Eragin genetiko txikia hezkuntza errendimenduan
Irudia: Geneen eragina hezkuntza errendimenduan aztertu duten ikertzaileen arabera, besteak beste, hezkuntza-lorpenaren eta errendimendu kognitiboaren gaineko ondorio genetikoak behin eta berriz aldatzen dira ingurumen-testuinguruen bidez. (Argazkia: Aline Ponce – domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com)
Egun, bestelakoak dira gauzak. Izan ere, DNAren –ondorengoei oinordetzan utzitako informazioa kodetzen duen makromolekula– katea osatzen duten molekulen ordena zehatza ezagutzea ahalbidetzen duten teknikek garapen ikusgarria izan dute, eta izugarri merkatu dira. Horrela, norbanako batzuetatik beste batzuetara dauden ezberdintasunak zehatz-mehatz azter daitezke, eta aldaera genetikoak bereizi. Eta, orobat, norbanako askorentzat egin daiteke. Zenbait kasutan, aukera dago gene bat zein prozesutan dagoen zehazki jakiteko, baina gehienetan ez.
Duela hilabete batzuk, lagin handi bateko banakoen konfigurazio genetikoaren eta haiek beraiek lortutako hezkuntza mailaren arteko lotura aztertzeko analisiaren emaitzak argitaratu dira. Milioi bat eta ehun mila pertsonak baino gehiagok osatzen zuten lagina. Ikertzaileek 1.271 aldaera –nukleotido bakarreko polimorfismoak, hizkuntza teknikoan– antzeman zituzten; horiek, oro har, hezkuntza mailarekiko lotura adierazgarria erakutsi zuten, hezkuntza sisteman egondako urte kopuruan islatzen den legez.
Hezkuntza jardunari loturiko aldakortasunaren zati handi batek eragina du, batetik, garun garapenaren prozesuetako geneetan eta, bestetik, lotura sinaptiko izenekoen bidez neuronen artean ezarritako komunikazioan. Lotura horiek bide ematen dute ondoko neuronei informazioa transmititzeko, eta molekulen esku hartzearen bitartez gertatzen da, mezulariena egiten baitute.
Agidanez, herrialde batzuetatik besteetara aldatzen da aldaera genetikoen eragina. Hala ere, ikertzaileek ezin izan dute eraginon zergatia zehaztu, baina litekeena da herrialdeetako hezkuntza sistemen arteko aldeekin zerikusia izatea, haietako bakoitzean sustatutako gaitasunei edo trebetasunei dagokienez. Baliteke konfigurazio batzuk arazoak ebazteko egokiagoak izatea, eta beste batzuk, berriz, oroimenezko ikaskuntzarako, besteak beste.
Lotura genetiko globala ez da oso esanguratsua: hezkuntza jardunaren aldakortasunaren % 11 eta % 13 bitartean dago lotuta aldakortasun genetikoarekin. Hots, ingurumen faktoreek, hala nola familiaren ezaugarriek, gurasoen hezkuntza mailak eta eskola inguruneari lotutako faktoreek, askoz ere eragin handiagoa dute. Horrez gain, mota horretako karaktereetan, konfigurazio genetikoak, ezaugarri jakin batzuk zehaztu baino gehiago, horiek garatzeko aurretiko jarrera transmititzen du; horrenbestez, tarte zabala dago ingurumen eraginari lotutako aldeak sortzeko.
Ez da garrantzi txikiko ondorioa kontuan hartzen badugu hezkuntza jardunak helmen handiko eragin garrantzitsuak dituela; esaterako, ongizate ekonomikoa, osasun egoera helduaroan edota bizi itxaropena.
Iturri bibliografikoa:
Lee, J.J., Wedow, R., Okbay, A. et al. (2018). Gene discovery and polygenic prediction from a genome-wide association study of educational attainment in 1.1 million individuals. Nature Genetics, 50: 1112-1121. DOI: https://doi.org/10.1038/s41588-018-0147-3
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Eragin genetiko txikia hezkuntza errendimenduan appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #299
SARS-CoV-2 birusa detektatzeko CRISPR-en oinarritutako diagnostiko azkarreko tresna azkar bat proposatu dute; emaitza 45 minutu inguruan ematen du, RT-PCR proben antzeko zehaztasunarekin. Elhuyar aldizkariak azaldu du COVID-19 gaitza duten 36 pazienteren eta bestelako arnas gaixotasunak dituzten 42ren laginak hartu dituztela. Kasu positiboetan, %95eko zehaztasuna lortu zuten, eta negatiboetan, berriz, %100ekoa.
COVID-19 gaitza detektatzeko testez hitz egiten ari gara egunero baina Berrian Ana Galarragak esaten digun moduan, hauek mugak aurkezten dituzte. Smriti Mallapaty ikertzaileak Nature aldizkarian dio testen ahalmenari balio handiegia eman zaiola, eta txikiegia haien mugei. Zeintzuk dira, hortaz, muga hauek? Halere, ez dugu ahaztu behar testak ezinbesteko tresnak direla jakiteko zenbat hedatu den eta nori eragin dion pandemiak.
Testez gain, maskarak izan dira gizartearen kezka nagusia. Zer dakigu bere erabilerari buruz? Horiek erabiltzea beharrezkoa al da? Zenbat mota daude? Denok eskuragarri izango ditugu? Berrian honen ingurukoak.
Eta ildo honi jarraiki, artikulu honetan maskara motak eta horiek egiteko erabiltzen diren materialez mintzatu dira. Oro har, bi maskara mota daude: kirurgikoak eta babes-maskarak. Horiez gain, baina, beste batzuk aipatzen dira: maskara higienikoak eta etxean egindakoak. Ez galdu horiei buruzko azalpen argigarriak!
Denok gaude konfinamendu hau noiz bukatuko den zain. Bada Osasunaren Mundu Erakundeak (OMEk) bere irizpideak argitaratu ditu transmisio komunitarioko agertoki iraunkor batetik transmisio txikiko agertoki batera igarotzeko. Artikulu honen bidez, Miren Basarasek bildu dizkigu irizpide horiek. Ez galdu!
Miren Basarasek artikulu honetan galdera bat planteatzen digu: benetan prestatu gara eta neurriak aldez aurretik hartu dira pandemia hipotetiko horri aurre egiteko? Hain justu, iazko irailean OMEk eta Munduko Bankuko aditu-talde batek txosten bat kaleratu zuten eta bertan ohartarazi zuten osasun larrialdi global baten arriskuaz. Oro har, bertan azaltzen zen ez dagoela nahikoa egiturarik hurrengo pandemia hilgarriari aurre egiteko.
Noiz arte iraungo du urruntze sozialak? Ez dakigu neurri honek zenbat iraungo duen baina badirudi luzarorako joango dela. Halaxe dio Harvard institutuko ikertzaile batzuek lan batean: aurreikusten dute 2022 arte derrigorrezkoa izango dela koronabirus berri honen transmisioa gainditu ahal izateko. Berrian informazio guztia.
Bizi dugun pandemiak ondorio psikologikoak utziko dituela esan dute adituek. OMEk ere ohartarazi du “leku guztietan artatu beharko dela jendearen buru osasuna: lanean, eskoletan, gizarte zentroetan…”. Pandemiak ekar ditzakeen ondorio psikologikoak hondamendi eta gerretakoekin parekatu ditu gainera. Testu honetan, Maite Elizondo psikologoaren eta Iñaki Markez eta Blanca Morera psikiatren hausnarketak aurkituko dituzue.
SARS-CoV-2 birusa eta tabakoaren artean harremana dago Pitié Salpêtrière Parisko ospitalean egindako ikerketa baten arabera. Hipotesi moduan argitaratu dute: tabakoa erretzea aldagai babeslea da COVID-19aren aurrean. Ikertzaileen ustez, giltza nikotina izan daiteke. Izan ere, SARS-COV-2 birusak erasotzen dituen zelula askok nikotinaren errezeptoreak dituzte. Berrian irakur daiteke.
Jose Antonio Lozano BCAM Matematika Aplikatuen Euskal Zentroko zuzendaria elkarrizketatu dute Berrian. Antza lantalde berezi bat sortu dute eta UPV/EHUrekin eta Ikerbasquerekin elkarlanean ari dira Eusko Jaurlaritzakoek erabakiak informazio gehiagorekin hartu ahal ditzaten. Haren esanetan, bi lan dituzte: “Alde batetik, epe motzera begira aurreikusten saiatzea, ea zenbat jende ospitaleratu beharko den eta zenbatek egon beharko duten zainketa intentsiboetako unitateetan [ZIU]; bestetik, luzera begira, eredu makroago bat edukitzea, ikusteko gaitzak nola eboluzionatuko duen eta gobernuaren neurriek nola eragiten duten kutsatuen kopurua”.
Munduan zehar egin diren hainbat ikerketak ondorioztatu dute COVID-19ak kutsadura gehien duten hirietan duela eraginik latzena. Berriako testu honetan, egin diren azterlanen emaitzak irakurtzeko parada izango duzue. Adibidez, Harvardeko Unibertsitateko T.H.Chan Osasun Publikoko Sailak egindako ikerketa baten arabera, PM 2,5 partikulen kutsadura gehien duten Ameriketako Estatu Batuetako hirietan ari da koronabirusa jende gehien hiltzen. Europan egindako azterlanak ere ondorio berdinera iritsi dira. Ez galdu!
GenetikaAzken hilabete hauetan birusak bilakatu dira gure bizitzaren erdigune. Egoera honi jarraiki, Koldo Garcia genetikariak birusei buruz dugun iritzi negatibo hori zokoratu du eta gugan bizi diren birusak izan ditu mintzagai honetan. Hasteko, biroma osatzen duten birusak hiru talde handitan sailka daitezkeela aipatu -erretrobirus endogenoak, zelula eukariotoen birusak eta bakteriofagoak-, eta horiei buruz hitz egin digu. Aukera polita duzue ikusteko gugan bizi diren birus batzuk garrantzitsuak direla, adibidez, gure mikrobiota osasuntsu mantentzeko.
Pandemia honek ekarri dituen gaiak eta arloak askotarikoak izan dira. Horien artean, eta animaliei dagokienez, pangolinak eta saguzarrak aipatu dira. Koldo Garciak bi animalia hauek hizpide hartuta, euren genetikaz mintzatu zaigu, beste ertz batetik, alegia, ikuspegi osoa izan dezagun.
Zer da zitokinen ekaitza? Immune-sistemaren gehiegizko erreakzio bat da. Garciak azaltzen digunez, bertan zelula txuriek kontrolik gabe ekoizten dituzte zitokinak deitzen diren molekulak. Eta prozesu horretan zein genek hartzen du parte? Erantzuna, artikulu honetan.
COVID-19 pandemiak behartu gaitu historian jazotako beste pandemia eta epidemia ugari gogoratzera. Garciak testu interesgarri batzuen bitartez, HIESa, Ebola eta Kolera aurkeztu dizkigu. Aukera paregabea duzue historian atzera egiteko! Ez galdu!
MedikuntzaEuropako bost estatutan –Espainian, Frantzian, Alemanian, Italian eta Erresuma Batuan– egindako inkesta batek gurasoek txertoekiko duten jarrera aztertu dute. Emaitzen arabera, Espainiako gurasoak dira txertoekiko konfiantza handiena dutenak (%94). Tartean, Alemania (%88), Italia (%87) eta Erresuma Batuko (%86) gurasoak daude eta azkenik, Frantziako gurasoak (%73). Elhuyar aldizkarian topatuko dituzue xehetasun gehiago.
EboluzioaGizakiok hitz egiteko behar ditugun bide neuronalak uste zena baino lehenago garatu zituzten primateek. Orain arte uste zen duela 5 milioi urte sortu zela konexio hori baina orain badirudi duela 25 milioi urte sortu zela ikerketa batek aditzera eman duenez. Ikertzaileentzat harrigarria izan da aurkikuntza hori. Elhuyar aldizkarian xehetasunak.
Orain dela gutxi egindako azterlan batek duela 5.500 eta 3.000 urte artean Europan bizi ziren gizabanakoen genomak eta egungo europarrenak konparatu ditu. Bertan, oinarri genetikoan aldaketa gehien eta gutxien izan duten funtzioak identifikatu dira. Halaber, funtzio hauetan parte hartzen duten aldaera genetikoak hartu dira kontuan. Testu honetan funtzioetako batzuk azaltzen dira adibide gisa, gure giza espeziaren bilakaera ikusteko.
Emakumeak zientzianTina Negus zoologoak (Erresuma Batua, 1941) hamabost urte zituenean teoria zoro bat proposatu zuen: organismo konplexuen bizitza frogatzen zuen Charnia masoni fosil bat aurkitu zuen baina fosil hori bizia oraindik existitzen ez zen garaikoa zela gaineratu zuen, hau da, Kanbriarraurreko arokoa zela esan zuen (beranduago egiaztatu zen Ediacararra garaian izandako bizimodua zela). Baina ez zen hemen bukatu istorioa. Izan ere, urte batzuk beranduago, fosil hori jada ez zegoela jabetu zen. Nork hartu zuen Negusek aurkitutako fosila? Emakume zientzialari honen ingurukoak artikuluan.
AstrofisikaOrain arte ikusitako supernobarik argitsuenaren berri eman dute; SN2016aps izenekoa argitsuena, energetikoena eta masiboena da, aurkitzaileen arabera. Testuan azaltzen diguten moduan, supernoba batek egiten duen eztanda halako hamar izan da oraingoa eta jatorrizko izarraren tamaina gure Eguzkiarena halako 50-100 izan dela uste dute.
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #299 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #304
Zelako bizitza, halako mikrobioma erleen kasuan. Mikrobioma egokia izateko aukerak haien biziraupenerako lagungarri izan daitekeenez, mikrobioma zelan sortzen den jakitea da lehenengo pausua. Lila Westreichek hauxe ikertzen du Bees seeking bacteria: How bees find their microbiome
Garuna aldatzen al du telefono mugikorraren erabilerak? Horixe, baietz. Marrazten edo irakurtzen ikasteak bezala. Erabilera adikzio bihurtzen denean zelan aldatzen den da gakoa. Rosa García-Verdugoren Brain structure differences associated with smartphone addiction
Grafeno nanotirei talde funtzionalak akoplatuta materialaren banda elektronikoekin gauza izugarriak egin daitezkeela frogatu dute DIPCn: Engineering hybrid graphene nanoribbons with active electronic properties
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #304 appeared first on Zientzia Kaiera.
Orain arte ikusitako supernobarik argitsuenaren berri eman dute
Pertsona baten garrantziaren eta aberastasunaren arabera izan ohi da ere haren hileta. Goi mailako agintariak hiltzen direnean, Estatu hiletak ere egoten dira. Hildakoa etxerik gabeko txiroa bada, berriz, hobi komuna izango du betikotasunerako aterpe bakarra. Dena dela, hildako guztiak, berdin-berdin bilakatuko dira hauts. Bizitzaren etengabeko joan-etorrian, euren atomoak birziklatuko dira. Azken uneetan, milaka lagunen azken agurraz lagunduta ala udal funtzionario baten begiradapean, errefusaren biltegira ez baizik unibertsoaren ontzi marroira joango gara guztiak. Kontsolamendu eskasa.
Izarren artean ere antzeko zerbait gertatzen da. Duten tamaina zein den, horren arabera izango da horien heriotza. Dakigula, ez dago giza hiletak bereizten dituen sailkapenik —tira, egon, egongo dira, antropologo baten doktoretza tesiren batean bederen—, baina izarren azken uneak oso ondo sailkatuta daude. Ez da arraroa, unibertsoan izaten diren objektu itzel asko izarren heriotzan abiatzen direlako; funtsean, izarretako hilotzak dira: izar nano zuriak, neutroi izarrak, eta zulo beltzak.
1. irudia: SN2016aps supernobaren irudikapena. Hain distiratsua izan da ezen zenbait hilabetez haren galaxia ezkutatu baitu. Eztandak galaxia horren berri eman du gainera, aurretik ez baitzen ezagutzen (Irudia: M. Weiss)
Aurrean aipatu bezala, izarraren tamaina da haren bizitzaren eta heriotzaren gakoak. Hau ulertzeko, kontuan izan behar da funtsean izarrak etengabeko borroka baten barruan lortzen den orekaren ondorio direla. Batetik, izarraren barruan sortzen diren erreakzio nuklearrek eragindako presioa dago. Bestetik, izarraren beraren grabitatea. Hortaz, udako gau izartsu bat malabaristez beteriko paisaia kosmikoa da.
