Zientzia Kaiera

Gaixotasun kronikoa da eskizofrenia eta bere atzean dauden mekanismoak ez daude batere argi. Sistema inmunitarioak zerikusia duela izan liteke jarraitu beharreko pista. Rosa García-Verdugoren Could regulators of the immune system have a role in schizophrenia?

Tximeleta efektua ezagutzen duzu. Planetako punta batean tximeleta baten hegalen astintzeak planetako beste puntan urakana sortzen duela dioen hori. Imginatu tximeleta efektua eskala galaktikoan. Tomás Ruiz-Lararen Could the origin of our Solar System be related to the Sagittarius dwarf galaxy?

Aldiro-aldiro irakur daitekeen titularra da “nanopartikulak baliatuta eguzki energia modu eraginkorragoan biltzeko sistema garatu dute”. Oso ondo dago. Eta oso polita da. Baina gogoratu behar da gauza bat emaitza fisikoa dela eta beste bat horrekin, teknologikoki, zerbait erabilgarria lortzea. Adibidez, zelan eraiki daiteke nanopartikulen egitura makroskopikoa 3D inprimagailua erabilita nanopartikulak agregatu ez daitezen? Horretarako DIPC: Plasmonic nanocrystals-cellulose hybrid

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #308 appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Eguzki sistemako bigarren planetaren iragan klimatikoa simulatu dute zientzialariek, eta ikusi dute denbora luzez gainazalean ura eta bizia garatzeko moduko baldintzak egon zitezkeela bertan.

Izugarrizko aurrerapenak egin ditugu azken hamarkadetan, baina, esplorazioari dagokienez, gure planetaren bi auzokideek erritmo guztiz desberdinak daramatzate: Martek pixkanaka haren misterioak azalerazten dituen bitartean, Artizarraren kasuan ez da berdina gertatzen; are gehiago, ez dirudi erraza izango denik aurrerantzean ere horietan sakontzea.

1. irudia: Atmosfera loditsu batek Artizarraren azala estaltzen du, baina radarreko irudiei esker hobeto ikusten da planetaren orografia. (Argazkia: NASA)

Planetas liburuan Francisco Anguita Virella eta Gabriel Castilla Cañamero adituek oso modu argigarrian azaltzen dute zertan den gaur egun Artizarrari buruz daukagun ezagutza. Edo, hobeto esanda, ezagutza eskasa. Kontua ez da inolaz ere zientzialariak saiatzen ez direnik: saiatu arren, zinez lan zaila dute. “Radarraren teknologiak aukera eman digu zientzia altxor hau kartografiatzeko, baina bidean are oztopo handiagoa azaldu zaigu: Artizarra arduratu da haren historiaren hasieraren %90 ezabatzeaz. Planetaren gainazalerako bidaia konplikatua izan bada, harriek geologoei denboran atzera joateko ahalbidetu dieten aukera ia ezinezkoa izan da. Azken 1.000 urteetako aztarna arkeologikoen laguntza soilarekin giza zibilizazioen iragan osoa berreraikitzearen parekoa litzateke hau”.

Erronka itzela, beraz, ikertzaileentzat: ia guztiz eraberritu den gainazal bat, etengabeko hodei geruza batez estalita. Tokian bertan ikertzea ere ez da lan erraza. Hara joan diren espazio ontzi apurrek gutxi iraun dute 450 ºC-ko tenperatura duen planeta batean.

Horregatik, irudimena piztu du Artizarrak. Zientzialari batzuen irudikoz, iragan urrun batean planetak bizigarria izateko baldintzak izan zituen. Aspaldi errotutako teoria da, baina ez da bakarra, EHUko Zientzia Planetarioen Taldeko ikertzaile Itziar Garatek gogorarazi duenez. “Teoria baten arabera, Artizarrean inoiz ez zen bizigarritasun baldintzarik egon. Baina badira beste bi teoria kontrakoa proposatzen dutenak: planeta noizbait bizigarria izan zela, alegia”. Proposamen horiek Pioneer Venus misioak neurtu zituen deuterioaren eta hidrogenoaren arteko proportzioen neurketetan oinarritzen dira: datu horrek noizbait ura egon zelako hipotesia hauspotu zuen.

Lehen teoriaren arabera, bizigarritasun tarte laburra egon zen, planeta sortu eta gutxira; baina, ondoren, izarraren eboluzioagatik Eguzkiaren berotasuna handitzen joan zen heinean, Artizarra lehortu zen. Bigarren teoriak babesten du bizigarritasun hori luzaroan mantendu zela. Bada, azken teoria honen alde egiten duen ikerketa berria aurkeztu dute orain NASAko Goddard Institutuko bi ikertzailek Journal of Geophysical Research aldizkarian argitaratutako artikulu batean (hemen, irekian).

Zientzialari hauen irudikoz, 3.000 milioi urtez sakontasun gutxiko urez osatutako ozeano zabal bat egoteko baldintzak mantendu ziren Artizarrean, planetaren historiaren azken zatian (duela 300-700 milioi urte inguru) gauzek okerrera jo zuten arte. Garai horren bueltan, hainbat probintzia igneo erraldoi aldi berean azaleratu ziren, eta ordura arte klima epela zena gaur ezagutzen dugun infernua bilakatu zen. Batera izandako erupzio horiek guztiek (batera zentzu geologikoan, noski) karbono dioxido kopuru itzelak isuri zituzten, berotegi efektu erraldoia eraginez. Lurraren historian ere horrelako erupzio erraldoiak izan ziren arren, ez ziren aldi berean gertatu, eta horrek ahalbidetu zuen, hein handi batean, bizia mantentzea.

2. irudia: Gaur egun Artizarra infernu bat da, Lurrean ezagutzen ditugun estandarren arabera, baina zientzialariek oraindik ez dakite egoera hori noiz hasi zen. Irudian, planetaren irudikapen bat (Irudia: ESA)

Artizarraren kasuan, 3.000 milioi urtez mantendu zen egoera hori Lurrarena berarena baino egonkorragoa izan zela babestu dute ikertzaileek, eta horrek, noski, irudimena pizten duen proposamen horietako bat da. Hain tarte luzean, bizigarritasun horrekin batera bizia ere garatuko al zen? Are gehiago, bizi adimenduna? Artizartar zibilizaziorik? Hala izanik ere, ez dirudi inoiz aukera egongo denik horrelakorik frogatzeko, aurrean aipatu dugun bezala, planetaren gainazal gehiena guztiz birziklatuta dagoelako.

Dena dela, simulazio batean egindako ikerketa dela kontuan izan behar da. Zehazki, NASAren Rocke-3D eredu informatikoa baliatu dute Artizarraren paleoklimen simulazioak egiteko. Eta, Garatek ohartarazi duenez, kontuan izan behar da halako simulazioetan aukeratzen diren parametroen araberako emaitzak oso bestelakoak izan daitezkeela. “Honekin ez dut esan nahi ikerketari indarra kendu behar zaionik. Atera duten emaitza benetan interesgarria da, baina behaketa edo neurketa gehiago beharko genituzke bizigarritasunaren aukeraren alde egiteko”.

Kasu honetan, gainera, badira ezagutzen ez diren parametro asko, Garateren arabera. Esaterako, Artizarrak gaur egun duen inklinazio berdina izan zuela suposatu dute simulazioan, baina astrofisikariak nabarmendu du inklinazio hori noiztikoa dela ez dakigula. Berdina gertatzen da errotazio abiadurarekin.

Gauzak horrela, Artizarrari buruzko ezagutza handitzen jarraitzeko beharra aldarrikatu du adituak. Are gehiago, aurrean dauden erronka teknologikoak hein handi batean gainditzeko moduan egongo garelakoan dago Garate. Batez ere, tenperatura altuei denbora gehiagoz eusteko gai diren material berriak ditu gogoan.

“Garatzen ari diren material berri horiekin, bertaratutako robotek Artizarraren baldintzak jasan ahal izango dituzte hogei bat egunez. Egia da honek gutxi ematen duela, Marten urteak ematen dituzten gailuekin alderatuta, baina aurreko misioetan Artizarrean bi orduz iraun duten robotekin konparatuz gero, alde handia dago”.

Adituaren esanetan, Artizarrera bueltatzeak bide asko irekiko lituzke. Deuterioaren eta hidrogenoaren arteko proportzioa jarri du adibidetzat. “Datu hori behin baino ez genuen eskuratu, baina bizigarritasunaren inguruko proposamen guztiak horretan oinarritzen dira. Baina, horrez gain, badira ere ezagutzen ez ditugun beste gauza asko, Artizarra in situ gutxien behatu den planetetako bat delako”.

Erreferentzia bibliografikoa:
Way, M. J., & Del Genio, A. D. ( 2020). Venusian habitable climate scenarios: Modeling Venus through time and applications to slowly rotating Venus‐like exoplanets. Journal of Geophysical Research: Planets, 125, e2019JE006276. DOI: https://doi.org/10.1029/2019JE006276

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Alboan noizbait mundu bizigarri bat egon zelako ametsa appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Gaur egun, mundu guztiak ezagutzen ditu gernu-zerrenda erreaktiboak; gernu-azterketa baten bitartez, paziente batean ager daitezkeen aldaketa patologikoak detektatzen dituen sistema diagnostikoa da. Baina orain oso ohikoa dirudiena, iraganean ideia iraultzailea izan zen. Asmakizunak ideia dardartietatik abiatzen dira; hasieran zalantza sortzen dute, baina gero gorpuztu, finkatu eta ziurgabetasunarekin amaitzen dute. Mario Benedetti idazleak poema batean zioen: “Segurtasunez atzera egiten dugu, baina aurrera egiterako garaian haztamuka ibiltzen gara, itsuaren antzera eskuak aurreratzen ditugu”. Agian Helen Murray Free halaxe hasi zen, zalantzati, baina ondoren, tinko egin zuen aurrera haren ekinean.

Izan ere, hura izan zen zerrenda erreaktibo horien asmatzailea, eta gernuaren analisi-eremuan eta paziente diabetikoekin erabiltzen hasia zen autokonprobaketa-sistema ugaritan benetako iraultza ekarri zuen. Haren senar Alfred Freerekin batera, murgiltze eta irakurketako lehen zerrenda erreaktiboak garatu zituen, joan den mendeko 50eko hamarkadan lehen aldiz merkaturatu zirenak, hain zuzen ere.

1. irudia: Helen Murray Free eta Alfred Free lanean Miles Laborategian 1948. urtean. (Argazkia: ACS)

Helen 1923an jaio zen, Pittsburghen (Pennsylvania). Ingelesa eta latina irakasteko asmoa zuen baina 1941ean, Pearl Harborren aurkako erasoaren ondorioz, ez zuen beste aukerarik izan eta kimikaren bidetik jo zuen. Gertaera historiko hori izan zen asmoz aldatzeko arrazoi nagusia. Izan ere, armadak gazte asko erreklutatu zituen; hori dela eta, emakumeak karrera zientifikoak hautatzera bultzatu zituzten. Hala, 1944an lizentziatu zen Wooster ikastetxean, eta, ondoren, Miles Laborategietan hasi zen lanean, bitamina osagaien kalitatea ebaluatzeko xedez. Geroago, Alfred Free biokimikariarekin batera jardun zuen, eta bi urteren buruan, harekin ezkondu zen. Hori horrela, zientziaren arloan ia perfektua izan zen sinbiosi bati hasiera eman zioten.

Asmakizun batetik bestera

Helen Diagnostikoen Departamentuan aritu zen. Bertan, zehazki, glukosa, bilirrubina eta gernu eta odoleko beste analitoen gainean iristen ziren laborategi klinikoen probaz arduratzen zen. Bere jarduna, senarrarekin batera, egun ezagutu eta erabiltzen ditugun autodiagnostiko sistemak garatzea izan zen. Lankidetza hari esker, lan aitzindari ugari erdietsi zituzten. Lehenik eta behin, Clinitest-a, paziente diabetikoen gernuko glukosa-mailak neurtzen zuen tableta, hobetu zuten. Urte batzuk igarota, Acetest izenekoa garatu zuten, eta horren ondotik, Clinistix asmatu zuten, aurrekoa hobetu zuen sistema, alegia; 1956an merkaturatu ziren lehen zerrenda erreaktibo kolorimetrikoak. Era berean, beste gaixotasun batzuetarako funtsezko adierazle-mailak probatzeko zerrendak sortu zuen bikoteak. 1975. urterako, guztira, zazpi patente zituen Helenek. Urte horretan bertan, Urinanalysis in Laboratory Practice (Gernuaren analisia laborategian) liburua argitaratu zuten.

Miles Laborategian, beraz, kargu ezberdinak izan zituen; besteak beste, Hazkunde eta Garapen Departamentuan lan egin zuen 1969an, eta urte batzuk igarota, 1976an, Proba Berezien Sistemen zuzendari bihurtu zen. Kimikako lizentziaturaz gain, Medikuntza Arretarako masterra ikasi zuen Central Michigan Unibertsitatean, 1978an. Halaber, Ikerketa Produktuen Dibisiorako Marketin Zerbitzuen zuzendari izatera iritsi zen Bayer Diagnostics laborategi hori zuzentzen hasi zen momentuan.

Helenek 1982an hartu zuen erretiroa, baina ez zuen bere lana guztiz zokoratu. Egun konpainia hartako aholkularia da, baita hezitzaile eta dibulgatzaile zientifikoa ere. Kids and Chemistry eta Expanding your Horizons programen bidez laguntza eman ohi die emakume eta ikasle behartsuei.

Kimikari ospetsua

Zientzialari gisa sari mordoa jaso du bere ibilbidean zehar. American Chemical Societyk, adibidez, dibulgazio sari bat sortu zuen haren omenez: Helen M. Free Award in Public Outreach izenekoa. Aipatzekoa da ere, 1993an, elkarte hartako lehendakari izendatu zutela. Era berean, Ameriketako Kimika Klinikoko Elkartea zuzendu zuen 1990ean, eta 2006an, jaso zuen saria. Horien artean, eta agian mediatikoena, AEBtako presidente ohiak, Barack Obamak, duela hamar urte eman zion Teknologia eta Berrikuntzako Domina Nazionala izan zen. Horretaz gain, Garvan-Olin domina (1980) eta Kilby Saria (1996) jaso zituen. Azkenik, National Inventors Hall of Fame zein National Women’s Hall of Fame-n lekua egin zioten.

Mark Twainek behin esan zuen: “Giza burmuinak berez ezin du ezer sortu; hasieratik dagoen materiala erabil dezakegu soilik”. Are pesimistagoa izan zen Estatu Batuetako Patente eta Marken Bulegoko arduradun bat. Elezahar baten arabera, 1899an dimisioa eman zuen gizonak eta bulegoa ixtea gomendatu zuen “asma zitekeen guztia jada asmaturik zegoelako”. Mito honetatik harago, zaila da imajinatzea nola hasi ohi den pertsona bat, edozein egunetan, gauzak asmatzen; eta, hala balitz, pentsatuko al luke asmatzeko ez dela ezer gelditzen? Nola hasi zen Helen bere jardunean? Ideia orok izan ohi du jatorri misteriotsua baita asmatzen duen pertsonarentzat ere.

Iturriak:

• Helen Murray Free, National Women’s Hall of Fame.
• Helen M. Free and Alfred Free, Science History Institute.
• Obama premia a la inventora de las primeras tiras reactivas para análisis de glucosa en orina, Infosalus, 2011ko urtarrilaren 12a.
• Helen M. Free, The University of Akron.
  
• Al and Helen Free and the Development of Diagnostic Test Strips, American Chemical Society National Historic Chemical Landmarks.
• Helen M. Free (b. 1923), American Chemical Society.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Helen Murray Free (1923) eta proba diagnostikoen iraultza appeared first on Zientzia Kaiera.

José Ignacio García Plazaola eta Beatriz Fernández Marín Greziako mitologiaren arabera, Orfeo (Apoloren eta Kalioperen semea) bere maitale Euridize heriotzatik salbatzen saiatu zen. Eta berak azpimundutik ihes egitea lortu bazuen ere, Euridize betiko galdu zen. Zoritxarrez, Orfeo ere hil egin zen: menadeek hil eta txikitu zuten. Mitologia klasikoaren eta tradizio berrienaren arteko nahasketa horren ondorioz, diotenez, Orfeoren odol tantetatik landare bat sortu zen, eta landare horrek bere esentziarik puruenaren oroitzapena gorde zuen hil ondoren bizitzara itzultzeko gaitasunean.

