Zientzia Kaiera

Koldo Garcia Teknologiak garatzen eta merkatzen diren heinean, hedatu eta orokortu egiten da haien erabilera. Gainera, gaur egun, posible da produktu bat munduko beste puntan erostea eta denbora oso gutxian etxean izatea. Hau da, erraztasun handia dago produktu berriak sortzeko eta hauek merkatu ezberdinetara bideratzeko. Horrela gertatzen da ere norberak erabili ditzakeen gene-testen kasuan ere.

1. irudia: Internet bidez edozein produktu eros daiteke, osasun gene-testak barne (Argazkia: StockSnap – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Gene-informazioa eskura dagoenez, gero eta enpresa gehiagok merkaturatzen dituzte kontsumitzaileek zuzenean erabiltzeko moduko gene-testak. Test batzuk norberaren jatorria aztertzeko erabiltzen dira, zuhaitz genealogikoen hedapena balira bezala; beste test batzuen bidez, berriz, aztertu egin daitezke osasunarekin lotuta dauden zenbait alderdi, gene-oinarria duten ezaugarrien eta gaitzen gene-analisia eginda. Azken mota honetako gene-testei buruzko lan bat argitaratu berri da, kontsumitzaileen jarrera eta erreakzioa ezagutzea helburu duena.

Izan ere, eztabaida egon badago halako gene-testen inguruan. Gene-testak dira medikuntza pertsonalizatuaren oinarri garrantzitsu bat, pertsona bakoitzari buruzko gene-informazio sakona ematen baitute. Hala, pertsona bakoitza bere osasun-erabakiak hartzeko ahalduntzen da eta osasun-baliabideak ez dira xahutzen. Haatik, gene-testek badituzte auzi etikoak, legalak eta sozialak. Kezkak sortu dira gene-testen zehaztasunaren inguruan: ezbaian dago, batetik, gene-gaixotasunak pairatzeko dagoen arriskua behar bezala neurtzen ote duten; eta, bestetik, kezkagarria izan daiteke tratamendu-aukera egokirik ez egotea gene-testen emaitzak jaso ondoren. Hau da, zalantzak daude gene-test hauen baliagarritasun analitikoaren, baliagarritasun klinikoaren eta erabilgarritasun klinikoaren inguruan. Eta zalantza horiek erabiltzaileengan sor ditzaketen kalteek ardura sortzen dute. Adibidez, positibo faltsu batek antsietatea sor diezaioke pazienteari; edota negatibo faltsu batek gehiegizko lasaitasuna sor dezake. Hortaz, kontsumitzaileen iritziak ezagutzea beharrezkoa da balizko merkatu hori behar bezala arautzeko.

Ikertzaile talde batek aztertu egin ditu gene-testen merkatu-garapen ezberdina duten lau herrialde: AEB, Erresuma Batua, Japonia eta Australia. Herrialde bakoitzean osasun gene-testei buruz zuten jarrera ezagutzeko, on-line galdetegi bat bete zuten mila pertsona inguruk. Galdetegia lau alderdi aztertzeko diseinatu zen: halako gene-testek erabiltzeak kontsumitzailea kaltetu ote dezakeen jakiteko; halako gene-testek jokabidean aldaketak sortzen ote dituzten jakiteko; halako gene-testak erosteko orduan zein faktorek eragiten duten; eta, azkenik, jakiteko zein zen merkatuaren, test-motaren eta pertsonen araberako aldakortasuna.

2. irudia: On-line egindako azterketa batek bildu ditu osasun gene-testei buruzko iritziak. (Argazkia: mohamed Hassan– Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Oro har, parte-hartzaileei ez zitzaizkien oso ezagunak egin halako gene-testak eta ez zuten agertu erosteko asmo handirik. Horrela izan zen aztertutako merkatuetan, balio handienak AEBn jasota, eta txikienak Japonian. Ikerketaren egileek ikusi zuten, hori bai, gene-testa norberaren medikuaren bidez erosten bazen, hura erabiltzeko asmoa handitzen zela; batez ere gene-testa herrialde bereko enpresa batek merkaturatzen bazuen. Hau da, gene-testak konfiantzazko enpresa batek egiten bazituen eta emaitzak profesional batekin eztabaidatzeko aukera baldin bazegoen, erabiltzaileek prestutasun handiagoa azaldu zuten.

