Zientzia Kaiera

Juanma Gallego Kebara 2 izeneko neandertalaren toraxa berreraiki dute, hiru dimentsiotan; horri esker ondorioztatu dute neandertalen arnasketa bereziki lotuta dagoela diafragmari, eta ez horrenbeste kaxa torazikoari.

1. irudia: Neandertalek zuten itxura eta ohiturei buruz gero eta adostasun gehiago badago ere, oraindik eztabaida handia dago haien desagerketaren arrazoiei buruz. ( Argazkia: Wikipedia / UNiesert / Frank Vincentz / Abuk SABUK)

Gaur egungo gizakiekin alderatuta, neandertalek birika-edukiera handiagoa eta bizkarrezur egonkorragoa zutelako teoria babestu du Nature Communications aldizkarian argitaratutako ikerketa batek.

Ondorio horretara iristeko, Asier Gómez-Olivencia eta Ella Been ikertzaileek gidatutako zientzialari talde batek duela 60.000 urteko neandertal baten toraxaren berreraiketa egin du. Ikertzaileek Kebara leizeko (Israel) fosilak izan dituzte abiapuntu, zehazki, Kebara 2 izenarekin ezagutzen den norbanakoarenak.

Horietan abiatuta, toraxaren eredu birtuala osatu dute. Horretarako, egun Tel Aviveko unibertsitatean gordeta dauden fosilak baliatu dituzte, eta erabili dituzte ere Ordenagailu Bidezko Tomografia bitartez ornoei, saihetsei eta hezur pelbikoei egindako eskanerrak. Zeregin honetarako beren-beregi prestatutako softwarea erabili dute.

2. irudia: Kebara 2 izeneko fosila baliatu dute berreraiketa egiteko (Argazkia: © Javier Trueba / Madrid Scientific Films)

Orduan ikusi ahal izan dute beheko saihetsen orientazioa gaur egungo gizakiena baina horizontalagoa zela, eta, horretan abiatuta, ikertzaileek ondorioztatu dute neandertalen arnasketa bereziki diafragmari lotuta zegoela. Gizaki modernoetan, aldiz, arnasketa bai diafragmari zein kaxa torazikori lotuta dago.

Prozesu luzea eta konplikatua izan arren, behin puzzlearen piezak eskura izanda aukera ugari izan dituztela azaldu du EHUko Ikerbasque ikertzaile Asier Gómez-Olivenciak. “Ordenagailu bidezko tomografiaren bidez eredu birtual bat lor dezakezu, nahi duzuna errepikatzeko edo mozteko, eta ispilu-irudi bat lortzea ere baduzu. Adibidez, saihets bat apurtuta egonez gero, beste aldeko saihetsa onik bada, horren ispilua egin dezakezu. Edo lekuz kanpo dagoen pieza bat dagokion kokapen anatomiko egokian jartzeko modua duzu”. Prozesuan, egon daitezkeen deformazioak zuzentzeko aukera ere aipatu du adituak.

Aurretik orno eta saihetsak banan-banan eta modu tradizionalean ikertuak zituztela argitu du paleoantropologoak. Oraingoan, Haifako (Israel) ospitale batean egin dute fosilaren tomografia, eta ornoak berreraikitzea izan zen lehen egitekoa. “Aldez aurretik ikusi genuen ornoek kurbadura txikiagoa zutela, batez ere eremu lunbarrean. Joan den urtean argitaratu genituen horri buruzko emaitzak. Baina ereduan saihetsak sartzea falta zitzaigun. Bidean ere ikusi genuen berreraikitzean akats batzuk bazirela, eta horiek ere zuzendu genituen”

Behin puzzlea osatuta, interpretazioaren ordua iritsi da. “Gure lehenengo ezustekoa izan da uste genuela toraxa tamaina handiagokoa izango zela, baina ez da horrela izan”. Ikusi dute ornoen arteko tartea txikiagoa dela, baina toraxaren beheko aldea askoz zabalagoa dela. “Ezaguna da neandertalek pelbis zabalagoa zutela, eta pelbis horri egokitzen zaio toraxa, hain zuzen”.

3. irudia: Berreraikitako toraxaren ikuspegia. Beheko aldean agertzen den barraren eskalak 5 zentimetroko luzera du. (Irudia: A. Gómez-Olivencia, A. Barash eta E. Been)

Aurrean aipatu bezala, atentzioa eman dieten hurrengo berezitasuna izan da saihetsen horizontaltasuna. “Berez horrek ez lioke mugikortasun handirik emango neandertalari arnas egoteko orduan. Aldiz, toraxaren beheko partean, diafragma dagoen lekuan, azalera handiagoa du toraxak”. Egoera horrek zer pentsa eman die. “Nahiz eta orokorrean hezurduraren tamaina antzekoa izan, toraxaren beheko partea handiago izateak eragin handiagoa du biriken bolumen osoan”, azaldu du Gómez-Olivenciak.

Behin baino gehiagotan aipatu izan da neandertalek arnasten zuten airea berotzeko ahalmen gehiago izan zezaketela. Azken aurkikuntza honek sustatu lezake ideia hori? Berezitasun horiek nolabaiteko eragina izan al zezaketen neandertalek egokitzeko zuten gaitasunean? Zuhur azaldu da aditua halako hipotesi baten aurrean, kontua guztiz argi ez dagoelako. “Tira, garaiera berdina izanda, normalean gorputza zabalagoa zuten neandertalek, eta pisu handiagoa izango zuten. Muskulu-masa gehiago izatean, kaloria kopuru gehiago beharko zuten bizitzeko, eta kaloria horiek erretzeko oxigeno gehiago beharko zuten ere. Dena dela, askotan desberdintasun anatomiko guztiak modu funtzionalean ikusi nahi ditugu, baina batzuetan ez da horrela. Dibertsitate genetiko txikiagoko espeziea izanda, gizaki modernoek ere fenotipo-plastikotasun handia dugu”.

Horregatik, neandertalen kasua ez dela desberdina izan behar babestu du adituak. “Neandertalak ekosistema eta tenperatura desberdinetan aritu ziren, eta, beraz, ehiza desberdina izango zuten eskura. Gizaki horiek oso klima hotzetan irudikatzeko joera dago, baina gaur egungo egoera klimatikoarekin antza handia zuten eremuetan ere bizi izan ziren, eta milaka urtez ederki moldatu ziren, gainera”.

Erreferentzia bibliografikoa:

Gómez-Olivencia, A., Barash, A., García-Martínez, D., Arlegi, M.,Kramer, P., Bastir, M., Been, E., (2018). 3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax. Nature Communications, 9 Article number: 4387. DOI: 10.1038/s41467-018-06803-z

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Neandertalen arnasketa sistema argitu dute, toraxaren berreraiketari esker appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Gorriak badu bere xarma. Ez al dira erakargarriagoak haragi, fruta eta barazki gorriak? Elikagai horietatik eratorritako produktuek ere kolore gorria izan ohi dute. Ez da kasualitatea kolore gorria eta horia izatea koloratzaile arruntenak eta gehien ekoizten direnak. Era berean, xerra egin aurretik kolore gorri bizikoa da, freskotasunaren seinale. Baliteke noizbait pentsatu izana kolore gorria odolarena dena, baina, oraingoan ere kimikak erakusten digu zenbaitetan oker gaudela. Haragiaren kolorea faktore askoren mende dago. Hala ere, nagusiena, giharretan dagoen mioglobina izeneko proteina da, eta ez odola.

1. irudia: Haragi gordinak kolore gorri bizia du giharrean dagoen mioglobina proteinaren ondorioz. (Argazkia: moreharmony – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Animaliek odol gutxi dute masarekiko ehuneko bezala adierazita -%3-10 artean-, gainera, haragiak prozesatzean odol gehiena kentzen zaie. Hortaz, odol gutxi du harategira edo supermerkatura iristen den haragiak. Mioglobina izeneko proteina da kolore gorriko pigmentua duena eta mioglobina ez dago odolean. Mioglobinak muskuluetara garraiatzen du oxigenoa eta bertan egoten da kontzentraziorik handienean. Mioglobinak hemoglobinak odolean duen funtzio bera betetzen du muskuluetan, alegia, oxigenoa garraiatzea. Mioglobinaren egitura hemoglobinarenaren antzekoa da: proteina txikia da, hemo taldea duena. Hemo taldeak burdina(II) katioia du eta hori da, hain zuzen ere, oxigenoarekin lotzen dena. Modu horretan mioglobinak oxigenoa garraiatzen eta metatzen du giharrek behar dutenerako. Bai hemoglobinak eta bai mioglobinak kolore purpura-gorria dute hemo taldean dagoen burdinaren ondorioz. Mioglobinarekin alderatuz, hemoglobina proteina handiagoa da eta lau hemo talde ditu, hau da, lau burdina atomo ditu bere egituran.

2. irudia: Hemo taldearen egitura kimikoa. Erdian burdina(II) katioia ageri da, oxigenoarekin lotzen den atomoa. (Argazkia: Yikrazuul – domeinu publikoko irudia. Iturria: wikipedia.org)

Ez, ez da odola

Mioglobinak purpura kolorea du eta oxigenoarekin erreakzionatzen duenean hartzen du kolore gorri bizia -oximioglobina sortzen da-. Beste hainbat faktorek ere eragiten dute haragiaren kolorean: haragia gordeta egon den denbora, modua, animaliaren adina eta hark egin duen ariketa fisikoa, esate baterako. Alabaina, kolore gorriaren erantzule nagusia mioglobina da. Haragia denbora luzez paketatuta egon bada kolore ilunagoa izango du, oxigeno faltaren ondorioz. Era berean, haragia aireko oxigenoarekin kontaktuan dagoenean -adibidez, haragiak duen bilgarria ireki dugulako-, kolore gorri biziagoa hartuko du mioglobina oximioglobina bihurtzen den neurrian.

Bizirik dauden animaliek duten burdinaren %10 inguru mioglobinan dago eta mioglobina hori da kolore gorriaren erantzule nagusia -eta ez odoleko hemoglobina-. Kasu nabarienetakoa izoztutako haragia desizoztean ikusten da. Haragia plater baten gainean uzten bada, likido gorria askatzen da, antza, odola dirudiena. Alabaina, hori ez da odola; izan ere, haragiari odola kendu egiten zaio prozesaketaren lehen pausoetan. Haragiaren zatirik handiena ura da eta ur hori haragitik askatzen den mioglobinarekin nahasten denean agertzen da likido gorrixka hori.

Haragi gorria eta zuria

Haragi gorriak gihar gehiago du uzkurdura moteleko zuntzak dituelako. Zuntz horiei esker, animaliak denbora tarte luzeak egin ditzake ibiltzen, esaterako. Gihar horiek mioglobina ekarpen handia behar dute -oxigeno asko behar dute denbora luzez mugitzeko- eta, hortaz, kolore gorria izango dute. Alabaina, mugimendu azkarrak egin behar dituzten giharrek uzkurdura azkarreko zuntzak dituzte, arrisku egoeren aurrean ihes egiteko. Horiek ez dute hainbeste mioglobina behar eta, beraz, kolore argiagoa dute haragi horiek. Oilaskoen kasuan, esaterako, argi ikusten da desberdintasun hori. Hankak eta hegalak ilunagoak dira -arriskuetatik ihes egiteko mugimendu azkarrak egin behar dituzten atalak-, baina, beste ataletako haragia zuriagoa da, adibidez, bularkien kasua.

3. irudia: Oilaskoaren haragia zuriagoa da, bereziki uzkurdura moteleko zuntzak dituzten atalak. Bertan mioglobina kontzentrazioa baxuagoa da eta, hortaz, kolore gorria ez da hain nabaria. (Argazkia: kakyusei – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Mioglobinaren koloreak

Azaldu den bezala, haragiaren kolorea mioglobinaren kimikarekin lotuta dago, eta bereziki, haren burdina atomoarekin. Mioglobina hiru modutan ager daiteke: deoximioglobina, oximioglobina eta metamioglobina. Deoximioglobina mioglobinaren egoera erreduzitua da, alegia, oxigenoaren presentziarik ez dagoenean. Animalia hil berri denean agertzen da eta kolore gorri-purpura du. Animalia hil ostean, mioglobina hori oxidatzen doa aireko oxigenoaren ondorioz eta oximioglobina eratzen da. Guk atsegin dugun haragiaren kolore gorriaren erantzulea da eta, oraindik ere, mioglobinaren hemo taldean dagoen burdina burdina(II) izaten jarraitzen du -deoximioglobinan bezala-. Alabaina, haragiak denbora luzez jarraitzen badu oxigenoarekin kontaktuan gehiegizko oxidazioa gertatzen da eta metamioglobina eratzen da. Metamioglobinan burdina(III) dago -eta ez burdina(II)-, eta kolore arrea hartzen hasten da haragia. Metamioglobina duen haragia jangarria da, baina, pixkanaka usteltze prozesuak hasiko dira haragia guztiz alferrik galtzen den arte. Oxihemoglobina 50 aldiz azkarrago degradatzen da giro tenperaturan 0 ºC-an baino eta horixe da, hain zuzen ere, haragia hozkailuan mantentzeko arrazoietako bat.