Eguzkiaren antzeko tamaina duten izarrek nano zuri gisa emango dituzte azken milioika urteak, supernoba bihurtu gabe. Hori posible da izarraren elektroiek izarraren kolapsoari eusten diotelako. Lehenago aurreko fase batetik igaroko dira (erraldoi gorri gisa), baina, amaieran, oso pixkanaka, hoztuko dira. Nano zuriek Lurraren antzeko tamaina dute, baina Eguzkiaren adinako masa mantentzen dute. Hortaz, dentsitate izugarri handia dute.
Baina Eguzkia baino tamaina handiagoa duten izarren kasuan datoz ikuskizunik handienak. Horietan, behin hidrogenoa, helioa eta taula periodikoan dauden burdinara arteko elementu guztiak fusionatu direnean, grabitatea hain da handia ezen elektroiek ezin baitiote eutsi grabitateari, eta izarra bertan behera amiltzen da, kolapso izugarri handi batean. Hor sortzen dira supernobak, izugarrizko eztanda baten moduan. Hemen ere, tamaina da gako. Eztandaren ondoren, neutroi izarra sortzen da, grabitateari eutsi ezin izan dioten elektroi horiek protoiekin batu direlako, neutroiak sortuz. Txundigarriak dira neutroi izarrak: 20 kilometro inguruko diametro batean dentsitate izugarria dute, eta oso azkar biratzen dira. Izar horietako batzuk gainera, erradiazio isuriak botatzen dituzten pulsar izan daitezke, edo, urriagoak diren magnetar ere izan daitezke, sinestezina dirudien eremu magnetikoa sortzen dutenak.
Jatorrizko izarra oso masiboa den kasuetan (Eguzkiaren masa halako 20-30), gainera, zulo beltzak sortzen dira. Horiek ezagunagoak dira kalean, eta arras jakina da ere haien ezaugarririk nabarmenena: hain da handia dentsitatea ezen argia ere ezin baitaiteke askatu bertatik.
Honaino objektu bitxi hauen sailkapen orokor bat. Astrofisikariek sailkapen zehatzagoak dituzte, noski, eta ohiko sailkapenetatik aldentzen diren fenomenoak ere gertatzen dira. Horren adibide da orain aurkeztu duten eztanda baten kasua. SN2016aps izendatu duten supernobak orain arteko marka guztiak gainditu ditu: argitsuena, energetikoena eta masiboena da, aurkitzaileen arabera.
2016an aurkitu zuten, aurrenekoz, Pan-STARRS teleskopioaren bitartez. Bi urtez egin dute fenomenoaren jarraipena, supernobatik askatzen zen energiaren bilakaera aztertzen. Orain, emaitzak ezagutarazteko moduan egon dira. Nature Astronomy aldizkarian eman dute ikasitakoaren berri.
Zalantza barik, zenbaki superlatiboez beteriko fenomenoa da aztertu dutena: egin dituzten kalkuluen arabera, ohiko supernoba batek egiten duen eztanda halako hamar izan da oraingoa, eta jatorrizko izarraren tamaina (edo izarren tamaina, aurrerago ikusiko dugunez) gure Eguzkiarena halako 50-100 izan dela uste dute.
“Orain arte ikusi dugun beste edozein supernoba baino argitsuagoa izan da; baina, horrez gain, baditu beste zenbait propietate eta ezaugarri, eta unibertsoan gertatzen diren beste izarretako eztanden aldean, bitxia da”, adierazi du prentsa ohar batean Edo Berger astrofisikariak. Ikusitakoak atakan jarri ditu ikertzaileak, eta behaketak interpretatzeko azalpen berriak bilatu behar izan dituzte.
Lehen zantzu arraroa iraupenarena izan da. Eztanda atzeman eta hilabete batzuetara ohartzen hasi ziren zerbait berezia zela, argia oso pixkanaka desagertzen ari zelako. Hasieran hain distira handia izanda, eta hain motel desagertuta, ezinbestean horrek esan nahi zuen izugarrizko eztanda izan behar zuela. Haren galaxiaren distiraren gainetik gailendu zen supernoba.
2. irudia: irudia: Pan-STARRS teleskopioaren bitartez ikusi zuten aurrenekoz supernoba, baina jarraipena egiteko beste hainbat teleskopio baliatu dituzte; tartean, Hubble espazio teleskopioa. (Argazkia: Forest Starr / Kim Starr CC BY 2.0)
Galaxiaren ezkutatze hori ez da arraroa: supernoba gehienen kasuan gertatzen da hori, baina, modu berean, estaltze horrek denbora gutxi irauten du: egun batzuk, edo, askoz jota, aste batzuk igarotzen dira supernobaren distira amaitu eta teleskopioetan berriro galaxia ikusten den arte. SN2016aps supernobaren kasuan, berriz, hainbat hilabetez mantendu da galaxiaren distiraren gainetik. Are gehiago, supernoba hau detektatu aurretik, 3.600 milioi argi urte ingurura dagoen galaxia hori ez zen ezagutzen.
Beste ezaugarri bitxi bat hidrogenoari dagokio. Ikertzaileek azaldu dutenez, masa asko duten izarrek hidrogeno gehiena galtzen dute supernoba bihurtu baino lehen. Baina oraingo honetan hidrogeno asko ikusi dute espektroan. Kontraesan hau modu batean edo bestean azaldu ahal izateko, proposatu dute bi izar masiboen arteko talka baten ondorioa izan dela, izar txikiagoak gai direlako hidrogenoa denbora gehiago mantentzeko. Era horretan, bederen, kontuak ateratzen zaizkie.
Fenomenoaren indarra azaltzeko, beste faktore sartu dute prozesuan. Eztanda egin baino lehen, izar masiboek gas mantu erraldoi bat askatzen dute. Bada, une egokian eztanda eginez gero, supernobaren eztandak gas geruza horren kontra joko du, eta horrek eztandaren tamaina handituko du, energia kopuru izugarri handia askatuz. Orain hori gertatu dela uste dute.
Funtsean, horrela geratu zaie azalpena: galaxia urrun batean, duela 3.600 milioi urte inguru, bi izar masibok bat egin zuten, izar ikaragarri handia osatuz, eta bikotea hil baino lehen gas geruza erraldoi bat askatu zuen, gainera. Berez ikaragarri handia zen supernobaren eztandak geruza horrekin talka egitean… tira, Hollywooden ere ikusten ez den leherketa hiper erraldoia sortu zen. Argiaren abiadura dela eta, noski, gu orain konturatu gara horretaz.
Zientzialariek uste dute horrelako izar erraldoiak ohikoak izan zirela unibertsoaren hasierako uneetan. Aurreratu dutenez, hemendik urte batzuetara, James Webb espazio teleskopioari esker aukera egongo da unibertsoan sortu ziren lehen izarrak ikusteko, eta horregatik espero dute antzeko supernoba gehiago detektatu ahal izango direla.
Edo Berger ikertzailearen esanetan, “orain badakigu hain eztanda energetikoak egon daitezkeela naturan”. Teleskopio berriei esker —bereziki, aipatutako James Web bera zein eraikuntzan den Txileko Vera C. Rubin behatokia—, posible izango da denboran are atzerago joatea eta unibertsoaren lehenengo izarren heriotzen garaira iristea.
Erreferentzia bibliografikoa:
Nicholl, M., Blanchard, P.K., Berger, E. et al. (2020). An extremely energetic supernova from a very massive star in a dense medium. Nature Astronomy. DOI: https://doi.org/10.1038/s41550-020-1066-7.
———————————————————————————-
Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Orain arte ikusitako supernobarik argitsuenaren berri eman dute appeared first on Zientzia Kaiera.
Tina Negus: “Norbaitek nire fosila hartu du!”
1. irudia: Tina Negus gaztetan. (Argazkia: Trowelblazers)
Txikitatik liluratu zuen fosilen ikerketak. Haren bizilekutik gertu (Grantham), harrobi huts bat zegoen eta han jolastea laket zitzaion; bertan, amoniteen eta belemniteen fosil ugari zeuden. Liburutegi publikoan igarotzen zituen ordu mordoxka; bertako liburuetan, fosilei buruzko azalpenak irakurtzen zituen eta, gainera, geologia, biologia eta paleontologia arloei buruzko liburu mardulak ikastea atsegin zuen.
Hamabost urte zituela, bere abentura zientifikoan pauso bat emateko xedez, Charnwoodeko basora joatea otu zitzaion; horretarako, gurasoei laguntzeko eskatu zien. Liburutegian irakurritako liburu batean baso zehatz hori aipatzen zela ikusi, eta bere kabuz egiaztatu nahi izan zuen lerro horietan deskribatzen zena. Negusek eskuz kopiatu zituen arakatu nahi zituen bazterrak; jarraian, egindako mapa hori poltsikoan sartu eta ahabiak biltzeko aitzakiaz, bideari ekin zion. Txango hartan, iratze baten hosto moduko fosil bat topatu zuen; erdiko nerbiorik gabeko fronde bat, alde bietan lumen antzeko folioloek osatzen zuten irudia, hain zuzen ere. Une hartan zur eta lur gelditu zen, izan ere, irakurritako liburuen arabera, fosil hori ez zen existitzen. Hura zen ezustekoa hura. Negus, aldiz, ziur zegoen begien aitzinean zuenaz.
Lapurreta batAurkikuntza egin ostean, Negus zalantza izpirik ez zuela joan zen bere geologia irakaslearengana; ez zen erraza izango hura limurtzea baina sikiera saiatu behar zuen. Irakasleak Negusen azalpenak aditu eta berehala, modu oso zorrotzean ihardetsi zion: “Ez dago fosilik Kanbriarraurreko arroketan”. Alabaina, Negusek ez zuen amore eman eta hurrengo egunean bere aitonari bi orri eta arkatz bat eskatu zizkion iratze baten hosto moduko hori marraz zedin, irudi hori buruan atxikitzea ezinezkotzat jo izan balu bezala. Horren ondotik, figura hori poltsikoan zuela, museora joan zen, bertako bildumako piezaren batekin antzekotasunen bat ote zuen egiaztatzeko. Horretaz gain, aurretik hainbestetan irakurri zituen liburuak errepasatu zituen liburutegian, xehetasunen batek ihes egin ote zion jakiteko. Ez zuen ezertxo ere aurkitu eta horregatik erabaki zuen momentuz fosilaren afera alboratzea eta marrazturikoa karpeta batean gordetzea.
Handik urtebetera, 1957an, berriro ere jakin-minak animatu zuen zuhaizti hartara itzultzea. Leku berera iritsi zenean, ordea, fosila jada ez zegoela jabetu zen. Are gehiago, antza norbaitek fosil hori erauzi egin zuen! Negus harrituta eta etsita itzuli zen etxera; bere aurkikuntza lapurtu ziotelakoan zegoen.
2. irudia: Charnia masoni fosila. (Argazkia: Smith609 – CC BY 2.5 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)
Urteek aurrera egin zuten, eta Negus, 1961ean, Zoologian graduatu zen Readingo Unibertsitatean. Bi urtez, ur gezatako muskuiluen ekologia aztertzen jardun zuen baina, egia esan, fosil hura burutik kendu ezinean zebilen. Horregatik, bere garaian egindako marrazkiak eskatu zizkien gurasoei eta aipatutako unibertsitateko geologia departamentuan aurkeztu zituen. Bertan azaldu ziotenez, duela gutxi argitaratu berria zen Leicester Unibertsitateko Trevor Ford doktorearen lan bat honako izenburuarekin: “Charnwoodeko basoaren Kanbriarraurreko fosilak“.
Abentura berak batutaHistoriak gainazalean dagoena errazago ikusarazten digu sarri; haatik, gure dimentsiotik ihes egiten duen abenturarik ere bada: Roger Mason gaztearena, alegia. Inork ez zuen bere garaian jakin, ezta Negusek ere, baina Masonek ere ikertu zuen fosil hori, Negusek Charnwoodeko basoan aurkitu zuena, hain zuzen ere (Rogerren abizenak eman zion izena fosilari). Negusek ez bezala, Masonek lagun eta ezagun ugari zituen inguruan, Ford doktorea kasu. Behin aurkikuntza eginda, harekin harremanetan jarri, eta Fordek, bere ikertzaile taldearekin batera, erauzi egin zuen fosila. Honetaz gain, beste fosil batzuk ere aurkitu zituen, Charniodiscus concentricus deiturikoa, esaterako.
Inork ez du auzitan jartzen Negus eta Mason izan zirela istorio honetako benetako protagonistak: haiek, nork bere aldetik, Ediacararreko biota aurkitu zuten. Aurkikuntza honen ondoren, Negusek bere istorioa kontatu zuen 1997an argitaratu zuen liburu batean: The Fossil. Bere abenturari buruzko poema bat ere idatzi zuen, hemen irakur daitekeena. Era berean, bere antologia poetikoa 2012an argitaratutako On the other side lanean bilduta dago. Poeta izateaz gain, argazkilaritzan eta margolaritzan aritu zen.
Aurrerago, fosil honen istorio osoa ezagutzeko asmoz, Fordekin eta Masonekin harremanetan jarri zen Negus. Gainera, Fordek zein Masonek Charnia masoniren aurkikuntzaren 50. urteurrena ospatzeko hitzaldi batera gonbidatu zuten Negus, aurkikuntza horretan hark parte hartu izana ukaezina baitzen. Charnia masoni fosilak ez daroa bere izenik, baina behintzat jendeak gogoan tinko eutsiko dio Negusen historiari.
Iturriak:
- La pizarra de Yuri, Tina en el bosque de Charnia, la vida que no podía existir.
- Tina Negus, An account of the discovery of Charnia.
- University of Reading, Graduate scientist given inaugural fossil research award in honour of unsung hero.
———————————————————————–
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————–
The post Tina Negus: “Norbaitek nire fosila hartu du!” appeared first on Zientzia Kaiera.
Maskarak, diruditen baino konplexuagoak
1. irudia: Azken egunetan maskarak gehien bilatzen diren produktuak bihurtu dira. Hainbat motakoak ikusi ditugu jantzita baina badakigu zertarako den bakoitza eta zerez eginak dauden? (Argazkia: Willfried Wende – domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com)
Aipatu bezala, bi maskara mota bereizten dira haien funtzioaren arabera: maskara kirurgikoak maskara daraman pertsonak ingurunea kutsatzea ekiditen du. Babes-maskarak, berriz, maskara daraman pertsona babesten du ingurunetik.
Mundu mailan dagoen maskara gabezia dela eta, garrantzitsuena gaixoak eta osasun-langileak dagokien maskarekin hornitzea da. Agintarien gomendioak hurrengoak dira: birusa daukaten gaixoek maskara kirurgikoak erabiltzea gainontzeko pertsonak ez kutsatzeko, eta, osasun-langileek, berriz, babes-maskarak erabiltzea.
Aipatu beharra dago, maskarak eraginkorrak izan daitezen, higienea zaindu behar dela. Oso garrantzitsua da maskara jarri aurretik eskuak ondo garbitzea eta erabili bitartean maskara ez ukitzea. Maskarak hezetasuna hartzen badu aldatu egin behar da, eraginkortasuna galtzen baitu. Erabili eta gero kontuz kendu behar da, aurrealdea ukitu gabe, eta, ondoren, berriz ere eskuak garbitu behar dira. Urrats hauek jarraitzea ezinbestekoa da kutsadura saihesteko.
Maskara kirurgikoaMota honetako maskara daraman pertsonak ez ditu mikroorganismoak kanporatzen; zeren eta, maskarak, arnasterakoan kanporatzen ditugun listu tantak edo aerosolak harrapatzen baititu. Kontuan izan behar da koronabirusaren tamaina 0.1 mikrometrokoa dela, baina orain arte egin diren ikerketen arabera, koronabirusa listu tanten bitartez garraiatzen da eta tanta horiek zenbait mikrometroko tamaina izan dezakete. Beraz, maskara hauek gai dira listu tantak harrapatzeko.