1. irudia: Ramonda myconi landarea, Iberiar penintsulako berpizkunde landare bakarra. (Argazkia: Ferran Turmo Gort – CC BY-NC-SA 2.0 lizentziapean. Iturria: Flickr)

Landare hori, gaur egun, “Orfeoren lorea” bezala ezagutzen da (Haberlea rhodopensis), eta Gesneriaceae familian sartzen diren Europako bost espezieetako bat da.

Espezie guztiak kontinentearen hegoaldean daude (Greziako, Ipar Mazedoniako eta Bulgariako mendietan), eta, mitologiak azaltzen duenez, itxuraz, hil ondoren berriz bizitzeko gaitasun harrigarria dute.

Landare mota horiei “berpizkunde landare” esaten zaie. Mundu osoan 300 berpizkunde landare inguru daude. Espezie gehienak tropikoan eta subtropikoan daude, Europako gesneriazeoak izan ezik.

Landare tropikal bat Pirinioetan galduta

Pirinioetan, bai ipar isurialdean, bai hego isurialdean berpizkunde landare bakan horietako bat daukagu: Ramonda myconi enblematikoa. Iberiar penintsulan ezaugarri horiek dituen espezie bakarra da.

Ramonda generoaren izena Louis Ramond de Carbonnières botanikari eta esploratzaile frantsesari zor diogu. Egin zituen ekintza gogoangarrien artean, nabarmendu behar da bera izan zela ofizialki Monte Perdido mendia igo zuen lehena.

2. irudia: Ramonda myconi landarea. (Argazkia: Ferran Turmo Gort – CC BY-NC-SA 2.0 lizentziapean. Iturria: Flickr)

Berpizkunde landare izateagatik daukaten berezitasunaz gain, R. myconi espezieak eta Europako gainerako gesneriazeoek ezaugarri oso berezi bat daukate: jatorri tropikaleko landareak dira, garai askoz epelago bateko erlikiak. Horregatik esaten zaie, teknikoki, “landare paleotropikal”.

Landareen morfologiari eta itxurari erreparatuz gero, berehala ikusiko dugu haien ezaugarri tropikala, eta erraz lotuko dugu etxe barruko landare apaingarri batekin; bioleta afrikar ezagunarekin, alegia (Saintpaulia generokoa).

Espezie tropikala denez, harrigarria da hain ondo egokitu izana Europako klimara, eta, batik bat, Pirinioetako ingurune gogorrera. Altitude ertaineko kareharrizko amildegietan egon ohi da, batez ere, baina ia 2 500 metroko altueran ere aurkitu izan da Ordesako Parke Nazionalaren inguruan.

Hosto urtetsu eta iraunkorrak dituenez, goi mendian hain ondo egokitu izanak esan nahi du gai direla tenperatura oso baxuetan bizitzeko, eta hori ezaugarri oso deigarria da espezie paleotropikal baten kasuan.

Duela gutxi egiaztatu dugu bere hostoek zero azpiko tenperaturak jasaten dituztela, baita izotza ere beren barnean, eta, halere, ez dutela bueltarik gabeko kalterik izaten.

Berpizkunde landarea denez eta muturreko hotza oso ondo onartzen duenez, bai tenperatura baxuei, bai lehortzeari arazorik gabe aurre egiteko gai den landare bakanetako bat da. Zein da bere sekretua?

Lehortzea, izoztea, eta saialdian ez hiltzea

Seguru asko ez dago erantzun bakar bat. Hain justu kontrakoa; ezaugarri multzo bati esker da landarerik erresistenteena.

Intuizioaren kontrakoa dirudien arren, lehortzearen eta izoztearen ondorio biologikoak antzekoak dira funtsean. Horrek nolabait justifikatzen du lehorketara aurrez egokitzeko gaitasuna funtsezkoa izan dela Pirinioetan bizirik irauteko.

Funtsean, landareak, zeluletako lesioak eragozteko, bere mintzak indartzen ditu, egiturazko eta oxidaziozko kalterik ez izateko. Baina babesa ez da maila zelularrera mugatu behar. Hostoak, deshidratatzen direnean, ongi zehaztutako eta ordenatutako patroi bati jarraituz tolestu behar dira, aterki bat ixten denean bezala.

3. irudia: Ramonda myconi landarearen hostoen tolestura. (Argazkia: Beatriz Fernández-Marín)

Horrela, lozorroan eta, itxuraz, heriotzan, ehunak ezkutuan geratzen dira, eta ez dute kalte konponezinik izaten. Beira egoerara ere hel daitezke; egoera horretan, molekulen mugikortasuna oso txikia da. Hala, ehunak ezkutuan gera daitezke, denbora askoan ia kalterik izan gabe.

Ura berriro eskura dagoenean, prozesu osoa leheneratu, eta hostoek egun gutxiren ostean hartzen dute euren itxurarik mardulena. Berpizte une hori da unerik delikatuena. Metabolismoa aktibatzeko hain beharrezkoa den sekuentzian akatsik egonez gero, heriotza eragin diezaioke landareari.

4. irudia: Ramonda myconi-aren itxura aldatu egiten da urtaroen arabera. (Argazkia: José Ignacio García Plazaola)

Gaur egun, munduko landareen fisiologiako laborategi onenetako batzuek aztergai dituzte berpizkunde landareak. Izan ere, bizitzara itzultzeko duten gaitasun ikusgarritik gauza baliagarri asko ikas ditzakegu, nekazaritza jasangarriagoa eta seguruagoa lortzeko eta landare ia suntsiezinak garatzeko.

Harritzekoa bada ere, Salvador Dalík horrelako zerbait pentsatu zuen. 1982an hilzorian egon zen, deshidratatzen saiatu baitzen. Uste zuen horrela hilezkortasuna lortuko zuela, ikusi baitzuen mikroorganismo lehorrak berriz bizi zitezkeela ur tanta txiki batekin.

Batek daki. Beharbada, Orfeoren odol tantak betiko bizitzaren sekretuak argitzeko baliagarriak izango zaizkigu.

———————————————————————————-

Egileez: José Ignacio García Plazaola, Landareen Fisiologiako irakaslea da Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatean eta Beatriz Fernández-Marín, Landareen Biologiako irakaslea Universidad de La Lagunako Unibertsitatean.

———————————————————————————-

Oharra: Jatorrizko artikulua The Conversation webgunean argitaratu zen 2020ko otsailaren 16an: La oreja de oso, una joya del Pirineo que guarda el secreto de la resurrección.

The post Ramonda myconi landarea, berpiztearen sekretua gordetzen duen Pirinioetako altxorra appeared first on Zientzia Kaiera.

Arturo Apraiz Plaka-tektonika gure planetaren ezaugarri bereizgarrienetarikoa da. Biosfera garatu eta mantendu ahal izateko ingurunea eta baliabideak sortu dituzte plaka litosferikoen sorrerak eta plaka horiek mantuarekin, atmosferarekin eta ozeanoekin dituzten harremanek. Plaka-tektonika eta harekin lotutako elkarrekintzak Lurraren barneko etengabeko hozketaren ondorio dira. Oso ondo ezagutzen da gaur eguneko Lurrak dituen ezaugarri fisiko eta kimikoekin plaka-tektonikaren ereduak nola jokatzen duen (Apraiz, 2004). Iraganean, aldiz, Lurraren tenperatura handiagoa zenean, berdin jokatzen ote zuen? Eztabaida bizia dago plaka-tektonika gidatzen duten prozesuen sorrera-adinari buruz; proposamenak Hadearretik (4 Ga baino gehiago) Neoproterozoikora arte (1 Ga baino gutxiago) luzatzen dira.

1. irudia: Plaka-tektonikak, besteak beste, azal dezake Himalaiaren garaiera, munduan gertatzen diren lurrikaren jatorria, Australiako martsupialen agerpena, arroka bolkanikoen ezaugarri kimikoak zein ozeanoen sakonera eta morfologia. (Argazkia: Free-Photos – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Hastapenetan Lurraren ezaugarri fisiko-kimikoak horren ezberdinak ezen plaketan oinarritu gabeko beste eredu tektonikoren bat izango baitzen nagusi. Plaketan oinarritu gabeko zenbait eredu tektoniko iradoki izan dira Eguzki-sistemako beste planetentzat zein Lur gaztearentzat (Lenardic, 2018). Oro har, plaka-tektonikaren aurreko ereduei buruz hitz egiten denean, mugimendurik ez duen litosfera bat edo noizbehinka mugitzen dena aipatzen dira (alegia, mugimendu gabeko estalkia edo estalki bakarra; stagnant-lid edo single-lid). Baldintza horietan Lurrak beroa askatzen du kondukzioz, mantuko lumekin lotutako prozesu igneoen bidez edo gertakizun katastrofikoen (meteoritoen kolisioak) eraginez litosfera desegin eta berria sortzen denean.

Plaka-tektonikaren aurreko ereduaren ezaugarrietan eta eredu tektonikoen arteko trantsizio-adinaren inguruan dauden zalantzen arrazoiak bi dira (Cawood et al., 2018). Alde batetik, urriegiak direla, Lurraren hastapeneko bilakaera ongi ulertzen lagundu ahal izateko, arroken-erregistroan gelditzen diren azaleramenduak. Bestetik, desadostasunak daudela plaka-tektonikaren agerpena ziurtatzeko erabilitako irizpideetan zein erabilitako datuen esanahiaren eta interpretazioaren inguruan. Ondoren, zalantza gutxi eragiten dituzten datu eta prozesu geologikoetan oinarrituta, plaka-tektonika noiz aktibatuko zatekeen aipatuko da.

Plaka-tektonika ezin da litosfera zurrunik gabe ulertu.

Lur gaztean mantuak zuen tenperatura altuaren eraginez orduko litosfera magman inpregnatuta zegoen, eta ondorioz gaur egunekoak baino biskositate eta zurruntasun txikiagoa izan behar zuen. Horrela, esfortzuen transmisiorako egokia ez zen gorputza osatzen zuen. Litosfera zurrunaren hedapena adierazten duten ezaugarri geologikoak ondorengoak dira: kratoien egonkortzea, subsidentzia jasaten duten sustratu egonkorretan garatutako arro sedimentario handiak, haustura hauskorren agerpena eta kratoietan (kontinente-lurrazaleko oso ingurune zaharrak, sortu zirenetik deformaziorik jasan ez dutenak) intruitutako dike-sare lerrokarak. Ezaugarri horiek guztiak Meso-Arkearrean sortzen dira, ugaritu egiten dira Neo-Arkearrean eta nagusi dira Proterozoikoan (2. irudia).

2. irudia: Kratoi desberdinetan 3.2 eta 2.4 Ga bitartean gertatutako plutoien intrusioak, dike mafikoen kokapena, deformazio-fase orokorrak eta plaka-tektonikarekin lotutako sedimentazio-prozesuak. (Irudia: Cawood et al. 2018-tik eraldatuta)

Era berean, kratoi gehienetan ikusten da nola Na-tan aberatsak diren tonalita-trondhemita-granodiorita (TTG) konposizioko granitoideak ordezkatzen dituzten K-tan aberatsak diren granito metaluminiko eta peraluminikoek Arkear berantiarrean (3.0-2.5 Ga) (2. irudia). Aldaketa hori kontinente-litosfera zurrunean gertatutako lurrazalaren loditzearekin baino ezin da azaldu.

Plaken arteko mugetan baino garatu ezin diren sekuentzia sedimentarioak.

Fanerozoikoan zehar plaken arteko mugetan baino garatu ez diren sekuentzia sedimentarioak Kanbriarraurrean aurkituko balira, ordurako plaka-tektonikaren eredua martxan egongo zela baieztatuko litzateke. Kontinenteetako ertz egonkorretan, adibidez, plaken apurketa eta urrunketaren eraginez sekuentzia bereizgarria garatzen da. Azpian, kontinente-riftaren fasean metatutako sedimentu klastikoak ageri dira, jatorri kontinental edo lakutarrekoak nagusiki; sarritan ebaporitak ere aurkitzen dira, eta bolkanismo bimodalaren aztarnak daude tartekatuta. Gainean, kontinente-plataforman metatutako sekuentzia siliziklastikoak edo karbonatatuak ageri dira. Horrelako sekuentzia bat aurkitzeak litosferaren bimodalitatea adieraziko luke, eta baieztatuko luke litosfera bloke kontinental eta ozeanikoetan banatuta dagoela. Mota horretako sekuentzia zaharrenak Ipar-Txina, Zinbabwe, Pilbara eta Kaapvaal kratoietan aurkitu dira eta 2750-2500 Ma artekoak dira. Antzeko esanahia izan dezaketen kareharriak era badira, eta, oro har, 2800 Ma baino gazteagoak dira.

Plaka-tektonikaren bereizgarri diren elkarte metamorfikoak.

Munduan zehar datatutako arroka metamorfikoak hiru multzotan sailka daitezke adierazten duten gradiente metamorfikoaren arabera (3. irudia): dT/dP altuko, bitarteko eta baxuko gradiente geotermikoak bereizten dira. Gradiente geotermiko baxuko arrokak ozeano-litosfera hotzaren subdukzioarekin lotzen dira eta nagusiki 850 Ma baino gazteagoak dira. Bestalde, bitarteko gradiente geotermikoa eta gradiente altuko arrokak elkarren ondoan ageri dira gerriko metamorfiko bikoitzak eratuz eta, hurrenez hurren, subdukzio/kolisio eremuak eta tenperatura altuko arku-osteak adierazten dituzte. Gerriko metamorfiko bikoitzak plaka-tektonikaren eraginez baino sortu ezin diren egituratzat jotzen dira eta 2800 Ma-tik aurrera ugari dira ezagutzen diren adibideak (3. irudia).

3. irudia: (a) Ertz egonkor zahar eta modernoen adineko histograma. (b) Gradiente metamorfikoaren arabera antolatutako adin desberdineko 456 lurralde metamorfiko. (c) Zirkoietako Hf isotopoen proportzioetan oinarritutako kontinente lurrazalaren hazkuntza-eredua. (d) Itsasoko ur normalizatuaren 87Sr/86Sr kurba eta zirkoien analisiak versus U-Pb adinak. (Irudia: Cawood et al. 2018-tik eraldatuta)

Deformazio-egiturak.

Akrezio- eta kolisio-orogeno luze eta lerrokarak arruntak dira Fanerozoikoan eta Proterozoikoan, plaken mugimendu horizontalaren adierazgarri. Gainera, mugimendu horizontalen eraginez garatutako toles zein zamalkadurek egitura luzangak eratzen dituzte. Kratoietan antzeko egitura lerrokarak bereiz daitezke, baina askoz laburragoak dira eta gehienetan geometria zirkularreko domo- eta gila-egituretan antolatuta daude. Egitura ekidimensional horiek gorputz granitikoen mugimendu diapiriko bertikalen eraginez sortzen direla onartzen da. Kratoietako domo- eta gila-egiturak modu mailakatuan ordezkatzen dira deformazio-egitura lerrokarez 3.1 Ga-tik aurrera (3. irudia), litosfera deformatzen duten mugimendu bertikalak mugimendu horizontalez ordezkatzen direla adieraziz.

Subdukzioaren jatorriari buruzko eztabaida.

Subdukzioa da plaka-tektonikaren prozesu adierazgarrienetarikoa, ozeano-gandorretan sortutako ozeano-litosfera berriro mantuan desagertaraztea eragiten duena, Lurraren bolumena konstante mantenduz. Subdukzioak hainbat ezaugarri propio ditu, besteak beste, bertan sortutako arroka igneoen kimismoa, arroka metamorfikoen P-T baldintzak edo arroka horien deformazio-egiturak. Beraz, horrelako ezaugarriren bat aurkituko balitz plaka-tektonikoaren eredua martxan egon zitekeela adieraziko luke. Ugari dira Arkearrean nolabaiteko subdukzioa aktiboa zela adierazten duten froga geologikoak, eta Hadearrerako ere aurkitu dira. Froga horiek erabili dira plaka-tektonika Lurraren hasieratik aktiboa izan dela esateko. Baina azken ereduek erakusten dute Lur gaztean subdukzio-prozesu lokalak gerta zitezkeela, meteoritoen talken bitartez, edo mantuko lumek eragindako konpresio-esfortzu lokalen eraginez sortuak (Cawood et al., 2018). Horrelako subdukzio-eremuak espazioan mugatuak, denboran laburrak eta plaken mugimendua gidatzeko indarrik gabekoak dira, eta ez dute, gainera, zerikusirik plaka-tektonikarekin lotutako subdukzio-eremuekin.

Ondorioz, subdukzioaren frogak aurkitzea soilik ez da nahikoa plaka-tektonikoa aktiboa izan zela adierazteko.

Froga paleomagnetikoak.