4. irudia: Haragia paketatzeko hutsunepeko baldintzak erabil daitezke oxigeno edukia murrizteko edo atmosfera bereziak erabil daitezke. (Argazkia: moreharmony – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Haragi gordina baldintza onetan mantentzeko irtenbide bat karbono dioxidoa erabiltzea da. Karbono dioxido gasak bakterioen hazkuntza saihesten du -normalean %60 karbono dioxido eta %40 nitrogeno duten nahasteak erabiltzen dira-, eta modu horretan ez dago oxigenorik bilgarriaren barruko atmosferan. Haragiak kolore gorria denbora luzeagoz mantenduko du. Beste aukera bat karbono monoxidoa erabiltzea da. Gas toxikoa den arren, %0,4 kontzentrazioan erabiltzen bada nitrogenoarekin eta karbono dioxidoarekin batera, ez du osasunarentzat arriskurik eragiten -esposizio altuagoak jasaten ditugu trafikoaren eraginez, esaterako-. Karbono monoxidoaren presentzian, karboximioglobina sortzen da, deskonposaketarekiko erresistentzia altua duena. Hainbat herrialdetan gas horren erabilera onartzen da, baina, beste zenbaitetan ez -Europar Batasunean, kasu-. Karboximioglobina sortzen denean, haragiak kolore gorri freskoa mantentzen du, kontsumitzailearentzat oso erakargarria dena, baina, haragia usteltzen hasia egon daiteke kolore gorri bizia izan arren. Horiexek dira kimikaren sekretuak…

Informazio osagarria:

• Sobre el color de la carne (I), Miguel Ángel Lurueña, gominolasdepetroleo.com, 2011.
• Kovács, L., Csupor, D., Lente, G., Gunda, T., 100 chemical myths, misconceptions, misunderstandings, explanations. Springer, 2014.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Kimika sukaldean: haragia (I). Haragiaren kolorea. appeared first on Zientzia Kaiera.

Orban Gorri Handiaren barruko fenomeno atmosferikoak askotarikoak direla agerian utzi du ikerketak. Kanpoaldean 450 km/h inguruko abiaduran dabiltzan haize bortitzek eragiten dituzte fenomeno horiek.

1. irudia: Duela 150 urte aurkitu zen Jupiterreko Orban Gorri Handia.

Orban Gorri Handia duela 150 urte inguru aurkitu zen. Teleskopiotik begiratuta, kolore gorrizta nabarmentzen da planetako gainerako hodei zuri, horizta eta okreen aldean. Fenomeno horri buruz ikerketa asko egin badira ere, oraindik erronka handia da meteorologo planetarioentzat.

20.000 km-ko zurrunbilo obalatu itzela da Jupiterreko Orban Gorri Handia eta eguzki sistemako fenomeno atmosferikorik ezagunena izango da seguruenik. Azterlanaren arabera, amoniako lurrunaren kondentsazioak eragindako ekaitz kumuluak ditu mordokatuta, hau da, Lurrean haizeak mendien gailurrean jotzen duenean sortzen direnen antzeko grabitate uhin estuak. Erdialdean, ordea, baretasuna da nagusi eta hodeiak kontrako noranzkoan mugitzen dira, orduko 25 km-ko abiaduran gehienez.

2. irudia: 20.000 km-ko zurrunbilo obalatu itzela da Jupiterreko Orban Gorri Handia.

Fenomeno horiek Orbaneko hodei sabaia osatzen duen 50 km inguruko lodierako geruza mehe batean baino ez dira gertatzen eta Orbana berak seguruenik ehunka kilometroan jarraitzen du sakoneran, JunoCam kamerak Orban Gorri Handiaren ingurutik igarotzean hartutako irudietan oinarrituta.

Beste lan batean, mundu osoko astronomo afizionatuek azken urteetan Jupiterreko atmosferan detektatutako bolidoen inpaktuei buruzko azterketa bat aurkeztu da. 2010etik 2017ra, 5-20 m-ko tamainako gorputzek eragindako segundo bateko 5 argi flash hartu ziren. Kalkuluen arabera, tamaina horretako 10-65 inpaktu inguru gertatzen dira urtean Jupiterren, oso laburrak direnez gero detektatzea oso zaila bada ere.

3. irudia: Jupiterreko atmosferan detektatutako bolidoen inpaktuei buruzko azterketa bat ere aurkeztu da.

Fenomeno horren inguruko alderdi horiek eta beste batzuk izango dira Juno misioak datozen urteetan egingo dituen ikerketen jomugak. NASA erakundeak Jupiterreko atmosfera sakona, barnealdea eta eremu magnetiko konplexua aztertzeko asmoz bidali duen Juno misio espaziala 2016an sartu zen orbitan. Barruan daramatzan tresna zientifikoen artean, JunoCam izeneko kamera dago eta planetako irudiak hartzea du helburu, zabalkunde lanetarako eta herritarrek zientzian parte har dezaten sustatzeko. Jupiterren ingurutik bidalitako lehen irudiek atmosferaren 7 km inguruko xehetasunak erakutsi ditu.

Iturria: UPV/EHUko prentsa bulegoa: Jupiterko Orban Gorri Handiko fenomeno meteorologikoen barietate aberatsa eman dute jakitera

Erreferentzia bibliografikoa:

Hueso, Ricardo, et al., (2018) The rich dynamics of Jupiter’s Great Red Spot from JunoCam: Juno images. Astronomical Journal, 156, 162 (9pp). DOI: 10.3847/1538-3881/aada81

The post Jupiterreko Orban Gorri Handiko fenomeno meteorologikoen barietate aberatsa appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

Europako Batzordearen eskaeraren aurrean, ordua egoki hautatzearen garrantziaz ohartarazi dute adituek, egunsentiko argiak organismoan duen pisua dela eta. Ildo horri jarraiki Trinitat Cambras Riuk, Farmazian doktore eta Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko Fisiologia irakasleak dio ordutegiaren hautaketak garrantzia duela batez ere neguko hilabeteetan. Erritmo zirkadianoa egunero ondo doitzearen garrantzia nabarmendu: “Goizean behar beste argi ez jasotzeak egun amaieran eragiten du, loaldia atzeratu egiten delako”. Horretaz gain, adingabeak eta adinekoak dira erritmoen arteko desoreka gehien nabaritzen dutenak.

Ordu aldaketak sortu duen eztabaida honen inguruan aritu da Antoni Diaz Noguera Fisiologian katedraduna. Nabarmendu du ordutegi aldaketa ez dela osasungarria fisiologiaren ikuspuntutik eta barruko erlojua orduan jarri behar dugula; izan ere, “barruko erlojua aske utziz gero, 25 ordu inguruko zikloen arabera funtzionatuko luke. Beraz, 24 orduko egunetara egokitzeko orduan jarri behar du, egunero-egunero”. Horretarako, gure organismoak goizeko argia bilatzen du. Txandaka lan egiten dutenek, esaterako, pairatzen dute desoreka handiena: “Egun bateko aldaketa gertatzen bada ez da ezer gertatzen. Urteetan mantentzen denean, egoera horretan daudenek patologia larri gehiago izaten dituzte”.

Ekologia

Ziur egunotan Gipuzkoako kostaldeko flyscha plastikoz gainezka ikusi duzuela birala egin den bideo batean. Surfalari batek egindako bideo honek agerian utzi du plastiko kutsadura “arazo globala” dela. Bere ustez, “baloiak kanpora botatzen” ari da administrazioa: “Ez da egia ezohiko fenomenoa dela, surflariok askotan ikusten baitugu”.

Medikuntza

Minbizi mota berbera gaixoaren arabera ezberdina izan daiteke eta desberdin jokatzen ahal du. Honi tumore barneko heterogeneotasuna (TBH) deritzo. Terapia pertsonalizatuek tratamendua paziente bakoitzaren TBHra egokitzea dute helburu. Oraindik ez dira oso ondo ezagutzen TBHaren oinarrian dauden mekanismoak. Azken finean, tumorearen atal batzuetako zelula talde batzuek ondo erantzuten diote tratamenduari, baina beste batzuk erresistente egin daitezke profil genetiko ezberdina daukatelako eta mutazio ezberdin horiek eraginda erresistentzia gaitasun hori eskuratu dutelako. Eta minbizi-zelula talde erresistente hauek dira minbiziaren aurrera egitearen eragileak.

Hainbat ikerketek frogatu dute badagoela erlazioa herpes birusaren eta alzheimerraren artean. Oxford unibertsitateko Ruth Itzhaki ikertzaileak aditzera eman du artikulu batean HSV1 birusa alzheimerraren arrisku-faktore nagusietako bat dela, eta gene batekin lotuta dagoela azaltzen du: apolipoproteina E-aren genea (APOE-Ɛ4). Hori guztia ikusita, antibiralak alzheimerra tratatzeko eraginkorrak izan daitezkeela proposatu du ikertzaileak.

Genetika

Botika pertsonalizatuen inguruan aritu da Koldo Garcia. Horiek egin ahal izango dira? Lehenengo aukera bat ematen du egileak: gaixotasun askok oinarri genetikoa dute beraz, gure geneak konponduta, gaixotasun horri aurre egiten ahal diogu. Horren harira, Garciak dio terapia genetikoek huts egin zutela baina badirudi edizio genomikoaren belaunaldi berriak lortuko duela. Artikuluaren egileari, ordea, oso zaila egiten zaio hori sinestea. Bigarren aukera bat ere ematen du: botikei erantzuteko gaitasunaren zati bat gure geneek azal dezakete. Gene batzuen aldaerek botika batzuk hobeto prozesatzen lagundu dezakete; eta beste batzuk botika baten lana zaildu. Hortaz, norberaren geneen arabera tratamendu baten arrakasta aurreikus daiteke eta, hortaz, tratamendurik egokiena hasieratik ezarri. Hirugarren aukera bat planteatzen da artikuluan, lehenengo bien nahasketa dena. Irakur ezazue osorik!

Teknologia

Robotak prest dira gizakiekin batera lan egiteko. Hasieran beldur ginen baina adi! gero eta ohikoagoak izango dira lantegietan, erietxeetan, bulegoetan, eta, adituen aburuz, baita aisialdian ere. Alor honetan murgilduta gaudela, ondo bereizi behar dira robotak eta kobotak. Egun lantegietan dabiltzan robotek hesi baten atzean dihardute, kaioletan, gizakiengandik ondo bereizita, istripuak saihesteko. Kobota, ordea, gizakien ondoan lan egiteko diseinatuta dago. Azken hauek sentikorrak dira: lankidea ukitzen dutenean gelditu egiten dira. Horretaz gain, kobotak laguntza ematen ahal dio adinean aurrera doan langileari, Loreto Susperregia IK4ko-Teknikerreko Robotika koordinatzailearen ustez.

Nanoteknologia

Nanopartikula sintetiko bigunen tamainaren eta elastikotasunaren arteko erlazioa definitzen duen lege baten eredua egin eta formulatu dute ikerketa batean. Sendagaien dosifikazioa izan daiteke nanopartikula horien aplikazioetako bat: kateak tolestean sortzen diren hutsuneetan garraiatuko lirateke sendagaiak eta tratatu beharreko eremura iristean nanopartikula askatuko litzateke. Lan honetan ikusi dute nanopartikula handi samar batzuk gai direla poro txikietatik pasatzeko, oso elastikoak direlako, eta txikiago baina zurrunagoak direnek, berriz, ezin dituztela zeharkatu. Ikerketan behatutakoari, oinarri teorikoa jarri diote.

Antropologia

Gatza maien ekonomiaren funtsezko osagarria izan zela berretsi dute, Belizen aurkitutako harri tresnen analisian abiatuta. Elikagaiak kontserbatzeko eta merkataritza-trukaketetan erabiltzen zuten gatza. Azken ideia honi jarraiki, artikuluan honakoa idatzi dute ikertzaileek: “Gatz opilak eta arrain gazitua kontserbatu zitezkeen ondasunak ziren, eta bazegoen aukera horiek gordetzeko eta merkatuan trukatzeko”, idatzi dute zientzia artikuluan.

Agrobiologia

Oilategi konpostagailua aukertzen da lan honetan, hau da, biohondakinak lekuan bertan aprobetxatzea ahalbidetzen duen konpostatze-sistema berritzaile bat. Oilategi baten egitura du, eta konpostagailu bat edo gehiago eduki ditzake barnean, parte-hartzaileek etxean sortzen duten bio-hondakina konpostatzeko. Esperientzia arrakastatsua izan da: garraioaren eta tratamenduaren kostu ekonomiko eta energetikoak murrizteaz gain, inbertsio ekonomiko garrantzitsurik gabe biohondakin-kantitate nabarmenak kudeatzea lortu da.

Fisika

Sistema fisiko eta kimiko isolatuek aldatzen ez diren zenbait propietate dituzte, esate baterako, masa, energia, eta baita tenperatura ere oreka termikoan baldin badaude. Sistema horiek elkarri eragiten diotenean, propietate horietako batzuk kontserbatu egiten dira. Kontserbazio legeek horiei egiten die erreferentzia. Filosofo naturalek XVIII. mendean eman zuten aditzera lege horiek lehen aldiz. Horren ondotik, fisika alorreko teoriaren bilakaera gidatu dute kontserbazio-legeek. Horren historia ezagutzeko, jo ezazu artikulura!

Emakumeak zientzian

Uxua Lopez ikertzaile nafarrak (Tafalla, 1983), egun Acciona-n telekomunikazioetako ingeniaria denak, klima-aldaketaren inpaktuak emakumeengan duen efektu negatiboei buruz hitz egin du elkarrizketa honetan, Donostian emango duen hitzaldi baten harira. Oro har, nafarrak dio berotze globalak emakumeengan dituen efektu negatiboak gizonezkoengan dituenak baino handiagoak dira; beste arrazoi batzuen artean baliabide ekonomiko gutxiago dauzkatelako, heziketarako eta justiziarako sarbide txikiagoa dutelako eta higikortasun eta erabaki-hartzean aukera gutxiago dauzkatelako.

———————————————————————–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #226 appeared first on Zientzia Kaiera.

Finantza-matematiketan oinarrizko operazioa da etorkizuneko sarreren eguneko balioaren kalkulua. Etorkizuneko interes-tasa ezagutzen bada, noski, epe luzera kontu arina ez dena. Eta ezinbestekoa da hau politika ekonomikoan erabakiak hartzean. José Luis Ferreirren How to choose a discount rate for long term public policies

Kristautasunaren garaipena teknika terroristak erabilita lortu zen? Jesús Zamoraren artikuluan hausnarketa: From Constantine to Justinian: the triumph of Christian ‘terrorism’

Energia kontsumo oso baxua suposatzen duen eta etorkizuneko dispositibo mugikorren iraultza ekar dezakeen argi-materia eszitazio hibrido bideragarriaren detekzio esperimentalean hartu du parte DIPCk A route to the directional control of light–matter interactions at the nanoscale

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #234 appeared first on Zientzia Kaiera.