2. irudia: Maskara kirurgikoak ehundu gabeko ehun bi dituzte. Ehundu gabeko ehuna prozedura mekaniko, termiko edo kimikoen bidez lotutako ehun-mota bat da. Ehun honetan sare bat lortzen da baina zuntzak hari bihurtu gabe. Ehun-material horiek ez dira zirpiltzen eta hori dela eta, errendimendu handiko jantziak eta osagarriak egiteko erabiltzen dira. (Argazkia: Vesna Harni – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Oro har, erabili eta botatzekoak diren maskara kirurgikoak 3 geruzaz daude osatuta.
- Lehenengo geruza, erabiltzailearen aurpegiarekin kontaktuan dagoena, ehundu gabeko ehunez egina dago eta hezetasuna xurgatzen du.
- Bigarren geruza iragazki bat da eta mikrobioen eta zenbait kutsatzaileren aurrean hesi gisa jokatzen du. Geruza hau polipropilenozkoa da eta teknika berezi baten bidez lortzen da (melt blown).
- Hirugarren geruza edo kanpoko geruza ehundu gabeko ehuna da eta, haren kasuan, likidoekiko iragazgaitza da.
Aipatu behar da, kasu guztietan polipropilenoa erabiltzen bada ere, kanpoko eta barneko geruzen egiturak desberdinak direla eta, ondorioz, ezaugarriak ere desberdinak dituztela. Aipaturiko polipropilenoa plastiko edo polimero mota bat da, propileno gas molekulak beren artean erreakzionatuz lortzen dena. Material honek abantaila ugari ditu: merkea da, erraz moldatu daiteke nahi den forma emanez, ezaugarri mekaniko egokiak ditu eta piezak zein zuntzak egiteko erabil daiteke.
Hain zuzen ere, ehun ez ehundua egiteko gehien erabiltzen den materiala da polipropilenoa. Ehun hau egiteko teknologia oso garatua dago eta kostu baxuan ekoiztu ahal da. Izango dituen erabileren arabera ehunak ezaugarri batzuk izan beharko ditu eta horretarako hurrengo parametroak aldatu daitezke: zuntzaren diametroa (mikrometroetatik nanometroetara bitartean), zuntz-dentsitatea azalera unitateko (zuntz kopurua azalera unitateko) edota zuntzen orientazioa.
Babes-maskarakBabes-maskarek pertsona inguruneko kutsaduratik babesten dute. Maskarak askotariko partikula eta kutsatzaileak iragazi behar ditu, baina arnasarekiko erresistentzia txikia azaldu behar du. Garrantzitsua da maskara aurpegira ondo doitzea hutsunerik ez gelditzeko; erosoa izan behar du gainera, eta narritadurarik eragin ez.
3. irudia: Babes-maskarak eraginkortasun handiko maskarak bezala ere ezagutzen dira. Erabiltzailea babesten dute, inguruneko partikula eta aerosol likidoak iragazten ditu erabiltzaileak ez ditzan arnastu. (Argazkia: Ri Butov –domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com)
Babes-maskarak 4 geruzaz daude osatuta:
- Lehengo geruza, azalarekin kontaktuan dagoena, kotoizkoa edo beste ehun batekoa izan daiteke eta azalaren narritadura ekidin behar du.
- Bigarren geruza elektrostatikoki kargatuta dago. Hori oso eraginkorra da mikrometro bat baino txikiagoak diren partikulak harrapatzeko.
- Hirugarren geruzak iragazki gisa jokatzen du partikulak harrapatuz.
- Laugarren geruza edo kanpoko geruza. Geruza honek arnasarekiko erresistentzia txikia dauka.
Ohikoa da horrelako maskarek balbula bat izatea; balbula hori soilik arnasa botatzean irekitzen da eta maskararen barruan dagoen airea hoztea errazten du. Oso lagungarria da ingurune bero eta hezeetan ibili behar bada.
Geruza hauek airean dauden partikulak geldiarazten dituzte hiru mekanismo desberdin erabiliz: inpaktu inertzialaren bidez harrapatuta gelditzen dira aerosol partikula handiak, haien tamaina 1 mikrometro baino handiagoa denez gero. Partikula txikiagoak, berriz, difusio bidez iragazten dira; hau da, geruza osatzen duten zuntzek bide malkartsu bat osatzen dute eta partikula txiki hauek bertan harrapatuta gelditzen dira. Azkenik, partikula handi zein txikiak harrapatzeko beste teknika eraginkor bat erakarpen elektrostatikoa da. Zuntzei tratamendu egokia ezarriz karga jakin bat izango dute eta aurkako karga duten partikulak erakarriko dituzte; bertan itsatsita geldituko dira orduan.
Maskaren iragazpen-ahalmenaren arabera hiru motatako babes-maskarak bereizten ditu Europako Normalizazio Batzordeak (CEN):
- FFP1 (gutxienez 0.3 mikrometroko diametroa duten partikulen %80 iragazten du),
- FFP2 (partikulen %94),
- FFP3 (partikulen %99).
Estatu Batuetan arautegia beste era batekoa da; han erabilienak N95 maskarak dira eta gutxienez partikulen %95 iragazten dute.
Maskara higienikoak eta etxean egindakoakGoian azaldutako bi maskara motez gain azken asteetan maskara higienikoak eta etxean egindakoak ere aipatu dira. Maskara higienikoek zenbait arau bete behar dituzte eta hauek ekoizteko material jakin batzuk bakarrik erabil daitezke. Etxeko maskaren kasuan berriz, herritarrak etxean aurki ditzaketen materialak erabiltzen ari dira. Oraingoz, Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) ez du etxean egindako maskarak erabiltzearen aldeko edo kontrako gomendiorik eman. Bi maskara mota hauen inguruan ikerketa gutxi egin da; ikerketa batzuen arabera, etxean egindako maskarek maskara kirurgikoek baino eraginkortasun txikiagoa daukate.
Beraz, nahiz eta denak maskarak izan, bakoitzak bere ezaugarriak ditu, erabilitako material eta geruza desberdinen arabera. Material horiek erabakitzen dute maskararen funtzioa, hots, pertsonak daraman maskara ingurunea ez kutsatzeko ote den (maskara kirurgikoak) ala pertsona inguruneko kutsaduratik babesteko (babes-maskarak). Hala ere, maskara erabili edo ez, adituek gomendatzen dute urruntze soziala mantentzea eta eskuak sarritan garbitzea.
Iturriak:
- Davies, A.; Thompson, K. A.; Giri, K.; Kafatos, G.; Walker, J.; Bennett, A. (2013). Testing the Efficacy of Homemade Masks: Would They Protect in an Influenza Pandemic? Disaster Medicine and Public Health Preparedness, 7 (4), 413-418. DOI: 10.1017/dmp.2013.43.
- Institute of Medicine (2006). Reusability of Facemasks During an Influenza Pandemic: Facing the Flu. Washington, DC: The National Academies Press. DOI: https://doi.org/10.17226/11637.
- Borealisgroup.com: To shield against pollution and viruses – take cover with protective face masks – made possible with plastics.
- European Committe for Standardization: Respiratory protective devices – Filtering half masks to protect against particles – Requirements, testing, marking.
- European Centre for Disease Prevention and Control – ECDC: Using face masks in the community – Reducing COVID-19 transmission from potentially asymptomatic or pre-symptomatic people through the use of face masks. Data: 2020-04-08.
- Iruin, Juan José – El blog del búho: Mascarillas, polímeros y tejidos no tejidos.
- Osakidetza: Mascarillas- GuiaSL23c.
- Sistema Español de Notificación en Seguridad en Anestesia y Reanimación – Sensar: Uso adecuado de mascarillas quirúrgicas.
- World Health Organization: Advice on the use of masks in the context of COVID-19: Interim guidance. Data: 2020-04-06.
- 3M.com: Worker Health & Safety.
———————————————————————————-
Egileez: Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz Kimikan doktoreak dira eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak Polymat Institutuan.
———————————————————————————-
The post Maskarak, diruditen baino konplexuagoak appeared first on Zientzia Kaiera.
Gugan bizi diren birusak
Genoma izena ematen zaio gene-osagaien multzoari; proteoma deitzen zaio proteinen multzoari; metaboloma, metabolitoen multzoari. Horrela izendatzen da maila omiko bakoitza. Era horretan, mikroorganismoen multzoari mikrobioma deitzen zaio eta, mikrobiomaren barruan, biroma izenez ezagutzen da birusen multzoa. Biroma osatzen duten birusak hiru talde handitan sailka daitezke: erretrobirus endogenoak, zelula eukariotoen birusak eta bakteriofagoak.
Erretrobirus endogenoak hainbat animaliaren genoman aurkitzen diren birusen arrastoak dira. Giza genomaren kasuan, % 8 birus horien sekuentziak dira, antzina gure arbasoek pairatutako infekzioen isla. Berez, erretrobirus endogenoak ez daude aktibo gure espeziean; hau da, ez dute bere burua kopiatzeko gaitasunik. Hala ere, hainbat gaixotasunekin lotura dutela ikusi da. Esate baterako, aktibo daudela ikusi da minbizi mota batzuetan, esklerosi anizkoitzean eta artritis erreumatoidean. Horrez gain, sekuentzia fosil hauek baliagarriak dira funtzio berriak eskuratzeko ere, berrerabili egiten baitira haien sekuentziak. Adibidez, plazenta osatzeko ezinbestekoa den gene batek birus hauen sekuentzia batean du jatorria. Giza genomaren parte direnez, erraza da haiei buruzko gene-informazioa lortzea eta, hortaz haiek identifikatzea ez da lan zaila.
1. irudia: Gure genometan badira birus fosilak, antzinako infekzioen aztarna direnak (Argazkia: Laurent Arroues – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)
Zelula eukariotoen birusak dira birus hitza irakurtzen dugunean burura etortzen zaizkigun birusak, gaixotasunekin lotura duten birusak, hain zuzen ere. Gizakion zelulak infektatzeko gai diren birusez gain, multzo horretan biltzen dira gurekin bizi diren protozooak eta onddoak infektatzeko gai diren birusak ere. Gaixotasunekin lotzen ditugun arren, horietako hainbat birusek ez dute zertan sintomarik sortu; edo latente gera daitezke. Horren adibiderik argiena herpesaren birusa da, giza populazioaren % 65 inguruk birus hori baitu. Zelula eukariotoen birusen identifikazioa neketsua izan ohi zen sekuentziazio masiboen aurretik. Orain, teknika horiei esker, birusen gene-materiala errazago eskura eta azter daiteke, ez baita beharrezkoa birusak laborategi batean haztea aztertu ahal izateko. Hala, lortu da birusen andui berriak identifikatzea eta ikusi da presente daudela giza gorputzeko hainbat organotan. Horri esker, ondorioztatu da aurretik birusen parte-hartzea ezezaguna zuten hainbat gaixotasunetan parte hartzen dutela; edo gaixotasun berean birus talde edo andui ezberdinek parte hartzen dutela.
2. irudia: Zelula eukariotoak infektatzen dituzten birusak dira gehien ezagutzen ditugunak (Argazkia: PIRO4D – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)
Bakteriofagoak dira bakterioak infektatzeko gai diren birusak, askotan fago deiturara laburtzen direnak. Birus horiek gero eta interes gehiago izaten ari dira mikrobiotan —adibidez, hesteko floran— duten eraginagatik. Dirudienez, dietak baldintzatzen ditu hesteko mikrobiotan agertzen diren fagoak; eta fagoen banaketa gorputzeko atal bakoitzean espezifikoa bada ere, handia da indibiduoen arteko aldakortasuna. Fagoek, gainera, gure bakterioak infektatzeaz gain, bakterio horien arteko gene-elkartrukea errazten dute. Horrela, bakterioek gene-funtzio berriak lor ditzakete. Zelula eukariotoen birusekin gertatzen den bezala, sekuentziazio masiboei esker posible da fagoak identifikatzea.
3. irudia: Bakterioak infektatzen dituzten birusek gure mikrobiota moldatzen dute (Argazkia: Baroco Ferison – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)
Hala ere, sekuentziazio masiboei esker zelula eukariotoen eta prokariotoen birusak identifikatzea erraztu bada ere, oraindik erronka handiak daude biroma bere osotasunean behar bezala karakterizatu ahal izateko. Alde batetik, birusak DNAz edo RNAz osotuta egon daitezke eta ezberdina da mota bakoitzetik gene-informazioa eskuratzeko prozedura. Horrek lagin bakoitzetik lor daitekeen gene-informazioa mugatzen du. Beste alde batetik, behin birusen sekuentziak lortu direnean, ezagutzen diren birusen sekuentziekin konparatzen dira sekuentzia horiek identifikatzeko. Hortaz, jada ezaguna denak identifikazioa mugatzen du, eta birusen sekuentzia batzuk sailkatu gabe edo talde oso orokorretan sailkatuta gera daitezke. Bi faktore hauen ondorioz, galdu egiten da biroma behar bezala aztertzeko bereizmena.
Biroma ezagutzea beharrezkoa da hainbat gaixotasunetan duten funtzioagatik. Agerikoa da infekzioak sortzen dituzten birusak hainbat gaixotasunen eragile direla. Baina birusek beste gaixotasun batzuetan hain agerikoa ez den funtzioa ere izan dezakete. Hala, ikertu da biromak zein eragin duen diabetesean, hesteetako hanturazko gaixotasunean edo minbizi mota batzuetan. Gaixotasun horietan, aldaketak detektatu dira biromaren osaketan eta, hortaz, haren ikerketan sakontzea beharrezkoa dela dirudi.
Gugan bizi diren birusak gero eta gehiago ezagutzen baditugu ere, oraindik lan asko dugu aurretik. Batzuek gaixotasunak sor ditzakete, bai, baina beste batzuk gure mikrobiotaren parte diren heinean, garrantzitsuak ere badira gure mikrobiota osasuntsu mantentzeko. Gainera birusek moldatzen dituzte bai gure genoma bai gugan bizi diren bakterioen genomak. Oro har, birusei buruz ikuspuntu negatiboa badugu ere, ezin da ukatu eboluzio-eragile garrantzitsuak direla.
Erreferentzia bibliografikoa:
Santiago-Rodriguez, T. M., et al. (2019). Human Virome and Disease: High-Throughput Sequencing for Virus Discovery, Identification of Phage-Bacteria Dysbiosis and Development of Therapeutic Approaches with Emphasis on the Human Gut. Viruses, 11 (7), 656. DOI: 10.3390/v11070656.
—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.
—————————————————–
The post Gugan bizi diren birusak appeared first on Zientzia Kaiera.
Zibilizazioak giza espeziea aldatu du
Orain dela gutxiko ikerketa batean, duela 5.500 eta 3.000 urte artean Europan bizi ziren gizabanakoen genomak eta egungo europarrenak konparatu dira. Ikerketa horretan, oinarri genetikoan aldaketa (mutazio) gehien eta gutxien izan duten funtzioak identifikatu dira, alegia, aldaera gehien eta gutxien ekarri dutenak. Gehitu egin dira honako funtzio hauetan parte hartzen duten aldaera genetikoak: karbohidratoen metabolismoan, desintoxikazio mekanismoetan, mintz bidezko substantzien eroapenean, immunitate defentsarako sisteman, zelulen seinaleztapenean, ariketa fisikoan eta usaimenean. Eta murriztu, berriz, obuluen sorkuntzarekin –beraz, emakumeen ugalketa fisiologiarekin– eta epe luzeko potentziazioa deritzon mekanismo neurologikoan. Ikus ditzagun, adibide modura, funtzioetako batzuk euren testuinguruan.
Irudia: Gizakiak naturatik bereizten dituen ingurune artifizialak sortzen aritu dira eta ingurune berri horiek erantzun berriak sortzen dituzte. (Argazkia: Pixabay.com – domeinu publikoko irudia)
Karbohidratoen metabolismoari loturiko aldaerak genetikoki aberatsagoak izatea, ziur aski, nekazaritzaren eta abeltzaintzaren hedapenari zor zaio. Zerealen ekoizpenak dietan karbohidratoen proportzioa handitzea ekarri zuen, eta abeltzaintzak, berriz, helduek esnea kontsumitzea, laktosa (funtsean, azukre mota bat) digeritzeko gaitasunari bide eman zion mutazioari esker.
