoak bihurtu dira, eta talde horien arteko kontaktua gutxitu egin da. Janari-biltzaileek elkarrekintza gehiago izan dute beste janari-biltzaileekin, eta kume-zaintzaileek berdin egin dute beste kume-zaintzaileekin”.

Adituaren esanetan, aldaketa hori kolonia osoarena da, esporekin kutsatu ez direnek ere portaera aldatu dutelako. Langileek, bai kutsatutakoek zein kutsaduratik salbu daudenek ere, denbora gehiago eman dute inurritegitik kanpo, isolamendua handituz. Barruko inurriek, berriz, euren mugimendua azkartu dute, ikertzaileen interpretazioaren arabera, beste inurriekiko elkarrekintzak saihestu aldera. Hau guztiaren ondorioz, inurri talde txiki batek besterik ez ditu jaso hilgarriak diren dosiak, bai erreginak zein kumeez arduratzen direnek dosi baxuak jaso dituzten bitartean. Azken honek, gainera, txertaketa baten modura funtzionatu du, eta, ondorioz, etorkizunean patogeno berdinaren kutsadura saihesteko moduko abantaila eman die inurriei.

Ikertzaileek uste dute esporei lotutako seinale kimiko edo mekanikoak daudela portaera aldaketaren aurrean, baina oraindik ez dakite nola izan den prozesua.

Erreferentzia bibliografikoa:

Stroeymeyt Nathalie, Grasse Anna V., Crespi Alessandro, Mersch Danielle P., Cremer Sylvia, Keller Laurent, (2018). Social network plasticity decreases disease transmission in a eusocial insect. Science Science, 362 (6417), 941-945. DOI: 10.1126/science.aat4793

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Hori zer den ez badakite ere, inurriek ‘berrogeialdia’ egiten dute appeared first on Zientzia Kaiera.