Paleomagnetismoaren bitartez denbora geologikoan zehar plakek izan dituzten mugimendu horizontalak zehatz daitezke. Gauza bera egin daiteke kratoiekin. Teknika paleomagnetikoak erabiliz neurtu diren kratoien arteko mugimendu horizontal zaharrenak eta, ondorioz, plaka-tektonikarekin harremana izan dezaketenak, 2.8-25 Ga ingurukoak dira (Cawood et al., 2006).

Arkearreko kontinente-litosferaren aldaketak.

Kontinente-lurrazalak eta dagokion mantu litosferikoak aldaketa nabarmenak jasan zituzten Meso- eta Neo-Arkearrean zehar (3.2-2.5 Ga). Kontinente-lurrazalaren konposizioa batez ere mafikoa izatetik (MgO-tan %15eko edukia orain dela 3.0 Ga), konposizio andesitikora (MgO-tan %4ko edukia orain dela 2.5 Ga) eraldatu zen, gaur eguneko kontinente-lurrazalaren antzera (Tang et al., 2016). Hain aldaketa nabarmena ezin da soilik mantuko tenperatura jeitsiera batekin azaldu, aldaketak ere behar dira kontinente-lurrazaleko eraketa-prozesuetan.

Beste alde batetik, kratoien barne-uraren gainetik azaleratutako estreinako lurralde igneo erraldoia (LIP: Large Igneous Province) orain dela 3.0 Ga garatu zen. Harrez geroztik, kratoi guztietan garatu ziren antzeko egiturak Arkearra bukatu aurretik. Mota horretako prozesu bolkanikoak gertatu ahal izateko nahitaezkoa da kratoien epe luzeko loditzea eta egonkortzea.

Laburbilduz, Arkear berantiarrean izandako aldaketa guztiak, hau da, kontinente-lurrazalaren konposizio- eta lodiera-aldaketak, kontinente-lurrazalaren higadura eta birziklatze proportzio altuagoak, airepeko lurralde igneo erraldoien agerpena eta prozesu magmatikoen konposizio-aldaketak, denak, kratoien egonkortze orokorraren ondorio dira. Aldaketak ez dira simultaneoak kratoi guztietan, baina 3.2 eta 2.5 Ga bitartean kratoi guztietara hedatzen dira. Horregatik, gaur eguneko datuak erabiliz, plaka-tektonika 3.2 eta 2.5 Ga bitartean gertatutako aldaketa progresiboen ondorio dela baino ezin da baieztatu.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Apraiz, A. Plaka-tektonika: Lurraren funtzionamendua ulertzeko teoria. Udako Euskal Unibertsitatea (UEU), 2004, Bilbo.
• Cawood, P.A., Kröner, A. eta Pisarevsky, S.A. (2006). Precambrian plate tectonics: criteria and evidence. GSA Today, 16 (7), 4-10. DOI: https://doi.org/10.1130/GSAT01607.1
• Rost, Sebastian (2013). Core-mantle boundary landscapes. Nature Geoscience, 6, 89-90. DOI: https://doi.org/10.1038/ngeo1715
• Tang, M. Chen, K. Eta Rudnick, R.L. (2016). Archean upper crust transition from mafic to felsic marks the onset of plate tectonics. Science, 351 (6271), 372-375. DOI: https://doi.org/10.1126/science.aad5513
• Lenardic, A. (2018). The diversity of tectonic modes and thoughts about transitions between them. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 376 (2132), pii: 20170416. DOI: http:dx.doi.org/10.1098/rsta.2017.0416
• Cawood, P.A., Hawkesworth, C.J., Pisarevsky, S.A., Dhuime, B., Capitanio, F.A. eta Nebel, O. (2018). Geological archive of the onset of plate tectonics. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 376 (2132), pii:20170405. DOI: https://doi.org/10.1098/rsta.2017.0405

———————————————————————————-

Egileaz: Arturo Apraiz UPV/EHUko Geodinamika saileko irakaslea eta ikertzailea da.

———————————————————————————-

The post Noiz abiatzen da plaka-tektonika? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Gizakiak animalia homeotermoak gara; gorputz tenperatura konstante mantentzen dugu 37 ºC-tan. Horretarako, organismoa termosentsoreez baliatzen da; egoera termikoaren berri ematen diote entzefaloko gailu neuronal txiki bati, hots, hipotalamoari. Tenperatura egokiarekiko aldaketaren bat sumatzen badu, aldaketa zuzentzeko behar diren mekanismoak jartzen ditu martxan, tenperatura normalera itzultzeko. Uda hurbil dugunez, organismoak beroari zer nola erantzuten dion aztertuko dugu.

Labur-labur esanda, udan, beroa irabaztea ekiditen eta beroa galtzen egin behar da ahalegina. Geure bero iturri nagusia metabolismoa bera denez (animalia endotermoak gara), zenbat eta jarduera gutxiago egin, orduan eta bero gutxiago ekoitziko dugu, eta, beraz, gutxiago berotuko gara. Horrenbestez, komeni da ariketarik fisikorik batere ez egitea. Erne: pentsatzea, irakurtzea eta ikastea ez dira jarduera fisikoak. Eta ingurunea geure bero iturri nagusia ez bada ere, ez da komeni ingurune berotan egotean, ur berotan bainatzea edo eguzkia hartzea. Bistan da, eguzkitan korrika egitea ez da egin daitekeen gauzarik onena.

Irudia: Haur bat uretako flotagailu batekin. (Argazkia: Arek Socha – domeinu publikoko argazkia. Iturria: Pixabay.com)

Organismoak hiru bide ditu beroa galtzeko. Bata, ukitzen den material bati zuzenean transferitzea. Eroapen deritzo objektu bati transferitzen zaionean, eta konbekzio, fluido bati transferitzean. Bide horretatik transferitzen den beroaren intentsitatea gorputzaren eta ukitzen duen materialaren arteko tenperatura aldearen mende dago. Zenbat eta alde handiagoa, orduan eta gehiago transferitzen da. Eta ur masa bati gehiago transferitzen zaio aire masa bati baino. Askoz ere freskagarriagoa da 17 ºC-tan dagoen uretan bainatzea tenperatura horretan uretatik kanpo, lehor eta biluzik egotea baino.

Beste transferentzia bide bat da erradiazio infragorrien emisioa (argi ikusgarriak baino luzera handiagoa duten uhin elektromagnetikoak). Tenperatura desberdinetan dauden objektuen artean gertatzen da, hotzenetik berora, eta alde termikoaren araberakoa da transferentzia intentsitatea. Udan, erradiazioa transferentzia modu gogaikarria da; izan ere, bero denean, normalean, gure inguru hurbileko objektuak eta materialak geure organismoa bezain bero edo, asko jota, zertxobait hotzago daude. Horrenbestez, ez da erraza era horretan beroa galtzea udan; ziur aski, irabazi egingo dugu.

Azkenik, lurruntzea geratzen zaigu. Hori da mekanismorik eraginkorrena beroa galtzeko. Organismotik lurruntzen den likidoa arnas bideetako hezetasunaz (perspirazioa) eta izerdiz (transpirazioa) osatuta dago. Perspirazioa ezin dezakete fisiologikoki kontrolatu gizakiek (txakurrek bai, hatsankaren bidez), bai ordea transpirazioa. Lurrunketa oso erabilgarria da freskatu egiten gaituelako, ingurunea geure gorputza baino beroago egon arren. Izan ere, lurrunketak bero ekarpen bat behar du; larruazalak galtzen du beroa, giroko airea baino hotzago egonda ere. Hozteko modu oso eraginkorra da, ur mililitro bat lurruntzeko 560 kaloria behar direlako, hots, bolumen hori bera 0 ºC-tik 100 ºC-ra berotzeko behar dena baino 5,6 aldiz gehiago.

Lurrunketak bi muga ditu. Lehena, ura edan behar dela izerdian galdutakoa birjartzeko, behar bada, gatzarekin. Horregatik da garrantzizkoa edatea, bero dagoenean. Eta bigarrena, lurrunketaren intentsitatea murriztu egiten dela inguruneko hezetasuna areagotu ahala; giro hezeak horregatik izaten dira itogarriak.

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Udan, ekidin beroa irabaztea, eta saiatu galtzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

COVID-19ari aurre egiteko gizakietan probatu den lehen txertoak emaitza onak eman ditu lehen fasean: mRNA-1273 du izena. Lehen txertoak urte amaierarako edo 2021aren hasierarako prest izango lituzkete. Zertan datza txerto berria? Ez galdu Elhuyar aldizkariak eman dituen xehetasunak.

COVID-19 gaixotasun berri honekin kutsatutako pazienteek pairatzen dituzten sintomak dira, besteak beste, sukarra, eztul lehorra, aire falta eta arnas ezintasuna. Baina badirudi horiekin batera, beste batzuk ager daitezkeela, hala nola anosmia edo usaimenaren galera. Horretaz gain, larruazaleko sintomak ere antzeman dira British Journal of Dermatology aldizkariak aipatzen duen moduan. Miren Basarasek eman digu gaixotasun honen ezohiko sintomen berri.

Facebooken bidez egindako ikerketa batean ikusi dute gutxik dutela txertoaren kontrako jarrera baina horiek besteek baino interakzio gehiago dutela. Horretaz gain, Berriako testu honetan azaltzen digute Frantzian konfinamenduaren inguruan egindako galdeketa batean ikusi dute lau biztanletatik batek uko egingo liokeela COVID-19aren aurkako txertoari. Zein da munduaren jarrera txertaketaren inguruan?

Princeton Unibertsitatean egindako ikerketa batek jakinarazi du tokiko ezaugarri klimatikoek ez dutela eraginik izan pandemiaren lehen olatuan, hau da, hezetasunak eta tenperaturak ez dute eraginik izan izurriaren hedapenean. Ikertzaileen esanetan, birusaren hedapena ez da urtaroekin aldatuko, ez bada populazioren portaera aldatu egiten dela. Elhuyar aldizkariak eman digu honen berri.

Zertaz hiltzen da jendea munduan? Datu interesgarriak bildu ditu Juan Ignacio Perez Iglesiasek: munduan urtean 56 bat milioi pertsona hiltzen dira. Gaixotasun kardiobaskularrak dira heriotza arrazoi nagusia. Gaixotasun infekzioen ondorioz gertatzen diren heriotzak, heriotza guztien %19 dira. Haurrei dagokienez, ia %4 bost urte bete aurretik hiltzen da eta heriotza arrazoi nagusia arnas infekzioak dira.

Genetika

Goizean esnatzen gaituen edaria da kafea, ezin diogu hori edateari utzi, magikoa da. Koldo Garciak horri buruz hitz egin digu, zehazki, kafearen gene-ezaugarriak izan ditu mintzagai. Arabika kafea da gehien kontsumitzen duguna eta berriki haren genoma sekuentziatu duikertzaile talde batek. Kafe honen sekretua ezagutu nahi duzu? Benetan bitxia da. Ez galdu!

Genetikarekin jarraituz, Garciak artikulu honetan etxabereekin dugun harremanak gene-mailan duen eragina aztertu du. Horretarako, txerriak eta bere sahiets estrak izan ditu mintzagai. Baina horiek ez dira bakarrak. Badira euren gene-ezaugarriak moldatu dizkiegun animaliak. Etxabereen gene-ondarea gure beharretara moldatu dugula dio.

Gure genoman, gene-osagai kooperatiboak eta gene-osagai bizkarroiak daude. Lehenengoek funtzio biologikoak burutzeko elkarlanean lan egiten dute; besteek bere burua kopiatzea besterik ez dute egiten. Bigarren mota honen azalpenak aurkituko dituzue testuan.

Horretaz gain, Garciak mutazioak eta espezien kontserbazioa gaiari eta honetan oinarritu den ikerketa-lan bati heldu dio honetan.

Normaltasuna izan da artikulu honen erdigune. Garciak ez digu hitz egin normaltasun berria baizik eta estatistikan erabiltzen den kontzeptu batez, balioen banaketa bat izendatzeko erabiltzen denaz, alegia. Adibide batzuekin ulerterraza egin du azalpena.

Emakumeak zientzian

Uruguai eta munduko gainontzeko lurraldeak lotzen dituen zubi moduko bat da Ida Holz. 80ko hamarkadaren amaieran, bere herrialdeko posta elektronikoko lehen konexio egonkorra sortzea, eta, 1993an, Interneta Uruguai osoan zabaltzea erdietsi zuen. Internet Hall of Fame-n lekua egin zioten; horrela, lorpen hori eskuratu zuen lehen latinoamerikarra izan zen.

Astronomia

Elhuyar aldizkariaren arabera, planeta baten jaiotza behatu dute. Azken urteotan, Europako Behatoki Australak (ESO) Auriga konstelazioan sortzen ari den izar-sistema baten zantzuak aztertu ditu. Ikertzaileen arabera, izarraren inguruko hautsezko eta gasezko disko trinkoan perturbazio txiki bat ikusi dute.

Kultura zientifikoa

Osasun krisi honetan zehar, ikerketa zientifikoak asko ugaritu dira COVID-19aren inguruan. Normalean, aldizkari espezializatuek hilabeteak behar dituzte artikuluak zuzentzeko eta publikatzeko baina orain, askok prepint izenekoak hobetsi dituzte (aldizkarien oniritzia jaso bitartean, euren lanak igotzen dituzte). Berriako testu honetan “Informazio tsunamiari” buruz hausnartu dute eta tartean konponbideak ere proposatu dituzte.

Ildo horri jarraiki, hainbeste informazioren artean, ikertzaileek behar dituzten artikuluak eta dokumentuak bilatzen laguntzeko badira erramintak; horietako bat da Ixako ikertzaileek garatu duten neurona-sareetan oinarritutako sistema. Sistema horrek, dokumentu batzuk emanda, galdera baten erantzunik onena topatzen ikasten du dokumentu horietan.

Zertan desberdintzen dira zientzia eta sasizientzia? Faltsugarritasuna izan daiteke gakoa. Karl Popperren esanetan, zientzia faltsutu egin daiteke, alegia, posible da teoria jakin bat ezeztatzeko esperimentu bat diseinatzea. Testu honetan aipatzen den moduan, proposamen zientifikoek gezurtagarriak eta errepikagarriak izan behar dute.

Biologia

Bangaloreko (India) Biologia-zientzien Zentro Nazionaleko ikertzaile talde batek, errealitate birtuala erabiliz, euliek nola hegan egiten duten aztertu du. Horretaz gain, ikusi dute intsektuek aire-fluxuak eta usaina ere erabiltzen dituztela erabakiak hartzeko. Artikulu honetan topatuko duzue informazio osagarria

Teknologia

Txatbotak, elkarrizketa-agente birtualak, euskaraz komunikatzeko gai izango dira. Honen gainean, Elhuyarreko I+Gko taldeak euskarazko txatboten teknologia sortzea helburu duen ikerketa abiatu zuen 2019an. Elhuyar aldizkariak eman dizkigu honi buruzko xehetasunak.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————————-

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Asteon zientzia begi-bistan #303 appeared first on Zientzia Kaiera.

Berotegi efektuko iturri nagusitzat trafikoa hartu eta horretan zentratzen gara klima-aldaketari aurre egiteko. Baina ez da iturri bakarra. Industria kimikoa emisio iturri hanndia da eta bere bolumena produktu bat sintetizatzeko behar diren pausu kopuruarekin lotuta dago. 30 sintesi pausu baino gehiago izan ditzake botika batek, esaterako. Pausu kopurua murriztea, beraz, interes ekonomiko eta ingurugiro interesa du. Hona fotokatalizatzaile polinuklearren garrantzia: Polynuclear photocatalysts, a new generation? Daniel González-Muñozen eskutik.

Mutazio bakar batek eguna eta gaua banatu ditzake pertsona batengan. Rosa García-Verdugoren A mutation could protect from familiar Alzheimer’s cognitive decline.

Ingurunearekin elkarrekintza dela eta errelebantzia makroskopikoko egoera kuantikoak desagertzen direla topatzen dugu, ezta? Bada, ez beti. DIPCren High temperatures and strong random interactions need not destroy many-body quantum entanglement

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #307 appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Errealitate birtuala baliatuz, euliek nola hegan egiten duten aztertu du ikertzaile talde batek. Objektu birtualen distantzia eta tamaina atzemateaz gain, ikusi dute intsektuek haizea eta usaina ere kontuan hartzen dituztela erabakiak hartzerakoan.

Bereziki uda eta beroa datozenean konturatzen gara euliak zinez izaki astunak direla. Ados, bai; zalantza barik, hori ikuspegi antropozentrikoa da. Eurentzat, seguruenera… gu bai astunak! Beti hegan egiteko eremuaren erdian gauden izaki erraldoi mugikorrak gara. Azukrez eta esne-gain goxoez betetako izozki horren bidean, erdi-erdian kokatzen diren oztopo gogaikarriak, hain justu.