Antzera gertatu da immunitate sistemaren funtzionamenduan eragina duten aldaerekin. Biztanle dentsitate handiak eta, batik bat, animaliak etxekotzeak baldintza egokiak sortu zituen parasito patogenoak ugaritzeko. Ez da harritzekoa, beraz, nekazari eta abeltzain herriek ehiztari-biltzaileek ez zituzten gaitasunak eskuratzea, edo funtzionamenduaren alderdi batzuk indartzea, baldintza horiek zirela medio.
Epe luzeko potentziazioaren mekanismoak biziagotu egiten du neuronen arteko seinale transmisioa, eta hori lotuta egon daiteke ikasteko gaitasunarekin eta oroimenarekin. Mekanismo horretan oinarri genetikoaren aldaerak gutxitu izanaren kausa ikaskuntzaren eta kultura transmisioaren garrantzi gero eta handiagoa izan daiteke, herriguneak sortzearen eta zibilizazio esaten diogun horren agerpenaren ondorioz. Dena dela, ez dakigu lotura hori nolakoa den.
Lehen –eta orain ere bada horrela pentsatzen duenik– uste zen zibilizazioak, bere erosotasunekin eta egurats gorriak giza organismoan izan ditzakeen ondorioak arintzeko duen gaitasunarekin, giza leinuaren bilakaera geldiarazi duela eta, historiaurreko hautespen presioak desagertuta, gero eta izaki akastunagoak bihurtu garela, gaitasun gutxien dutenak gehiago bizi direlako eta, gainera, ondorengoak izan ditzaketelako. Gauzak ez direla horrela, ordea, askoz ere konplexuagoak baizik, ohi den bezala. Izan ere, hautespen presioak ez dira desagertu, aldatu baino. Eta horiek aldatuta, gure zerizana ere bai.
Erreferentzia bibliografikoa:
Chekalin, Evgeny, et al. (2019). Changes in Biological Pathways During 6,000 Years of Civilization in Europe. Molecular Biology and Evolution, 36 (1), 127–140. DOI: https://doi.org/10.1093/molbev/msy201.
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Zibilizazioak giza espeziea aldatu du appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #298
Koronabirus berriak eragin duen osasun krisi honetan, adituek testak egitearen garrantziaz hitz egin dute. Baina zeintzuk dira test horiek? Zer detektatzen dute? Zein da proba hauen fidagarritasuna? Horien inguruan mintzatu da Iosu Razquin Biologian doktorea. Kontuan izan behar dugu, oro har, bi multzo handitan banatzen direla: birusa zuzenean detektatzen duten teknikak eta modu ez-zuzenean egiten dutenak. Aukera paregabea duzue testen inguruko xehetasunak artikulu honetan irakurtzeko!
Azalpen honi jarraiki, Berriak ere argitaratu du gida bat testak hobeto ezagutzeko.
SARS-CoV-2 birusaren jatorria saguzarretan egon daitekeela zabaldu da. Egoera honen aurrean, Joxerra Aihartza zoologo eta UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko irakasleak esan du Berrian birusa genetikoki aztertu dela, eta, “orain arte topatu diren birusekin konparatu ostean, antzekoena saguzarretan topatutako birus bat omen da”. Halere, gaineratzen du gakoa ez dela birusa nondik etorri den jakitea, baizik eta nola egokitu den birus hori gizakioi ere kalte egiteko.
Hainbat hipotesi ezagutu ditugu birusaren jatorriaren inguruan. Batzuek diote laborategi batean sortu zela, baina ikertzaile batzuek jada jakinarazi dute hori gezurra dela. Eta laborategi batean ez bada sortu, non izan da? Honako hiru teoria hauek ezagutzen dira oraingoz: lehenengoa, hautespen naturala gordeleku animalia batean gertatu izana; bigarrena, hautespen naturala gizakietan gertatzea, eta hirugarrena, hautespen hori animalietatik gizakira salto horretan izatea. Berrian informazioa.
Holandako Osasun Publikoaren eta Ingurumenaren Institutu Nazionalean egindako ikerketa batek ezagutzera eman du SARS-CoV-2 koronabirusa hondakin-uretan detektatu izan dela. Ikerketa horretan esan dute gainera hondakin-uren monitorizazioa estrategia egokia dela biztanlerian birusaren infekziorik dagoen detektatzeko. Espainian ere hondakin-urak izan dituzte jomugan: Valentziako ikertzaile talde batek test bat garatu du hondakin-uretan SARS-CoV-2a dagoen atzemateko. Berrian honen ingurukoak.
Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) nazioarteko lankidetza-ekimen bat abiatu du COVID-19ren aurkako txerto baten garapena bizkortzeko. Erakundeak adierazi du pandemia hau kontrolatzeko beharrezkoa dela txerto bat lortzea. Egitasmo honetan zientzialariak, medikuak, finantzatzaileak eta ekoizleak daude. Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue xehetasunak.
COVID-19ren aurkako borrokan funtsezkoak diren diziplina batzuei buruz hitz egin digu Juan Ignacio Pérez Iglesiasek, hala nola birologia, genetika molekularra –honi esker ezagutzen dugu SARS-CoV-2 birusak gizaki batengana egindako lehen jauzitik aurrera zein leinutan dibertsifikatu den-, epidemiologia, biologia eta immunologia. Osasun krisi honetan beharrezkoak diren arlo horien garrantzia nabarmentzen du.
Birusak zeharo baldintzatu du natur zientzien ikerketen jarduera. Batzuen kasuan, ohiko lan-erritmoan eragin du krisialdi honek, beste batzuek ez dute aldaketa asko nabari. Artikulu honetan, hainbat zentrotako ikertzaileen azalpenak aurkituko dituzue, izan ere, batzuek baldintza berrietara egokitu behar izan dute, proiektuak eten… Aurreikuspenak ere egin dituzte. Ez galdu Berriako informazioa!
Konfinamenduaren eragina aztertu du Massachusettseko Teknologia Institutuak esperimentu baten bitartez. Emaitzei dagokienez, erresonantzia magnetiko bidezko irudiak bat zetozen boluntarioek adierazten zuten gose eta bakardade subjektiboekin. Baina egun bizi dugun konfinamendu-agindua ez da esperimentu boluntario bat. Honen harira, Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzaileek egiaztatu dute konfinamenduak larriagotu egin duela lehendik ere bakarrik zeuden adinekoen sentimendua. Berriako artikulu honetan aurkituko dituzue datu gehiago.
BiologiaBirusei buruzko hirugarren artikulu honetan, Josu Lopez-Gazpiok gure organismoak birusei aurre egiteko martxan jartzen dituen mekanismoei buruz jardun du. Birusaren erasoa gelditzeko, immunitate-sistema dugu. Gai da birusaren mintzetako proteinak ezagutzeko eta horiek arrotzak direla ikusteko. Horren aurrean, immunitate-sistemak antigorputzak sortzen ditu.
Zer da RNA? Zertarako balio du? Ainara Castellanos Rubiok, RNA hitza inoiz baino gehiagotan aipatu den garai honetan, horri buruzko artikulua idatzi du Berrian. Tartean, azkenaldian egiten ari diren ikerketa bi azaldu dizkigu, RNAren gaitasun miresgarriak ezagutzeko.
Emakumeak zientzianElda Emma Anderson fisikariak Manhattan Proiektuan parte hartu zuen, eta laborategian lehen uranio-235 lagin hutsa prestatzea lortu zuen. Halere, Hiroshima eta Nagasaki hirien gaineko bonba atomikoa jaurti zutenean, Andersonek erabaki zuen abiatu zituen ikerketak bertan behera utziko zituela. Horren ondotik, fisikaren esparruan gaiak lantzen jarraitu zuen baina beste bide bat hartu zuen: erradiazioak gizakien osasunean dituen ondorioetan jarri zuen arreta. Emakume honen ingurukoak artikuluan.
GenetikaBeldurraren genetikaren inguruan jardun du Koldo Garciak honetan. COMT genea eta SLC6A4 geneak aipatzen ditu. Lehenengoak neurotrasmisoreen maila kontrolatzen ditu, neutrotrasmisoreak deseginda. Bigarrenak, serotoninaren garraiatzailea da eta jakina denez, serotoninak beldurra modulatzen du. Garciak azaltzen digunez, egoera baten aurrean sentitzen dugun beldurra eta antsietatea ezberdin erantzungo dugu gene horren zein aldaera dugun arabera.
COVID-19a dela eta, gure osasun-informazioa eta kokalekua jasotzen duten mugikorren APPak instalatzeko eskatu dute erakundeek, eta horri jarraiki, Garciak gene-datuen erabileraren inguruan mintzatu da, zehazki, gene-datuen erabilera irekiak komunitate Indigenetan nola eragiten duen. Izan ere, horiek esperientzia negatiboak izan dituzte gene-datuen kudeaketan eta horregatik, hainbat gako eman dezakete gene-datuen gobernantza hobetzeko.
Genomak zer diren definitzen ausartuko zinatekete? Ez larritu, Garciak beharrezkoak direna azalpenak eman dizkigu honetan. Genoma dugun gene-materiala da. Hori argi izan behar dugu. Testuan azaltzen duenaren arabera, espezie bakoitzeko erreferentziazko genoma bat dugu, espezie bakoitzaren gene-longitudea eta gene-latitudea ezartzen duena. Baina, genomak aldakorrak dira, indibiduo bakoitzak ezberdintasun gehiago ala gutxiago dituela bere genoman, erreferentziazko genoma horrekin alderatuta. Ez galdu artikulu interesgarri honetan eman dizkigun gakoak!
Munduko Osasun Erakundeak Gaixotasunen Nazioarteko Sailkapena (ICD, ingelesez) garatu zuen; bertan, gaixotasun, sintoma edo beste edozein gorabeherak kode bat du. Sailkapen hori aldatzen joan da eta berriki publikatu duten bertsioan aldaketa nabarmenak daude. Kode hauen inguruko xehetasunak eman dizkigu Garciak.
ArkeologiaAbri du Maras (Frantzia) Paleolitoko aztarnategi batean neandertalek landare-zuntzez egindako objekturik zaharrena izan daitekeena aurkitu dute: soka-zati bat da, 6 cm-koa, eta 41.000-52.000 urte dituela kalkulatu dute. Orain arte zaharrena zena Ohalo II aztarnategian (Israel) aurkitu zuten. Azken honek 19.000 urte inguru ditu. Honi buruzko xehetasunak Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue.
AstrofisikaZulo beltz baten zorrotada inoizko zehaztasun handienarekin behatu du EHT (Event Horizon Telescope) lankidetzak, Elhuyar aldizkariak azaldu digunez. Duela urtebete, zulo beltz baten irudia erakutsi zuten eta orain bost mila milioi argi-urtera dagoen galaxia batean ikusi dute zorrotada, 3C 279 quasarrean.
IngurumenaIkerketa batean ontzien argiztapenak Artikoko gauean duen eragina aztertu dute inguruan dauden arrainen kopuruari erreparatuta. Delawereko Unibertsitateko (AEB) ikertzaile Jonathan Cohenen esanetan: Itsaso ilun batean pizturiko Gabonetako zuhaitza ematen dute. Bi egoera desberdinetan egin dituzte neurketak: argiak itzalita eta argiak piztuta. Ondorioztatu dute argiak eragina baduela.
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #298 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #304
Adikizioek oso eragin kaltegarriak izan ditzakete. Eta horietako bati oso esposizio handia du gizarteak. Droga gogorren antzera jokatzen du azukreak. Rosa García-Verdugoren Sweet addiction
Mielina deituriko kapa lipidikoaz daude estalita neuronak. Espektro autistaren eta kapa honen kalitatearen arteko harremana egotea baliteke. José Ramón Alonsoren Myelin and autism
Argiarekin elkarreragiten duten materialen erantzuna modulatzea etorkizuneko nanofotonikaren pausu garrantzitsua izango da. DIPCren ekarpena: On-demand spectral response of phonon polaritons in van der Waals materials
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #304 appeared first on Zientzia Kaiera.
Argi kutsadurak Artikoan izango duen inpaktua aurreikusi dute
Pixkanaka baina etengabean. Horrela zabaltzen da argiztapen artifiziala planetan zehar. Kalkulatu da batez bestean urteko %6 handitzen dela argiztapen hori. Iparraldeko 75 graduen eta Hegoaldeko 60 graduen artean kokatutako lur masen %23 lur artifizialen eraginaren pean daude, bai modu zuzenean zein hodeiek islatutako argia jasota. Gure espeziearen hedapena kontuan hartuta, hau ez da arraroa. Gizakia non, bonbillak han. Argi hori, noski, beharrezkoa da gehienetan, baina, seguruenera, gauzak modu txukunagoak egiteko moduak badira, argiztapen horren efizientzia handituz eta argi kutsadura gutxituz.
1. irudia: Ikerketa itsasontzien argiak inguruan duen eragina aztertu dute zientzialariek. Ondorioztatu dute argiaren eragina 200 metroko sakonera iristen dela, arrainak eta zooplanktona uxatuz eta erakarriz. (Argazkia: Michael O. Snyder)
Argi artifizial horren eragina argitzen saiatzen ari dira aspalditik ikertzaileak. Gizakien artean, askotan aipatu da argiztapen artifizialak ziklo zirkadianoetan izan dezakeen eragina. Gaiaren inguruan gero informazio fidagarri gehiago dagoen arren, egia da ere eragin hori askotan puztu egin dela. Agian, batek daki, gauetan buruan pilatzen zaizkigun kezka horiek guztiak pantailatxo baten argiari leporatzea irtenbide erraza eta modernoa delako.
Ageriagoa da basa animalietan sortzen den eragina, horien bizimoduak ez baitaude ohituta argi artifizialera. Adibidez, argi horrek desorientazioa sor dezake, bereziki nabigatzerakoan argi iturri naturalak erabiltzen dituzten dortoka eta hegazti espezieen artean. Nabarmena izanda ere, ez da eragin bakarra. Eta, ohi bezala, ondorioak onerako zein txarrerako izan daitezke, espeziaren arabera. Hala, hiri inguruetako argiak ehiza egiteko bidea errazten die zenbait harrapakariri, beste espezie batzuk ehizatuak izateko arrisku gehiago daukatelarik. Modu berean, gero eta gehiago, ugaztunek iluntasunera jotzen dute aterpe bila, gizakietatik babesteko. Bestetik, zenbait intsektu eta hegazti espezieren kasuan, iluntasunean dagoen argi puntu distiratsu baten inguruan hegal egiten dute etengabean; batzuetan, heriotzaraino.
Argiarekiko erakarpen hau ehiza egiteko erabiltzen dute argirik gabeko ur sakonetan bizi diren arrain biolumineszenteek, eta arrantzaleek teknika hau kopiatu dute, batez ere, txipiroiak erakarri eta arrantzatzeko. Batzuetan, Lurra gauez erakusten duten mapa ikusgarrietan azaltzen dira flota industrialek sortutako argiak, itsasoaren erdian eraikitako hiriak balira bezala.
Baina argia txipiroiak erabiltzeko erabiltzen den modu berean, logikoa da ere pentsatzea beste organismoetan ere eragina izan dezakeela. Horren inguruko ezagutza handitzera jo du ikertzaile talde batek, Artikoan ikerketa itsasontziek sortzen duten argi artifizialak arrainetan eta zooplanktonean duen eragina aztertuz.
Duela gutxira arte, Artikoko gauean jatorri naturaleko argiak besterik ez zeuden: ilargia, izarrak, planetak eta, noizean behin, aurora borealak. Baina, gizakiaren presentzia, gero eta handiagoa da, eta argi dago hemendik gutxira askoz handiagoa izango dela, berotze globalaren ondorioz bertako izotzak atzera egiten ari direlako. Bereziki kostaldeen inguruan nabarmena da gizakiaren eragin hori.