Parte-hartzaileei agertoki batzuk proposatu zitzaizkien beren erreakzioa neurtzeko. Diabetesaren eta kolon eta ondesteko minbiziaren kasuan, horiek garatzeko arriskua baxua bazen parte-hartzaileek zioten ez luketela beren kabuz erabakirik hartuko. Diabetesaren kasuan, bizi-estilo ez-osasuntsua zuten parte-hartzaileek agertu zuten beren kabuz osasun-erabakiren bat hartzeko prestutasun handiagoa, bizi-estilo osasuntsua zutenekin alderatuta. Kolon eta ondesteko minbiziaren kasuan, familian minbizi horren aurrekaria baldin bazuten, prestutasun gehiago erakutsi zuten beren kabuz osasun-erabakiren bat hartzeko. Botiken aurreko sentikortasunari zegokion agertokian antzeko emaitzak lortu ziren, hau da, botika bat arinago edo motelago metabolizatzeko gene-gaitasuna zein zen jakiteak ez zuen erabakietan eraginik.

3. irudia: Osasun gene-testak erabakiak hartzeko erabili daitezke, beti ere profesional batekin kontsultatu ostean. (Argazkia: Sophie Janotta – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Ikerketaren egileek onartzen dute emaitzek mugak izan ditzaketela, galdeketa on-line egitearen ondorioz. Hau da, baliteke Internet gehiago erabiltzen duten pertsonak ez izatea lagin adierazgarri bat. Hala ere, parametro demografikoak kontuan hartuta, lagina populazioaren ordezkari nahiko egokia zela ondorioztatu zuten. Hortaz, egileek iradokitzen dute lortutako emaitzak baliagarriak izan daitezkeela auzi etiko, legal eta sozialei ekiteko; eta, horrela emaitza horietan oinarrituta ezar daitezkeela gene-testen merkatuan beharrezkoak diren erregulazioak eta ikuskapenak. Gaineratzen dute erregulazio eta ikuskapen horiek antzekoak izan behar dutela herrialdez herrialde, herrialde batean ekoiztutako gene-testa beste herrialde batean erabil liteke eta.

Laburbilduz, kontsumitzaileek ez dute azaldu osasunarekin lotutako gene-testak erabiltzeko prestutasun handirik. Eta, erabiltzekotan, gehienek ez lukete osasun-erabakirik hartuko ez badute beren medikuekin lehenago eztabaidatzen. Hortaz, badirudi kontsumitzaileek ez dutela halako gene-testak beren kasa erabiltzeko asmorik eta gehienek zuhurtziaz jokatuko luketela. Eta zu, osasun gene-testak erabiltzeko prest al zaude?

Iturria:

Charbonneau et al. (2020). Public reactions to direct-to-consumer genetic health tests: A comparison across the US, UK, Japan and Australia. European Journal of Human Genetics, 28 (3), 339-348. doi: 10.1038/s41431-019-0529-8.

—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

—————————————————–

The post Osasun gene-testak erabiltzeko prest al gaude? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias Zantzu guztien arabera, mendebaldeko populazioak ezagutu duen osasun publikoko krisi handienari egin behar dio aurre gaur egun. Haren eragileak, COVID-19 pandemiak, ez du soilik milaka pertsonen osasunean eta bizitzan eragin zuzena izango. Beste izaera bateko ondorioak ere izango dira, lausoagoak baina luzeagoak.

Irudia: Maskara bat. (Argazkia: Claudio Schwarz / Unsplash)

1918ko Espainiako gripeak ez digu balio gaurko pandemiaren ondorio sozialak zeintzuk izan daitezkeen aurreikusteko. Alde batetik, zalantza handiak daude orduko gripea eta gaurko pandemiak dituzten intzidentzia eta hilgarritasunari buruz. Denbora gehiago pasatu beharko da COVID-19ko datu fidagarriak izateko. Bestalde, egun duela mende bat baino askoz gehiago dakigu eta gaixotasunari aurre egiteko askoz baliabide hobeak ditugu. Eta, azkenik, herrialde askotan, Espainiako gripearen pandemiak ez zuen utz zezakeen gizarte-aztarnarik utzi, Gerra Handiarekin bat egin baitzuen.