Meteorologia pil-pilean dagoen intereseko gaia bihurtu da. Egunero, eguraldiaren iragarpenak kontuan hartzen ditugu egin beharrekoak antolatzeko. Izan ere, albistegietan, mugikorrean edota kaleetan kokatutako informazio pantailak eskura ditugu momentu oro informazioa jasotzeko.

Iragarpen hauen atzean meteorologoak daude. Egunero, Eusko Jaurlaritzaren sare hidrometeorologikoa, satelite irudiak, Araban kokatutako Kapilduiko radarra edo tximista detektagailuak bezalako baliabideek eskaintzen dituzten datuak aztertu eta balioztatzen dituzte tokian tokiko iragarpen meteorologikoa egiteko.

Eguneroko iragarpena egiteko beharrezkoak diren prozeduren xehetasunak ezagutzeko Tecnaliako Energia eta Ingurumena dibisioan meteorologoa den Eguzkiñe Iturriozekin elkartu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Eguzkiñe Iturrioz: “Ezinbestekoa da iragarpen meteorologikoa egingo dugun eremua ondo ezagutzea” #Zientzialari (103) appeared first on Zientzia Kaiera.

Ania Ibarguren, Joseba Arizmendiarrieta, Francesco Storino, Monica Usanoz eta Inazio Irigoien Biohondakinak lekuan bertan aprobetxatzea ahalbidetzen duen konpostatze-sistema berritzaile bat aurkezten da hurrengo artikuluan: Oilategi konpostagailua.

Oilategi baten egitura du, eta konpostagailu bat edo gehiago eduki ditzake barnean, parte-hartzaileek etxean sortzen duten biohondakina konpostatzeko. Noaingo Zentzumenen Parkean, Noain (Nafarroan), aurkitzen den 3 konpostagailu edo modulu dituen oilategi konpostagailuaren 30 hilabetetako jarraipen-emaitzak aurkezten dira dokumentu honetan. Bertan bizi diren oiloak materia organiko honetatik elikatu ahal izan dira eta haien moko eta atzaparren akzioa dela eta, konposta irauli edo aireztatu eta biohondakina txikitzen dutenez konpostatze prozesua azkartzen lagundu dute.

30 familia boluntarioek haien soberakinak eraman dituzte eta hilean behin horietako familia batek bizilagun guztiek egun horretan utzitako biohondakin-poltsen ekarpena gauzatu eta datuak jaso ditu. Trukean, arrautzak eta egun batez oiloen zaintzaile izatearen esperientzia jaso du. Ikerkuntza parte-hartzaile honetan datu gehienak familiek beraiek neurtu eta bildu dituzte.

Soberakin organikoen ekarpena 1. konpostagailuan egiten da (irekita aurkitzen den bakarra) eta dagokion egituratzaile kantitatearekin nahasten da prozesua baldintza oxidatiboetan eman dadin. Prozesuaren antolamenduari dagokionez, loteka antolatu da eta 1. moduluaren edukiera betetzean, dagokion lekualdaketak egin dira prozesua berriz hasteko lote berri batekin. Konpostagailura bota diren bio-hondakinen izaerari dagokionez oso desberdina izan da, etxean sor daitezkeen hondakin organiko oroz osatua izan delarik: fruitu eta barazki gordinak edota prestatutakoak, haragi eta arrain hondarrak, arrautza azalak, sukaldeko papera, hezurrak, etab.

Egituratzaile motari dagokionez, material ezberdinak erabili izan dira (txirbila, ezpal txikitua eta birzirkulatutako ezpal txikitua). Materia organikoa ez diren gaien edota inpropioen presentzia oso baxua izan da. Beraz, partaideek beren etxeetan biohondakina beste frakzioetatik modu egokian bereizi dutela ondorioztatzen da.

Agerikoa da esperientzia arrakastatsua izan dela. Eskala txikiko instalazio deszentralizatua denez, garraioaren eta tratamenduaren kostu ekonomiko eta energetikoak murrizteaz gain, inbertsio ekonomiko garrantzitsurik gabe biohondakin-kantitate nabarmenak kudeatzea lortu da (100 bat pertsona) eta erabiltzaileen inplikazioa sustatzeko pizgarri eraginkorra izan da. Konpostatze prozesuan eman diren tenperaturek nahasketa higienizatu dute eta prozesu amaieran lortzen den konposta higienizatua, egonkorra eta heldua izateaz gain, elikagaietan aberatsa da eta metal astunen kontzentrazio oso baxuak ditu. Marroi ilun kolorekoa da, lur-usain atseginekoa eta gai ezegokien presentziarik gabekoa, biltegiratu edota baratzeetan, zein lorategietan erabiltzeko egokia.

Orokorrean, konposizio kimiko aberatsa izateaz gain, eroankortasun elektriko altua ere baduenez, ez da lur edo substratu bezala bera bakarrik erabiltzeko aproposa, baina lurra ongarritzeko edota substratu-osagai bezala erabiltzeko (turba edo hondarrarekin nahastuta) oso gomendagarria da. Konpostaz gain, parte-hartzaileen artean banatu diren arrautza errun berriak ere lortzea ahalbidetu du. Gainera, nahiz eta oiloak partzialki biohondakin hauetaz elikatu eta oso pentsu gutxi kontsumitu, ez dute nutrizio-eskasiaren sintomarik erakutsi. Gainera, partaideen iritzia jaso asmoz egindako bi inkestetan balorazio oso positiboak bildu dira eta bertaratutako bisitari gehienek ez zekiten oilategian bertan 100 biztanleren biohondakinak konpostatzen ari zirenik. Esperientzia arrakastatsu hau beste lekuetan edota beste tamainatara guztiz moldagarria da.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia. 2018
• Artikuluaren izena: Noaingo oilategi konpostagailua: etxeko soberakin organikoak aprobetxatzeko ikerkuntza parte-hartzailea.
• Laburpena: Bio-hondakinak lekuan bertan tratatzea ahalbidetzen duen konpostatze sistema berritzaile bat aurkezten da: Oilategi-Konpostagailua. Oilategi baten egitura du, eta konpostagailu bat edo gehiago eduki ditzake barnean, parte-hartzaileek etxean sortzen duten bio-hondakina konpostatzeko. Oiloek, moko eta atzaparren akzioa dela eta, konpostatze prozesua azkartzen dute. Noaingo Zentzumenen Parkean Noain (Nafarroan) aurkitzen den oilategi-konpostagailuaren 30 hilabetetako jarraipen emaitzak aurkezten dira. 30 familiak haien soberakinak eraman dituzte, datuak jaso dituzte eta trukean arrautzak, konposta eta egun batez oiloen zaintzaile izatearen esperientzia jaso dute. Ikerkuntza parte-hartzaile honetan datu gehienak familiek beraiek neurtu dituzte.
• Egilea: Ania Ibarguren, Joseba Arizmendiarrieta, Francesco Storino, Monica Usanoz eta Inazio Irigoien
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 163-172
• DOI: 10.1387/ekaia.17996

————————————————–
Egileaz:

Ania Ibarguren, Joseba Arizmendiarrieta, Francesco Storino eta Inazio Irigoien Nafarroako Unibertsitate Publikoan dabiltza. Monica Usanoz, bere aldetik, Noaingo udaleko Agenda 21en.

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Noaingo oilategi konpostagailua: etxeko soberakin organikoak aprobetxatzeko ikerkuntza parte-hartzailea appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé López Sistema fisiko eta kimiko isolatuek aldatzen ez diren zenbait propietate dituzte, esate baterako, masa, energia, eta baita tenperatura ere oreka termikoan baldin badaude. Sistema horiek elkarri eragiten diotenean, propietate horietako batzuk kontserbatu egiten dira: propietate azpi-multzo horretaz ari gara kontserbazio-legeez hitz egitean. Hala, «masaren kontserbazioa» diogu, edo «energiaren kontserbazioa».

Irudia: Kontserbazio-lege batekin zerikusia izan zuen lehen eztabaida XVIII. mende hasieran agertu zen.

Filosofo naturalek XVIII. mendean egin zituzten lege horiek esplizitu lehen aldiz. Harrez geroztik, kontserbazio-legeek fisika alorreko teoriaren bilakaera gidatu dute eta bidean sorturiko hainbat auzi argigarriak gertatu izan dira kontserbazio-baldintzak nahiz kontserbatzen diren propietateen izaera bera ulertzeko.

Lege horiexek aurkitzeko eta aplikatzen hasteko prozesua hiru alditan bana daiteke; hala izendatuko ditugu: aurkikuntza (XVIII. mendea), lehen emaitzak (XIX. mendea) eta simetriak (XX. eta XXI. mendeak).

Aurkikuntza

Kontserbazio-lege batekin zerikusia izan zuen lehen eztabaida XVIII. mende hasieran agertu zen. Partikula edo partikula-sistema baten «indarra» izan zuen ardatz; «indar» hitzak esan nahi zuelarik partikula baten masa m bider bere abiadura v (momentum), mv2 edo mv2/2 (vis viva). Hain zuzen, Colin McLaurin, Gottfried Leibniz eta Johann Bernoulli matematikariek «indarraren» kontserbazioari buruzko ikuspegiak proposatu zituzten logikaren bitartez garatutako (eta ondoren matematikaren bidez adierazitako) printzipio metafisikoetan oinarriturik. Datu esperimentalak gehitu zituzten gogoeta metafisiko horietako baten batean. Parisko Zientzien Akademiak 1724an antolatutako lehiaketaren testuinguruan, asaldura-egoera nagusitu zen; izan ere, McLaurini garaipena emateaz gain, Bernoulli kanporatu zuten.

Ia aldi berean, momentu angeluarraren kontserbazioari buruzko eztabaida azaldu zen. 1749an izan zuen goren unea, une hartan D’Alembert entzutetsua bihurtu baitzen auziaren protagonista bere Encyclopédie famatuko zientzia- eta matematika-editore gisa. Azkenean, liskarrak saihesteko asmoz, D’Alemberten jarraitzaileek mekanika arrazionala abiadura birtualaren kontzeptuan oinarritu zuten, kontserbazioan oinarritu ordez. XIX. mendera arte ez ziren argitu momentum hura, vis viva, energia, indarra eta horiek guztiak banandu zein erlazionatzen zituzten baldintza fisikoak.

Era berean, XVIII. mendeko beste halako propietate bat pisua izan zen. Aire-motak identifikatu eta aurkitu zirenean, erreferentzia garrantzitsu bihurtu zen kimikaren teorian. Pisuaren kontserbazioa Antoine-Laurent Lavoisier-en kimika birmoldatuaren oinarri izatera igaro zen.

XVIII. mendean garatzen hasitako hirugarren kontserbazio-legeak elektrizitate estatikoarekin izan zuen zerikusia. Benjamin Franklinek, bere elektrizitate positibo eta negatiboaren existentziaren teorian (1747), karga esplizituki kontserbatzen zuen eta, are gehiago, lege hori erabili zuen Leyden-en botilaren funtzionamendua azaltzeko. Franklinen osteko filosofo naturalek bi fluido erabiltzen zuten hark bakarra erabili zuenetan; elektrizitatea kontserbatzen zela onartzen zuten eurek ere, nahiz eta esplizituki ez idatzi.



Gainerako fluido neurtezinen inguruko teoria gehienek kontserbazioa onartzen zuten, esate baterako, kalorikoarena (garaiko teorien arabera, beroaren fenomenoetan elkartrukatzen ei zen pisurik gabeko materia).

Hala, bada, 1800erako kontserbazio-legeak irmo ezarriak ziren fisikan.

——————————————–

Egileaz: Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: Lamia Filali-Mouncef Lazkano

Hizkuntza-begiralea: Gidor Bilbao

——————————————–

The post Kontserbazio legeez appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Belizen aurkitutako harri tresnen analisian abiatuta, arkeologoek ondorioztatu dute maiek gatza baliatzen zutela elikagaiak kontserbatzeko eta merkataritza-trukaketetan erabiltzeko.

Aspaldi ezagutzen da maien kulturak gatza erabiltzen zuela, batez ere Belizen dauden gatzagak direla eta. Baina pixkanaka, ikertzaileak datu berriak eskuratzen ari dira, eta, horietan oinarrituta, Erdialdeko Amerikako kultura horretan gatzaren garrantzia uste baino handiagoa zela ezagutu da orain.

1. irudia: Gatza kostaldean ekoizten bazuten ere, ondoren barnealdeko hirietara eramaten zuten, bertan trukean erabiltzeko. (Argazkia: Jimmy Baum / Unsplash)

PNAS aldizkarian eman dituzte gaiaren harira egindako azken aurkikuntzen berri. Heather McKillop Louisianako Estatuko Unibertsitateko (AEB) arkeologoa eta Kazuo Aoyama Ibarakiko Unibertsitateko (Japonia) antropologoa izan dira ikerketa burutu dutenak. Gatzaga horietan aditua da estatubatuarra, eta harrizko tresnetan agertzen diren markak dira japoniarraren jakintza eremua. Bada, ondorioztatu daiteke zertan oinarritu duten ikerketa: aztarnategietan aurkitutako tresnak aztertu dituzte duela 1000 urte baino gehiago bertan gertatu zenaz jabetzeko.

Aztergai duten eremuak gaur egun dituen baldintzak ez dira hoberenak arkeologia egiteko, ur azpian dagoelako. Paynes Creek natur parkean dauden aztarnategian egin dute ikerketa. Bertan, maiek gatza ekoizteko gune bat zeukaten, aintzira baten alboan. Guztira, zeregin horretara bideratutako 110 tokiren aztarnak daude, bost kilometro koadro inguruko eremu batean.

Aztarna horiei esker badakigu maien zibilizazioaren loraldiaren azken hiru mendeetan (600 eta 900 urteen bitartean), kostaldean zeuden maiek gesala irakitan jartzen zutela gatza lortzeko. Gatz hori opiletan biltzen zuten, eta ondoren opil horiek kanoen bitartez eramaten zituzten ondoko hirietara, bertan trukean erabiltzeko.