Momentuz, batez ere ikerketa itsasontziak dira Artikoko gauera argia eramaten dutenak, eta, horregatik, horien eragina aztertu dute Nature Communications Biology aldizkarian argitaratutako ikerketa batean, hemendik gutxira handituko den argi kutsaduraren erakusle. Hain toki bakartian egonda, itsasontzi horiek ez dira oharkabean pasatzen: itsaso ilun batean pizturiko Gabonetako zuhaitza ematen dute, Delawareko Unibertsitateko (AEB) ikertzaile Jonathan Cohenen esanetan.
2. irudia: gizakiaren presentzia urria den heinean, orain arte Artikoko gaueko argi bakarra ilargitik, izarretatik eta auroretatik etorritakoa izan da. Irudian, Kongsfjorden fiordotik (Svalbard, Norvegia) ikusitako ilargi betea. (Argazkia: Geir Johnsen/NTNU)
Ikerketa honetan itsasontziaren inguruan dagoen biomasa kopuruan argi artifizialak duen eragina aztertu dute. Argiaren eragina norainokoa den ebatzi ahal izateko, itsaspeko arrainen inguruko azterketa akustikoak egin dituzte, eta laginak ere hartu dituzte, zooplankton kopurua zein den jakin ahal izateko. Bi egoera desberdinetan egin dituzte neurketak: argiak itzalita eta argiak piztuta.
Hiru tokitan egin dituzte neurketak, neguan: Svalbard uhartediaren inguruko bi puntutan, eta hegoalderago dagoen Eskandinaviako iparraldeko hirugarren puntu batean. Gauez izan arren, azken puntu honetan iluntasuna ez zen hain sakona.
Hiru laginketek, baina, bestelako emaitzak eman dituzte. Hegoaldeko puntuan, argiak piztean biomasa kopurua zertxobait jauzi da (%4-19), baina Svalbardeko bi puntuetan eman da alderik nabarmenena: batean biomasa kopurua %47–54 gutxitu da, baina beste puntuan %43–55 handitu da. “Eraginean hautemandako alde hauek iradokitzen dute ez dagoela modu argirik argi artifizialaren eragina ezaugarritzeko”, idatzi dute zientzia artikuluan. Hortaz, norabide bakarrean ez, baina argiak eragin handia baduela egiaztatu ahal izan dute.
Aurretik ezagutzen zen argiak bazuela halako eragin bat neurketetan, baina ez zuten espero eragin hori hain handia izatea: argi horren eragina 200 metroko sakonera iristen dela egiaztatu dute.
Ondorioa garbia da, ikertzaileen arabera: ezinezkoa da ur zutabe baten azpian dagoen biomasa neurtzea argiztatutako itsasontzi batetik, argiaren pean animaliek ez dutelako egiten normalean egingo luketena. “Saiatzen ari zara neurtzen eta ulertzen ur zutabean dauden animalien kokapena, baina prozesu hori oso sentikorra da argiarekiko; eta, aldi berean, zure inguruan dagoen argi baldintzak aldatzen ari zara”, azaldu du Cohenek.
Biologiari lotutako interesaz gain, ikerketak ekonomiarekin ere badu harremanik. Izan ere, lanaren helburuetako bat izan da arrantzari begira egiten diren neurketetan argiaren alborapena norainokoa den jakitea, bai Artikoan zein beste eremuetan gauez burutzen diren laginketetan. Halako inkesten doitasuna hobetzeko beharra azpimarratu dute, arrantza kuotak ezartzerako orduan, neurketa horietan eskuratutako datuak erabiltzen direlako. Ikertzaileen arabera, argiak piztuta egiten diren neurketek biomasaren gaineko balioespen okerra dakarte.
“Historia ebolutiboan zehar, tenperaturek, izotz geruzen hedapenak zein CO2 mailek, faktore horiek guztiek eragina izan dute komunitate biologikoetan, baina argi artifizialaren eragina aurrekaririk gabekoa izan da. Hala, argi artifizialaren aurrean eboluzionatzeko beharra edo aukera izan duen espezierik ez da egon”, ohartarazi dute zientzia artikuluan.
Erreferentzia bibliografikoa:
Berge, J., Geoffroy, M., Daase, M. et al. (2020). Artificial light during the polar night disrupts Arctic fish and zooplankton behaviour down to 200 m depth. Communications Biology, 3, 102. DOI: https://doi.org/10.1038/s42003-020-0807-6.
———————————————————————————-
Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Argi kutsadurak Artikoan izango duen inpaktua aurreikusi dute appeared first on Zientzia Kaiera.
Elda Emma Anderson, Manhattan Proiektuaren giltzarri
1. irudia: Elda Emma Anderson fisikaria eta osasun arloko ikertzailea.
Hondamendi honen atzean Manhattan Proiektua zegoen. AEB jabetu zen (Erresuma Batuaren eta Kanadaren laguntzaz) aukera paregabea zela fisio nuklearretik askatutako energia erabiltzea bonbak egiteko, eta planteamendu hori proiektu horretara bideratu zuten. Elda Anderson fisikariak parte hartu zuen bertan, eta laborategian lehen uranio-235 lagin hutsa prestatzea lortu zuen, naturan dagoen eta kate-erreakzioa sortzeko gai den isotopo fisionagarria. Uranio atomoak, neutroi batekin konbinatzen denean, energia asko askatzen duen bitartekari ezegonkor bat, bi atomo berri (fisio nuklearraren produktuak) eta beste fisio batzuk eragiten dituzten hiru neutroi sortzen ditu.
Hain zuzen ere, hori da bonba nuklearretan gertatzen dena. Erreakzioa ez da kontrolatzen; hasi eta materiala agortzen den arte jarraitu egiten du. Aurkikuntza hau funtsezkoa izan zen lehen armak sortzeko, zehazki, Hiroshiman jaurti zen Little Boy-ren hazia izan zen (ez zen gauza bera gertatu Thin Man eta Fat Man gailuekin, hauek eraikitzeko plutonioa erabili baitzuten). Andersonek beste zientzialari batzuekin batera lan egin zuen; hasieran gutxi ziren baina urteak igaro ahala handituz joan zen taldea. Lehenik, Princeton Unibertsitateko unitate berezi batean egon zen, eta, horren ostean, Los Alamos Laborategi famatuan hasi zen, 1943an.Gerra garaian, fisio nuklearraren oinarrizko ideiak aztertu zituen, neutroien xurgapen eta igorpenarekin lotutako denbora atzerapenen azterketa barne. Lantzean behin, egunean hamasei orduz egiten zuen lan.
Jakina denez, armamendurako uranioa erabiltzeko ideiak aurrekari teoriko bat izan zuen. Hain zuzen, 1938an, Lise Meitner, Otto Hahn, Fritz Strassmann eta Otto Frisch fisikariak lehenak izan ziren frogatzen uranio atomoak neutroiekin bonbardatzerakoan fisionatzen zirela. Aurkikuntza horren ondorioz, Albert Einsteinek Franklin D. Roosevelt Ameriketako Estatu Batuetako presidenteari gutun baten bidez ohartarazi zion alemaniarrek teknologia hori bera baliatu zezaketela bonbak sortzeko. Horregatik, AEBk aurrea hartzea erabaki zuten berea sortuz. Geroago, Einstein damutu egin zen aurkikuntzaren berri eman izanaz, horrek eragin zuelako proiektua sortzea.
Gerra aurretikElda Anderson Green Laken jaio zen, 1899an. Fisikak ez zuen hasieratik liluratu, haurtzaindegi batean lan egin nahi izan zuen, irakasle gisa. Dirudienez, bere ahizpa zaharrenak, une hartan kimika-irakasle laguntzailea zenak, zientziarekiko maitasuna transmititu zion. Azkenean, Fisika aukeratu eta Wisconsineko Unibertsitatean graduatu zen, 1924an. Geroago, Milwaukee-Downer Unibertsitateko irakasle izan zen; bertan, Fisika saileko buru izan zen, 1934tik aurrera. 1941ean, bere doktoretza bukatu zuen, Low energy levels in the atomic spectra Co VII and Ni VIII tesiari esker. Hala ere, irakasle izateari utzi behar izan zion Manhattan Proiektua garatzeko deitu zutelako.
2. irudia: Elda Emma1959. urtean Health Physics Society elkarteko batzarrean. (Argazkia: Health Physics Society)
Gerra ondorenHiroshima eta Nagasaki hirien gaineko bonba atomikoa jaurti zutenean, Andersonek erabaki zuen abiatu zituen ikerketak bertan behera utziko zituela, eta Manhattan Proiektuaren aurretik izandako lanpostura itzuli zen. Fisikaren esparruan aritzea gustuko zuen, bonba atomikoaren jaurtiketak ez zuen erabat suntsitu grina hori, baina beste bide bat hartuko zuela erabaki zuen. Adibidez, erradiazioak gizakien osasunean dituen ondorioetan jarri zuen arreta. 1949an, Tennesseeko Oak Ridge Laborategi Nazionalean hasi zen jardunean; bertan, zientzialarien interesa pizten hasia zen diziplina hau garatzeko aukera izan zuen. Horren ondotik, bertako Osasunaren Fisika Batzordeko buru bihurtu zen.
Ildo horri jarraiki, 1950ean, Manual of Radiological Protection for Civil Defense (Defentsa Zibilerako Babes Erradiologikorako Eskuliburua) argitaratu zuen, arlo horretan egin zuen lehen lana izan zen. Horretaz gain, Vanderbilt Unibertsitatean, Nashvillen, master bateko programa bat sortu zuen, eta nazioarteko ikastaroak antolatu zituen Suedian, Belgikan eta Indian. 1955ean, Health Physics Society elkartea sortu zuten eta Andersonek hainbat kargu izan zituen bertan, elkarteko lehendakaria izan zen, esaterako.
Haren omenez sortu zen urtero talde hartako kide gazte bati ematen zaion E. Anderson saria. Bularreko minbiziaren eta leuzemiaren ondorioz hil zen Anderson, ziurrenik material erradioaktiboekin lan egitearen kariaz.
Marta Orriols idazleak Aprendre a parlar amb les plantes eleberrian kontatzen duenez, egoera traumatiko baten ondoren jendea “lehen” eta “ondoren” aditzondoak erabiliz mintzo da, hesi fisiko bat balego bezala. Andersonentzat hala izan zela imajinatzen dut, gerrak markatu egin zuela hori. Are zehatzago, mugarri bat izan zen Andersonentzat Manhattan Proiekturako egindako lana eta ondorengo bonben jaurtiketak, alegia, mundua ikaratu zuen hondamendia.
Iturriak:
- ANS Nuclear Cafe, Let’s Meet Physicist Dr. Elda Emma Anderson
- Encyclopaedia Britannica, Elda Emma Anderson
- Mujeres con Ciencia, Elda Emma Anderson, la física que fue pieza clave en el Proyecto Manhattan
- Wikipedia, Elda Emma Anderson
———————————————————————–
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————–
The post Elda Emma Anderson, Manhattan Proiektuaren giltzarri appeared first on Zientzia Kaiera.
Birusak (eta III)
Irudia: Immunitate sistema da birusei aurre egiteko mekanismo nagusia, baina, denbora eta osasun egoera orokor ona beharrezkoak dira erantzuna eraginkorra izateko. (Argazkia: Tumisu – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Birusak bizidunak diren edo ez eztabaidagaia da adituen artean. Ziurra dena zera da: birusek ez daukate metabolismo propiorik eta, hortaz, haien buruaren kopiak egiteko beste bizidun baten beharra dute. Bizidun hori birusak kutsatzen duen zelula ostalari bat da. Birusak tamaina oso txikikoak dira, nanometro batzuk, eta bi atal nagusi bereizten dira haien egituran. Alde batetik, azido nukleikoa dute -DNA zein RNA forman egon daitekeen informazio genetikoa-. Informazio genetiko horretan, birusaren kopia berriak egiteko beharrezkoa den informazio guztia dago. Beste aldetik, azido nukleikoa hainbat babes-geruzekin inguratuta dago. Kasurik sinpleenean kapside izeneko proteinek babestuko dute informazio genetikoa eta, beste zenbait kasutan, beste geruza batzuk ere egongo dira.
Zelula ostalaria kutsatzen duenean birusak, bi egituren arteko elkar ezagutzea gertatu behar da, giltza eta sarraila baten modura. Lotura hori gertatzen denean, birusak informazio genetikoa zelula ostalarian txertatzen du eta une horretatik aurrera, birusak bere onurarako erabiltzen du zelularen makineria guztia. Birusak mugaraino ustiatzen du zelula eta, hortaz, zelulak bere funtzioak betetzeari utzi behar dio. Prozesuaren amaieran, birusaren kopiak zelulatik atera daitezke edota zelula suntsitu egin daiteke barruan dauden birus guztiak kanporatuz. Modu horretan, organismo ostalariaren beste zelula batzuk kutsatuko ditu birusak edo beste organismo bat erasotzen hasiko da, lehen organismotik kanporatzeko aukera badauka -eztularen edo doministikuaren bidez, esate baterako-.
Hori guztia gertatzen den bitartean, organismoak immunitate-sistemaren bidez egiten dio aurre birusaren erasoari. Hasiera batean, immunitate-sistema gai da birusaren mintzetako proteinak ezagutzeko, eta gai da konturatzeko proteina horiek arrotzak direla, ez direla propioak. Horren aurrean, immunitate-sistema antigorputzak ekoizten hasiko da. Prozesu horrek denbora eta osasun egoera orokor ona behar ditu eraginkorra izateko.
Immunitate-sistemak birusa lehenagotik ezagutzen bazuen, antigorputzak prest izango ditu edo azkarrago egingo du beharrezko ekoizpen hori. Horixe da, hain zuzen ere, txertoen funtsa. Txertoa jartzen denean, birusaren -edo beste patogeno baten, ez baita birusetara mugatzen- mintzeko osagaiak edo gaitasun patogenikoa ez duten birusak injektatzen dira gorputzean: nolabait, immunitate-sistema entrenatu egiten da. Behin antigorputzak odolean daudela, birusaren mintzeko proteinetan itsasten dira eta horrela birusak ezin du bere ekintzarekin jarraitu.
Orokorrean birusek eragindako gaixotasunak tratatzea zailagoa da bakterioek eragindakoak tratatzea baino. Salbuespenak salbuespen, antibiotikoak erabilita modu nahiko eraginkorrean egiten zaie aurre bakterioei. Bakterioak, hasteko, askoz hobeto ezagutzen ditugu birusak baino. Birusen kasuan, arazoak gehiago korapila daitezke. Normalean, sintomak arintzeko sendagaiak har daitezke -sukarra, buruko mina, eta abar-, baina, birusa bera ez da erasotzen. Hauxe gertatzen da, esaterako, gripe arruntaren kasuan. Organismoak egin behar dio aurre birusari eta denborarekin lortzen da hori. Bien bitartean, sendagaiak har daitezke gripeak eragindako kalteak arinagoak izateko. Zenbait kasutan, badaude birusen aurkako txertoak zein sendagai antibiralak -zuzenean birusari edo bere metabolismoari aurre egiten dioten sendagaiak-, baina, hori ez da kasu askotan gertatzen.
Horrekin lotuta, ulertu behar da birus hilgarrienak ez direla kutsakorrenak; izan ere, birusak ostalaria azkar hiltzen badu -beste bizidun bat kutsatzeko aukera izana baino lehen-, birusaren hedapena eten egiten da. Birusaren autosuntsiketa litzateke. Horrexegatik, gehien irauten duten birusak eta, hortaz, gizartearentzat arriskutsuenak direnak ez dira birus hilgarrienak, kutsakorrenak baizik.
SARS-CoV-2 koronabirusari dagokionez, hilkortasun-tasa ertain-baxua du eta kutsakortasun ertain-altua. Horiek gizartearentzat arriskutsua izateko beharrezko bi ezaugarriak dira, zalantzarik gabe. Hori gutxi balitz, inkubazio-denbora nahiko altua du eta sintomak agertzen hasi baino hainbat egun lehenago beste norbait kutsatzeko arriskua dago. Birusen aurkako sendagaiak egitearen arazoetako bat da birusak oso aldakorrak direla. Mutazio asko gertatzen dira birusaren kopiak egiterakoan eta, hortaz, zailagoa da aurre egitea. Une honetan SARS-CoV-2 koronabirusaren aurkako txertoa lortuko balitz ere, epe luzerako irtenbidea litzateke hori. Momentuz, sendagairik onena birusari hedatzen ez uztea da.