1. irudia: Esperimentuan egiaztatu dute euliak gai direla sakonera bereizteko, paralaxia erabilita. Horretarako, hiru dimentsioko agertoki birtuala prestatu dute. (Argazkia: Shoot for Science / D. Kakara / D. Yadav / S. Olkar / P. Sil)

Baina, astunak izateaz gain, euliei aitortu behar zaie hegalari bikainak direla. Hain trebeak izanik, intsektu ñimiño horien hegaldia aztertzea zinez zaila da. Horretan lagungarri izango delakoan, Bangaloreko (India) Biologia-zientzien Zentro Nazionaleko ikertzaileek Matrix moduko mundua sortu dute eulientzat. Bai Matrix. Izan ere, kontua ez da soilik hiru dimentsioko mundu birtual txikia sortu dutela, zeru, mendi, belar, lore, zuhaitz eta guzti. Horrez gain, mundu errealean dauden beste zenbait ezaugarri txertatu dituzte, hala nola haizea irudikatzen duten aire-fluxuak edota usain-zutabeak. Funtsean, gezurrezko soro baten parekoa eskaini diete.

Paisaia, haizea, usainak… Alabaina, esperimentuan zehar intsektuak tramankulu berezi bati lotuta egon dira denbora osoan, laborategiaren barruan. Ez omen da erraza izan amarrua sortzea: hiru urte eman dituzte gailua prestatzen. Zientzialarien esanetan, haizearen eta usainen irudikapena izan da lanik latzena.

Ez dituzte jarri zomorrotxoak pilula urdinaren ala gorriaren artean aukeratzeko atakan, baina benetan interesgarria izango litzateke jakitea euli horiek haien mundu berri horretan zerbait arraro sumatzen ote duten. Printzipioz, badirudi ezetz. Izan ere, euliak ondo moldatu dira errealitate birtualeko simulagailuan, PNAS aldizkarian agertutako zientzia artikulu batean azaldu dutenaren arabera.

Helburua ez da izan, noski, euliekin jolas egitea, haien jokabideari buruz gauza gehiago ikastea baizik. Oro har, intsektu hegalariek duten perspektibaren ikuspuntua jaso nahi izan dute. Biologoek ondo ezagutzen dute intsektuak ederki asko moldatzen direla hegan, bai janaria zein bikotekidea aurkitzeko, baina zientzialariek oraindik ez dute ondo ulertzen intsektuek urruneko objektuak aurkitzeko paisaiaren zein ezaugarri erabiltzen dituzten, ezta estimulu horiek guztiak nola bateratzen dituzten ere. Horretan sakondu nahi izan dute oraingoan, intsektuek erabakiak hartzeko zer irizpide kontuan hartzen dituzten argitu aldera. Jasotako estimulu horiei erantzunez, intsektuak hegoak mugiten ditu, benetan hegan egiten ari balitz bezala, eta mugimendu horren arabera ere erantzuten du pantailak.

Simulagailuan Diptera ordenako lau espezierekin aritu diren arren, sakonen ikertu dutena sagarraren eulia (Rhagoletis pomonella) izan da. Horren aukeraketaren arrazoia izan da animalia espezialista dela: sagastiak baino ez ditu gogoko. Hortaz, ikertzaileei erraza egin zaie estimulua aukeratzea: sagasti usaindun goxoak.

2. irudia: Besteak beste, sagarraren eulia espeziea erabili dute esperimentuetan. Gailuari lotuta, hiru dimentsioko irudiak, aire-fluxuak eta usainak eskaini dizkiote. (Argazkia: Shoot for Science / D. Kakara / D. Yadav / S. Olkar / P. Sil)

Egiaztatu ahal izan dutenez, lau espezieak gai izan dira loreak zein zuhaitzak erraz aurkitzeko, euren eguneroko jardunetan gogokoen dituzten lekuak, hain zuzen (bertan ugaldu, elikatu eta arrautzak errun ohi dituzte). Hortaz, testuinguru konplexu batean, objektu birtualen tamaina eta distantzia hautemateko gai dira euliak.

Sagarraren euliak perspektiba eta mugimenduaren paralaxia baliatzen dituela frogatu dute ikertzaileek. Azaldu dutenez, tamaina bereko bi zuhaitz aurkeztu dizkiote euliari, baina horietara hurbildu ahala, zuhaitzetako bat gehiago handitu dute. Intsektuak handitutako bigarren zuhaitz horretara jotzen du, sakonera hautemateko paralaxia baliatuz.

Intsektuek aire-fluxuak zein usainak ere baliatzen dituzte, nabigazioan aurrera egin ahal izateko eta frutaren usaina ei duten inguru birtualetara hurbiltzeko. Haizeak bereziki bestelako estimulurik ez dagoenean du garrantzi gehien eulientzat. Usainaren kasuan, berriz, egileek ikusi dute euliari ez zaiola nahikoa janaria aurkitzeko, eta ikusmenaren beharra duela. Beraz, intsektu hauen nabigazioa bederen faktore hauen guztien batuketan hobetzen dela azaldu dute.

Biologiaren alorrean, lortutako emaitzak izurriteen kontrola, polinizazioa zein gaixotasunen bektoreen kudeaketan estrategia hobeak prestatzeko erabili ahal izango direlakoan daude egileak. Baina ondorioak ez dira biologia hutsera mugatzen. Adimen artifizialean, robotikan edota Interneteko bilaketa protokoloetan algoritmo eraginkorrak bilatzeko zantzuak eman baititzake lan honek, egileen arabera.

Erreferentzia bibliografikoa:
Kumar, Kaushik, P., Renz, M., Olsson. S. B., (2020). Characterizing long-range search behavior in Diptera using complex 3D virtual environment. Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS). DOI: 10.1073/pnas.1912124117.

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post ‘Matrix’ moduko mundu txikia sortu dute eulientzat, eta primeran moldatu dira appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Uruguai eta munduko gainontzeko lurraldeak lotzen dituen zubi moduko bat da Ida Holz. Hori esatea, gainera, ez da gehiegikeria, bera “Internetaren ama” baita, bere herrialdean informatikaren arloan egindako lan aitzindariagatik da ezaguna. Haren aburuz, egindako lanak ez du berezitasun handirik, erantzukizunez jardutearen ondorioa dela dio; haatik, bere lorpenek beste zerbait adierazten dute.

2013. urtean, bere ibilbide zientifikoko gailurrera iritsi zen ingeniaria, Internet Hall of Fame-n lekua egin zion Internet Societyk; horrela, lorpen hori eskuratu zuen lehen latinoamerikarra izan zen. “Eskualdeko norbaiti eman behar zitzaion saria, eta ni nintzen guztion artean zaharrena”, azaldu zion Redacción 180-ri. Esandakoak honakoa baieztatzen du: ingeniari bikaina bezain xumea dela gure protagonista.

1. irudia: Ida Holz ingeniaria 2018. urtean. (Argazkia: Richard Paiva / UCUR)

70eko hamarkadaren hasieran, Uruguaiko informatika-ikasleen aurreneko belaunaldietakoa izan zen Holz, Errepublikako Unibertsitateko Ingeniaritza Fakultatean ikasi zuena. Esparru horretan sartzea lan neketsua izan zen; izan ere, berak elkarrizketa batean adierazi zuenez, “Uruguai oso herrialde kontserbadorea da, eta zaila da oso bertan aldaketak gauzatzea”.

Hala ere, 80ko hamarkadaren amaieran, bere herrialdeko posta elektronikoko lehen konexio egonkorra sortzea, eta, 1993an, Interneta Uruguai osoan zabaltzea erdietsi zuen. Gainera, Ceibal Egitasmoa bultzatu zuen, 2007an sortutako gizarte- eta hezkuntza- proiektua da, eskola-adineko haurrentzat eta eskola publikoko irakasleentzat eramangarrien erabilerak duen garrantzia islatzen duena, hain zuzen. Holzen ustetan, “ikastetxe pribatu bat ordaindu ezin duten” umeengana iristen den plana da eta halako tresna bat izatea beharrezkoa da, “haurrak ikertzaile txikiak direlako”.

Atzerritik Uruguaira

Ida Holz 1935ean jaio zen, poloniar jatorriko familia judu batean. 18 eta 22 urte bitartean Israel izan zuen bizitoki. Bertan, armadan eta kibbutz batean -nekazaritza-etxalde kolektibo bat- lan egin zuen. Uruguaira itzuli zenean, arkitektura ikastea otu zitzaion baina laster batean uxatu zuen burutazio hori; egunean zehar lan eginda, ezinezkoa izango zitzaion ikastea. Horregatik, Artigas Irakasleen Institutuan ikastaro bat egitea erabaki zuen, matematikak irakasteko xedez. Orduko matematika-logika irakasleak Errepublikako Unibertsitateak eskaintzen zuen konputazio ikastaro baten berri eman, eta bertan izena ematea iradoki zion. Halaxe egin zuen.

1964an, Anhelo Hernández artistarekin ezkondu zen eta, 1976an, biek Mexikora alde egin zuten, Uruguain 1985era arte iraun zuen diktadura ezarri zenean. Denbora horretan, kargu ugari izan zituen: Politika Ekonomiko eta Sozialeko Zuzendaritza Nagusian lan egin zuen eta urte batzuk igarota, Estatistiken Institutu Nazionalean aritu zen, esaterako. Ildo horri jarraiki, Mexikoko Gobernuak bertako zuzendaritza eskaini zion, baina Holzek nahiago izan zuen bere jaioterrira itzuli. Gauzak horrela, 1986an, Errepublikako Unibertsitateko Informatika Zerbitzu Nagusiko (SeCIU) zuzendaritzara heldu zen; lanpostu horrek informatikan aurrera egiteko balio izan zion, besteak beste. Hori gutxi balitz bezala, 2005ean, Gobernu Elektronikoaren eta Informazio eta Jakintzaren Gizartearen Agentziako (AGESIC-Agencia de Gobierno Electrónico y Sociedad de la Información y del Conocimiento) Ohorezko Zuzendaritza Kontseiluko kide izendatu zuten.

2. irudia: 2015eko urriaren 21ean, Uruguaiko posta zerbitzuak, Pertsona Ospetsuen serieko bi zigilu kaleratu zituen, horietako bat Ida Holz ingeniariaren omenez izan zen. (Argazkia: Errepublikako Unibertsitatea)

Internet Hall of Famen sartzeaz gain, informatika arloan egindako lana islatzen duen sari mordoa irabazi du bere bizitzan zehar. 2009an, adibidez, LACNIC-ek ematen duen Ibilbidearen Saria lortu zuen. 2014an, “Moña de Honor” izenekoa irabazi ere egin zuen, eta, urtebete geroago, bere omenez, Correoseko Administrazio Nazionalak “Uruguaiko pertsona ospetsuak” serieko zigiluak jaulki zituen haren aurpegiarekin. Era berean, duela hiru urte, Ceibal Planaren urteurrenean, bere ibilbidea omentzeko saria jaso zuen. Proiektu horrek oraindik bizirik darrai baina haren ustez, “irakasleak gehiago eta hobeto prestatu behar dira jada existitzen den eta etorkizunean izango den mundu baterako”.

Sare akademiko esklusibo baten beharra

85 urterekin, erretiroa hartuta, ez du bere karrera bukatutzat eman. Azken urteetan Uruguain ikerketarako sare esklusibo bat eratzen aritu da. Elkarrizketa batean azaldu zuen hori egitearen garrantzia: “Etxean darabilgun abiadura ez da egokia, sare akademiko aurreratuek zuntzaren zati esklusibo bat dute ikerketarako eta akademiarako, eta horiek ez dira mundu komertzialarekin lehiatzen”. Hala ere, badirudi Uruguaiko Telekomunikazioen Administrazio Nazionalak (Antel) oztopoak besterik ez dituela jartzen. Azaldu duenez, konpainia hori sektore publikoaren hornitzaile bakarra denez, “beti ikusi du sare akademikoa arerio gisa”.

Bere elkarrizketa batzuetan, Ida Holzek “aurrera egitearen eta akatsari beldurrik ez izatearen” garrantziaz mintzo da, “akatsetik asko ikasten baita“. Historian zehar zientziak erakutsi du huts egiteak aurrera eginarazten dizula ezinbestean. James Joyce idazleak zioen hanka sartzeak aurkikuntzaren atariak direla. Eta argi dago Holz horietako askotatik igaro dela.

Iturrirak:

• Ida Holz: “Hay que cambiar todo en la educación: desde las estructuras hasta las formas de conducción”, Otras voces en educación, 3 diciembre 2017
• Ida Holz, EcuRed
• Un homenaje para Ida Holz, El Observador, 22 julio 2013
• La uruguaya Ida Holz designada al Salón de la Fama de Internet, OEI

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Ida Holz Bard (1935) ingeniaria: Uruguaitik mundura appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Zientzia prozedura bat da, ondorio jakin batzuetara iristeko metodoa. Ondorio horiek Unibertsoan gertatzen diren fenomenoak azaltzeko balio izaten dute eta, horrela, metodo zientifikoari esker, pixkanaka, munduari buruzko ezagutzak lortzen ditugu. Badira, alabaina, ebidentzietan oinarritzen ez diren ideiak. Neurri batean, zientzia bera ere dena modu arrazionalean azaldu daitekeela pentsatzeko uste dogmatikoan oinarritu daiteke, zenbaitetan. Litekeena da guztia arrazionalki azaltzea posible ez izatea, baina, horrek ez du bidezko egiten ebidentzien aurka doana. Momentuz azaldu ezin diren fenomenoetan eta faltsukerietan leku aproposa aurkitu dute hainbat sasizientziek haien atzaparrak zabaltzeko. Sasizientziak medikuntzan leku egokia aurkitu du, baina, ez bertan bakarrik. Zer da, baina, sasizientzia? Zertan desberdintzen dira zientzia eta sasizientzia?

1. irudia: Medikuntzaren arloan egiten ditu kalte gehien sasizientziak, ebidentzian oinarritzen ez diren tratamenduak sustatzen dituelako. (Argazkia: cenczi – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Muga benetan lausoa da kasu askotan eta ez da erraza definizio zehatzak ematea. Arazo horretaz konturatuta, Karl Popper filosofoak muga hori ezarri nahi izan zuen: faltsugarritasuna. Zientziaren eta sasizientziaren arteko demarkazioa finkatzeko, Popperrek adierazi zuen zientzia faltsutu egin daitekeela, alegia, posible dela teoria jakin bat ezeztatzeko esperimentu bat diseinatzea. Sasizientzien kasuan, sarritan ezinezkoa da esperimentu bat diseinatzea haren oinarriak deuseztatzeko. Esaterako «ardi guztiak zuriak dira» faltsugarria da; izan ere, zuria ez den ardi bat bilatzea nahikoa litzateke «ardi guztiak zuriak dira» gezurra dela frogatzeko. Popperren arabera, sasizientzia gehienen printzipioak hain dira anbiguoak ezen ezinezkoa baita haiek gezurtatzea. Gezurtagarriak ez direnez, ezin da frogatu faltsuak diren edo ez. Horrexetan dago sasizientzien arrakasta. Ondorioz, sasizientziei aurre egiteko eszeptikoak izaten ikasi behar dugu.

Sasizientzia batzuk diotena horrela balitz, Fisikaz eta Kimikaz orain arte dakiguna zalantzan jarriko lukete. Esaterako, homeopatiaren oinarriak bateraezinak dira oinarrizko kontzeptu kimikoekin -Avogadroren zenbakia, esaterako-. Horrelako baieztapenak egiteko, jakina, ebidentzia asko eta oso sendoak beharko lirateke.

Proposamen zientifikoak gezurtagarriak eta errepikagarriak izan behar dute. Sasizientziak aldaezinak dira eta zientzia, aldiz, aldatu egiten da ebidentzia berriak dauden neurriak. Nolabait esateko, zientzia kritikoa da bere buruarekin eta ohiko jarduera da berrikuspen hori egitea. Informazio guztia aztertu behar da, metodo estatistiko egokiekin, eta ez bakarrik teoria jakin bat babesten duten esperimentuak aukeratu. Horretarako, metodo zientifikoak plangintza zehatzak eskatzen ditu esperimentuak diseinatzeko. Esperimentuak errepikagarriak izan behar dira munduko edozein laborategitan eta, oro har, baieztapen zientifikoak -medikuntzaren arloan, esaterako- nahiko zuhurrak izaten dira. Ez da ohikoa terapia batek edozein gaixori edozein gaixotasun sendatzeko baliagarria izatea, sasizientzia askok baieztatzen duten bezala.