Orain, itsasoaren mailak gora egin du, eta garai batean gatzaga zena aintzira bat da egun, mangladiez inguratuta. Mangladietako zoruak zohikatzez osatuta daude, eta azidotasun handia duen material horrek hezurrak, oskolak eta bestelako aztarnak suntsitzen ditu. Horregatik, bertan ez dute animalien arrastorik aurkitu, baina animalia horien kontsumoaren zantzuak harrietan bertan eskuratu dituzte. Erdialdeko Amerikan gertatu ohi denaren kontra, aztarnategi honetan egurra ondo kontserbatu da, mangladietako zohikatzak ez baitio material horri erasotzen.

Bertan aurkitutako harrizko tresnak mikroskopio bidez aztertu dituzte. Zehazki ur azpitik ateratako chertezko (kuartzo mota bat) 20 tresna miatu dituzte, eta bertan marraztutako patroietan jarri dute arreta. Ikusi dute patroi edo aztarna horiek arrainak lantzean sortzen direnekin bat datozela, eta ez soilik, esperokoa zen moduan, egurra lantzean sortzen diren patroiekin.

2. irudia: Gatzagetan, haragia eta arraina prozesatzeko harrizko tresnetan ageri diren aztarnak aurkitu dituzte arkeologoek; horrela baieztatu dute gatza elikagaiak kontserbatzeko erabili zutela. (Argazkia: Louisianako Estatuko Unibertsitatea)

Ikusitakoaz ondorioztatu dute elikagaiak kontserbatzeko gatza erabiltzen zutela, eta maiek elikagai gazitu horiek zein opiletan bildutako gatza bera “merkaturatzen” zuteneko hipotesia azaldu dute. “Gatz opilak eta arrain gazitua kontserbatu zitezkeen ondasunak ziren, eta bazegoen aukera horiek gordetzeko eta merkatuan trukatzeko”, idatzi dute zientzia artikuluan.

Kostaldean ekoiztutako ondasun hauek txalupen bitartez barruko hirietara eramaten zituztela uste dute, 24 kilometro arteko bidaietan. Zentzu horretan, zientzia artikuluan gogorarazi dute aurreko ikerketa batean beste zientzialari batzuek azaldu dutela kostaldetik Tikal hirira gatzari lotutako jarduerei loturiko giza mugimenduen aztarna bazegoela, hezurretako estrontzioaren isotopoen analisian oinarrituta. Era berean, Asiako zenbait kulturatan eta Inperio Erromatarrean ere arrain gazituaren inguruko jarduera ekonomiko garrantzitsua bazegoela oroitarazi dute.

Tresnetako batzuk soilik haragia edo haragia mozteko erabiltzen ziren, eta beste batzuk egurra zeregin anitzetarako erabiliak izan ziren. Mahai gainean jarri dituzten datuen arabera, espezializazio handiko gunea zen. Adibidez, gatza ekoizteko 72. gunean haragia edo arrainak mozteko bost tresna aurkitu dituzten bitartean, 70. gunean egurra baino ez zuten mozten, ondoren gatza lortzeko suteetan erabiltzeko. Hau da, nolabaiteko lan banaketa zegoen berez espezializatua zen jarduera ekonomiko baten barruan.

Egin dituzten kalkuluen arabera, gatza ekoizteko gune bakoitza 3.444 lagunen gatz beharrak asetzeko ekoizpena egiteko moduan zegoen: 37,7 tona gatz asteko, edo 600 tona 4 hilabetean. Datu hori kalkulatzeko, gaur egun Guatemalako Sacapulas eskualdean dagoen antzeko gune tradizional batean egiten den ekoizpena izan dute kontuan.

Erreferentzia bibliografikoa:

McKillop, Heather and Aoyama, Kazuo., (2018). Salt and marine products in the Classic Maya economy from use-wear study of stone tools. Proceedings of the National Academy of Sciences, 201803639. DOI: 10.1073/pnas.180363911

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Gatza maien ekonomiaren funtsezko osagarria izan zela berretsi dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Gorka Larrinaga, Iker Badiola eta José Ignacio López Gaur egun minbiziaren tratamenduan etorkizun handiko bideak zabaltzen ari diren arren, aurkikuntza berriek agerian jarri dute minbiziaren konplexutasuna uste zena baino handiagoa dela. Mediku eta ikertzaileentzat aspalditik ezaguna da minbizi mota berbera gaixoaren arabera ezberdina dela eta ezberdin jokatzen duela. Honi tumore arteko heterogeneotasuna deritzogu. Baina gaixo berberean tumore bat bere inguru osoan aztertzen badugu, hor ere ezberdin jokatzen duten atalak topa ditzakegu. Tumore barneko heterogeneotasuna (TBH) deitzen den fenomeno hau berriki ari da ikertzen eta horren harira are konplexuagoa bilakatu da berez nahiko konplexua zen esparrua.

Sekuentziazio masiboko teknikak izandako garapen handiak agerian jarri du TBHak daukan benetako garrantzia klinikoa. Tresna sofistikatuak eta garestiak dira eta minbiziaren ezagutzarako pixkanaka inplementatzen ari dira. Hauei esker hurrengo pausua terapia berri eta pertsonalizatuak izango dira.

Minbizi gehienek TBHa garatzen dute euren bilakaeran zehar. Kasu batzuetan, TBHa urria da eta ez du askorik baldintzatzen tratamendua. Beste batzuetan ordea, gaixoen okerrerako, bera da tratamenduen porrotaren eragile nagusia. Terapia pertsonalizatuek tratamendua paziente bakoitzaren TBHra egokitzea dute helburu. Baina minbiziaren sendatze osoaren bidean aurrerapauso edo, batzuen iritziz, iraultza bat izan daitekeen hau, terapiak askoz garestiago bilakatuko ditu, osasun-sistemaren diru-kutxarentzako mehatxu bihur daitekeelarik.

TBHaren oinarrian dauden mekanismoak ez dira ondo ezagutzen. Minbizi-zelulen ezaugarri garrantzitsu bat ezegonkortasun genomikoa eta mutazioen agerpena da. Ezaugarri honek minbiziaren beste marka asko baldintzatzen ditu. Tumorearen bilakaeran zehar, atal ezberdinetako tumore-zelulen ezaugarri genetikoak ere ezberdin aldatzen dira, eta honela tumore-zelula talde ezberdinak sortzen dira tumorearen area osoan zehar.

1. irudia: Tumore barneko heterogeneotasuna (TBH): gibeleko tumore bat ikus dezakegu (metastasia kasu), non tumore-zelula talde ezberdinak agertzen diren. Jatorri komuna izan dezaketen arren, ezegonkortasun genomikoa eta mutazioak direla medio, ezberdinak bilakatu dira bai ikuspuntu genetikotik eta bai eskuratutako marken ikuspuntutik ere. (Egilea: Gorka Larrinaga)

Tumorearen eskualdekatze honen zergatiak argi ez dauden arren, fenomeno hau berezia, errepikaezina eta aurresan ezina da. Honek arazo handiak eragiten ditu minbiziaren tratamenduan. Azken finean, tumorearen atal batzuetako zelula talde batzuek ondo erantzuten diote tratamenduari, baina beste batzuk erresistente egin daitezke profil genetiko ezberdina daukatelako eta mutazio ezberdin horiek eraginda erresistentzia gaitasun hori eskuratu dutelako. Honela, paradoxikoa dirudien arren, minbizi aurkako tratamendu batek erresistenteak diren tumore zelulak aukeratzen laguntzen du. Minbizi-zelula talde erresistente hauek dira tratamenduaren porrotaren eta minbiziaren aurrera egitearen eragileak.

2. irudia: TBHren eragina minbizi-aurkako tratamenduekiko erantzunean. Aurreko irudiko tumore horretako zelula-talde guztiek ez diote berdin erantzuten tratamenduari. Batzuk kimioterapiarekiko sentikorrak diren bitartean besteek erresistentzia eskuratu dute. Zelula-talde edo klon erresistenteak gaixotasunaren berrerotzea edo tratamenduarekiko erantzun ezaren arduradunak dira. (Egilea: Gorka Larrinaga)

Tumore-zeluletan gertatutako modifikazio genetiko hauek berezkoak izan daitezke edota tratamendu ezberdinekiko moldatzearen ondorioa ere. Tumore-zelulak, bakteriak edota beste mikroorganismoak bezala, gai dira medikamentuen aurka babes-sistemak garatzeko, bere bilakaeran zehar eta tumore zelulen biziraupena bermatzeko benetako guda mikroskopikoa sortzen delarik tumorearen osotasunean.

Beraz, eboluzioak eta ekologiak, euren definizio klasikoan, zeresan handia dauka TBHren garapenean. Honetaz hurrengo kapituluetan arituko gara.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Alexandrov L.B. et al., (2013). Signatures of mutational processes in human cancer. Nature, 500, 415–421. DOI: http://dx.doi.org/10.1038/nature12477
• Gerlinger M. et al., (2012). Intratumor heterogeneity and branched evolution revealed by multiregion sequencing. New England Journal of Medicine, 366(10), 883–892. DOI: 10.1056/NEJMoa1113205
• Nowell P.C., (1976). The clonal evolution of tumor cell populations. Science, 194(4260), 23–28. DOI: 10.1126/science.959840

———————————————————————————-

Egileez:

Gorka Larrinaga, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko ikertzailea eta Erizaintza Saileko irakaslea da.

Iker Badiola, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta Zelulen Biologia eta Histologia Saileko ikertzailea da.

José Ignacio López, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta Gurutzetako Unibertsitate Ospitaleko Anatomia Patologikoko Zerbitzu burua eta ikertzailea da.

———————————————————————————-

Zer dakigu minbiziaz? artikulu-sorta

1. Zer dakigu minbiziaz? Minbiziaren markak.
2. Zer dakigu minbiziaz? Minbizi-zelula amak.
3. Minbizia: zauri sendaezina.
4. Tumorearen mikroingurunean ezkutaketan jolasten.
5. Tumore barneko heterogeneotasuna. Sarrera.

The post Tumore barneko heterogeneotasuna. Sarrera appeared first on Zientzia Kaiera.

Nanopartikula bigunen tamaina eta elastikotasunaren arteko zer erlaziok baimentzen duen translokazioa zehaztu du ikerketa batek.

Irudia: Nanopartikula handi samar batzuk gai dira poro txikietatik pasatzeko, oso elastikoak direlako, eta txikiago baina zurrunagoak direnek, berriz, ezin dituzte zeharkatu.

Nanopartikula sintetiko bigunen translokazioa izan dute ikergai, haiek baino txikiagoak diren nanoporo edo nanozirrikituak zeharkatzen dituztenak, zehazki. Nanopartikula sintetiko bigunen tamainaren eta elastikotasunaren arteko erlazioa definitzen duen lege baten eredua egin eta formulatu dute. Erlazio horrek egiten du posible, adibidez, nanopartikula handi batzuek haiek baino hamar aldiz txikiagoak diren poroak zeharkatzea eta txikiago diren batzuek ezin halakorik egitea. Nanopartikulak karakterizatzeko aplikazioak gara daitezke azterketa horretatik abiatuta.

Polimero-kateak sintetizatu eta horiek nanopartikulak eratu arte tolesten dituzte ikerketa taldean; proteinetan, naturan, gertatzen den tolestura imitatzen saiatzen dira. Sendagaien dosifikazioa izan daiteke nanopartikula horien aplikazioetako bat: kateak tolestean sortzen diren hutsuneetan garraiatuko lirateke sendagaiak eta tratatu beharreko eremura iristean nanopartikula askatuko litzateke.

Horretarako, baina, jomuga dituzten zelulen mintzak zeharkatzeko gai izan behar dute nanopartikulek eta haiek baino txikiagoak diren poroak edo zirrikituak zeharkatzeko gaitasuna nanopartikulen tolestura-mailak eta elastikotasunak baldintzatzen dute.

Nanopartikula-eredu batekin lan egin du taldeak, maila teorikoan, benetako nanopartikulek nanopororen edo nanozirrikituren bat zeharkatzerako orduan zer portaera izango duten iragartzeko. Nanopartikula handi samar batzuk gai dira poro txikietatik pasatzeko, oso elastikoak direlako, eta txikiago baina zurrunagoak direnek, berriz, ezin dituzte zeharkatu.

Eskalatze-lege batzuk eman ditu lanak, tamaina eta elastikotasun jakin bateko nanopartikula batek zeharkatu ahal izango duen diametro txikiena zenbatekoa den zehazteko edo zer fluxu-tasa kritiko den beharrezkoa nanoporoak zeharkatuz translokazioa gertatzeko, besteak beste. Behatu izan denari oinarri teorikoa jarri dio ikerketak.

Informazio horri esker, gaur egun existitzen ez diren karakterizazio-teknikak garatzera ere irits daitezke, hala nola nanopartikula bigunen elastikotasuna ezagutzea nanoporo batzuetatik pasaraziz, edo nanopartikulak banatzea elastikotasunaren edo barneko kohesio-mailaren arabera. Bereizmen-mailatara iristen ari diren karakterizazio-teknika berriei esker banako nanopartikulei buruzko informazioa ematen dute, tamaina nanometrikokoak.

Iturria: UPV/EHUko prentsa bulegoa: Argituta zergatik nanopartikula batzuek zeharka ditzaketen nanoporoak eta txikiago batzuek ez.

Erreferentzia bibliografikoa

Pomposo, Jose A., et al., (2018) Ultrafiltration of single-chain polymer nanoparticles through nanopores and nanoslits. Polymer, 148, 61-67. DOI: https://doi.org/10.1016/j.polymer.2018.06.030

The post Nanopartikulen tamainaren eta elastikotasunaren arteko erlazioa definituta appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Genetika

Txinako Zientzia Akademiako ikertzaileek sexu bereko saguetatik kumeak sortu dituzte. Gainera, kume osasuntsuak jaio dira eta helduaroan normaltasunez ugaltzeko gai direla ikusi da. Zientzialarien arabera, ikerketaren helburua ez da, inolaz ere, halako teknikak gizakiekin erabiltzea, anormaltasun-arriskua handiegia baita, baizik eta ugaztunen ugalketa nolakoa den hobeto ezagutzea.