Informazio gehiago:
- Todos los virus, y no solo el coronavirus, Miguel Pita, elpais.com, 2020.
- ¿Por qué los virus (y el coronavirus) son tan difíciles de tratar en comparación con las bacterias?, Sergi Maicas Prieto, infobae.com, 2020.
- Itxialdirako genetika (artikulu-sorta), Koldo Garcia, edonola.net, 2020.
—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–
Birusei buruzko artikulu-sorta:
- Birusak (I)
- Birusak (II)
- Birusak (eta III)
The post Birusak (eta III) appeared first on Zientzia Kaiera.
COVID-19 gaitza detektatzeko testak
Egunotan, Zientzia Kaieran, birusak zer diren eta birusak zelula ostalaria kutsatzeko prozesua azaldu digu Josu Lopez-Gazpiok, eta, tartean, birusaren atalez ere jardun du artikuluetan. Azalpen horri jarraiki, dakigunez, SARS-Cov-2ak dituen elementuen artean, bik berebiziko garrantzia dute testek nola funtzionatzen duten jakiteko: RNA (azido erribonukleikoa), informazio genetikoa daraman materiala, eta lipidoz eta birusaren proteinaz osatutako kanpo azala.
1. irudia: SARS-Cov-2 birusa detektatzeko (zuzeneko detekzioa) bi test mota erabil ditzakegu: PCRa, birusaren genoma detektatzen duena, eta test immunologikoak, birusaren proteinak (antigenoak) detektatzen dituztenak. Hirugarren motak infekzioaren aurrean sortutako antigorputzak detektatzen ditu: zeharkako detekzioko test serologikoak dira. (Argazkia: Belova59 – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com )
Gatozen harira, testen mamia ezagutzera, alegia. Oro har, bi multzo handitan banatzen dira: birusa zuzenean detektatzen duten teknikak eta modu ez-zuzenean egiten dutenak. Lehenengo multzoan, bi mota daude: batetik, PCRa, birusaren material genetikoa detektatzea helburu duena, eta bestetik, birusaren kanpo geruzako antigenoak (proteinak) antzematen dituena. Biek birusaren atal desberdinak detektatzen dituzte baina informazio bera ematen dute: testak esango digu birusa gure organismora heldu den, gaixotasuna garatu den jada edo egun gutxi barru garatuko den. Aldiz, bigarren multzoan sartzen den testak ez du birusa jomugan, baizik eta haren aurkako ekinean sortzen diren antigorputzak.
Test zuzenak PCR teknika: birusaren RNAren anplifikazioa (erreferentziazko teknika)PCR teknika (Polimerase Chain Reaction edo polimerasaren kate-erreakzioa) RNA laborategian detektatzeko erabiltzen da. Sistema honen bitartez, edozein material genetikoren sekuentzia zehatz bat anplifika daiteke; hasiera batean antzemanezina den nukleotido kate mikroskopikoaren milaka kopia berdin egiten dira detektagarri bihurtzeko. Lagina lortzeko, errinofaringea isipuaz igurtzi eta bertan egon daitezkeen birusaren arrastoak hartzen dira. Ondoren, laborategian, laginean dagoen COVID-19-aren RNA anplifikatu eta detektatzen bada, proba positiboa izango da.
Metodo honek sentikortasun (positiboak detektatzeko gaitasuna) oso ona dauka eta gaur egun dauden testen artean fidagarriena da. Alabaina, arazo bat dakar: laborategi batean egin behar da proba eta 4-5 orduko lana eskatzen du. Hori gutxi balitz bezala, teknikoki trebatutako langileek soilik egin dezakete, eta orokorrean, nahiko garestiak dira (40-60 € artean). Abantailei dagokienez, sintomak agertu baino lehen birusarekin infektatuta dauden pertsonak positibotzat hartzen ditu, hau da, gaixotasunaren lehen faseetan birusak detekta daitezke. Gainera, gaixotasunaren jarraipena egin daiteke, izan ere, gaitza guztiz gainditu dutenek PCRa negatiboa eman beharko lukete. Azkenik, hainbat paziente batera azter daitezke prozeduraren automatizazioari esker.
Test antigenikoak: birusaren proteinen detekzioaLehen aipatu den moduan, birusaren antigenoak (kanpo geruzako proteinak) hautematen dituzte. Mota askotakoak daude eta aukera ugari eskaintzen dituzte. Horien artean, ezagunena immunokromatografia da, haurdunaldi-proba bezalakoa, hain zuzen ere. Aurrena, modu artifizialean sintetizatutako birusaren antigenoaren aurkako antigorputzak beste animalia batzuetatik lortu eta paper euskarri batean itsatsi egiten dira. Test laginetik hartutako tantatxo bat jartzen denean, bertan dauden birusak antigorputzei indarrez lotuko zaizkie, erreakzio berezi bat sortuz: kolore marka baten agerpenak positiboa dela esango digu 15-20 minuturen bueltan.
Teknika hau oso azkarra da eta, orokorrean, PCR testa baino merkeagoa da (12-19 € inguru). Horrez gain, ez da ekipamendu ez kualifikazio berezirik behar proba egiteko. Aldiz, PCRak baino espezifikotasun (benetako negatiboak detektatzeko ahalmena) eta sentikortasun (positiboak detektatzeko gaitasuna) apalagoak ditu. Sentikortasunari dagokionez, %30 baino gutxiago eta, noizean behin, positibo faltsuak ere suerta daitezke, gaixotasuna gainditzerakoan gure organismoan birusaren hondakin proteikoak izan ditzakegulako oraindik. Bestalde, lagin asko batera lantzea oso zaila da, test bakoitza bakarka egin behar delako. Hau guztiagatik, ez da gomendagarria diagnosi errutina batean baliatzea.
Test ez-zuzenak Test serologikoak: antigorputzen detekzioaAzkenik, test serologikoek giza organismoak birusaren aurka sortutako antigorputzak detektatzen dituzte. Gaixoaldian, gorputzak agente arrotzat hartzen du birusa, berezkoa ez duena eta gaitz larri bat eragin diezaioken elementu bat bailitzan. Horren kariaz, mekanismo ugari abian jartzen dira, besteak beste, birusaren antigenoak ezagutu, beraiei itsatsi eta suntsitu egingo dituzten antigorputzak sortzen dira. Nolanahi ere, prozesu hau ez da bat-batekoa, 7-10 eguneko tartea behar du eta.
2. irudia: Test serologiko azkarrak odol-lagin baten bidez egiten dira. (Argazkia: Gerd Altmann – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com )
Teknika honetan, odol-lagina erabiltzen da (serum edo plasmarekin ere egin daiteke), antigorputzak odolean zehar hedatzen baitira. Test antigenikoaren antzekoa da, baina kasu honetan, paperezko euskarrian artifizialki itsatsita birusak jartzen dira (laborategian sortutakoak edo lagin biologikoetatik erreproduzitutakoak) eta gainean, odol-lagina. Odolak antigorputzak edukiz gero, erreakzio positibo bat gertatu eta koloredun marka bat agertuko da. Emaitza positiboak esan nahi du pertsona horrek COVID-19aren aurkako antigorputzak dituela, noizbait birusarekin kontakturen bat izan eta gaixotasuna pairatu duen seinale.
Test antigenikoen antzera, nahiko azkarrak dira. Ez dute ekipamendu berezirik behar, baina euren sentikortasuna eta espezifikotasuna ez da nahikoa. Hala, negatibo faltsuak ager daitezke. Hauek ere PCR testa baino merkeagoak dira (6-13 € inguru). Bestetik, proba hauek oso aldakorrak dira gaixotasunaren fasearen arabera, hau da, test hauek ez dituzte inkubazio prozesuan dauden pertsonak positibotzat hartzen, antigorputzak 7-10 egun geroago sortzen direlako. Beraz, gerta daiteke pertsona batek gaitz infekzioso bat izatea eta test honetan negatibo ematea. Esan beharra dago, test antigenikoekin gertatzen den legez, nahiz eta testak 15-30 minututan emaitza eman, oso zaila dela hainbat lagin batera lantzea.
Jakina da, test serologikoak interesgarriak direla immunitatea lortu duten pertsonak identifikatzeko; alde batetik, printzipioz denboraldi luze batez gaitz hori hartuko ez duelako (gaixotasuna txerto “natural” gisa aritu delako) eta, bestetik, serum horiek oso erabilgarriak izan daitezkeelako gaixo dauden pertsonei tratamendua eman eta birusa akabatzen laguntzeko.
Kontuan hartu beharra dago, sarritan prozesu biologikoek eta gaixotasunek aldakortasun handia izaten dutela, salbuespen eta gertakizun desberdin ugari izan daitezkeelako. Bestalde, oso zaila da edozein baldintzatan informazio anitz eta zehatza emango digun teknika bat soilik eskuartean izatea, horregatik komenigarria da test bat baino gehiagorekin batera aritzea. Kasu honetan interesgarriena da jakitea test bakoitza zein baldintzatan eta nori egin behar zaion, jasoko ditugun datuak desberdinak izan baitaitezke.
Adibidez, COVID-19aren aurkako immunitatea duten biztanleen kopurua jakiteko, antigorputzen testa erabiliko dugu; bestetik, arrisku taldeetan dauden eta sintoma argiak dauzkaten pertsonei PCRa egitea litzateke onena, honek kutsatuen kopurua zehaztasun handiz emango baitigu.
Bukatzeko, argi dago osasun krisi honetan diagnosi ikerketa bat aurrera eramatea zaila dela oso, inportanteena pertsona infektatuak garaiz antzeman eta krisiari aurre egitea delako. Gainera, biztanleriaren baldintzak ez dira egokienak, berrogeialdian sartuta denon laginak lortu ahal izatea, laginen garraioa, osasun zerbitzuen prestasuna eta logistika, kasuak kasu. Hala ere, zinez garrantzitsua da birusari eta berak sortutako izurriteari buruzko informazio eskerga ateratzea, bai momentuko erabakiak hartzeko, bai aurrerago gerta dakigukeen antzeko krisi bati garaiz eusteko.
———————————————————————————-
Egileaz: Iosu Razquin Olazaran (@iosurazquin) Biologian doktorea da.
———————————————————————————
The post COVID-19 gaitza detektatzeko testak appeared first on Zientzia Kaiera.
Nire zergekin, bai
Apirilaren 8an Ignacio López Goñik, Nafarroako Unibertsitateko Mikrobiologiako katedradunak, hau galdetu zuen Twitterren:
Saguzarrak zoonosi baten jatorrian errazago aurki daitezkeen animalien artean daude. Espezie batetik bestera modu naturalean igarotzen den gaixotasun infekziosoa da zoonosia. Horregatik oso baliagarria da haren biologia eta gizakiei kutsa dakizkiekeen birusak ezagutzea. Baliagarria da, ez milaka pertsona hil eta munduko zati handi bat geldiarazi duen pandemia bati aurre egiteko, etorkizuneko pandemiei aurrea hartzeko baizik. Baina badira birusaren hedapena kontrolatu eta sortzen duen kaltea saihesteko funtsezkoak diren beste diziplina batzuk. Birologia da adibide nabarmen bat. Baina gehiago daude.
Genetika molekularrari esker ezagutzen dugu SARS-CoV-2 birusak gizaki batengana egindako lehen jauzitik aurrera zein leinutan dibertsifikatu den. Eta haren metodoek, aldi baterako, agertzen diren barietateak berezitu ahal izango ditu eta ezaugarri arriskutsuak identifikatzen lagunduko dute.
Epidemiologia eredu matematikoetan oinarritzen da, pandemiaren bilakaera eta etorkizunean izan dezakeen bilakaera zehazteko. Une bakoitzean kutsatuta dauden eta infekzioa gainditu duten pertsonen kopuruari buruzko datuez elikatzen dira ereduak. PCR (“polimerasaren kate-erreakzioa”) bezalako teknikei esker badakigu nor dagoen kutsatuta. Biologia molekularrean egindako dozenaka urteko aurrerapenen emaitza dira teknika horiek. Eta analisia serologikoak egiten dira birusak nortzuk infektatu dituen jakiteko. Analisia horiek, odol-serumean SARS-CoV-2-aren antigorputz espezifikoak detektatzeko aukera ematen dute eta immunologian eta analitikan urteetan egindako lanaren emaitza dira.
Irudia: Analisiak egiteko odol-laginak. (Argazkia: Ahmad Ardity – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com) )
Bestalde, botika antibiralak bilatzeko azken hamarkadetan garatu diren biologia estrukturalaren teknikak baliatzen dira egun. Dagoeneko lortu dituzte birusaren proteina batzuen irudiak nanometro gutxi batzuetako bereizmenarekin; horrela, esaterako, birusa birika-zelulan akoplatzeko eta haren barnera pasatzeko baliagarria zaion glukoproteina baten egitura karakterizatu dute. Irudi horiek funtsezkoak izan daitezke sarbide hori blokea dezan molekula bat aurkitzeko. Kriomikroskopia elektronikoaren bidez lortu dira. Karakterizatu nahi diren egituren eta elektroien arteko elkarreraginari buruzko ezagutza oso zehatza izatea beharrezkoa izan da kriomikroskopia teknika garatzeko. Informatika ere ezinbestekoa da, bera gabe ezingo litzateke prozesatu mikroskopio elektronikoak ematen duen informazioa.
Immunologiaren esparruari dagokio birusaren kontrako antigorputz espezifikoak garatzea. Eta, era berean, badagokio ere arnas epitelioa hondatu eta haren funtzionaltasuna arriskuan jar dezaketen gehiegizko erantzun immunitarioak minimizatzeko modua.
Txerto eraginkorrak eta seguruak lortzea da birusaren aurkako lehentasunezko beste jarduera-ildo bat. Zelula-kultiboak beharrezkoak dira (biologia zelularra) lehen entseguak egiteko. Genetikoki diseinatutako saguak infektatu behar dira, beraien biriketako zelulek birusak barruan sartu eta ugaltzeko baliatzen dituen proteinak izan ditzaten. Entseguak onak badira txertoak ekoitzi behar dira, milioika pertsona immunizatzeko, eta ekoizpenak ohiz kanpoko baldintza teknologikoak bete behar ditu.
Honaino aipatu ditut, sakontzeko asmorik gabe, COVID-19ren aurkako borrokan funtsezkoak diren diziplina batzuk. Bada, horietako bakar bat ere ezin izango zen garatu, aldez aurretik gai batzuen inguruko ezagutza sakonik izan gabe. Baina askok ez lukete nahi beraien zergak erabiltzea ezagutza sakon horien ikerketarako.
———————————————————————————-
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
———————————————————————————
The post Nire zergekin, bai appeared first on Zientzia Kaiera.
Asteon zientzia begi-bistan #297
Euskal zientzialari talde batek Covid-19 detektatzeko ordezko RT-PCR test bat balioztatu du. Berrian azaltzen digutenez, RT-PCR aldaerak material genetikoaren detekzio kuantitatiboa egiten du, eta, hortaz, aukera ematen du kutsatuak eta birusik ez dutenak bereizteko. Ugo Mayor UPV/EHUko Ikerbasque ikertzaile eta ekimenaren koordinatzaileak dio: “Ordezko test hau auzolanean garatu izanak ikerketaren eta zientziaren balioa nabarmentzen du”.
Elhuyar aldizkariak ere eman digu honen berri. Detekzio-probak 15€ inguruko kostua izan lezake, eta 4 ordu baino gutxiagoko tartean egin ahal izango litzateke. Gainera, beste ikerketa-zentroko laborategietan egin ahal izango lirateke probak, baita ospitaleetan ere.
COVID-19ak eragin duen egoera honi aurre egiteko beharrezkoa da testak egitea. Nolakoak dira baina? Berriak argitzen digu afera: alde batetik, PCR testak daude, hauek birusaren genoma bilatzea dute helburu. Badaude ere PCR testen xede berdina duten test azkarrak, antigenoak atzematen dituztenak. Bestetik, giza organismoak sortzen dituen antigorputzak detektatzen duten testak egongo lirateke.