Ebidentzian oinarritutako medikuntza

Medikuntza da sasizientziaren leku atseginenetakoa; izan ere, geure osasuna arriskuan dagoenean errazago joko dugu ahal dugun guztia egitera, ondo edo gaizki egon. Lehen arazoa definizioetan dugu. Medikuntza konbentzionala eta alternatiboa aipatzen direnean, badirudi alde batetik medikuntza tradizional, zahar bat dagoela eta beste aldetik medikuntza berri bat, aurrekoari kontrajarrita. Medikuntza integral edo osagarri ere baderitzo eta, sarri askotan, ez dago argi zertaz hitz egiten den. Hain zuzen ere, medikuntza alternatibo deitzen den horretan ebidentzia zientifikoan oinarritutako tratamendurik badago, ohiko medikuntzan sar daiteke arazorik gabe, hortaz, definizioak berak nahasgarriak dira oso. Munduko Osasun Erakundeak berak dio medikuntza osagarria onartu behar dela ebidentzia zientifikoan oinarritzen bada, baina, ebidentzia zientifikoan oinarritzen bada Medikuntza da, abizenik gabe.

Medikuntza bitan banatzen da: zientifikoa eta ez-zientifikoa. Medikuntza zientifikoa ebidentzian oinarritutako medikuntza da -konbentzionala edo alternatiboa izan- eta horrexek pasa ditu eraginkortasuna eta segurtasuna bermatzeko frogak. Ebidentzian oinarritzen ez den medikuntza, aldiz, arriskutsua da. Arriskutsua da ekintzagatik -alegia, tratamendua osasunarentzat kaltegarria da- edo omisioagatik. Azken horiek arriskutsuak dira; izan ere, tratamendua kaltegarria ez bada ere –homeopatia, kasu-, tratamendu hori hartzeagatik beste bat bazter daiteke eta horrek kaltea eragin dezake: gaixotasuna areagotu egin daiteke eta benetako tratamendua hartzeko beranduegi izan daiteke.

Zergatik funtzionatzen dute orduan, zenbait kasutan, sasiterapiek? Bada, hasteko, gaixotasun asko ziklikoak dira eta ziklo horiek aldi hobeak eta aldi okerragoak dituzte. Sasimedikuntzan sinesten dutenek sarritan zikloen aldaketa horiek hartutako tratamenduekin lotzen dituzte, baina, hori pertzepzio pertsonala bakarrik izan daiteke. Beste kasu batzuetan gaixotasunak arinak dira, hau da, immunitate sistemak aurre egiten die eta denborarekin sendatzen dira. Alabaina, tarte horretan pilula homeopatikoak hartu badira, baliteke horri esleitzea gaixotasuna sendatu izana. Horrexegatik dira hain garrantzitsuak saiakuntza klinikoak, horiek baitira informazio fidagarria lortzeko modu bakarra. Bestalde, kasu batzuetan sasiterapiak eta terapiak batera hartzen dira eta, hortaz, sendatu ostean ezin da jakin zein izan den sendagaia. Azkenik, plazebo efektuaren eragina ere aski frogatuta dago: sendatuko zarela uste izateak berak senda zaitzake. Hala ere, sasiterapien alde egotea plazebo efektuarengatik bakarrik ez da zentzuzkoa. Plazebo efektuak sendatu baino gehiago mina arintzen laguntzen du. Mina arintzeko medikuntzak baditu hainbat tresna eta, gainera, plazeboa sendagaia bailitzan saltzea ez da bidezkoa, iruzur egitea da.

Nola bereizi zienzia eta sasizientzia?

Zientzia eta sasizientzia bereiztea zaila da eta, gainera, askotan mugak oso lausoak dira. Alabaina, zenbait gomendio proposatu dira bereizketa hori egiten laguntzeko. Lehenik eta behin, aurkezten denaren helburua zein den aztertu behar da. Oro har, zientziak Unibertsoaren funtzionamendua azaldu nahi du, baina, sasizientziak ideologia bat hedatu nahi du, gehienetan, diru truke. Zientzia aldatu egin daiteke, hau da, ebidentziak frogatzen badu une jakin batera arte pentsatzen zena okerra dela, aldatu egiten da. Sasizientziak dogma gezurtaezinak ditu oinarri eta, hortaz, dogmak zalantzan jartzea eraso moduan hartzen da. Zientzia pixkanaka aldatzen doa eta, adibidez, medikuntza asko aldatu da azken mendeotan. Alabaina, sasizientziaren printzipioak oso gutxi aldatzen dira eta konstante mantentzen dira urteetan zehar. Zientzia dinamikoa da eta sasizientzia estatikoa izan ohi da. Hasieran azaldu bezala, proposamen zientifiko baten ezaugarri nagusiena faltsutzeko aukera egotea da. Nolabait, posible izan behar du ideia bat faltsua dela frogatzeko esperimentu bat diseinatzea. Sasizientzien kasuan, sarritan ezinezkoa da hori egitea.

Medikuntzaren kasuan, tratamendurik egokiena jasotzeko probabilitatea handitzen du ebidentzian oinarritzen bada, baina jakina, horrek ez du esan nahi medikuntzak huts egin ezin duenik. Argi izan behar dena zera da, Ben Goldacrek dioen moduan: hegazkin batek diseinu akats bat izateak ez du frogatzen alfonbra hegalarien existentzia. Medikuen erabakiak frogetan oinarritu behar dira eta ez antzinako ideiei diegun begirunean. Ezin dugu komeni dena bakarrik gogoratu eta, akatsak egiten ditugunez, horretarako daude saiakuntza klinikoak. Eraginkorra den edozein tratamendu ontzat ematen du, haren atzean edonor eta edozer egonda ere. Agian tratamenduak ez du azalpenik edo oso arraroa da. Isaac Asimovek esan zuen bezala, edozer gauza sinistu behar da, berdin du zenbaterainoko erokeria den edo barregarria ote den, baldin eta horretarako ebidentzia baldin badago. Zenbat eta erokeria handiagoa edo kontu barregarriagoa izan, orduan eta sendoagoa izan beharko du ebidentzia horrek. Hortaz, ebidentzia badago edozer izan daiteke tratamendu eraginkorra. Ebidentzia badago.

Informazio osagarria:

• Edzard Ernst, Simon Singh. Trick or Treatment: The Undeniable Facts about Alternative Medicine. Bantam Press, London, 2010.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Zientzia eta sasizientzia appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia Iratzargailuak jotzen du. Izarek ez dizute ohetik ateratzen uzten baina egun oso bat duzu aurretik. Loa eta esna arteko egoera horretan gauza bakarrean pentsa dezakezu: kikara bat kafe behar duzu. Egunerokoari ekiteko erabiltzen dugun pizgarri horrek edabe magikoa badirudi ere, haren sekretua dituen gene-ezaugarri liluragarrietan dago.

Kontsumitzen dugun kafe gehiena Arabika kafea da, Coffea arabica espeziea, hain zuzen ere. Munduko kafe-ekoizpenaren %70 landare horri dagokio eta, duen interes ekonomikoa dela eta, haren genoma sekuentziatu berri du ikertzaile talde batek. Baina Arabika kafearen genoma ez da nolanahikoa, bertan bi azpigenoma baitaude: batak Coffea canephora espeziean du jatorria –Robusta kafea delakoa, Arabika baino mikatzagoa eta ekoizten den beste espezie nagusia– eta beste azpigenomak Coffea eugeniodes espeziean. Arabikak bi azpigenoma horiek ditu, bi espezie horien gurutzaketaren ondorio delako, orain dela hamar mila eta 665 mila urte artean gertatu zen hibridazioaren ondorio, hain zuzen. Hau da, Arabika kafeak kromosoma bakoitzeko –11 kromosoma ditu– lau kopia ditu, baina kopia horiek ez dira guztiz parekoak.

1. irudia: Kafe bat kikaran. (Argazkia: Free-Photos – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Kromosomen egitura bitxi hori dela eta, azken finean bi espezie sekuentziatu behar baitira, ikertzaileek estrategia berezia erabili zuten genomaren sekuentzia lortzeko. Bourbon Vermelho barietateko ale baten gene-materiala eskuratu zuten eta bere genoma gene-pieza txikietan banatu zuten bi metodo ezberdinen bidez. Gainera, C. canephora eta C. eugeniodes espezieen genomak ere erabili zituzten, azpigenoma bakoitzaren erreferentzia bat izateko. Horrela, lortutako gene-pieza horiek erabilita eta beste espezieak gida moduan erabilita, sekuentzia luzeagoak lortu zituzten, puzzle bat egiten denean bezala. Hala ere, genoma osoa ezin izan zuten antolatu, hau da, ez zuten genomaren sekuentziaren jarraiera osoa berregin, eta hainbat zatitan banatutako sekuentzia lortu zuten. Hala ere, hori nahikoa izan zen kafearen hainbat gene-ezaugarri ezagutzeko.

Kafearen genoman 46.500 genetik gora daudela ondorioztatu zuten ikertzaileek: 21.000 inguru C. canephora-tik eratorritako azpigenoman kokatu zituzten; 23.000 inguru C. eugeniodes-tik eratorritakoan; eta 2.500 inguru kokatu gabe gelditu ziren. Gainera, ikusi zuten ez dela kromosometan berrantolaketa aipagarririk gertatu eta bi azpigenomen arteko gene-trukaketa bakarra detektatu zuten.

2. irudia: Kafe aleak. (Argazkia: Couleur – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Bourbon Vermelho barietateko ale horren genoma sekuentziatzeaz gain, beste 700 Arabika kafe-ale baino gehiagoren gene-aldaerak aztertu zituzten. Ia 500 ale Etiopian egindako hainbat ikerketatan jasotako barietateak izan ziren; 100 inguru Yemenen jasotako barietateak; 50 ale inguru Indiako eta Afrikako ekialdeko barietateak; eta Typica eta Bourbon barietateetako hainbat ale, Asian eta Latinoamerikan gehien landatzen diren barietateak, hain zuzen ere. Ale horiek guztiak aztertuta bermatu nahi zuten kafearen dibertsitatearen ordezkaritza zabala. Horrez gain, C. canephora espeziearen hainbat ale ere aztertu zituzten erreferentzia moduan, Brasilen landatzen den Conilon barietateko aleak eta munduan zehar landatzen den Robusta barietateko aleak, hain zuzen ere.

Ale horien guztien gene-aldaerak aztertuta, ondorioztatu zuten gene-dibertsitatea oso baxua zela Arabika kafean, C. canephora eta C. eugonioides espezieen dibertsitatea baino hamar aldiz txikiagoa. Izan ere, detektatu zituzten lau mutaziotik hiru ale batean bakarrik aurkitu zituzten eta, gainera, mutazio gehienak ez ziren jatorrizko espezieetan agertzen, hau da, Arabika kafeak berezkoak dituen gene-aldaerak ziren. Emaitza horiek kontuan hartuta, ikertzaileek iradokitzen dute oraingo Arabika kafearen zabalkuntza populazio oso txiki batetik abiatu zela. Hortaz, uste dute jatorrizko bi espezieen hibridazioa behin gertatu zela eta ordutik ez dela berriro jatorrizko espezieekin gurutzatu.

Gene-dibertsitatea baxua bada ere, nahikoa da aleak taldekatzeko. Gene-aldaeretan oinarrituta, ezberdinenak diren taldeak dira Etiopiako aleak eta Yemengo aleak, hala ere, harreman estua dute, Yemengo aleak Etiopiako aleetatik eratorri baitziren. Gainontzeko barietateei dagokiela, Yemengo aleekin batera taldekatu ziren. Hau da, Afrikako Ekialdetik Arabiako Penintsulara landatzen diren aleetan mailaketa bat badago ere, jarraiera bat dute, ez dago gene-etenik. C. canephora-n, ordea, gene-dibertsitatea askoz handiagoa izan zen; eta Brasilgo Conilon barietatea argiki banatzen zen gainontzeko barietateetatik. Analisi horretan ondoriztatu zuten Kongoko, Erdialdeko Afrikako eta Ugandako barietateak zirela Arabikako canephora azpigenomatik gertuen zeuden barietateak, hots, barietate horien aitzindaria izan zela Arabika sortzeko erabili zen barietatea.

3. irudia: Kafe-landarea. (Argazkia: vandelino dias Junior – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Aipatutako guztia ikusita, ikertzaileek nabarmentzen dute ezberdinak diren Etiopiako aleak erabilgarriak izan daitezkeela gainontzeko barietateak hobetzeko, bakoitzean ezaugarri desiragarriak sustatuz. Jardunbide hori ohikoa da hainbat labore hobetzeko, hau da, barietateak gurutzatzea desiragarriak diren ezaugarriak lortzeko. Horrez gain, ikertzaileak aipatzen dute, gene-dibertsitatea hain baxua izanda, Arabika kafearen kasuan hobetze horrek mugak izan ditzakeela. Hortaz, proposatzen dute irtenbide bat izan daitekeela jatorrizko espezieekin gurutzatzea, adibidez, Timor hibridoarekin egin zen bezala. Hau da, laboreak maneiatzeko estrategia tradizionalak erabilita ez direla emaitza eraginkorrak lortuko eta, hortaz, bide berriak aztertu behar direla kafearen maneiuan.

Laburbilduz, kafearen genoman bi genoma daude barneratuta, gene-aldakortasun oso txikia du eta, hortaz, haren kudeaketak, beste laboreekin alderatuta, ezberdina izan behar du. Goizetan, kikarari begira zaudela, kafea koilaratxoarekin mugitzen zaudela, agian zure neuronak ez daude prest kafearen gene-ezaugarri horiei erreparatzeko. Baina orain badakizu zerk egiten duen hain liluragarria kafea.

Erreferentzia bibliografikoa:

Scalabrin S. et al. (2020). A single polyploidization event at the origin of the tetraploid genome of Coffea arabica is responsible for the extremely low genetic variation in wild and cultivated germplasm. Scientific Reports, 10, 4642. DOI: https://doi.org/10.1038/s41598-020-61216-7.

—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

—————————————————–

The post Kafe bat lau gene-koskorrekin, mesedez appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Munduan urtean 56 bat milioi pertsona hiltzen dira. Heriotza arrazoi nagusia gaixotasun kardiobaskularrak dira; horien ondorioz ia 18 milioi pertsona hiltzen dira, ia hirutik bat. Eta gaixotasunak kategoria bakarrean bilduta, minbiziak ia 10 milioi pertsona hiltzen ditu. Oro har, pertsonen % 73 kutsakorrak ez diren gaixotasunen ondorioz hiltzen da.

Irudia: Kanposantua (Argazkia: Michael Schwarzenberger – domeinu publikoko argazkia. Iturria: Pixabay.com)

Gaixotasun infekziosoen ondorioz izaten diren heriotzak, gaur egun, heriotza guztien % 19 dira. Talde horretan daude, batik bat, arnas aparatuko gaitzak (2,56 milioi) eta digestio aparatukoak (2,38 milioi), beherakoak barne (1,6 milioi). Duela mende laurden, gaixotasun infekziosoen ondoriozko heriotzak % 33 ziren, eta, oro har, herrialde txiroetan ehuneko hori handiagoa zen. % 33tik % 19ra jaitsi badira, aurrerabideari esker izan da. Herrialde bat zenbat eta txiroagoa izan, orduan eta handiagoa da gaixotasun infekziosoen ondorioz duen heriotza kopurua. Kontrakoa gertatzen da infekziosoak ez diren gaixotasunekin. Beste heriotza kategoria handia kolpeen edo zaurien ondorioz gertatzen diren heriotzena da, baina horiek gutxi aldatzen dira denboran zehar: gaur egun, % 8 dira, eta % 9 ziren duela 25 urte.

Haurren ia % 4 bost urte bete aurretik hiltzen da. Bestela esanda, urtean 5,5 milioi haur hiltzen dira. Heriotza arrazoi nagusia arnas infekzioak dira (800.000 inguru). Izan ere, arrazoi horrengatik hiltzen diren hirutik bat 5 urtetik beherakoa da. 650.000 jaioberri (hilabete baino gutxiago dutenak) jaio ondorengo patologien edo konplikazioen ondorioz hiltzen dira. Beherakoak ere haur heriotzen kausa garrantzitsua dira: kopurua asko jaitsi bada ere, milioi erdi haur inguru hiltzen dira arrazoi hori dela eta. Oro har, gaixotasun horiek bizi urte asko galarazten dituzte. Heriotza asko eragiten dituzte, halaber, zirkulazio istripuek (1,2 milioi; horietatik, asko eta asko nerabeak eta gazteak) eta hartutako immunoeskasiaren sindromeak (hiesa); milioi bat pertsona hiltzen dira hiesaz (% 84k 50 urte baino gutxiago ditu). Urtero beren burua hiltzen duten 800.000 pertsonetatik 460.000 50 urtetik beherakoak dira.