Zergatik ikertzen dira gene batzuk beste batzuk baino gehiago? Ikerketa batek galdera hori oinarri hartuta, datu batzuk eman ditu. Orobat, 12.948 gene aztertu zituzten eta 15 ezaugarri nahikoak izan dira gene baten arrakasta aurresateko. 15 ezaugarri horiek 6 taldetan banatzen dira: beren ugaritasuna zeluletan, proteinen karga positiboa, proteinen hidrofobitatea, geneen sentikortasuna mutazioei, geneen luzera eta erretikulu endoplasmatikora (zelularen atal batera) joateko seinale. Datu interesgarri bat: 1991 urtera arte deskribatutako geneak (giza-geneen %16a) aztertu dituzten 2015eko artikulu zientifikoen erdian aipatzen dira.

Klima-aldaketa

Jean-Charles Hourcade IPCCko ikertzaileak azpimarratzen du Berriak egin dion elkarrizketa honetan aldaketak “oso bizkor” egin behar direla berotze globala 1,5 gradutik igaro ez dadin. Horretaz gain, ikertzaileak dio toki batzuetan gauza positiboak egiten ari direla. Frantzia jartzen du adibidetzat: “Autoen isuriei muga jarri zaie, abiadura mugak ezarri dira, auto elektrikoa ari da bere bidea egiten…”. Halere, gaineratzen du “neurri globalagoak eta koordinatuak” behar direla.

Alice Bouman-Dentener biologoa da eta aditua klima-aldaketari lotutako auzietan, garapen iraunkorreko politiketan eta genero gaietan. Gainera, WfWP Uraren Aldeko Emakumeen Aliantza sarearen sortzailea da. Elkarrizketa honetan esan du klima aldaketak ahulenei eragiten diela batik bat. Hortaz, emakumeak egoera kalteberagoetan egon ohi dira. Asteon, Iruñean, emakumeek klima aldaketaren gaian egindako ekarpena aztertu dute. Horri buruz dio: “Gurea ez da egitasmo baztertzaile bat, baina daukan garrantzia aitortu nahi diogu andreen jakintzari eta lidergoari”.

Neurologia

Hiru pertsonaren burmuinak konektatu dituzte kanpo-sistema baten bidez eta euren arteko pentsamenduak partekatzea lortu dute. Washingtongo Unibertsitateak (AEB) egin du esperimentua eta BrainNet jarri diote izena sistema horri. Lehenengo saiakera itxaropentsua izan da. Hurrengo pausoa da hiru lagun aukeratu beharrean, talde zabalago batekin esperimentua egitea.

Astronomia

Eguzki-sisteman, planetez gain, badaude beste objektu batzuk. Neptunotik haratago, esaterako ,objektu transneptuniano ugari daude. Bertan daude lau planeta nano ezagun: Pluton, Eris, Makemake eta Haumea. Eguzki-sistemako gorputz hauek behatzea oso zaila da. Alde batetik oso txikiak direlako eta bestetik, gugandik oso urrun daudelako. Berriki, Andaluziako Astrofisika Institutuko ikertzaileek Haumeak eraztun bat daukala topatu dute. Zer da eraztun bat eta zertaz dago osatuta? Ez galdu artikulu interesgarri hau!

300 kilometroko diametroa besterik ez duen objektu berria aurkitu dute astronomoek eta bederatzigarren planeta ospetsuaren adierazle izan daitekeela gaineratu dute. The Goblin edo Iratxo izena jarri diote, 2015.urteko urrian, Halloween baino egun batzuk lehenago aurkitu zutelako. Aurkikuntza oso garrantzitsua da, ikertzaileek adierazi duten moduan, Iratxoaren orbita askoz handiagoa den beste planeta baten aztarna izan daitekeelako.

Osasuna

Buruko Osasunaren Nazioarteko Eguna izan da asteon. Buruko nahasmenduekin (haiek nahiago dute hitzhori erabili arazoa baino) lotuta agertzen den hitza estigma da eta hori aldatu nahi du Gipuzkoako Agifes elkarteak. Batzorde honetako kideak izan dira protagonista artikulu honetan eta euren kezkak agertu dituzte. Besteak beste, autoestigmaz gain, ospitaleetan sufritzen duten tratua nabarmendu dute: “Torturatzat har daitezkeen jardunak normaltzat hartzen dira”.

Azken 25 urteotan, %55 areagotu da lunbalgia edo gerriko minaren intzidentzia mundu osoan. The Lancet medikuntza aldizkariak txosten bat publikatu du; bertan ondorioztatzen da gerriko mina “erronka global handia” dela. Baina zientziak oraindik ez du erantzunik arazo horrentzat. Mina kentzeko botikak eta ohiko aholkuak besterik ez ditu medikuntzak. Esaterako, Ana Lersundi traumatologoak kontatzen du hamalau urte daramatzala bizkarrezurreko gaitzak tratatzen, eta ikusten dituen kasuetatik %80 “inespezifikoak” dira, hau da, ez daki nondik datorren edo zerk sortzen duen mina. Garikoitz Aristegi fisioterapeuta, bere aldetik, kritikoa da osasungintza publikoarekin: “Osasunaren profesional batzuek gaixoak sortzen dituzte, pazienteak tratatu beharrean”.

Emakumeak zientzian

Linda Buck biologoak lortu zuen 2004. urtean Medikuntzako Nobel Saria usain-errezeptoreak identifikatzeagatik eta usaimen-sistemaren antolaketari buruzko ikerketa-lanengatik. Lehenik eta behin, identifikatu zuen usaimen-errezeptoreak existitzen zirela eta usaimen-epitelioan (sudurrean) kokatuta zeudela. Horretaz gain, ikusi zuen gene-familia batek kodetzen zituela usaimen-errezeptore mota desberdinak. Hori gutxi balitz, usaina detektatzen zenean, ikusi zuen garuneko usaimen-erraboilean kokatzen diren glomeruluetara bidaltzen zela seinalea axoien bidez (nerbio-bulkadak gidatzen dituen atala), hau da, usaimen-epiteliotik garunera egiten den bidea argitu zuen.

Biologia

Historian zehar, kromosomak identifikatzeko eman diren pausoak izan dira aztergai testu honetan. Besteak beste, 1833an Robert Brown botanikariak deskribatu zuen landareen zelula-ehunetan beti-beti zegoela pikor-egiturako gorpuzki bat, berak nukleo izendatu zuena. Mikroskopioetan eta tindatze-tekniketan egindako hobekuntzek ahalbidetu zuten gorpuzki horren edukia argitzea. Kromosoma izena Wilhem Waldeyer-ek eman zuen eta tindatuak izateko ahalmenari egiten dio erreferentzia. Mitosiaren ezagutzan zein hari nuklearren funtzioan egindako hurrengo urrats handia August Wismann zoologoak eman zuen, ulertu baitzuen zein zen kromosomen papera eboluzioaren ikuspuntutik; lehendabizi kromosomak ondoretasunezko ezaugarrien oinarri material gisa identifikatuta, eta geroago aldaketa iturri gisa, sexu bidezko ugalketan beren artean gertatzen diren nahasketen ondorioz.

Fisika

Fenomeno fisiko oso ezberdinak deskribatzeko erabiltzen diren eredu matematiko sofistikatuak Rabiren eredu kuantiko errazaren barnean daudela egiaztatu du ikerketa batek. Rabiren eredu kuantikoa materiak eta argiak (erradiazioak) komunikatzeko aukeratu duten mekanismoa da. Rabiren eredu kuantikoa materiak eta argiak (erradiazioak) komunikatzeko aukeratu duten mekanismoa da. Rabiren eredu kuantikoaren funtzionamendu mekanismoa sakonago ikertuz gero, ordenagailu kuantiko bat garatzeak dituen arazo teknikoei zehaztasun handiagoarekin aurre egiten lagunduko luke.

Ingeniaritza

Material konpositeen faseak konposite motaren arabera eta aplikazioaren arabera diseinatzen dira. Egitura konpositeak ohiko materialak baino garestiagoak direnez pisua garrantzi handia duen kasuetan erabiltzen dira. Erabilerari dagokionez, besteak beste, industri aeroespazialean, hegazkinetan, automobilgintzan, itsasontzietan, energia arloan, azpiegituretan, biomedikuntzan, eta kirol aplikazioetan erabiltzen dira. Pitzadurak edo akatsak dituen egitura batek jasan dezakeen karga maximoa kalkulatzeko hausturaren mekanika aplika daiteke. Hiru modutan ager daiteke. Material konpositeetan I/II modu mistoa da maizago ematen dena. Lan honetan, beraz, laminatu konpositeen I/II haustura modu mistoa aztertzeko saikuntza konfigurazio berri bat proposatzen da.

Animaliak

Urte hasieran txorientzat jantoki bat ipini zuten bulegoko leihoan. Plastiko garden bat aukeratu zuten jantokia egiteko, artikuluaren egilearen esanetan, erraza delako eta merkea. Jantokira hurbildu ziren lehen txoriak kaskabeltz handiak, txantxangorriak eta parandak izan ziren. Egun osoan zehar bisitan joaten badira ere, goizeko orduetan gertatzen da sartu-irten handiena. Behatze-lan honetan aipagarria da, adibidez, kaskabeltzak gehienetan bikotean doazela; eta parandak, berriz, beti bakarka.

———————————————————————–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #225 appeared first on Zientzia Kaiera.

Herbarioak, XVI. mendearen amaieran egiten hasi zieren landare bildumak, iraganera biadaiatzeko eta gaur egun garrantzitsua den informazioa biltzeko tresna bilakatu dira. Daniel Marinoren artikulua: The power of herbaria: a time machine for plant biology research.

Gene gutxi batzuk lirateke gizakiak gehien bizi diren primateak izatearen arduradun. Rosa García-Verdugoren 25 genes to make humans long-lived primates

Lehen mailako inplikazio teknologikoak eta zientifikoak ditu maila ia atomikoan likidoen interfazeen portaeraren ikerketak. Eta DIPCkoek lortzeko metodo berrietan kolaboratzen dabil. Vibrational spectra of liquids with nanometer spatial resolution

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #233 appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Zentzumenak alor askotan izan dira ikergai. Horien hierarkia ere ezaguna da; garrantziaz mintzo bagara ikusmena beti zerrenda guztietan lehenengoa da eta usaimena, berriz, azkena. Bost zentzumenen artean, usaimenari ia ez zaio erreparatzen. Halere, badira horren garrantziaz jabetu direnak ere. Literaturan esaterako, Patrick Süskindek idatzitako Perfumea eleberriaren protagonistak usaimenaren bidez hautematen du mundua, besteek baino garatuago duelako zentzumen hori. Bitxia da jaio zenetik, “ez du usaintzen beste haurtxoak bezala”, dio pertsonaia batek. Bada, bere gorputzak ez du usaintzeko gaitasunik eta hori bilatzen igarotzen du nobela osoa.

Kasu honetan, agerikoa da usaimenak gidatzen duela eleberria guztiz. Ez da adibide bakarra; izan ere, Tristan eta Iseo kondairak ere erakusten du usaimenaren garrantzia gainerako zentzumenen artean. “Irudien gela” eraikitzen du Tristanek Iseo ez ahazteko, azken hori Marco erregearekin itzuli delako. Iseoren estatua bat du gelan eta horri musu ematen dio baita laztandu ere. Baina arnasten duen bere urrina da (trikimailu bat erabiltzen du hori lortzeko) Tristanen bihotzean eta memorian irmo gordetzen dena.

1. irudia: Linda Burck ikertzaileak 2004. urtean Medikuntzako Nobel saria jaso zuen, Richard Axel medikuarekin batera egindako usaimeneko errezeptoreei eta usaimen-sistemaren antolaketari buruzko lanengatik. (Argazkia: Ben-Gurion University)

Gai hori zientziara ekarriz, modu berean, usaimen-sistemaren funtzionamendua askotan ikertu den arloa da. Kasu honetan, aipagarria da Linda Bucken lana, biologo honek usaimen-sistemak ezkutuan duen misterioa argitu baitzuen. Usain-errezeptoreak identifikatzeagatik eta usaimen-sistemaren antolaketari buruzko ikerketa-lanengatik jaso zuen 2004. urtean Fisiologia edo Medikuntzako Nobel saria Richard Axelekin batera.

Zientziaren bidetik

Linda Buck Seattlen (Washington) jaio zen 1947an. Bere amak hezurretaraino sartu zion puzzleak egiteko zaletasuna. Aitarengandik, berriz, jaso zuen gauzak asmatzeko nahia eta tresnak erabiltzeko abilezia. Bere gurasoei esker, txikitatik ohartu zen zientziaren bidetik jo nahi zuela.

Washingtoneko Unibertsitatean Psikologia eta Mikrobiologiako ikasketak gauzatu zituen. Buckek jendea lagundu nahi zuen horregatik psikologia ikastea erabaki zuen. Bada, immunologia ikastaro bat egin ondoren, konturatu zen biologiaren alorrean sakondu nahi zuela. 1975ean, hasi zuen Mikrobiologiako Gradua Texaseko Unibertsitateko Mikrobiologia Departamentuan (Dallas). Bucken esanetan, Washingtoneko Unibertsitatean ikerketa txikiak egin bazituen ere, Texasen bihurtu zen benetako zientzialari.

1980ean Immunologian doktoratu zen eta doktorego-ondokoa egiteko Columbiako Unibertsitatera joan zen. Une horretan, bere ikerketak garatzeko, biologia molekularrean garatutako teknikak ikasi behar zituela konturatu zen. Horri irtenbidea emateko asmoz, Richard Axelen laborategian hasi zen lanean. Buckek bazekien Axel aspaldian neurozientzia arloan lanean ari zela, lankide zuen Eric Kandelekin batera. Zehazki, Aplysia ur barraskiloaren nerbio-sistemari buruzko ikerketan ziharduen.