Birusak, beste substantzia batzuk bezala, hondakin-uretan hauteman daitezke. Orain, AEBetan, Herbehereetan eta Suedian metodo hori erabiltzen ari dira SARS-CoV-2 birusaren hedapenari jarraipena egiteko. Hau da, uretan koronabirusaren RNA agertzen bada, esan nahi du izurria dagoeneko iritsi dela populazio horretara. Ikertzaile guztiak ez daude ados neurri honekin, Berrian informazio guztia.
SARS-CoV-2 listu-tantei esker transmititzen dela badakigu. Eztula, doministikuak edo hitz egitean tamaina ezberdineko aerosol-tantak kanporatzen dira. Science aldizkarian agertu den berri batean, ordea, zientzialari askok zalantzan jarri dute birusaren hedapena modu horretan bakarrik gertatzen ote denik. Bertan aipatzen dute Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionaleko ikertzaile talde baten ideia: arnastuz soilik ere SARS-CoV-2 birusa zabaldu daitekeela. Irakurri osorik Berriako artikulua!
Berrian irakur daitekeenez, Rafael Tellez neurofisiologoaren aburuz, egoera honek loan eragina izango du, berrogeialdian gure bizi erritmoa aldatzen baita: “Salbuespenezko egoeretan, loak okerrera jotzen du; insomnioa diagnostikatuta zutenengan areagotu daiteke, eta inoiz insomnioa izan ez dutenek garatu dezakete”. Honetan ere badu zer esana teknologiak: ez da gomendatzen lotara joan aurretik eskuko telefonoarekin edo tabletarekin ibiltzea.
COVID-19 gaitza agertu zenetik, horren jatorria argitu nahi izan da. Ikerketak egin dira hori argitzeko eta oso azkar heldu zitzaigun erantzuna: jatorriz saguzarretatik etorri zela esan zuten, baita saguzarren eta gizakien tarteko animalia sugea izan zitekeela ere. Gerora, ordea, zientziari batzuek adierazi zuten bitarteko animalia pangolina izan zela. Halere, hori argitzeko dago oraindik. Horretaz gain, etxeko animaliak ere izan dituzte jomugan zientzialari batzuek; Txinan egindako ikerketa batean ikusi dute katuak kutsatzen direla COVID-19a eragiten duen birusarekin; ez, ordea, txakurrak, txerriak, oilaskoak eta ahateak. Berrian irakur daiteke.
Jakina denez, oraindik ez dago botika edo txerto espezifikorik birusaren kontra. Horregatik, probatu behar dira dauzkagun botikak. Horietako tratamendu bat plasma-hiperimmunea da, Berriaren arabera. Kasu honetan, emaile ezberdinek beren plasma ematen dute gaixoak erabili ahal izateko. Baina plasma guztiak ez dira baliagarriak eta baldintza batzuk bete behar dituzte. Nolakoa da plasma-bilketaren prozedura? Benetan eraginkorra al da terapia hau?
Isabel Sola, Espainiako CNB-CSICeko birologoa elkarrizketatu dute Berrian. Bere taldeak hogei urte baino gehiago daramatza koronabirusak ikertzen. Orain, txertoak eta antibiralak ikertzen ari dira. Solak azaltzen du nola egiten ari diren lan SARS-CoV-2 birusarekin eta zein urratsetan dauden momentuz. “Txertoaren prototipoa eraikitzen ari gara laborategian. Birusaren genoma guztia DNA bertsioan eraikiko dugu; 30.000 hizki dira”, azaltzen du. Ez galdu elkarrizketa mamitsu hau Berrian!
Nicola Abrescia CIC Bioguneko Ikerbasquen ikertzaileak birusak ikertzen ditu. Animalien eta gizakiaren osasunaren arteko loturaz kontzientzia hartu behar dugula dio Berriak egin dion elkarrizketa honetan: “Amorruaz ari garenean edo koronabirusaz ari garenean, agerikoa da lotura hori. Kontua da horretaz akordatzen garela soilik epidemia bat dagoenean”. Gaineratzen du “naturarekin eta animaliekin dugun harremanak eta gertutasunak kontzientzia hartzera eraman behar gaituela”.
GenetikaZergatik pertsona batzuek ez dute ia nabaritzen SARS-COV2-ak eragiten dituen sintomak eta beste batzuek oso gaizki pasatzen dute gaixoaldia? Koldo Garciak azaltzen digu hau aztertzeko bi estrategia jarri direla martxan: biobankuen datuak erabiltzea eta DNA lagin berriak lortzea. Honen helburua da COVID-19 latz bat pasa duten DNA eta COVID-19 leun bat pasa duten DNA alderatzea ezberdintasun genetikorik ote dagoen aztertzeko.
Bizi dugun pandemiaren ildotik, Garciak gai interesgarri bat ekarri du gurera: eugenesia. Hitz gutxitan esanda, orduko ideia zen gizarteko ahulenak sakrifikatzea guztion onurako. Orain, SARS-CoV-2ari aurre egiteko estrategien artean badira batzuk ideia horretara gerturatu direnak, hau da, taldeko immunitatea lortzearen aitzakia erabilita, herrialde batzuek proposatu dute neurririk ez hartzea denok immunizatzen joateko, bidean pertsona asko hiltzen ari diren arren.
Koronabirus berriak ekarri duen osasun krisiaz gain, historian zehar beste pandemia batzuk ere jazo dira. Berriako artikulu honen bitartez, Justinianoren izurria –historian dokumentatutako lehena; VI. mendearen erdialdean zabaldu zen, Bizantziar Inperioan–, izurri beltza –pandemiarik hilgarriena–, baztanga, kolera, gripe espainiarra eta Hiesari buruz irakurtzeko parada izango duzue. Ez galdu!
Autoen zirkulazio masiboak zenbait arazo eragiten ditu. Errepideko zirkulazioak eragindakoari –kedarra, nitrogeno oxidoak eta karbono monoxidoa–, gutxienez, 184.000 heriotza goiztiar egozten zaizkio urtero munduan, gehienak bihotzeko edo biriketako gaixotasunak direla eta. Trafikoaren zaratak ere badu eragina gure osasunean: depresioa pairatzeko aukera handitzen du helduen artean, eta arreta arazoak sortzen ditu haurrengan. Munduko hiri handietan automobilak gutxiago erabiltzeko neurriek emaitza positiboak eman dituzte.
BiologiaBirusak zer diren ikasten jarraituko dugu artikulu honi esker. Zehazki, oraingoan, birusak zelula ostalaria kutsatzeko prozesua ezagutuko dugu. Une batean, birusaren kanpoko geruzetako atal batek bat egiten du zelula ostalariaren kanpoko geruzako beste atal batekin. SARS-CoV-2 birusaren kasuan, litekeena da puntu hori ACE2 izeneko hartzailea izatea. Horren ondotik, birusaren informazio genetikoa zelulan txertatzen da. Horretaz gain, badakigu birusek espezie batetik bestera salto egin dezaketela. Ez galdu azalpen interesgarri hau!
Norainoko ezagutza dute animaliek matematikan? Ikerketa ugariren berrikuspena egin ondoren, Tübingengo Unibertsitateko (Alemania) Andreas Nieder neurobiologoak ondorioztatu du gaitasun kognitibo garatuak dituzten animalia gehienek zenbakiak erabiltzen dituztela egunerokoan, bizirik irauteko garrantzitsuak diren hainbat jardueratan. Besteak beste, janaria lortzeko, ehiza egiteko, ehizatuak izateko aukerak gutxitzeko, nabigatzeko edo eta ugaltzeko.
BiokimikaThe Lancet aldizkariak artikulu baten bidez kutsadura farmazeutikoaren arazo larria izan du mintzagai. Bertan, ohartarazi dute botiken erabilera masiboak ingurumenean eta giza osasunean dituen ondorio suntsitzaileez. Elhuyar aldizkariak artikuluan azaltzen duen moduan, tratamendu masiboetan, botika ohikoenak azitromizina antibiotikoa eta ibermektina, albendazol, mebendazol eta prazikuantel antiparasitarioak izaten dira.
TeknologiaSARS-CoV-2 birusak sortu duen pandemia dela eta, gora egin du norbera babesteko ekipamenduen (eskularru, maskara edota amantalen) eskaerak. Horien artean, 3D inprimagailuen bitartez aurpegiak babesteko biserak daude. Biserak egiteko zenbait polimero edo plastiko erabiltzen dira eta bi atal ditu: alde batetik, buruari lotzeko euskarria, eta, bestetik, aurpegia babesten duen xafla gardena. Azken hau egiteko azido polilaktikoa erabiltzen da. Honen gaineko informazioa artikuluan.
Emakumeak zientzianHistoriak dio 1952ko abenduan, Archer J. P. Martinek eta Richard L. M. Syngek Kimikako Nobel saria jaso zutela “banaketa kromatografia asmatzeagatik”. Hori gertatu aurretik, baina, horren inguruko bere ikerketak egin zituen Erika Cremer, gas kromatografiaren aitzindari ahaztuak. Galdu ziren eskuizkribuak, Bigarren Mundu Gerra… Suspensez betetako istorioa dugu hauxe!
–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.
———————————————————————————-
Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Asteon zientzia begi-bistan #297 appeared first on Zientzia Kaiera.
Ezjakintasunaren kartografia #303
Diana terapeutikoan botika kantitate zehatzean dosifikatzeko modu irudimentsuak aztertzen ari dira. Ziklodextrinetan oinarritutako nanoesponjak dira horietako bat. Adrián Matencioren Cyclodextrin-based nanosponges as a complexating agent: application in oxyresveratrol complexes
Zelan liteke jendeak nahiago izatea idei okerrak izatea, informazio objektiboa baino? Honelakoei erantzuteko teoria garatzen ari da Jesús Zamora A minimal theory of ideology for the post-COVID-19 world. (1)
Elektroi-fonoi akoplamendua egoki neurtzea ahalbidetzen du helio atomoen dispertsioak, monokapa materialen ikerketarako tresna baliagarri bilakatzen duena. DIPCren A universal tool for the measurement of electron−phonon coupling in conducting low-dimensional systems.
–—–
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.
The post Ezjakintasunaren kartografia #303 appeared first on Zientzia Kaiera.
Eurek ez dakiten arren, animaliek matematika pixka bat behar dute
2007ko irailean hil zenean, 31 urte zituela, Alexek bazekien zazpira arte zenbatzen. Ikasle trebea zen, baina, erretxina ere bazen, batez ere bera bezain aurreratuta ez zeuden beste klasekideekin. “Hau guztia dakienez, aspertu egiten da, eta gainerakoei eten egiten die, edo zuzena ez den erantzun bat esaten die, molestatzearren”, esan zion Irene Pepperberg etologoak Virginia Morell kazetariari, National Geographic aldizkarirako erreportaje baterako.
Alexen zaindaria zen Pepperberg, eta hiru hamarkada eman zituen haren alboan, animalien adimena ikertzen. Izan ere, Alex loroa zen, eta hitzak erabiltzen zituen komunikatzeko. Hobeto esanda, ingelesezko hitzak imitatzeko trebatua zuten loroa, eta gauzak eskatzeko —”mahatsak nahi ditut”— edo atazak egiteko eta arazoak ebazteko baliatzen zituen hitz horiek.
1. irudia: Adituek harremana aurkitu dute otsoek ehizatzeko osatzen duten taldeen kopuruaren eta harrapatzen dituzten animalia motaren artean. (Argazkia: Thomas Bonometti / Unsplash)
Pepperbergek beti argi utzi nahi izan zuen bere asmoa ez zela Alexi hizkuntza bat irakastea, animaliaren ahalmen kognitiboak ulertzeko hizkuntza tresna gisa erabiltzea baizik. Eta, bide horretan, gauza interesgarriak azalarazten hasi ziren, gure alboan dagoen eta, halere, askotan ikusteko prest ez gauden errealitatea baten erakusle. Adibidez, Alexek banerry hitza asmatu zuen; platanoaren antzeko zaporea duen fruitua, baina gerezi baten itxura biribila duena. Banana eta cherry. Banerry. Sagarra.
Alexek, beraz, objektu kopuru zehatz bat hitz batekin adierazten ikasi zuen, beti ere, trebakuntza baten ostean. Norainokoak dira, baina, gaitasun horiek oinarrizko matematika baten adierazle animalietan? Hori argitzeko, bide ugari jorratu dituzte zientzialariek. Batzuetan, Alexen kasuan bezala, laborategian egin dute ikerketa, itxian hazitako animaliekin. Besteetan, askatasunean dauden animaliei landa lanean jarritako esperimentuen bidez. Eta, azkenik, basa animalien behaketa soilean oinarritutako ikerketak ere izan dira.
Orain arte gaiaren inguruan egin diren ikerketa askoren berrikuspena egin du Tübingengo Unibertsitateko (Alemania) Andreas Nieder neurobiologoak, eta Trends in Ecology and Evolution aldizkarian eman du ondorioen berri. Esan bezala, berrikusketa ikerketa izan da, gaiari buruz idatzi diren aurreko lanen irakurketa kritiko bat, hain justu. Modu horretan, gaur egun gaiaren harira dagoen ezagutzaren inguruko irudi orokor bat ateratzeko moduan egon da ikertzailea.
Atera duen ondorio nagusia argia da: gaitasun kognitibo garatuak dituzten animalia gehienek zenbakiak erabiltzen dituzte egunerokoan, bizirik irauteko garrantzitsuak diren hainbat jardueratan. Besteak beste, janaria lortzeko, ehiza egiteko, ehizatuak izateko aukerak gutxitzeko, nabigatzeko edo eta ugaltzeko. “Zenbakizko gaitasun” gisa ezagutzen den ezaugarri horrek moldaerazko balioa duela babestu du adituak; hau da, zenbakiekin modu batean edo bestean aritzeko gaitasun horrek biziraupena zirtatzeko eta eboluzioaren katean aurrera egiteko balio du.
Zaila da horrelako kontu bat ikertzea antropozentrismoan erori gabe. Naturan gertatzen dena gizakien araberako eskematara eramateko arriskua handia da. Zailtasunetako bat da, adibidez, animalien portaeran ondo bereiztea zer den zenbakia eta zer diren luzapena edo denbora bezalako kontzeptuak. Agian horregatik, gutxi ikertu den gaia izan da. “Naturan gertatzen diren portaerei buruzko aurkikuntza hauetako asko ikertzaileak egindako beste galderen azpi-produktu gisa edo ezusteko ondorio gisa atera dira”, adierazi du ikertzaileak, prentsa ohar batean.
Zenbatekotasuna oinarriObjektuak ikusita, zenbaki kardinalak identifikatzeko ahalmena dute zenbait animaliak. Gaitasun hori agerian geratzen da objektu horiek dagozkien hurrenkeran ordenatzen dituztenean. Baina hau, batez ere, laborategietan egiten diren esperimentuetan ikusten da. Oro har, animalia askok zenbatekotasun gisa ezagutzen den gaitasuna dute: ez dirudi gai direnik kopuru zehatza jakiteko, baina bai kopuru bat bestea baino handiagoa dela bereizteko.
Adibidez, Bombina orientalis espezieko igelaren kasuan, aurrean hiru eta lau elementuz osatutako janari multzoak jartzen zaizkionean, ez du ematen bata bestearen gainetik lehenesten duenik. Hots, multzoaren aukeraketa ausazkoa da. Baina hiru eta sei artean aukeratu behar izanez gero, seiko multzora joko du.
2. irudia: Ohikoak dira animalien adimena ikertzeko laborategian egindako esperimentuak. Besteak beste, zenbakizko kognizioa aztertzen dute halakoetan. (Argazkia: Andreas Nieder)
Erleen kasuan ere ikusten da zenbakizko gaitasuna dutela. Erlauntzetik polen bila ateratzen direnean, bidean aurkitzen dituzten hainbat puntu hartzen dituzte erreferentzia gisa, eta horiek zenbatu egiten dituzte, behin erlauntzean bueltan daudela, beste erleei horien inguruko informazioa eman ahal izateko, erleen dantza famatuaren bidez. Baina badira beste intsektu batzuk bereziki ikertzaileen arreta erakartzen dutenak: basamortuko inurriak (Cataglyphis generoa). Behin eta berriz egiaztatu ahal izan denez, modu batean edo bestean inurritegira bueltatu ahal izateko urratsak zenbatzen dituzte. Halabeharrez egin behar dute, basamortuan hil nahi ez badute bederen.