Bestalde, dementziak, bere forma guztietan, 2,5 milioi heriotza eragiten ditu urtean. Kopuru hori nabarmen igo da, eta gora eta gora egingo du bizi itxaropena handitu ahala, batik bat, gaixotasun infekziosoen ondorioz izaten diren heriotzak gutxitu direlako. Alabaina, arrazoi horregatik beragatik, ez dakar bizi urte asko galtzea.

Badira hiru heriotza arrazoi kuantitatiboki nabarmenak ez direnak, baina bai, ordea, oihartzun mediatiko handikoak: hilketak, atentatu terroristak eta hondamendi naturalak. Hilketa dela kausa, urtean 400.000 pertsona hiltzen dira, eta 26.000, berriz, ekintza terroristetan. Hondamendi naturalek 9.600 heriotza baino ez dituzte eragiten.

Heriotza arrazoiak diogunean, horiek eragiten dituzten kausa gertukoei edo zuzenekoei buruz ari gara, heriotzak eragiten dituzten gaixotasunei buruz, baina jakinekoa da badirela zenbait faktore, tartean, gosea, bizimodua eta bizi ohiturak, heriotza eragin dezaketen gaixotasunak hartzeko probabilitatea handitu edo gutxitu dezaketenak.

FAOren arabera, bost urtetik beherako 6 milioi haur hiltzen dira urtean gosearen ondorioz (ziur aski, kopuru osoa handiagoa da, baina 5 urtetik beherakoak dira gosearen ondorioekiko kalteberenak). Egiatan, heriotza horietatik gutxi dira gosearen ondorio zuzena direnak. Gehienak, luzaroan funtsezko behar beste elikagai eta mantenugairik gabe egon direlako dira: haurrak ahul daude, pisu gutxi dute eta kalteberak dira.

Bestalde, urtean 8 milioi pertsona hiltzen dira tabakoarengatik, eta obesitatearengatik, berriz, 5 milioi; kasu batean eta bestean, hilen erdiak 70 urtez azpikoak dira. Alkoholarengatik 2,8 milioi hiltzen dira (horietatik 2 milioi, 70 urtez azpikoak).

Azkenik, ingurumen faktoreak aipatu behar dira; kutsadura atmosferikoak 3,4 milioi pertsona hiltzen ditu, eta etxekoak, 1,6 milioi. Baiki, kutsadura hilgarria da, eta atmosferikoa ere bai.

Oharra: Aurreko kopuru horietan ez dira sartu Covid-19aren ondorioz izandako heriotzak. Maiatzaren 17an, 311.588 heriotza egiaztatu ziren kausa horrengatik, baina egiazko zifra, ziur aski, askoz ere handiagoa da. Esaterako, Espainian, erregistro zibiletan jaso diren heriotzak, pandemia hasi zenetik beste urte batzuetan aldi horretan bertan egon ohi direnak baino % 56 gehiago dira. Pentsatzekoa da gehikuntza hori Covid-19aren eraginagatik dela; beraz, kausa hori dela medio gertatutako heriotzak ofizialki jakinarazitakoak baino % 30 gehiago dira.

Iturria: Our World in Data

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Zertaz hiltzen da jendea munduan? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Osasuna

Asteon ezagutu ditugu Espainiako gobernuak abiatu zuen azterketa serologikoen lehen emaitzak. %5 inguruk eman du positibo testetan. Horrek esan nahi du oso urruti gaudela talde-immunitatetik (horretarako populazioaren %60-%70 egon behar da immunizatuta). Hego Euskal Herrian, %4,4k ditu antigorputzak. Emaitzen berri izateko, jo ezazue Elhuyar Aldizkariko artikulu honetara.

Birusaren jarraipen epidemiologikoa egiteko mekanismo eraginkorra izan daiteke hondakin-urak aztertzea. Artikulu batean hala azaldu dute, hain zuzen, infekzioa hasi eta hiru egunera jada birusa gorotzetan eta gernuan azaltzen baita, eta erraz detektatu baitaiteke araztegietan. Informazio guztia Elhuyar aldizkarian.

Espainiako Estatuko Karlos III.a Osasun Institutuak hondartzetan eta igerilekuetan SARS-CoV-2 birusak duen transmisio arriskua aztertu du. Jakinarazi dituzten ondorioei buruz hitz egin digu Miren Basarasek Berriako honetan. Esaterako, itsasoko uretara ailegatuko lirateke birusaren arrastoak? Eta hondartzetako harean? Igerilekuei dagokienez, kloroaren erabilerak lagunduko luke birusa inaktibatzen?

Osasun-zentroetako paradigma erabat aldatzea ekarri du izurriak. Beste modu batean funtzionatzeko aukerak kontuan hartu eta hainbat mekanismo jarri dituzte abian Osakidetzako eta Osasunbideko arduradunek: segurtasun neurriak sendotzeaz gain, telemedikuntzaren aldeko apostua egin dute. Berrian aurkituko dituzue xehetasun gehiago.

Koronabirus berriak eragindako osasun krisia hasi zenetik, askotan entzun dugu PCR hitza, birus horren diagnosia erabiltzen den teknika, alegia. Bada, Berriako testu honetan, teknika horri buruz hitz egin digute: biologia molekularraren arloan, XX. mendeko aurkikuntza garrantzitsuenetarikoa izan da. Bere asmatzailea Kary Mullis da, 1993. urtean kimika arloko Nobel saria eskuratu zuen biokimikaria.

Egunotan gure lagunekin elkartu gara lehenengoz konfinamendua hasi zenetik baina kontuz ibili behar dugu berriketa hutsarekin milaka birus zabaltzen direlako eta airean 14 minutu arte iraun dezaketelako ahotik irten ondoren, ikerketa batek jakinarazi duenez. Sustatu.eus-en aurkituko duzue informazio gehiago.

Zalantzak daude oraindik umeak eta gazteak pertsona helduen maila berean kutsatzen diren ala ez. Txinan egin den ikerlan batek aipatzen du hamabost urte baino gazteagoa den ume kutsatu baten ondoan hiru edo lau pertsona heldu daudela. Horretaz gain, Hego Euskal Herrian, umeak berriro kalera irteten hasi zirenetik, ikusi da umeen kutsatu kopuruak gora egin duela: hamar urtetik gorakoetan igoera hori %55ekoa izan da. Nola eragingo du honek ikastetxeen irekiera? Miren Basarasek honen inguruan hausnartu du Berrian.

GIBaren aurkako txerto eraginkorrago bat lortu dute tximinoetan AEBko ikertzaile-talde baten arabera. Antigorputz neutralizatzaileak sortzeaz gain immunitate zelularra indartzea da txerto berriaren gakoa. Elhuyar aldizkariak eman dizkigu xehetasunak.

Kimika

Konfinamendu egoeran, ogia egitea zaletasun bihurtu duzue askok. Horri jarraiki, Josu Lopez Gazpiok glutenari buruz hitz egin du. Berak azaltzen duen moduan, glutena irinean dauden proteina jakin batzuk dira eta proteina horiek egitura berezi bat osatzen dute. Ez galdu bere artikulu interesgarria!

Matematika

Koronabirus berria agertzeak ekarri duegunero datu pila bat jasotzea. Horien artean, grafikoak ditugu, pandemiaren eboluzioa islatzen dutenak. Horietako batzuetan, eskala logaritmikoa erabiltzen da. Bada, zer da eta zergatik komeni da hori erabiltzea? Artikulu honetan topatuko duzue erantzuna.

Astrofisika

UPV/EHUko Planeta Zientzien Taldeko ikertzaileek Saturnoko hexagonoaren, Planetako ipar poloan dagoen, egitura argitu dute. Elhuyar aldizkariak azaltzen digunez, hexagonoa lanbro-geruzaz osatuta dago eta geruza bakoitzak 7 eta 18 kilometro arteko lodiera du; analisi espektralaren arabera, partikula oso txikiz osatuta daudela ikusi dute. Konposizio kimikoari dagokionez, lanbro horiek hidrokarburozko izotz kristal txikiaz osatuta egon litezke.

Berriak ere eman du ikerketa honen berri. Batez ere, egitura meteorologiko horren egonkortasunak harritu ditu zientzialariak, “engima” bat dela diote. Euren esanetan, lanbro horren aurkikuntzak informazio interesgarria ekarri du: “Laino geruza horiei esker, badakigu eremu horretan ia ez dagoela mugimendu bertikalik, geruzak oso egonkorrak direlako. Bestalde, jakin dugu laino horiek gai kimiko oso exotikoz osatuta daudela: azetilenoa eta benzenoa, besteak beste. Halako laino egiturarik ez dago beste inon”.

Klima-aldaketa

Klima-aldaketa dela eta, 2070. urtearen bueltan, 3.500 milioi lagun inguru bizitzeko egokiak ez diren eremuetan egongo direla aurreikusi dute ikerketa batean (hori populazioaren %30 izango da). Tenperaturen igoerak bizitza ia ezinezkoa bihurtuko du lurren %19an. Zientzialariek adierazi dutenez, ez zuten espero ondorioak hain muturrekoak izatea. Informazio guztia Juanma Gallegoren artikuluan

Emakumeak zientzian

Clara Immerwahrrek kimikako doktoretza egitea lortu zuen: azterketa gainditu zuen aurreneko emakumea izan zen. Haren tesi zuzendariaren laguntzaile gisa hasi zuen ibilbide zientifikoa; artikulu andana argitaratu zuen eta emakumeentzako eskoletan irakasle aritu zen. Baina ibilbide hori zapuztu zitzaion Fritz Haber zientzialariarekin ezkondu zenean. Clara nazkatuta zegoen Haber Alemaniako armadan egiten ari zen lanaz, armamentu kimikoaren fabrikazioan parte hartzea basakeria iruditzen baitzitzaion.

Genetika

Itxialdirako artikulu-sorta utzi digu beste behin Koldo Garciak. Bertan, gene-aholkularien inguruan idatzi du, gene-informazioa behar bezala jasotzea garratzitsutzat jotzen du.

Horretaz gain, koronabirus berriaren erretratua egin du honetan: bere historia, ezaugarriak, jatorria, infekzio-gaitasuna eta immunitateari buruz azalpen interesgarriak emanez. Ez galdu!

Biologia

Jakina da oraindik ez ditugula ezagutzen existitzen diren intsektuen espezie gehienak baina kalkulatzen da guztira sei eta hamar miloi artean izan daitezkeela, agian, animalia espezie guztien % 90 baino gehiago. Kakalardoa da, adibidez, espezie mota gehien dituen intsektua. Hain zuzen, horiei buruzko azalpenak aurkituko dituzue artikulu honetan.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————————-

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Asteon zientzia begi-bistan #302 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zerk ezberdintzen gaitu gizakiak primateengandik? Oraindik ez da topatu erantzun genetikoa. Baina aurrerapenak egiten ari dira. María Gibésen Human Accelerated Regions: What makes us human?

Zelan gogoratzen dugu gogoratzen duguna eta ahaztu ahazten duguna? The art of forgetting: microglia eats memories away in mice Rosa García-Verdugorena.

Grafenoa diamagnetikoa da, hau da, ezin da magnetiko bilakatu. Triangelu formako zatitxoa moztu ezean. DIPCren The magnetism of triangulene.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #306 appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Berotegi efektuko gasen isuriei buruzko aurreikuspen ezkorrenean abiatuta, 2070. urterako, gizateriaren heren bat Saharako basamortuko zenbait eremutan dagoen tenperatura berdinaren menpe egon daitekeela ohartarazi dute.

Zalantzarik ez dago: gizakiaren arrakasta ikaragarria izan da. Hainbat irteeretan Afrikatik atera zenetik, gizakia gai izan da inguru guztietara egokitzeko: basamortutik latzenetan zein hotz ikaragarria egiten duen lekuetan, horietan guztietan loratu da gizadia. Arrakasta honen abiapuntua seguruenera aurrenekoz haitzulo batean norbaitek su bat piztea lortu zuen unea izan zen, eta baita ehiza baten ondoren norberaren azala hotzetik babesteko ehizatutako animalia baten larrua erabili izan zen lehen unea ere.

1. irudia: Tenperaturen igoerak bizitza ia ezinezkoa bihurtuko du lurren %19an, eta horrek migrazio handiak eragingo dituela aurreikusi dute. (Argazkia: Ninno Jackjr / Unsplash)

Hau hala izanik ere, argi dago badirela hainbat eskualde non bereziki bizitza errazagoa den. Beste leku batzuetan, berriz, bizitza sufrikarioa izan daiteke. Izan ere, eta hau esatea politikoki zuzena ez den arren, ez du zentzu askorik basamortu batean edo Artikoaren erdian bizitzeak. Inguru horietara eta, batez ere, bertako baliabideetara ondo egokituta zeuden tribu txikien garaian hau ulertu zitekeen arren, gaur egungo gizarte garatuen kasuan, muturreko egoera horiek ez dira jasangarriak. Petrolio merkea, aire girotua eta gatzgabetutako ura barra-barra izan ditzakete bakar batzuek Dohan edo Abu Dhabin, baina, ezinbestean, halako egoerek pobreziaren mantentzea eta baliabideei lotutako gatazkak baino ez dakartzate.

Bada, orain inguru horietan dagoen egoera are gehiago zailduko da. Izan ere, klima-aldaketari buruz hitz egitean, ohikoa da mugituko diren espezieen inguruan jardutea, indartuko den muturreko eguraldiari buruz ohartaraztea edota mahastiek izango duten garapenari erreparatzea. Baina, agian zuzentasun politiko berdinagatik, gutxitan heltzen zaio benetan erabakigarria izan daitekeen kontu bati: krisi klimatikoak sustatuko dituen gatazken areagotzeari. Eta hau, zinez, zibilizazioaren beraren jarraipena kolokan jar dezakeen faktore garrantzitsua izan daiteke: mundu mailako gobernantzarik ez duen planeta batean, gero eta estatu gehiagok dituzte mundu mailako ondorioak izan ditzaketen suntsipen masiborako tresnak. Horri gehitzen badiogu milioika lagunen biziraupena eta segurtasuna, hein handi batean, klima egoerari lotuta egon daitezkeela, abian da ekaitz perfektua.

Egoera zehatza zein izango den aurreikustea ezinezkoa den arren, gero eta gehiago dira etorkizun hori marrazten saiatzen diren ikerketak. PNAS aldizkarian argitaratu dute azkena. Eta bertan azaldutakoa ez da ez batere lasaigarria.

Biogeografiaren ikuspuntutik, gizakiak azken milurtekoetan izan duen klima nitxoari erreparatu diote, eta etorkizunerako joerak igartzen saiatu dira. Giza populazioa, tenperaturak eta lurraren erabilera dira kontuan hartu dituzten faktore nagusiak. Duela 6.000 urte hasita eta 2015era arteko datuak baliatu dituzte. Funtsean, animaliekin egin ohi dena egin dute, baina gizakiei aplikatuta. Zientzia artikuluan azaldu dutenez, “espezie orok du ingurumen nitxoa, eta aurrerapen teknologikoa gertatu arren, ez dirudi gizakia salbuespena denik”.

Mapa baten gainean ondo ikusten dira nitxo horren nondik-norakoak: bai Ipar zein Hego hemisferioan, batez ere bi zerrendatan aurki daitezke tenperaturarik hoberenak, eta eskualde horietan biltzen da bereziki gizateria. Neolitoarekin batera nekazaritza eta abeltzaintza hasi zirenetik, berrikuntzak eta migrazioak izan arren, funtsean nitxo hori bere horretan mantendu da milurteko hauetan guztietan zehar.

Zibilizazioa erraz egokitu da euri egoera zein lur emankortasun maila desberdinetara, baina gehiegizko beroa izan da beti faktore mugatzaile nagusiena. Horregatik, batez bestean 11-15 gradu zentigrado arteko tenperatura goxoa izan ohi duen tarte estu horretan biltzen dira gizaki gehienak. Gizaki kopuru txikiago bat, berriz, 20-25 gradu arteko batez besteko tartean bizi da, eta 20 milioi bat lagun besterik ez dira batez bestean 29 gradu baino gehiagoko tenperaturak dituzten eskualdeetan. Muturreko egoera horiek Sahara eta Saudi Arabia moduko tokietan gertatzen dira.