2. irudia: Aplysia californica moluskua. (Argazkia: Wikimedia / CC BY 2.0 lizentziapean)

Buckek, ordea, bere ikerketa propioa egin nahi zuen; neurona-zelulen azaleko errezeptoreak kodetzen zituzten geneak interesatu zitzaizkion nagusiki. Jim Roberts laborategiko ikasle batek, esaterako, teknika molekularrak irakatsi zizkion bere azterkizuna garatu ahal izateko. Denbora gutxian aurkitu egin zituen Aplysiaren neuronen artean modu bereizgarrian espresatzen ziren geneak. Laborategian franko ikasi zuen, neurozientzia arloko nozioak barneratu zituen batik bat. Horrek ekarri zuen garuneko zelulak eta konexio ezberdinen aniztasunak ikertzeko grina.

Usainaren arrastoa jarraituz

Aplysiaren inguruko ikerlana amaitzen ari zela, bere bizitza hankaz gora utzi zuen testu bat irakurri zuen. Solomon H. Snyderrek 1985ean publikatu zuen artikulu batean azaltzen zen usaina detektatzeko gai izan litezkeen mekanismoak. Zergatik gara gizakiok gai 10.000 usaindun-molekula detektatzeko edo berdinak diren molekuletatik usain pertzepzio desberdinak jasotzeko? Galdera hori puzzle erraldoi baten hasiera izan zen Buckentzat.

1988an, usain-errezeptoreen inguruko ikerketa abiatu zuen Richarden laborategian. Lehenik eta behin, identifikatu zuen usaimen-errezeptoreak existitzen zirela eta usaimen-epitelioan (sudurrean) kokatuta zeudela. Horretaz gain, ikusi zuen gene-familia batek kodetzen zituela usaimen-errezeptore mota desberdinak. Alegia, usaimen-zelula bakoitzak errezeptore mota jakin bat du eta errezeptore bakoitzak soilik usaindun-molekula batzuk identifika ditzake. Horregatik, arnasten diren usaindun-molekula batzuen aurrean errezeptore batzuk aktibatzen dira, eta besteetan beste batzuk.

Ikerketa horretan, beste ebidentzia batekin egin zuen topo: informazioaren transdukzioan, G proteina eta cAMP molekula sistema horren protagonistak ziren. Hala, usaimen-errezeptore bakoitzak G proteina aktibatzen du garunean molekula usaindun bat arnasten denean. G proteina horrek cAMP sortzen du, molekula mezularia dena. 1991n eman zuen informazio hori guztiaren berri.

3. irudia: Linda Buck 2004. urtean Nobel Sarien banaketa ekitaldian. Haren ezkerrean Richard Axel ikertzailea, harekin batera partekatu zuen Fisiologia edo Medikuntzako Nobel saria. (Argazkia: AP Images/Henrik Montgomery)

Errezeptoreen misterioa argituta, usaimen-sistemak zehazki nola funtzionatzen duen ezagutzeko parada izan zuen. Halere, hor ez zen burutu lana. Buckek bigarren pauso bat eman zuen; izan ere, batetik ezagutu nahi zuen errezeptore horien seinaleak nola zeuden antolatuta eta bestetik, nola sortzen ziren garunean usain-pertzepzio desberdinak. Ildo horri jarraiki, ikusi zuen usaina detektatzen zenean, garuneko usaimen-erraboilean kokatzen diren glomeruluetara bidaltzen zela seinalea axoien bidez (nerbio-bulkada gidatzen duen neuronaren atal bat da. Neurona baten axoiaren amaierak beste baten dendritekin bat egiten duenean gertatzen da). Azkenik, usaimen informazio hori garun azalera iristen da. Ibilbide horrek argitu zuen usaimen-epitelioaren eta usaimen-erraboilaren arteko lotura, hau da, sudurretik garunera egiten duen bidea. Emaitza hauek 1993 eta 1994an publikatu zituen; bertan azaldu zuen sudurreko nerbio-zelula horiek nola funtzionatzen zuten eta bide batez neuronen forma deskribatu zuen.

Aurkikuntza horiek egin eta gero, Seattlera itzuli zen 2002.urtean. Han, Fred Hutchinson Minbizi Ikerketa Zentroko Oinarrizko Zientzia Dibisioko kide izendatu zuten eta Washingtoneko Unibertsitateko irakasle afiliatua bilakatu zen Psikologian zein Fisiologian. 2003tik aurrera, Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionaleko kide izan zen. Nobelaz gain, 1996an Rosenstiel Saria irabazi zuen bere ikerketa-lanagatik.

Buckek atzera begiratzen duenean, zoriontasuna ikusten du alde guztietatik. Pozik dago zientzia hautatu zuelako. Gainera, lankide, mentore eta ikasle ugari izan ditu bidelagun eta horiekin batera izandako arrakastaz eta aurkikuntzez disfrutatu du. Denboran atzera egitea gustuko du oso zoriontsua izan delako baina etorkizuna ere ardura zaio: “Adi-adi nago Naturak argituko digun hurrengo afera zein izango den ikusteko”.

Iturriak:

• The Nobel Prize: Linda B. Buck
• Mujeres con Ciencia bloga: Linda B. Buck, feliz por ser científica
• Wikipedia: Linda Buck
• Zientzia.eus: Medikuntzako Nobela usaimenaren labirintoan bidea argitzeagatik

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Linda Buck: usaimen-sistemaren misterioa argitu zuen emakumea appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Boyano, Juan Luis Osa, Unai Fernandez-Gamiz, Leyre Torre, Faustino Mujika Orokorrean, material konpositeak bi fase edo gehiagoz osatutakoak dira. Ezaugarri mekanikoak garrantzitsuak direnean, material konpositea bere ezaugarri mekaniko espezifikoak osagaiek banaka dituztenak baino hobeak izan daitezen diseinatzen da.

Irudia: Bi fase edo gehiagoz osatutako materialak dira konpositeak.

Materialaren fase bat ez-jarraia izan ohi da, zurrunagoa eta erresistenteagoa eta errefortzua deritzo. Ahulagoa eta deformagarriagoa den faseari matrizea deritzo. Material konpositeen faseak konposite motaren arabera eta aplikazioaren arabera diseinatzen dira. Ezaugarri espezifikoek garrantzia dutenean, materialak egituran konpositeak izendatzen dira eta errefortzuaren norabidean zurruntasun eta erresistentzia handia dute.

Materialak alderatzen direnean, pisu unitateko ezaugarriak erabiltzen dira, espezifikoak deritzonak. Egitura konpositeen kasuan, gerta daiteke, ezaugarri mekanikoak ingeniaritzan erabili ohi diren materialen, esate baterako altzairuaren ezaugarriak baino txarragoak izatea, ezaugarri espezifikoak hobeak direlarik. Egitura konpositeak ohiko materialak baino garestiagoak direnez pisua garrantzi handia duen kasuetan erabiltzen dira.

Egun, konpositeen erabilera ugari dago eta hazten jarraitzen du. Konpositeak, besteak beste, industri aeroespazialean, hegazkinetan, automobilgintzan, itsasuntzietan, energia arloan, azpiegituretan, biomedikuntzan, eta kirol aplikazioetan erabiltzen dira.

Konpositeen zurruntasun eta erresistentzia handiek hegazkinen lehen eta bigarren mailako egituretan erabiltzeko material aproposak egiten ditu. Esate baterako, Boeing 787 “Dreamliner” hegazkinen % 50-a material konpositea da, eta Airbus A350 XWB hegazkinean % 50 baino gehiago konpositez eginda dago, Airbus-en kasuan, lehenengo aldiz metalaren portzentaia konpositearena baino baxuagua delarik.

Haize-energia energia berriztagarrien baliabide garrantzitsu bat da. Aerosorgailuen palek gainazal sostengatzaile baten forma dute, hegazkin baten hegalaren antzekoa. Gainazal horren materialak gogorra, zurruna eta arina izan behar du. Baldintza horiek betetzeko, zuntz errefortzudun konpositeak egokienak dira.

Laminatu konpositeak beraien artean itsatsita dauden laminaz osatuta daude. Lamina bat matrize batean barneratuta dauden norabide bakarrean kokatutako zuntzez, edo ehun bat osatuz dauden zuntzez osatuta dago. Lamina norabide bakarreko zuntzez osatuta badago norabide bakarreko lamina deitzen da. Orientazio bera duten norabide bakarreko lamina batzuk geruza bat osatzen dute. Laminatu konpositea pilaketa sekuentzia bat jarraituz lotzen diren bi lamina edo gehiagoz osatuta dago. Laminen pilaketaren ordena eta orientazioaren arabera, laminatuaren propietate mekaniko desberdinak lor daitezke.

Deslaminazioa edo laminen arteko bereizketa, matrizearen laminarteko pitzadura bezala defini daiteke. Zuntz errefortzudun konposite materialetan, zuntzek laminatuaren planoan hobetzen dituzte propietateak baina ez beraiekiko elkartzuta den planoan. Beraz, laminartean pitzadura bat egonez gero, erraz heda daiteke matrizetik edota matrize-zuntz aldeartetik. Pitzadura hauen hedapenak propietate mekanikoen galtze garrantzitsua dakar, gaur egun zuntz errefortzudun konposite materialek egituretan erabiliak izateko duten eragozpen nagusia izanik.

Pitzadurak edo akatsak dituen egitura batek jasan dezakeen karga maximoa kalkulatzeko edota pitzadura bat bere luzera kritikoa noiz heltzen den aurreikusteko hausturaren mekanika aplika daiteke. Haustura mekanikaren arabera, laminarteko pitzadura baten hedapena hiru modutan gerta daiteke:

• I modua (irekitze modua)
• II modua (lerraketa modua)
• III modua (bihurdura modua)

Material konpositeetan modu hutsetan laminarteko haustura maizago gertatzen da. I/II modu mistoa da maizago ematen dena, modu horrek indar egoerak errealitateko egoera hobeki azaltzen du. Lan honetan, laminatu konpositeen I/II haustura modu mistoa aztertzeko saikuntza konfigurazio berri bat proposatzen da. Aurkeztutako konfigurazioa Bukaerako Pitzaduradun Makurdura (ENF) saiakuntzan oinarrituta dago. Modu mistoa lortzearren, pitzaduraren bi besoen artean arrabola bat sartzen da. II modua kanpoko kargaren bidez lortzen da, eta I modua, arrabola sartzeagatik pitzadura irekitzean lortzen da.

Haustura aztertzeko energia askatze tasa erabili da. Emaitza analitikoak elementu finitoen bidezko kalkuluez lortutako emaitzekin erkatzen dira.

Lan esperimentalean, karbono zuntzez eta epoxi matrizez osatutako norabide bakarreko T300/F593 konpositea erabili da. Pitzadura-luzeraren egokitasuna konprobatzen da probeta bera ENF konfigurazioan hedapenik gabeko saiakuntzak burutuz. Pitzadura-hedapenean zehar energia askatze tasaren balioak irudikatzen dira eta haustura irizpide egokia aukeratzen da.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia. 2018
• Artikuluaren izena: Laminarteko hausturaren I/II modu mistoa aztertzeko saiakuntza konfigurazio berri bat.
• Laburpena: Lan honetan, laminatu konpositeen I/II haustura modu mistoa aztertzeko, saiakuntza konfigurazio berri bat aurkezten da. Konfigurazioa End Notched Flexuresaiakuntzan oinarrituta dago. Pitzaduraren bi besoen artean, metalezko arrabola bat sartzen da modu mistoa lortzearren. II modua kanpoko kargaren bidez lortzen da, eta I modua, arrabola bat sartuz pitzadura irekitzean lortzen da. Haustura aztertzeko, energia askatzearen tasa erabiltzen da. Haustura modu bakoitzari dagokion tasa, analitikoki kalkulatu ondoren, elementu finituen bidezko kalkuluetan lortutako emaitzekin erkatzen da. Lan esperimentalean, karbono zuntzez eta epoxi matrizez osatutako norabide bakarreko T300/F593 konpositea erabiltzen da. Pitzadura luzera egoki neurtuta dagoen egiaztatzen da, energia askatzearen tasaren balioak irudikatzen dira, eta haustura irizpide egokia aukeratu da. Gainera, GIc eta GIIc parametroak ere kalkulatzen dira.
• Egilea: Ana Boyano, Juan Luis Osa, Unai Fernandez-Gamiz, Leyre Torre Faustino Mujika
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 37-50
• DOI: 10.1387/ekaia.17895

————————————————–
Egileaz:

Ana Boyano, Juan Luis Osa eta Faustino Mujika UPV/EHUko Ingeniaritza Mekanikoa Sailean dabiltza, Unai Fernandez-Gamiz Ingeniaritza Nuklearra eta Jariakinen Mekanika Sailean eta Leyre Torre Meatze eta Metalurgia Ingeniaritza eta Materialen Zientzia Sailean

————————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Laminarteko hausturaren I/II modu mistoa aztertzeko saiakuntza konfigurazio berri bat appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé López 1833an Robert Brown botanikariak deskribatu zuen landareen zelula-ehunetan beti-beti zegoela pikor-egiturako gorpuzki bat, berak nukleo izendatu zuena. Hurrengo mende erdian zehar, mikroskopioetan eta tindatze-tekniketan egindako hobekuntzek ahalbidetu zuten gorpuzki horren edukia argitzea, “hari nuklearren” bilduma batez osatutakoa baitzen.

Irudia: Kromosoma izena tindatuak izateko ahalmenari dagokio (Irudia: Josef Reischig-en artxiboa).

Ondorioztatu zen hari horiek espirema izeneko hari handiago baten hausturagatik sortzen zirela; haustura hori zelula zatitzeko prestatzen zen unean gertatzen zen. Orduan, V itxurako hari horiek migratu egiten zuten zelularen ekuatoretik muturretako poloetara. Uste zenaren arabera, polo horietan atal bakoitza berregituratu egiten zen, eta espirema berri bat sortzen. Walther Flemming histologoak zehatz-mehatz deskribatu zuen prozesu hori, eta mitosi izena eman zion 1882an.