Ehiza egiteko garaian ere lagungarria da kopuruak kontuan izatea. Kasu honetan, ehiza optimizatu ahal izateko. Otsoaren (Canis lupus) ehiza ohituretan ikusi da harreman hori. Harrapakina zein den, horren araberakoa izango da ehiztari taldearen osaketa. Hala, Kanadako oreina (Cervus canadensis) ehizatzeko, 2-6 otso izango dira beharrezkoak. Amerikako altzearen (Alces americanus) kasuan, berriz, zortzi otso inguru. Indartsuagoa den bisontearen (Bison bison) kasuan, azkenik, 9-13 otso beharko dira.
Quorumak osatzeko ere funtsezko rola jokatzen dute zenbakiek, norbanako ugari biltzen dituzten animalien artean: intsektu sozialetan, arrain talde handietan edota babuinoetan (Papio anubis) ikusten da hori: taldearen norabidea zehazterakoan, hautu bat edo bestea egiten duten animalia kopuruaren arabera aritzen da talde osoa.
Komunikazioaren alorrean ere hauteman dira hainbat portaera bitxi. Adibidez, Poecile atricapillus kaskabeltzen artean ikusi da harrapakarietatik babesteko egiten dituzten alarmetan kopuruak baduela zeresanik. Txio bereziak darabiltzate horretarako, baina txio kopurua aldagarria da, arrisku mailaren arabera. Hala, urubi bat inguruan baldin badago, nahikoa da txio pare bat. Baina arerioa mozolo bat bada, arrisku maila handitzen da, eta bost txio inguru erabiliko dituzte horretaz abisua emateko.
Baina, zalantza barik, hegaztien artean zenbakiekin ondo moldatu behar den txoriren bat badago, hori da, hain justu, Molothrus ater birigarroa. Espezie horrek parasitismoa egiten du. Emeak arrautza bat jartzen du beste espezie baten habian, arrautzen artean berea kokatuz, beste “guraso” batzuek eurena ez den txita elika dezaten. Baina kontuz ebatzi behar du noiz jarri, beste espezieko txitekin batera jaiotzeko. 12 eguneko txitaldia da, eta egutegi hori beste espeziak duen egutegiaren ondo sinkronizatu behar du. Horretarako, hainbat egunez habia bisitatu behar du, bertan dauden arrautzen kopurua ikusi eta errunalditik igaro diren egunak kontuan hartu, habia horretan bere arrautza noiz jarriko duen erabakitzeko.
Zer gertatzen da, ordea, bigarren espezieko txoriak amarruaz konturatzen badira? Arrautza arrotza txikituko dutela. Birigarroa hori egin dutela konturatu orduko, habiara bueltatu eta bertan dauden gainerako arrautzak apurtuko ditu. Gizakien pentsaeran, dudarik gabe mendekutzat hartuko genukeen portaera bitxia da. Niederrek ere ez du arazorik izan jokaera hori gizakioi ulergarri egiten zaigun modu argigarri batean deskribatzeko: “mafia-style reinforcement strategy”. Ez dago euskaratzeko beharrik, ezta?
Erreferentzia bibliografikoa:
Nieder, A., (2020). The Adaptive Value of Numerical Competence. Trends in Ecology & Evolution, 2020. DOI: https://doi.org/10.1016/j.tree.2020.02.009.
———————————————————————————-
Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.
———————————————————————————-
The post Eurek ez dakiten arren, animaliek matematika pixka bat behar dute appeared first on Zientzia Kaiera.
Erika Cremer: gas kromatografiaren aitzindari ahaztua
Gas kromatografiaren eginkizuna funtsezkoa izan da kimikaren eta beste diziplina batzuen historian (bereziki industria petrokimikoan); besteak beste, Ingurugiroaren Zientzietan. Izan ere, ezinbestekoa izan zen 1960ko hamarkadako DDTaren kontrako mugimenduan, bai eta industria isurietatik eratorritako substantzia kimikoek kutsatutako edateko urak ikertzeko ere.
1952ko abenduan, Archer J. P. Martinek eta Richard L. M. Syngek Kimikako Nobel saria jaso zuten “banaketa kromatografia asmatzeagatik”. Gaur egun baztertu egin da termino hori, barnean hartzen baititu orain eskuragarri dauden hainbat teknika kromatografiko. Lehen sarituak bere Nobel Lecture hitzaldian azaldu zuen zerk eraman zuen 1940ko hamarkadako lehen urteetan “kromatografia likido” izenez ezagutzen duguna garatzera. Teknika horretan, banatu nahi den nahasketa likido eramaile batean injektatzen da (gas batean injektatu ordez). Hitzaldi horren azken hiru paragrafoetan, Martinek gas kromatografia aurkeztu zuen jendaurrean: “Syngek eta biok proposatu genuen duela hamar urte, banaketa kromatografiari buruzko gure lehen artikuluan. Baina, Jamesek eta biok egin dugun arte, ez du inork aintzat hartu”.
Irudia: Erika Cremer zientzialariaren irudia Letizia Mancino Cremerrek egina.
Beraz, dirudienez, 1952. urte amaierara arte, beraiek bakarrik egin zituzten aurrerapenak kromatografia mota zehatz horri dagokionez, eta hori bera ulertzen da testu akademiko batean baino gehiagotan. Hain zuzen ere, testuen arabera, eta, zehazki, 1952ko martxoan argitaratutako artikulu baten arabera, Martin eta Synge ziren teknika horren sortzaileak. Hala ere, gas kromatografiak hasiera ezezagunago bat izan zuen (gaur egun, dokumentuen bidez egiaztatuta dago), eta zerikusia dauka artikulu honen xede den emakumearekin.
1944ko udazkenean, Erika Cremerrek, (Munichen jaioa) Innsbruckeko Unibertsitatean irakasle zela (naziek 1938. urtetik hartuta zuten Austriako hiria), eskuizkribu bat bidali zien Naturwissenschaften aldizkariko editoreei. Eskuizkribua bere gradu ikasle baten emaitzetan oinarrituta zegoen: etileno eta azetileno adsortzioko entalpien neurri esperimentalak egin zituen, eta ondorioztatu zuen metodo horrekin posible zela entalpia horretan 0.01 kilokaloriako desberdintasun txikiekin ere substantziak bereizi eta identifikatzea. Lehen artikulu horrek prozeduraren oinarriak finkatu zituen, eta egileek agindu zuten beste artikulu bat egingo zutela, neurri esperimentalak zehatz-mehatz azalduta.
Aldizkariak baieztatu zuen urte horretako azaroaren 29an jaso zuela eskuizkribua. Artikulua onartu ondoren, 1945eko otsailean, Cremer irakasleari bidali zizkioten inprentako probak. Hark zuzendu egin zituen, eta argitaletxeari itzuli zizkion. Alabaina, Bigarren Mundu Gerrako gorabeheren eta erregimen naziaren erorketaren ondorioz, aldizkariak ez zuen ezer argitaratu ez 1945. urtean ezta 1946. urtearen zati batean ere. Horrez gain, Naturwissenschaften aldizkaria Vienan argitaratzen zen alemaniarren okupazioan, baina, gerra amaitu eta Alemania banatu ondoren, Berlinera eraman zuten argitaletxea. Argitaratzaileak ere aldatu zituzten, eta, hainbeste aldaketa egin zirenez, Cremer irakaslearen txostena galdu zen; baina egileak txostena bilatzea baino gauza garrantzitsuak zituen egiteko. 1944ko abenduan, aliatuen bonbardaketa baten ondorioz, ia erabat desagertu zen Cremerrek lan egiten zuen institutua (Innsbrucken), eta hiritik kanpo zeuden instalazioetara joan behar izan zuen, baliabide materialik gabe kasik. Horregatik, sinesgaitza dirudi Cremerrek egoera horietan zuzendu eta argitaletxeari itzuli ahal izatea inprentako probak.
2. irudia: Erika Cremer lanean laborategian. (Argazkia: Science History Institute)
Urte gogor horietan, tresnak berregin behar izan zituzten institutuan hautsi ez ziren materialekin; ikasle berriak bilatu, eta bizirik iraun mendebaldeko hedabide zientifikoek isolatu bazituzten eta Cremerrek argitaratu ohi zuen Alemaniako aldizkarien eragina txikitu bazen ere. Edonola ere, Cremerren doktoregai batek, Fritz Priorrek, galdu zen artikulua sortzeko egin ziren lanekin jarraitu zuen, eta jatorrizko ekipamenduak aldatu zituen. Hala, modu argiago batean aurreratu zituen gas kromatografiaren funtsezko elementuak.
Fritz Priorren tesiaren eta Roland Müller ikaslearen emaitzek hiru artikulu egiteko balio izan zuten, eta, 1951n, hiru aldizkari desberdinetan argitaratu ziren. Hau da, Martinek eta Syngek 1952an Kimikako Nobel saria jaso eta Martinek gas kromatografiaren lehen saioak iragarri baino urtebete lehenago. Baina aipatu ditugun artikuluek eta Cremerrek nazioarteko kongresuetan parte hartzeko egin zituen bidaia bakanek ez zuten balio izan taldeak egindako lanei ikusgaitasuna emateko.
Hala ere, 1976. urtean, gas kromatografiaren sortzaile gisa aitortu zuten Cremer; hain zuzen ere, Chromatographia aldizkariak artikulu oso desberdin bat argitaratu zuenean, bai formari, bai edukiari dagokienez. Aldizkariko editore L.S. Ettrek hitzaurre batean azaltzen zuen, garai hartako kongresu batean ustekabean jakin zuenez, Cremerrek egindako lana galdu zela eta ez zela inoiz argitaratu. Editoreak gaiaren inguruan zuen interesa dela eta, gure protagonistarekin jarri zen harremanetan, eta hark esan zion inprentako proba zuzenduen kopia bat zuela bere artxiboetan eta aldizkarian argitaratzeko emango ziola.
Editorearen hitzaurrearen ostean eta jatorrizko artikuluaren kopia argitaratu ostean, Chromatographia aldizkariaren zenbaki horretan, Cremerren beraren kontakizun xehe bat argitaratu zen, eta bertan azaltzen zuen zer gertatu zen bere ikertaldearekin gerra amaitu osteko urteetan (lehen laburtu dugu).
Cremer doktorea 1996ko irailean zendu zen, 96 urte zituela. Urtebete lehenago, Deutsches Museumek, munduko museo teknikorik garrantzitsuenak, egoitza berri bat ireki zuen Bonnen, Bigarren Mundu Gerraren osteko lorpen zientifiko-tekniko garrantzitsuenak biltzeko. Eta, erakusgai zeuden materialen artean, Erika Cremerren eta bere ikasleen gas kromatografiako lehen instalazioa zegoen.
—————————————————–
Egileaz: Juan J. Iruin (@lbuhodelblog), Kimika Fisikoko katedraduna UPV/EHUko Kimika Fakultatean. 2006. urtetik, el Blog del Búho izeneko blogean idazten du, gure eguneroko bizitzan aurkitzen ditugun eta kimikarekin lotuta dauden gaiei buruz.
—————————————————–
Oharra: Artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2014o uztailaren 23an: Erika Cremer: La olvidada pionera de la cromatografía de gases.
The post Erika Cremer: gas kromatografiaren aitzindari ahaztua appeared first on Zientzia Kaiera.
Birusak (II)
Irudia: Birusen egituraren atalik garrantzitsuena azido nukleikoak dira. Bertan DNA edo RNA moduan haien buruaren kopia berriak egiteko informazioa gordetzen dute. (Argazkia: Pete Linforth – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Une batean, birusaren kanpoko geruzetako atal batek bat egiten du zelula ostalariaren kanpoko geruzako beste atal batekin. Giltza eta sarraila baten modura, birusa gai da zelularen punturen bat ezagutzeko eta hortik sartzen da barrura. SARS-CoV-2 birusaren kasuan, adibidez, litekeena da puntu hori ACE2 izeneko hartzailea izatea. Lotura hori espezifikoa da eta, horregatik, birusak espezie-espezifikoak izaten dira. Birus bat espezie bateko bizidunen zeluletan sartzeko gai da eta beste espezie bateko zeluletara sartu ahal izateko mutazio bat gertatu beharko da lehenago.
Nolanahi ere, birusak zelula ostalariaren atal bat ezagutzen duenean, birusaren informazio genetikoa zelulan txertatzen da. Zelulak material genetikoa propioa bezala identifikatzen du eta, beraz, bertan dauden jarraibideak betetzen hasten da bere makineria erabiliz. Horrela, birusak zelula bere onurarako erabiltzea lortzen du. Birusak, gainera, zelula ostalaria mugaraino ustiatzen du. Zelula birusaren kopiak egiten hasten da etengabe eta bere funtzio propioak betetzeari uzten dio. Horren ondorioz, organismoaren funtzioak ez dira hain modu eraginkorrean betetzen eta gaixotasunak edo disfuntzioak agertzen hasi daitezke.
Kontu garrantzitsu bat. Lehenago esan bezala, birusek zeluletara sartzeko pasabide jakin batzuk bakarrik ezagutzen dituzte eta oso espezifikoak dira. Hala ere, dakigunez birusek espezie batetik bestera salto egin dezakete. Birusek zelula ostalarien makineria metabolikoa erabiltzen dutenean, akatsak gerta daitezke kopiak egiteko momentuan. Akats horiei mutazio deritze eta horien ondorioak hiru izan daitezke:
- ezer ez gertatzea, alegia, akats hori izanda ere birusak bere funtzio berdinak normaltasunez betetzen jarraitzea,
- akatsaren ondorioz birusa ez izatea bideragarria edo
- akatsaren ondorioz birusak beste ezaugarri bat lortzea, adibidez, beste espezie bateko zeluletara sartu ahal izatea.
Akatsak -mutazioak- etengabe gertatzen dira eta, jakina, hirugarren motako akatsa gertatzea oso inprobablea da. Alabaina, birusak hainbeste aldiz kopiatzen direnez -milaka edo milioika aldiz-, probabilitate oso txikiko gertaera hori agertzea probablea da. COVID-19 gaitza eragiten duen birusaren kasuan, adibidez, badakigu mutazio-tasa nahiko txikia dela, gripe arruntaren birusarena baino txikiagoa, hain zuzen ere.
Birusen kutsatze prozesuarekin jarraituz, kutsatutako zelulan birusaren kopiak pilatzen joango dira eta horiek kanpora atera daitezke. Beste zenbait kasutan, zelula suntsitu egiten da eta birusak kanporatu egiten dira. Horrela, organismoko beste zelula bat erasotzera joan daitezke. Ideia bat emate aldera, jakina da HIESa edo C hepatitisa duen gaixo batek 10.000 eta 100.000 milioi partikula biriko dauzkala bere organismoan. Ez dute asko irauten -24 ordu-edo-, baina, oso azkar erreplikatzen dira, alegia, etengabe suntsitzen eta sortzen doaz.
Birusen aurka organismoak duen defentsa-sistemarik eraginkorrena immunitate-sistema da. Birusa gorputzean sartzen denean gure defentsa mekanismoek birusaren zenbait atal arrotz moduan identifikatzen dituzte eta aurre egiteko neurriak hartzen hasten dira. Alabaina, horrek denbora eta osasun egoera orokor ona eskatzen du eta bi horiek, zenbaitetan, ez daude. Badaude beste kanpo laguntzak birusei aurre egiteko, baina, orokorrean gure immunitate-sistema bakarrik dago birusaren aurka. Horrexegatik izan daitezke birusek eragindako gaixotasunak hain arriskutsuak.
Informazio gehiago:
- ¿Por qué los virus (y el coronavirus) son tan difíciles de tratar en comparación con las bacterias?, Sergi Maicas Prieto, infobae.com, 2020.
- Itxialdirako genetika (artikulu-sorta), Koldo Garcia, edonola.net, 2020.
—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–
Birusei buruzko artikulu-sorta:
- Birusak (I)
- Birusak (II)
The post Birusak (II) appeared first on Zientzia Kaiera.