“Etengabean mantendu den klima nitxo harrigarri honek erakusten du zeintzuk izan diren gizakiak bizirik irauteko eta aurrera egiteko izan dituen funtsezko hertsadurak”, laburbildu du Wageningengo Unibertsitateko (Herbehereak) ikertzaile Marten Scheffer-ek, prentsa ohar batean.

2. irudia: Gaur egungo tenperatura nitxoa (A) eta RCP8.5 agertokiaren arabera 2070erako aurreikusten dutena (B). (Irudia: Chi Xu et al. / PNAS)

Baina laster egoera hori aldatzear egon daiteke. Modu dramatikoan, gainera. Klima-aldaketa dela eta, tenperatura epelen zerrenda horiek azken 6.000 urteetan mugitu direna baino gehiago mugituko direla aurreikusi dute. Hainbat eskualdetako egoerak dezente txarrera joko du, beste batzuetan bizi baldintzek onera joko duten bitartean.

Mahai gainean jarri dituzten zenbakiak izutzeko modukoak dira. 2070. urtearen bueltan, 3.500 milioi lagun inguru bizitzeko egokiak ez diren eremuetan egongo direla aurreikusi dute. Portzentajean, aurreikusitako populazioaren %30 da hori. Gutxi gorabehera, tenperaturek gora egingo duten gradu zentigradu bakoitzeko mila milioi lagun inguru biziko dira bizitzarako egokiak ez diren eremuetan, 29 ºC-ko tenperatura baino handiagokoetan, hain justu. Lurren %19 hartuko dute eremu horiek. Gaur egun 13 graduren bueltan dauden eskualdeek, berriz, 20 graduko tenperatura izango dute batez bestean.

Egoera are larriagoa da kontuan hartzen badugu berotze gehien izango duten eskualde gehienak gaur egun txiroenen eta populatuenen artean daudela. Hori dela eta, “tentsio sozial erraldoiak” sortuko direlakoan daude ikertzaileak, eta agertoki berriak ezinbestean migrazio mugimendu handiak ekarriko dituela uste dute. Lagun horietatik guztietatik, batzuek migratzeko hautua hartuko dute, baina beste batzuek klima berrira egokitu beharko dira, eta horrek ere erronka handia ekarriko die.

Zientzialariek adierazi dutenez, ez zuten espero ondorioak hain muturrekoak izatea. “Guztiz harrituta geratu ginen hasierako emaitzekin. Hain deigarriak izan ziren ezen urte oso bat eman baikenuen tentu handiz gure susmoak eta datuen tratamendua aztertzen”. Horrez gain, datu guztiak zein erabilitako kode informatikoa askatzea erabaki zuten, gardentasuna sustatu eta beste ikertzaileen ekarpenak jaso ahal izateko.

Kontuan izan behar da, ordea, IPCC taldearen RCP8.5 agertokia erabili dutela modelizazioa egiteko; hau da, agertokirik ezkorrena. Baina agertoki samurragoetan ere egoera ez da batere lasaigarria. Tartean dauden milioika eta milioika lagunen kopuruak kontuan izanda, gauzak antzekoak izan daitezke. 3.500 milioi lagun jartzen den lekuan 1.500 milioi lagun jarrita ere, arazo sakona izango du gizateriak. Horixe da, hain zuzen, baikorragoa den RCP2.6 agertokia kontuan izanda ateratzen den kopurua: populazioaren %13. Egileek nabarmendu dutenez, berotegi efektuko gasen murrizketa azkar batek erdira jaitsi lezake halako egoeran bizitzera kondenatuta egongo den populazioaren kopurua.

Erreferentzia bibliografikoa:

Xu, Chi et al. (2020). Future of the human climate niche. Proceedings of the National Academy of Sciences, 201910114. DOI: 10.1073/pnas.1910114117.

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Krisi klimatikoak inoizko giza mugimendurik handiena eragin lezake appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin 1915ean, kapitain izendatu berritan, Fritz Haber zientzialaria gerrara abiatu zen egun berean, Clara Immerwahr kimikariak bere buruari tiro egin zion, bularrean, bere senarraren pistola erabiliz. Goiz hartan, Haber, zirkinik egin gabe, frontera joan zen bere hamahiru urteko semea etxean bakarrik utziz. Hura izan zen, tiro-hotsa entzun ostean, bere ama laguntzera joan zen bakarra; Haberrek, aldiz, ez zuen emazteari buruz ezer jakin nahi, ez zuen astirik galduko traidore batekin.

Zergatik egin zuen Immerwahrrek bere buruaz beste? Arrazoia oraindik ez dago argi. Apika ekintza horren bitartez adierazi nahi zuen bere senarra Alemaniako armadan egiten ari zen lanaz nazkatuta zegoela, armamentu kimikoaren fabrikazioan parte hartzea basakeria iruditzen baitzitzaion. Izan ere, Lehen Mundu Gerran, kloro gasaren garapenean murgildu zen Haber, Ypreseko bigarren guduan erabili zutena, alegia. Beste gas pozoitsu bezain hilgarri batzuen ikerketan ere lan egin zuen; horregatik diote Haber arma kimikoen “aita” dela.

Irudia: Clara Immerwahr 20 bat urte zituenean, gutxi gorabehera 1890. urtean. (Iturria: Wikimedia Commons – domeinu publikoko argazkia)

Zientziak bikotearen hasiera eta amaiera markatu zituen; zientziari esker hurreratu ziren eta geroago, zientziak desegin zuen bikotea oso jokabide desberdinak zituztelako. Alde batetik, Haberrek zioen bake garaian, zientzialariak munduari zegozkiola, baina gerra garaian, norberaren herriaren esanetara egon behar zutela. Aldiz, Clarak, bere aldetik, senarraren gehiegizko abertzaletasuna deitoratzen zuen, eta jarrera hartatik azkar urrundu nahi zuen. Harentzat, ikerketa zientifikoak bizitza errespetatzera behartzen zuen. Eta Haberrek hori egiteari utzi zion aspaldi.

Lehenengo doktorea kimikan

Clara Immerwahr 1870ean jaio zen, Polkendorfen, Poloniako Breslavia hiritik gertu. Txikitatik ez zien jaramonik egin garai hartako emakumeek bete behar zituzten arau eta patroiei. Berak ikasi egin nahi zuen, are gehiago, kimikan jardun nahi zuen, baina garai hartan, tamalez, emakumeek ezin zuten izena eman Alemaniako unibertsitatetan. Azkenean, hainbeste debekuen artean, irakaslea izango zela erabaki zuen. Haatik, beti izan zuen arlo zientifikoan aritzeko itxaropena, emakume izateagatik zegokion bizitza hori ez zela onartu bazuen ere. Pazientziaz itxaron zuen 1896ra arte, emakumeei unibertsitateko klaseetara entzule gisa joatea onartu zitzaien urtea, alegia. Clararentzat urrats handia izan zen hori, baina ez zen nahikoa izan; berak kimikako doktoretza egin nahi zuen, eta baita lortu ere: azterketa gainditu zuen aurreneko emakumea izan zen. 1900ean doktoretza titulua eman zion Breslaviako Unibertsitateak.

Haren tesi zuzendariaren laguntzaile gisa hasi zuen ibilbide zientifikoa; artikulu andana argitaratu zuen eta emakumeentzako eskoletan irakasle aritu zen. 1901ean Fritz Haberrekin egin zuen topo, kimikan doktorea bera ere. Aurretik ere ezagutzen zuten elkar, dantza klase batean elkartu baitziren lehenengoz. Une hartan, Fritzek ezkontzeko eskatu zion baina Clarak ezetz ihardetsi zion, bere ikasketetan buru-belarri zebilelako. Baina bigarren topaketaren ondotik, ezkondu eta, Karlsruhe hirira (Alemania) joan ziren bizitzera. Han, Haber kimikako irakasle gisa hasi zen lanean. Urtebete geroago, 1902an, Clara seme batez erditu zen. Gertaera horrek betiko aldendu zuen bere ibilbide zientifikotik.

Izutu zuen aurkikuntza

Zientziaren alorrean, Clara itzaliz joan zen, eta Haber, aldiz, inoiz baino distiratsuago zegoen. 1904an, ekonomia irauli zuen Haber-Bosch Prozesua asmatu zuen, hau da, amoniakoa egiteko aireko nitrogenoa masiboki erabiltzeko modua aurkitu zuen kimikariak. Laborantzan, ongarriak egiteko erabiltzen zen jada baina arazo bilakatu zen aurkikuntza hori gerraren erdigune bilakatu zenean, amoniakoa lehergailuak egiteko erabil zitekeela ohartu zirenean, hain zuzen. Hori egin zitekeela ikusi zutenean, Haberrek eta bere taldeak ez zuten zalantzarik izan, aukera aprobetxatu, eta kloroa, fosgenoa edo ziape-gasa bezalako gas pozoitsuak garatu zituzten. Ildo horretatik, amoniakoaren sintesiari esker lortu zuen Kimikako Nobel saria, 1918an. Argi dago batzuentzat heroia izan zela; beste batzuentzat, ordea, bere emaztearentzat bezala, gerra-eraile hutsa.

Hasieran, Clarak haren lanean lagundu egin zuen, esaterako, bere testuak ingelesera itzultzen zituen; Thermodynamik technischer Gasreaktionen (1905) obra da horren adibide. Liburu hartan, Haberrek bere “lankidetza isilagatik” eskerrak eman zizkion emazteari. Isildua, hobeto esanda. Alabaina, Clarak ez zuen inoiz errekonozimendurik jaso egindako lanagatik.

Bere historia tragikoak oraindik darrai gure oroimen kolektiboan. Gainera, egun banatzen diren sari batzuetan Clara Immerwahrren oroitzapena iltzatuta gelditu da. Besteak beste, gerra nuklearraren prebentzioari buruzko sariketa batek bere izena darama, baita UniCatek (Unifying Concepts in Catalysis) proposatutako beste batek ere; azken honek zientzialari emakume gazte bat saritzea du helburu -2015ean, esaterako, Anna Company Casadevallek irabazi zuen-.

Haren ezkonlagunak egindako lanak erabat hondatu zuen Clara. Une hartan, zientziak bi bide agertu zituen begien aurrean, eta Clararen harridurarako, Haberrek pentsaezina zena hautatu zuen. Hala eta guztiz ere, Clarak ez zuen amorerik eman. Ez zion lagundu, ez zuen inolaz ere bere konplizea izan nahi. Bere bizitza beltzera urtu egin zen tiro burrunbatsuaren ostean.

Iturrirak:

• El suicidio de Clara Immerwahr, una química pacifista en tiempos del Káiser Guillermo, Juan de la Ciencia bloga, 2015eko maiatzaren 2a.
• Eduardo Bazo Coronilla, Clara Immerwahr: Durmiendo con su Enemigo, Hidden Nature, 2017ko azaroaren 2a.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Clara Immerwahr (1870-1915): Fritz Haberri aurre egin zion kimikaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Konfinamendu garaian ogia egiteko zaletasuna asko handitu da. Etxetik atera ezina, denbora librea… agian horiexek dira ogia egiteko behar diren osagaiak. Beste osagai batzuk ere behar dira: irina eta legamia, behintzat. Horiek dendetan erostea zaila bilakatu da zenbait kasutan; izan ere, konfinamendu garaiaren une batzuetan gari-irinaren eta legamiaren salmenta bikoiztu egin zen. Ogiarekin lotuta, bestalde, askotan entzuten da gluten hitza, baina, zer da glutena? Bada, pasa eta hona azalpenak.

Irudia: Konfinamenduan zehar ogia egiteko zaletasuna asko handitu du eta sarritan zaila da lehengaiak erostea. (Argazkia: domeinu publikoko irudia (Argazkia: Rudy and Peter Skitterians – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Konfinamendu garaian askoz elikagai gehiago kontsumitu ditugu etxean eta gozogintzari eta okintzari ekin diogu. Antza, postreak, bizkotxoa edo ogia egitea oso gozagarria da guretzat. Sentimendu onak ekartzen dizkigu labean hazten ari den horrek eta, are gehiago, eskuz egindako zerbait bada. Alabaina, ogi gozo eta samurrak lortzeko osagairik erabiliena irina da; gari-irina, hain zuzen ere. Gari-irina oso berezia da. Ehotako edozein osagai urarekin nahasten bada, ore neutroa lortzen da, neutroa, ezaugarri berezirik gabekoa. Gauza bera gari-irinarekin egiten badugu, aldiz, oreak ezaugarri bereizgarri batzuk dituela ikusten da. Horretarako nahikoa da ogi-irina eta ura nahastea -uraren masa irinaren masaren erdia izanik, gutxi gorabehera-. Orea nahasten hasitakoan, hasiera batean forma aldatzea kostatzen zaion orea lortzen da, baina, lantzen jarraitzen bada, erantzun elastikoa duen orea osatzen da, pixkanaka. Gari-irinaren -edo ogi-irinaren- ezaugarri berezi horrek desberdintzen du irin hori eta beste zerealekin egindako irinak. Horri esker, bestalde, egin daitezke ogi arinak eta bigunak eta bestelako ore samurrak.

Irinez eta urez osatutako nahasteak oreak edo irabiakiak izan daitezke. Oro har, oreak irin gehiago dauka ura baino eta eskuz lantzeko moduko trinkotasuna du. Irabiakiek, aldiz, ur gehiago daukate -oreek baino 3-4 aldiz ur gehiago- eta errazago jariatzen dira. Oreen kasuan, irinaren proteinek eta almidoiak ur gehiena xurgatzen du eta, hortaz, fase erdisolido nahiko trinkoa osatzen da. Irabiakien kasuan, berriz, nahastean dagoen irina ez da gai ur guztia xurgatzeko eta ur kantitate handia modu askean dago. Irinaren proteinak eta almidoia ur-fasean sakabanatuta daude.

Ogiaren kasuan, lortzen den nahastea orea da, eta ez irabiakia. Edozein kasutan, nahaste horiek hiru egituraz osatuta daude: ura, irinaren proteinak eta almidoi pikorrak. Hiru horiek nahaste homogeneoa osatzen dute eta, ogien kasuan, esaterako, proteinek eta almidoiak osatutako sarean milioika burbuila mikroskopiko harrapatuta daudelako lortzen dira ore samurrak. Oreak berotzen direnean egitura aldaketa gertatzen da. Almidoi pikorrek ura xurgatzen dute, puztu egiten dira eta egitura solido iraunkorra osatzen dute, hasierako egitura likido edo erdisolidoaren ordez. Horretarako ezinbestekoa da legamiak erabiliz oreak zein irabiakiak airezko burbuila txikiz betetzen dira eta horrela bolumen unitateko dagoen materia solido kantitatea murrizten da. Horren ondorioz, ogiak, pastelak eta bestelako postreak askoz arinagoak, bigunagoak eta dentsitate txikiagokoak izango dira. Hala ere, ogiaren kasuan, atseginak diren testura eta zaporeak lortzeko gakoa gari-irinaren proteinen egitura berezia da: glutena.

Zer da glutena?

Merkatuan dauden gari-irin desberdinak -arrunta, gozogintzakoa, indar-irina, eta abar- gluten edukiarekin lotuta daude. Glutena, azken batean, irinean dauden proteina jakin batzuk dira eta proteina horiek egitura berezi bat osatzen dute. Gozogintzan, adibidez, oreak harroagoak izaten dira eta, hortaz, gluten gutxiagoa izatea gomendagarria da, ogiaren kasuan, aldiz, ez. Glutenaren proteinek kate luzeak osatzen dituzte, elkarren artean lotzen direnak. Glutenaren proteinak lehorrak daudenean inerteak dira, baina, hezetasuna dutenean -ura xurgatzeko gai dira- itxura aldatzen dute eta glutenaren egitura osatzen hasten dira.

Proteinak molekula luzeak dira, kate modukoak, aminoazidoz osatuta daudenak. Glutenaren proteinak –gliadinak eta gluteninak– 1.000 aminoazidoz osatuta daude, gutxi gorabehera. Gliadina kateak tolestu egiten dira eta modu ahulean lotzen dira haien artean edo gluteninekin. Gluteninak, era berean, haien artean hainbat lotura osatzen dituzte eta kate-egitura luzeak agertzen dira. Glutenina proteinaren mutur bakoitzean sufrea duten aminoazidoak daude eta, hortaz, sufre-sufre loturak osatu daitezke kate baten amaieraren eta beste kate baten hasieraren artean, horrela kate luzeagoak osatuz.