Ohiz kanpoko ezaugarri horiek iradokitzen zuten hari horiek garrantzitsuak zirela ondoretasunezko informazioa zelula amatik zelula alabetara transmititzean. Hala ere, gaur arte iritsi zaigun izena, kromosomak, Wilhelm Waldeyer-ek eman zuen eta tindatuak izateko ahalmenari dagokio soilik.

Mitosiaren ezagutzan zein hari nuklearren funtzioan egindako hurrengo urrats handia August Weismann zoologoak eman zuen. Berak ulertu zuen zein zen kromosomen papera eboluzioaren ikuspuntutik, lehendabizi kromosomak ondoretasunezko ezaugarrien oinarri material gisa identifikatuta, eta geroago aldaketa iturri gisa, sexu bidezko ugalketan beren artean gertatzen diren nahasketen ondorioz. Harien dantza sinestezinak, mitosia bitartean, informazioaren transmisio fidagarria bermatzen zuen zelulen belaunaldi batetik hurrengora. Zelulak zelula germinalak sortzeko zatitzen ziren modu bereziak, ordea, helburu zuen ondoretasunezko faktoreen kopurua bitan zatitzea; horregatik erabili zuen “zatiketa murriztailea” terminoa meiosia izendatzeko. Halaber, Weismannek baiesten zuen bere zatiketa murriztaileak aniztasuna zekarrela zelula germinalen kromosomen edukian, eta horrek aldaketak zekartzan ondorengoetan; hautespen naturalak aldaketa horietan eragin ahal zuen. Guztiaz ere, XIX. mendea amaitu aurretik, Weismannen hainbat interpretazio berrikusi behar izan ziren, edo zuzenean baztertu.

2. irudia: Zelulak zelula germinalak sortzeko zatitzen ziren modu bereziak ondoretasunezko faktoreen kopurua bitan zatitzea zuen helburu. (Iturria: www.mantis.cz/mikrofotografie)

Zitologia-proben berrinterpretazioaren barruan, aipatzekoa da “kromosomen banakotasunaren” ideia bere garrantziagatik. Ideia hori Carl Rabl-ek aurkeztu zuen lehen aldiz 1885ean, eta Theodor Boveri-k egindako saiakuntzek inongo zalantzarik gabe berretsi zuten 1902an. Mitosi bakoitzaren ondoren kromosoma berberek iraun egiten dute. Zelula-zatiketaren osteko identitate galera itxurazkoa besterik ez da; kromosoma-pare bakoitza aitaldeko atal batek eta amaldeko beste batek osatzen dute, eta pare bakoitza beste guztiak ez bezalakoa da.

1900ean Mendelen legeak berraurkitzearekin batera, fenomeno mendeldarrak eta kromosomikoak lotu ahal izan ziren. Horrela, 1902an Walter Stanborough Sutton-ek paralelismo bat seinalatu zuen: batetik, aitaldeko eta amaldeko kromosomen arteko elkartzea eta geroko bereizketa mitosian, eta, bestetik, ondoretasun mendeldarraren ezaugarri-pareak eta beren bereizketa zelula germinalak eratzean.

Hala ere, faktore mendeldar askok kromosoma berean egon beharko lukete, izugarri murriztuz beren askatasuna. Thomas Hunt Morgan-ek eragozpen hori gainditu zuen 1911n, Frans Alfons Janssens-en ikerlanetan oinarrituta, iradoki baitzuen kromosomek elkarrekin truka ditzaketela segmentuak elkar gurutzatzearen bidez. Alfred Henry Sturtevant, Morganen ikaslea, konturatu zen gene-pare ezberdinen arteko lotura-maila ezberdinak beren bereizketa fisikoaren neurri bat zirela kromosoman. Horrek lehen mapa genetikoa egitea ekarri zuen, 1913an.

Sturtevanten metodoak, sei gene biltzen zituenak, lotura-mailako kromosoma-mapeoa ekarri zuen. XX. mendearen gainerako urteak kromosoma-mapeo genetikoaren biribiltzearen eta hedatzearen lekuko izan ziren. Mapeo horri gehitu egin zaizkio mapa fisikoak (distantzia linealak) eta base-pareen sekuentziatzea ADNan.

——————————————–

Egileaz: Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: Leire Martinez de Marigorta

Hizkuntza-begiralea: Gidor Bilbao

——————————————–

The post Kromosomez appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego 300 kilometroko diametroa besterik ez duen objektu berria aurkitu dute astronomoek, eta Iratxoa ezizena eman diote. Bederatzigarren planeta ospetsuaren adierazle izan litekeela iradoki dute astronomoek.

The Goblin edo Iratxo izena jarri diote 80 unitate astronomikora (UA) behatutako objektu berriari, 2015. urteko urrian, Halloween baino egun batzuk lehenago aurkitua izan zelako. Izena, noski, behin behinekoa da. Momentuz, objektuak Iratxo ezizena du, eta 2015 TG387 matrikula. Usadioari jarraituz, IAU Nazioarteko Astronomia Batasunaren onespena beharko dute aurkitzaileek behin betiko izena proposatzen dutenean, erakunde horrek jartzen dituen irizpide zehazten arabera.

Chad Trujillo, Scott Sheppard eta David Tholen astronomoek egin dute aurkikuntza, eta behaketak Hawaiiko Mauna Kea eta Txileko Las Campanas behatokietatik egin dituzte.

1. irudia: Bederatzigarren planeta dagoen ala ez -irudian, horren irudikapen bat-, hortxe azken urteetan zientzia planetarioen arloan dagoen eztabaida sutsuenetako bat. (Ilustrazioa: R. Molar / S. Sheppard / Carnegie Institutua)

Eguzki-sistemaren eremu horretan ohikoa den moduan, objektu horren orbita zeharo eszentrikoa da. Gertuen dagoenean 65 unitate astronomikora dago Iratxoa (Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia halako 65era, hain zuzen), baina urrunen dagoenean 2.300 UA ingurura dago. Erreferentzia gisa, Pluton 34 UA ingurura dagoela kontuan hartu behar da.

Egindako estimazioen arabera, 300 kilometroko diametroa besterik ez du Iratxoak, eta 40.000 urte behar ditu Eguzkiari bira bat emateko. Horrelako orbita duen objektu baten mugimendua neurtzea zeharo zaila da, eta horregatik hiru urte igaro dira objektua aurrenekoz atzeman zenetik. Denbora asko behar da “zeruan” hain urrun eta hain mantso mugitzen den argi puntu bati jarraipena egiteko, mugimendu horren arabera ondorioztatu behar delako bere orbita.

Hain distantzia itzeletara egotea da, hain zuzen, zinez zaila egiten duena objektu horiek aurkitzea, baina zientzialariek uste dute Eguzki-sistemaren muga urrun horietan milaka objektu aurkitzear egon daitezkeela.

Nazioarteko Astronomia Batasunaren buletin batean eman dute planeta nanoa izateko hautagaiaren berri, eta zientzia aldizkari batean agertu bitartean, arXiv biltegi ospetsuan argitaratu dute zientzia artikulua.

Astronomoek prentsa ohar batean adierazi dutenez, aurkikuntza bereziki garrantzitsua da Iratxoaren orbita askoz handiagoa den beste planeta baten aztarna izan daitekeelako. Hau da, X planeta edo bederatzigarren planeta ospetsuaren existentziaren beste zantzu bat izango litzateke hau.

2. irudia: Eszentrikotasun izugarri handia du objektu aurkitu berriak. Gertuen dagoenean Plutonen distantzia halako bitara dago, eta urrunen dagoenean, berriz, 2.300 unitate astronomikora dago. (Ilustrazioa: R. Molar / S. Sheppard / Carnegie Institutua)

Polemika handia dago astronomoen artean balizko planeta horren existentziari dagokionean. Inoiz ikusi ez bada ere, Kuiperren gerrikotik harago dauden hainbat objekturen orbitetan dauden anomaliak azalduko lituzke bederatzigarren planetak, aurkitu gabeko erraldoi horren grabitazioaren eraginez. Orain aurkeztu duten objektuaren orbitak argudio hori babestuko luke, eszentrikotasun izugarri handia duelako.

Baina zientzialari asko ez daude ados proposamen horrekin. Madrilgo Complutense Unibertsitateko astronomo Carlos de la Fuente Marcosek SINC agentzian idatzitako iritzi artikulu batean azaldu duenez, zenbait zientzialarik uste dute orbita berezi horiek besteak beste behaketan izandako alborapenengatik azaldu litezke . Gertutik ezagutzen du kontua De La Fuentek, iaz 2004 VN112 eta 2013 RF98 izeneko objektuen analisian parte hartu zuelako; neurketa horiek ere bederatzigarren planetaren hipotesia indartu zuten.

Esfera baten itxura duten objektuak biltzen dira planeta nanoren kategorian, baina kontzeptuaren definizioa nahiko aldrebesa da, eta astronomo askok (tartean, bederatzigarren planetaren hipotesiaren aldekoa den Mike Brown ospetsuak) uste dute planeta nano kontzeptua Pluton planeta gisa mantentzeko (planeta nano modura, bederen) IAUk berariaz moldatutako definizioa izan zela.

Atentzioa ematen du Iratxoa planeta nanotzat aurkeztu izanak, 300 kilometro besterik ez izanda. Printzipioz, Eguzkiaren inguruan dauden objektuen artean, itxura esferikoa izateko moduko oreka hidrostatikoa duten baina euren orbita beste objektuak botatzeko gai izan ez diren objektuak hartzen dira planeta nanotzat, eta zaila dirudi hain txikia den objektu batek itxura hori izatea. Carnegie Institutuko prentsa oharrean bertan onartzen dute definizio horren “muturrean” legokeela Iratxoa, baina jakina da mediatikoki askoz hobe saldu daitekeela planeta nano bat, planetoide edo horrelako beste terminoren bat baino. Astronomoek argitu beharko dute hori, beti ere, Eguzki-sistemako objektuen sailkapenean ados jartzen badira.

Orain dela gutxira arte, uste zen Kuiperren gerrikoaren eta Oorten hodeiaren artean dagoen eremua hutsik zegoela, baina azken urteetan gero eta objektu gehiago ari dira aurkitzen barne Oorten hodeia deitutakoan. Oroitu beharra dago, Kuiperren gerrikoa egiaztatuta dagoela, baina Oorten hodeia epe luzeko kometen jatorria azaltzeko hipotesi bat dela momentuz.

Erreferentzia bibliografikoa:

Sheppard, S., et al., (2018). A New High Perihelion Inner Oort Cloud Object. arXiv:1810.00013v1.

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Auzokide berria du Eguzki-sistemak, eta planeta erraldoi baten adierazle izan liteke appeared first on Zientzia Kaiera.

Naiara Barrado eta Itziar Garate Oso ezaguna da 8 planetek osatzen dutela Eguzki-sistema, baina planetak ez ezik badaude beste objektu gehiago Eguzki-sisteman. Adibidez, Marte eta Jupiterren artean asteroide gerrikoa dago. Bertan, Zeres planeta nanoa aurki dezakegu. Neptunotik haratago objektu transneptuniano ugari daude baita. Bertan daude gaur egun ezagunak diren beste 4 planeta nano: Pluton, Eris, Makemake eta Haumea.

Azken hau lauetatik ezezagunena zen duela gutxi arte, baina duela hilabete batzuk denon ahotan egon zen, Andaluziako Astrofisika Institutuko ikertzaileek burutu duten lan batek Haumeak eraztun bat daukala topatu duelako. Eraztunen jaunaren, hau da, Saturnoren gidaritzapean dago orain Haumea.

1. irudia: Haumea planeta nanoa eta bere eraztunaren ilustrazioa[1]. (Argazkia: IAA-CSIC)

Nazioarteko Astronomia Batasunak esaten du astro batek planeta nano izendapena izateko ondorengo baldintzak bete behar direla: lehenik, Eguzkiaren inguruko bere orbita zuzena izan behar da, hots, ez da beste planeta baten satelitea izan behar. Bigarrenik, masa nahiko izan behar du bere grabitate propioak forma ia esferiko edo esferoidera konprimatu ahal izateko. Masa hori ez da ordea nahiko izan behar orbita garbia izateko. Azken honek esan nahi du beste gorputz batzuk daudela planeta nanoaren orbitan edo orbitaren inguruan. Izan ere, planeta nanoak ez du nahikoa grabitate indar gorputz hauek aldentzeko. Azken baldintza hau da planeta arruntetatik bereizten dituen ezaugarri nagusia.

2. irudia: Planeta nanoak eskalan, Lurraren tamainaren aldean. (Argazkia: NASA)

Eguzki-sistemako gorputz hauek behatzea oso zaila da. Alde batetik oso txikiak dira eta bestetik gugandik oso urrun daude. Planeta nanoak aztertzeko trantsituen teknika erabiltzen da gehienetan. Trantsitu bat, gorputz bat izar baten aurretik igarotzen den unean behatzean datza. Planeta nanoak, izar bat eklipsatzen dutenean behatzen dira beraz. Metodo honen bitartez, ondo baliozta daitezke planeta nanoaren konposizioa, tamaina eta abarrekoak. Honela jakin da hiru nano-planeta transneptunianoen aldean Haumeak errotazio abiadura handiagoa daukala eta oso luzanga dela. Beste izarren inguruan biraka dabiltzan exoplaneten ezaugarriak ere honela lortzen dira askotan.

2017ko urrian, Haumea izar baten aurretik igarotzen ari zela, Andaluziako Astrofisika Institutuko ikertzaileek lurreko teleskopioetatik begiratu zioten. Trantsitu haren behaketaz baliatuz, Haumearen elipsoide itxura zehaztu eta bere dentsitatearen eta albedoaren balioei mugak jarri zizkieten. Albedoa, gainazal batek jasotzen duen argi kantitatetik berriz atzera islatzen duen zatia da. Ez zuten atmosferarik detektatu planeta nanoaren inguruan baina bai eraztun bat. Ikertzaileek ondorioztatu zuten 70 kilometroko lodiera eta 2.287 kilometroko erradioa izan lezakeela eraztunak. Era berean, ikusi zuten eraztuna Haumearen ekuatore-planoan dagoela, bere periodo orbitala Haumearen errotazio periodoa baino 3 aldiz handiagoa dela, eta bere ilargirik handiena ere plano berean dagoela.

3. irudia: Saturnoren, hau da, eraztunen jaunaren eraztunen irudia. (Argazkia: NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute)

Eraztunen erreinua

Gure Eguzki-sistemako planeta ugarik dauzkate eraztunak. Saturno da erreinuko jaun eta jabe, berak baititu Eguzki-sistemako eraztunik ikusgarrienak. Hala ere, Jupiterrek, Uranok eta Neptunok ere eraztunak dauzkate. Azken eraztun hauek, ordea, Saturnorenak baino askoz ere finagoak eta argiagoak dira, eta ezin dira teleskopio arrunt batekin behatu.

Zer dira? Zertaz daude osatuta?

Planeta baten eraztun bat, hautsez eta milaka partikula txikiz osatutako eraztun bat da, planeta baten inguruan biratzen duena. Planetaren ekuatore-planoan kokatua egon ohi da. Eraztuna osatzen duten partikulen tamaina eta konposizioa aldakorra da. Silikatoz, hauts izoztuz edota ur izotzez osatuta egon daitezke, eta partikulen tamainak mikrometroetatik hamarka metrotara doaz.

Planeta batek sateliteak eta eraztunak baditu, eraztunak planetatik gertuago egotea da ohikoena. Batzuetan ordea, satelite txiki batzuk eraztunetatik gertu edota barruan egoten dira. Satelite hauek eraztun-sistemaren parte direla onartzen da eta artzain-ilargi deritze. Sateliteen eta eraztunen arteko grabitate-eragina dela eta, dentsitate ezberdinetako guneak sortzen dira; gune populatuagoak (partikula askodun eraztunak) eta gune hutsagoak (eraztunen arteko hutsuneak). Kasu hauetan, eraztun bakun bat izan beharrean, eraztun-sistema bat daukagu.

Planeten eraztunen artean Saturnoren eraztun-sistema da ezagunena eta lehendabizi begiztatu zena. Izan ere, Galileok ikusi baitzuen 1610. urtean. Ur izotzez dago osatua, eta zazpi zatitan edo eraztunetan, banatuta dago. Eraztun batzuk hutsune nahiko nabarmenez bereizten badira ere, beste batzuek ez dute hutsunerik euren artean, hau da, eraztun batetik besterako bidean partikula dentsitatea apur bat jaisten da. A, B eta C eraztunak dira lurreko teleskopioekin erraz ezberdindu daitezkeenak. A eta B Cassiniren dibisioaz bereizten dira. Hau ere, Lurretik ikus daitekeen eraztunen arteko hutsunea da eta bere izenak dioen moduan, Cassinik aurkitu zuen, 1675. urtean.

Jupiterrek ere eraztun-sistema bat dauka, baina ez Saturnorena bezain ikusgarria. Aurkitutako hirugarren eraztun-sistema izan zen, 1979. urtean, Saturnoren eta Uranoren sistemen ostean. Azken hau 1977an aurkitu zen, Jupiterrena baino lehenago. Jupiterren eraztun-sistema oso ahula da eta batez ere hautsez dago osatua. Hamahiru eraztun diskretu dauzka, gutxienez. Pentsatzen da sistema gaztea dela eta planetaren inguruan egondako zenbait ilargiren talken ondorengo pusketetatik sortua izan zela ziurrenik. Neptunok ere baditu eraztunak. Eraztun bereziak dira gainera. Hasiera batean pentsatzen zen ez ziotela buelta osoa ematen planetari, hau da, eraztunak izan beharrean arkuak zirela. Beranduago ikusi zen zirkunferentziaren baitan dentsitate ezberdineko zatiak daudela. Horren eragilea bere artzain-ilargi Galatea izan zitekeela esan zuten.

Eraztunak beste gorputzetan

Hasieran esan bezala, eraztun-sistemak ez ditugu bakarrik planetetan topatzen, Haumea planeta nanoan ere topatu baitira.

Hori baino lehen ordea, duela 5 urte, La Silla behatokitik Chariklo zentauroaren[2] trantsitu bat behatzen ari zirela, egiaztatu ahal izan zuten bi eraztunez osatutako sistema bat daukala zentauro horrek (ikus 4. irudia). Eraztun hauek oso dentsoak zirela ondorioztatzeaz gain, gutxienez artzain-ilargi bat daukatela ere ikusi zuten. Hau guztia, berria izan zen une hartan, lehenengo aldia baitzen halako gorputz batean eraztun-sistema bat topatzen zela. Gaur egun, gero eta kasu gehiago ezagutzen dira. Adibidez, Chiron zentauroak ere Chariklorenaren antzekoa den eraztun sistema bat daukala susmatzen da.

4. irudia: Chariklo zentauroaren eta bere eraztunen ilustrazioa. (Argazkia: ESO/L. Calçada/M. Kornmesser/Nick Risinger – skysurvey.org)

Adituen esanetan Haumearen eraztunaren aurkikuntza oso garrantzitsua da. Izan ere, eraztun sinplea eta bakarra bada ere, Eguzki-sisteman eraztunak ez direla orain arte pentsatu bezain urriak erakusten du. Haumea, eraztunen erreinuko kide berria dugu, baina ez azkena.

Oharrak:

[1] Zientzian artistek burututako irudi grafikoei ilustrazio deritzegu kamerek eta instrumentuek hartutako irudietatik bereizteko.

[2] Zentauro: eguzkiaren inguruan orbitatzen duen eguzki-sistemako gorputz “txikia”, ezaugarri nagusi modura kometa-asteroidearen izaera bikoitza duena.

—————————————————–

Egileez: Naiara Barrado Izagirre (@naierromo) eta Itziar Garate Lopez (@galoitz) UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakasleak dira eta Zientzia Planetarioen Taldeko kideak.

—————————————————–

The post Haumea: eraztunen erreinuko azken kidea appeared first on Zientzia Kaiera.

Fenomeno fisiko oso ezberdinak deskribatzeko erabiltzen diren eredu matematiko sofistikatuak Rabiren eredu kuantiko errazaren barnean daudela egiaztatu du ikerketak.

Irudia: Rabiren eredu kuantikoaren eta oso ezberdinak ziruditen hainbat eredu matematikoren arteko erlazioa aurkitu da.

Algoritmo arrunt baten bidez, oso ezberdinak ziruditen hainbat eredu matematikoren arteko erlazioa aztertu du ikerketak, informazio kuantikoaren prozesamendua azkartzeko helburuarekin.

Komunikazioen eta ordenagailuen iraultza ekarri du mekanika kuantikoak: algoritmo askoz azkarragoak eta seguruagoak erabiltzen dira informazioaren transferentzian. Rabiren eredu kuantikoa sistema fisiko askotan azaltzen den oinarrizko eredua da. Harrapatutako ioien edo zirkuitu supereroaleen plataforma kuantikoetan azaltzen da, besteak beste, eta litekeena da horiek guztiak ordenagailuen hardwareetan ikustea etorkizun hurbilean.

Argiaren eta materiaren arteko elkarrekintza prozesuak azaltzeko eredu matematikorik errazena da. Alegia, Rabiren eredu kuantikoa materiak eta argiak (erradiazioak) komunikatzeko aukeratu duten mekanismoa da.

Fenomeno fisiko oso ezberdinak azaltzeko erabiltzen diren hainbat eredu matematiko oso sofistikatu Rabiren eredu kuantikoaren barne direla egiaztatu da lehen aldiz lan honetan. Rabiren eredu kuantikoa eredu matematiko aurreratuagoen multzo baten erroa dela esan daiteke. Horrenbestez, Rabiren eredu kuantikoak aurreikusten dituen emaitzak ulertzen dituenak, aukera izango luke eredu konplexuagoen aurreikuspenak ulertzeko. Laburbilduz, Rabiren eredu kuantikoaren eta oso ezberdinak ziruditen hainbat eredu matematikoren arteko erlazioa aurkitu da. Hori guztia algoritmo matematiko baten bidez, alegia, erregela multzo baten bidez. Nahiko errazak diren erregelak, gainera.

Rabiren eredu kuantikoaren funtzionamendu mekanismoa sakonago ikertuz gero, ordenagailu kuantiko bat garatzeak dituen arazo teknikoei zehaztasun handiagoarekin aurre egiten lagunduko luke, batetik, eta Rabiren eredutik haratago bestelako ereduetara ere sarbidea lortuko litzateke, plataforma kuantikoen oinarrizko mekanismoa aldatzeko aukera eskuratuz eta ondorioz, baita etorkizuneko ordenagailu kuantikoarena ere.

Iturria: UPV/EHUko prentsa bulegoa: Informazio kuantikoaren prozesamendua azkartzeko algoritmo sinple bat

Erreferentzia bibliografikoa

Casanova, Jorge, Puebla, Ricardo, Moya-Cessa, Hector, B. Plenio, Martin, (2018). Connecting nth order generalised quantum Rabi models: Emergence of nonlinear spin-boson coupling via spin rotations. Npj Quantum Information, 4, 47. DOI: https://doi.org/10.1038/s41534-018-0096-9

The post Informazio kuantikoaren prozesamendua azkartzeko algoritmoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Klima-aldaketa

IPCCren txostena aurkeztuta, ugariak izan dira klima aldaketari buruzko iritziak. Txosten horrek berriro jarri du agerian klima aldaketari aurre egiteko premia Sonia I. Seneviratne IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldeko kidearen arabera. Haren irudiko, oraindik ez da berandu egoera aldatzeko. Adibideak ematen ditu: “Energia berriztagarrietarako trantsizio azkarra egin behar da, erregai fosilak ordezkatuta. Hori oso azkar egin beharko litzateke. Oro har, txostenak erakusten du posible dela helburua erdiestea”.

Epaileek karbonoaren isuriak %25 murriztera behartu dute Holandako gobernua. Horien arabera, orain arte hartutako neurriak ez dira nahikoak. Gainera, adierazi dute karbono-isuriak ahal den azkarren murrizteak gutxitu egingo lituzkeela osasun-arazoak zein haiek eragindako kostuak. Ebazpenaren aurreko egunean aurkeztu zen klima-aldaketaren inguruko txosten berria eta horren arabera, planetak 2030-2052rako zeharkatuko du berotze globalaren 1,5 ºC-ko muga, eta horrek handitu egingo du muturreko lehorteak, uholdeak eta milioika pertsonentzako elikagai-eskasiak eragiteko arriskua.

Medikuntza

Jaio aurretik gaixotasun genetiko bat tratatzea lortu dute saguetan, CRISPR teknika erabiliz. Tirosinemia gaixotasun hereditarioa duten saguetan, gaixotasuna eragiten duen mutazioa isilarazita, gaitza garatzea eragotzi dute. Kasu honetan, mutazioaren eragina eragotzi dute edizio genetikoaren bidez, baina ez dute mutazioa zuzendu. Hori hurrengo pausoa izango litzateke.

Zenbait gaixok Disney World parkeko errusiar mendi batean ibili ostean, giltzurruneko harriak kanporatzea lortu zutela esan zioten David Wartinger mediku eta ikertzaileari eta honek hori ikertzea erabaki zuen. Ikerketa egiteko zientzialariek silikona gardenezko giltzurrunaren eta ureterraren hiru dimentsiotako eredua egin zuten. Datuak aztertuta, ikusi zuten gaixoek kontatzen zutena egia zela. Are gehiago, atrakzioko trenean hartutako eserlekuaren arabera probabilitate hori aldatu egiten da: Aurrekaldeko eserlekuetan kalkuluen %16,7 kanporatzen da, baina, atzekaldekoetan %63,9. Ig Nobel saria (Nobel sarien parodia bat da) jaso zuten Wartingerrek eta bere lankideek.

Kolonbiako Amazoniako Vismia baccifera landareak giza gibeleko minbizi-zelulen kontra darabilen mekanismoa argitu dute: zeluletan estres oxidatiboa eragiten du eta horrek, azkenean, zelulen heriotza dakar. Landare horri dagokionez, talde indigenek hanturari aurre egiteko erabiltzen dute, baita gernu-traktuko gaixotasunen edo larruazaleko gaitzen kontra. Ikerketan ikusi dute minbizi-zelulak bakarrik kaltetzen dituela, gibeleko zelula arruntei ez die eragiten.

Astronomia

Testuan azaltzen digutenez, gehienez ere, eklipse oso batek zazpi minutuko iraupena izaten du. Edmond Halley astronomoak grabitazio-fisika newtondarra erabili zuen Ilargiaren mugimendu orbitala kalkulatzeko, horren ondorioz, eguzki-eklipse baten ibilbidea lehen aldiz aurreikusteko gai izan zen 1715ean. Horrez gain, eguzki-eklipse oso bat informazio-iturri handia da, izan ere aukera ematen du beste era batera antzemateko zailak diren eguzki-ezaugarriak ikusteko. Halaber, eguzki-sistemako beste eklipse batzuek ere garrantzia izan dute astronomiaren historian. Ez galdu!

Antropologia eta eboluzioa

Historiaurreko gizakiek gaixoak zaintzeko familiatik harago eratu zituzten estruktura sozialak eboluzioaren giltzarrietako bat izan zirela proposatu du antropologo talde batek. Hain zuzen, kideak zaintzeak abantaila ebolutiboa ekarri ziola gizakiari. Ordenagailu bidezko simulazioa egin dute eta horri esker egiaztatu dute nola sortu ziren eta nola eboluzionatu zuten lehen “zaintza” sistema horiek.

Teknologia

Facebook-eko Portal izeneko gailu bat aurkeztu du, bere lehen hardware produktua. Funtsean, bideo-deiak egiteko tresna bat da. Aurkezten duen berezitasuna da ez dagoela pentsatuta sakelerako, baizik eta etxerako. Gailu hau hobeto ezagutzeko, jo ezazue artikulura.

——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #224 appeared first on Zientzia Kaiera.