Sare eta kate egitura hor osatzeko, agente oxidatzaileak behar dira, alegia, airean dagoen oxigenoa. Horrela, orea eskuekin lantzen denean, pixkanaka glutenaren kate-egitura osatzen da. Horregatik, eskuz oratu ahala, oreak plastikotasuna eta elastikotasuna hartzen du. Orearen itxura aldatu egiten da indarra egiten denean, baina, indarra egiteari uzten zaionean, bere hasierako formara itzultzen da. Ezaugarri esker, legamiak karbono dioxidoa askatzen duen bitartean orea lantzen jarraitu daiteke milioika burbuila orean harrapatuta gelditzen direlarik.

Hemen gako bat aipatu behar da. Glutenaren eraketa kontrolatzea oso garrantzitsua da lortu nahi den azken emaitzaren arabera. Txikle egiturak nahi badira, alegia, presioa egiterakoan zanpatuko dena, baina, gero bere hasierako formara itzuliko dena, gluten asko garatzea beharrezkoa da. Hauxe da, oro har, ogiaren kasua. Horretarako, orea asko landu behar da eta proteina eduki altuko irinak erabili behar dira egitura elastikoak lortzeko. Krepe leunak, erraz birrintzen diren tartak, edo madalena harroak lortu nahi badira, orduan glutenaren eraketa saihestu behar da. Horretarako, proteina eduki baxuko irinak erabili behar dira, orea ez da gehiegi irabiatu behar eta glutenaren eraketa saihesten duten osagaiak gehitu behar dira: gurina, azukrea eta gorringoak, adibidez.

Informazio gehiago:

• La cocina y los alimentos, Harold McGee, Debate, 2017.
• Glutenarekiko intolerantzia: populazioaren %1i eragiten dion gaixotasuna, Francisco Javier Eizaguirre Arocena, zientziakaiera.com, 2014.
• La locura por hacer pan en casa dispara la venta de levadura un 200%: estas son las mejores recetas, David Palomo, elespanol.com, 2020.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Itxialdian, ogia eta glutena appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea Koronabirus berria gure eguneroko bizitzan kokatu denetik, datu-zaparrada bat heltzen zaigu egunero. Adi-adi egoten gara, pandemiaren eboluzioa jarraitu nahian. Hain zuzen, bilakaera hori erakusteko, ohikoa bihurtu da grafikoak ematea, eta egunotan entzun ditugun kurbaren pikoa edo kurba apaltzea terminoek grafikoei egiten diete aipamen. Aurkezten zaizkigun grafiko batzuetan eskala logaritmikoa erabiltzen da, eta hor goranzko urratsak ez dira proportzionalak, altuera bikoitzak ez du kopuru bikoitza adierazten, adibidez. Zer da eskala logaritmikoa eta zergatik komeni da batzuetan hori erabiltzea?

1. irudia: Funtzio esponentziala (gorria), lineala (berdea) eta
logaritmikoa (urdina). (Grafikoa: Wikimedia Commons – Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unporte lizentziapean)

Grafikoak planoan

Aipatzen ari garen grafikoak planoan egiten dira eta ardatz bi dituzte. Ardatz horizontalean aldagai bat hartzen da, denbora adibidez, eta bertikalean, neurtzen ari garen balioak. Koronabirusaren kasuan, ardatz horizontalean egunak joaten dira eta bertikalean, grafikoaren arabera, positiboak, hildakoak, sendatuak, ospitaleratuak eta abar.

Ardatz bertikalean eskala arrunta hartuz gero, eskala lineala alegia, 3tik 5era dagoen aldea eta 60tik 62ra dagoena berdinak dira. Aldiz, eskala logaritmikoan 3tik 5era dagoen aldea eta 60tik 100era dagoena dira berdinak. Alde bera egoteko, eskala logaritmikoan zenbaki bien arteko erlazioa (zatidura) berdina izan behar da (5/3=100/60). Eskala linealean kendurak dira berdinak (5-3=62-60).

2. irudia: Irudi honetan grafiko bi batera ematen dira. Positiboen grafikoa logaritmikoa da (eskuineko eskala) eta hildakoena lineala (ezkerreko eskala). Baliteke irudi berean eskala biak elkartzea nahasgarri gertatzea. (Iturria: Berria egunkaria)

Zergatik erabili eskala logaritmikoa?

Datuen tamainaren eta azaldu nahi dugun zehaztasunaren arabera, zentzuzkoa izango da eskala logaritmikoa erabiltzea. Adibide bat jarriko dut: demagun Bizkaiko udalerrien populazioa ematen duen grafiko bat egin nahi dugula. Ardatz horizontalean herriak joango dira, bertikalean biztanle kopurua. Herriak populazioaren arabera ordenatu ditugu.

Eskala lineala erabili dugu 3. irudian eta urrats bakoitzak 5000 biztanle adierazten ditu. Bilbo kendu dugu, grafikoaren zehaztasuna are txikiagoa izango baitzen bestela. 111 udalerri daude eta handiena (Barakaldo), txikiena (Arakaldo) halako 650 da, gutxi gorabehera. Udalerri erdiak ia ikusezinak dira. Bilbo sartuz gero, grafikoko lerroen luzera heren batera txikituko litzateke, eta, ondorioz, are ikusezinago izango lirateke herri horiek eta gehiago.

3. irudia: Bizkaiko udalerrien biztanleria eskala linealean (Bilbo kenduta). (Irudia: Javier Duoandikoetxea)

Eskala logaritmikoa erabiliz, udalerri guztiak ikusiko genituzke, 4. irudiko grafikoan bezala. Hor goranzko urrats bakoitzak aurrekoaren bikoitza adierazten du.

4. irudia: Bizkaiko udalerrien biztanleria eskala logaritmikoan (Bilbo kenduta). Ardatz bertikaleko zenbakiak 2ren berreturak dira, 20=1-etik 217=131072-raino. (Irudia: Javier Duoandikoetxea)

Bada beste zerbait kontuan hartzekoa: 200 biztanleko aldea garrantzitsua da herri txikietan, baina ez 10 000 biztanletik gora duen batean. Hori ere erlatibizatzen du eskala logaritmikoak. Irudian, ezkerreko herri bati 200 biztanle gehituz gero, maila bat igoko litzateke; eskuineko batek, ordea, ez luke nabarituko igoera.

Grafiko horietan barrak erabili ditugu, baina nahikoa da bakoitzean goiko puntua erabiltzea gauza bera adierazteko. Puntu horiek eratzen duten kurba eginda ere eman genezakeen grafikoa.

Zenbait propietateren portaera grafiko linealetan eta logaritmikoetan

Logaritmoa funtzio monotonoa da. Horrek esan nahi du kantitate batek gora edo behera egiten badu, berdin egingo duela gora edo behera haren logaritmoak. Horregatik ere maximo bat edo minimo bat dauden tokiak (aldagaiaren balioak) berdin mantenduko ditu grafiko logaritmikoak.

Kurba batean, maldak adierazten du hazkundearen abiadura. Horretan desberdin jokatzen dute grafikoek eskala linealean eta logaritmikoan. Koronabirusaren grafikoekin azaltzeko, egun batetik bestera 100 kutsatu gehiago gertatu badira malda bera erakutsiko luke eskala linealak bosgarren egunean gertatuta edo hogeigarren egunean gertatuta. Eskala logaritmikoan, aldiz, 100 gehiago izatea 2000 kutsatu daudenean edo 20 000 daudenean ez da berdin ikusten, bigarrenean malda hamar aldiz txikiagoa (gutxi gorabehera) izango litzateke. Hori bat dator informazio honekin: kutsatu berriak % 5 dira kasu batean eta % 0.5 bestean. (Ikus behean hirugarren ohar matematikoa.)

Adibide horrek berak balio digu ulertzeko grafikoa eman nahi dugun informazioaren arabera egokitu behar dugula. Datu metatuak ematean (kutsatu guztien eboluzioa, esaterako) grafiko logaritmikoak beharrezkoak izan daitezke, zenbaki txikiekin hasi eta handietara heldu behar dugulako (3. irudian bezala, nolabait). Kutsatu berrien kopurua jaitsi ahala, eguneko aldaketa ez da nabarituko grafiko logaritmikoan. Datu hori erakusteko, hobe litzateke datu ez-metatuak ematea eta eskala linealeko grafikoa ematea (3. irudiko grafikoko hildakoak ematen diren moduan).

Eskala logaritmikoak bizitza errealean

Musikako notak. Musikako noten ezaugarri fisikoa bibrazio-maiztasuna da. Horrela, do zentralaren maiztasuna 261.62 Hz da. Hurrengo do notaren maiztasuna bikoitza da eta aurrekoarena erdia. Zortzidun batetik hurrengora igotzea maiztasuna bikoiztea da. Eskala logaritmikoa da, beraz. Ikus azalpen gehiago Josu Lopez-Gazpioren Musikaren zientzia (II): Musika notak eta bibrazio maiztasunak artikuluan Zientzia Kaieran.

Lurrikarak. Lurrikaren intentsitatea neurtzeko, Richter eskala erabiltzen dugu. “Bertizaranen 3.7ko lurrikara bat izan da” zioen Berriak duela urtebete inguru. Aurtengo urtarrilean 7.7ko lurrikara batek astindu zuen Karibea. Bigarrena lehenengoaren bikoitza baino zertxobait gehiago bada ere (Richter eskalan), eragin dezakeen kaltea ez da bikoitza… Puntu bateko aldeak Richter eskalan 10 bider indar handiagoa adierazten du. Hau da, Karibeko lurrikara Bertizarangoa baino 10 000 aldiz indartsuagoa izan zen. Richter eskala logaritmikoa da. Beste eskala bat ere erabiltzen da lurrikaretarako, momentu magnitude eskala, hori ere logaritmikoa.

Denbora-lerro logaritmikoa. Unibertsoa sortu zenetik 13 800 milioi urte inguru joan direla esaten digute adituek. Unibertsoaren hasieran gertatu ziren aldaketak grafikoki adierazteko, denbora-lerro logaritmikoa erabiltzen da (ikus Big Bang artikulua Wikipedian).

Alderantziz ere, gaurko egunetik atzeranzko gertaerak erakusteko denbora-lerro logaritmikoa erabil daiteke, eta horrela pisu gehiago ematen diegu gugandik hurbil dauden gertaerei. Ikus irudi hau.

Adibide gehiago. Ikus Eskala logaritmiko artikulua Wikipedian.

Zenbait ohar matematiko

1. Logaritmoak definitzeko, oinarri bat behar da. Ohiko oinarriak 2 edo 10 dira, e zenbakia oinarri duen logaritmoak matematikan garrantzi berezia badu ere (logaritmo natural edo nepertar deritzo). Har dezagun 2 oinarria, adibidez. Zenbaki baten 2 oinarriko logaritmoa da 2ri jarri behar zaion berretzailea zenbakia lortzeko. Horrela, 23 = 8 denez, 8ren logaritmoa 3 da, eta 27 = 128 denez, 7 da 128ren logaritmoa. Berretzailea osoa ez bada ere defini daiteke berretura eta, horrela, edozein zenbaki positibok logaritmoa du. Hurrengo taulan zenbait zenbakiren 2 oinarriko logaritmoa agertzen da.

2. Aldagaiaren t baliorako datua u(t) idazten badugu, grafiko linealean altuera u(t)-ren proportzionala da eta logaritmikoan, aldiz, log(u(t))-ren proportzionala. Logaritmoak propietate hau du: log(a/b) = log a – log b. Horregatik, log a – log b konstantea bada, a/b da konstantea. (Logaritmoaren oinarria edozein izanda betetzen da propietatea, horregatik ez dugu adierazi.)

3. Funtzioetan (kurbetan) malda deribatua da. Baldin u(t)-ren deribatua u’(t) bada, log(u(t))-ren deribatua ku’(t)/u(t) da (k konstantea logaritmoaren oinarriaren araberakoa da). Ikusten denez, t uneko grafiko linealaren u’(t) malda u(t) balioarekin zatitzen du grafiko logaritmikoak. Zenbat eta u(t) handiagoa izan, gehiago apalduko da grafikoa.

——————————————-
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn.

——————————————-

The post Grafikoak eta eskala logaritmikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Milioi eta erdi espezie inguru deskribatu dira animaliak sailkatzeko erabiltzen ditugun 33 filumetan (edo talde handiak). Espezie horietako milioi bat eta berrehun mila, filum bakarrari dagozkio, artropodoei hain zuzen ere. Eta espezie horietako milioi bat inguru klase bakarrari dagozkio: Insecta.

Zenbaki horrek zer esan nahi duen jakiteko, nahikoa da honakoa azaltzea: protisto, landare, onddo eta animalia espezie guztien erdiak baino gehiago intsektuak dira, hau da, intsektuak dira organismo eukariotikoen erdiak baino gehiago (nukleodun zelulak dituzten organismoak dira eukariotikoak). Oraindik ere gizakiak ez ditu ezagutzen existitzen diren intsektu espezie gehienak eta kalkulatzen da guztira sei eta hamar miloi artean izan daitezkeela, agian, animalia espezie guztien % 90 baino gehiago.

Irudia: Intsektu bilduma bat. (Argazkia: Domianick – domeinu publikoko argazkia. Iturria: Pixabay.com)

Orain arte ezagututako intsektuak 35 ordenatan sailkatzen dira, eta horietako 28 ordenaren ordezkari bizidunak daude. Bada, espezie mota gehien dituen intsektua, kakalardoa (Coleoptera) da, 400.000 ingururekin. Hori bai, urtero-urtero 2.000 espezie berri deskribatzen dira, eta, egindako estimazioen arabera, litekeena da errealitatean hiru milioitik gora kakalardo espezie izatea.

Orain dela 300 milioi urte inguru sortu ziren koleopteroak. Hori bai, orain dela 120 eta 100 milioi urte inguru izan zen benetako eztanda, loredun landareak agertzean: garai horretan koleoptero espezie kopurua seiehun aldiz handiagoa zen. 50 miloi urte lehenago sortutako Phytophaga taldea izan zen batik bat onura atera zuena; gaur egun, talde horretako 135.000 espezie inguru daude, hau da, kakalardo belarjaleen % 80 baino gehiago eta intsektu belarjaleen erdiak baino gehiago –loredun landareak janez elikatzen dira gehien-gehienak–.

Belarjaleen artean barietatea handia da; landareak jaten dituzten antofagoak daude, fruituak jaten dituzten frugiboroak, hostoak jaten dituzten filofagoak, polena jaten duten polinifagoak, sustraiak jaten dituzten errizofagoak… Baina landareak ez dira talde horretako kakalardoen elikagai bakarra: koleoptero predatzaileak daude (ehizakiak harrapatzen dituzte), koprofagoak (beste animalia batzuen gorozkiak jaten dituzte), saprofagoak (deskonposizioan dauden hondakin begetalak jaten dituzte), nekrofagoak (gorpuzkiak jaten dituzte)… Hain zuzen ere, dibertsitate hori zuzenean lotuta dago jaten dituzten elikagaien barietate handiarekin.

Ordezkarietako batzuk ezagunak dira zenbait arrazoi tarteko, adibidez pipia (egurrean kalteak eragiten ditu), gurgurioa (izurriteak eragiten ditu landutako landareetan), sakratu edo pilotagilea (gorozki-pilotetan barnean jartzen ditu arrautzak) edo marigorringoa (kolorazio patroi ikusgarria du). Beste batzuk, berriz, ez dira hain ezagunak, adibidez, kakalardo bonbaketaria. Guztira, bostehun espezie baino gehiago daude, guztiak ere Carabidae familiakoak. Defentsa sistema izugarri sofistikatua dute, bi substantziaren konbinazioan oinarritzen dena: hidrogeno peroxidoa eta hidroxikinona. Kakalardoak bere burua arriskuan ikusten duenean, bi substantziok nahastu egiten dira eta katalasa eta peroxidasa entzimekin kontaktuan sartzen dira. Hidrogeno peroxidoaren hidrolisiak eta hidrokinonaren oxidazioak bat-batean bero handia askatzea eragiten dute, eta, sortutako eztandak, kakalardoak spray motako nahaste erasotzaile leun bat kanporatzea eragiten du, 100 ºC-ko tenperaturan.

Ziurrenik anekdota apokrifoa baldin bada ere, kontatzen denez, aurreko mendeko 40ko hamarkadan, teologo batek J.B.S. Haldane biologo ezagunari galdetu zion ea zer ondorio ateratzen zuen berak Jaungoikoaren izatearen inguruan haren sorkuntza aztertu ostean, eta Haldanek honakoa erantzun omen zion: “Kakalardoekiko neurrigabeko zaletasuna du, antza”.

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Kakalardoekiko neurrigabeko zaletasuna appeared first on Zientzia Kaiera.