Gerrak gure mugetatik urrun gertatzen diren garai honetan eta hondamendi natural handirik ez dugun eskualde geografiko batean bizi bagara ere, COVID-19 gaixotasunak gure gizarteen hegal zaurgarria erakutsi du. Lehen aldiz, mehatxupean dago Europako belaunaldi askoren bizimodua. SARS-CoV-2 birusaren hilgarritasuna kutsatutakoen %1 baino txikiagoa izan arren, oso erraz kutsatzen da eta milioika pertsona infektatu ditzake (Alemaniako agintariek maneiatzen duten datuen arabera, populazioaren %70ko). Eta, dakigunez, kutsatutako pertsonen ehuneko handi bat larri gaixotzen da eta zainketa intentsiboak behar ditu. Hori dela eta, arriskuan daude osasun sistemak eta hauen behin-behineko eskasiak arazo gehigarriak eta konfiantza-krisi handia sor ditzake ereduan. Horrez gain, aberastasuna sortu eta lanpostu asko mantentzen dituzten sektoreetan gertatzen ari diren ondorio ekonomikoak gehitu behar dira. Esaterako, Espainiako sektore turistikoan.

Zaila da osasun sistema onak izatera ohituta dauden gizarteetan sor daitekeen trauma soziosanitarioaren ondorioak neurtzea. Baina termino soziopolitikoetan ondorio horiek ez dira joango minik egin gabe. Horregatik, birusaren hedapen azkarra eusten eta osasun publikoan dituen ondorioak arintzen asmatzen ez duten herrialdeek ezegonkortasun politikoa izango dute ziurrenik.

Bestalde, epidemiak xenofobiaren sorburu dira. Herrialde edo eremu geografiko desberdinen biztanleen mugimenduen gaineko murrizketak baliagarriak izan daitezke, agian, gaixotasunaren hedapenari eusteko, baina eragina dute ere jendeak atzerritarren inguruan duen pertzepzioan. Hala izan da milaka urtez eta ez dago arrazoirik pentsatzeko orain desberdina izango dela.

Mehatxu larriei aurre egiten diegun bitartean, badaude ere baikortasunerako datuak. Munduko potentzia zientifikoak birusa ezagutzeko eta birusari aurre egiteko egiten ari diren ahaleginak ez du parekorik. Inoiz ez da hainbeste informazio partekatu hainbat herrialdetako ikertaldeen artean. Seguruenik, lehenago ez da egin izan halako ahalegin kolektiborik. Hau berri ona da gizateriarentzat, izan ere, epe luzeko irtenbidea ezagutzatik baino ezin da etorri. Duela mende bat baino hobeto gaude, gaur egun orduan baino gehiago baitakigu. Eta arazoa konpontzeko are gehiago ikasi beharko dugu. Etorkizunean beste pandemia batzuk izango ditugu zain, agian birus berrienak edo superbakterioenak. Eta beste erronka batzuk ere izango ditugu itxaroten: batzuk, osasun arlokoak eta besteak, bestelako izaerakoak. Zientzia eta teknologia ez dira nahikoak izango horiei aurre egiteko, baina zientzia eta teknologiarik gabe ez dira konponduko.

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Ez da konponbiderik egongo ezagutza gehiagorik gabe appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Eboluzioa

99 milioi urteko anbar-zati batean aurkitu dute dinosauro baten garezurra. Oculudentavis khaungraae deitu diote, eta kolibri baten neurrikoa da eta topatu duten dinosauro txikiena da, hain zuzen. Elhuyar aldizkariak azaltzen duenez, garezurra 7,1 mm luze da eta oso begi-zulo handia du. Badirudi begi-nini txikia zuela eta hortik ondorioztatu dute egunekoa zela. Dinosauro honen ezaugarri gehiago ezagutzeko, jo ezazue artikulura.

Teknologia

Aditu hizketa-ezagutzaile elebiduna garatu dute Elhuyarreko I+Gko lantaldeko ikertzaileek. Gaztelaniazko nahiz euskarazko transkripzioak eta azpitituluak sortzen ditu, aurrez grabatutako fitxategietatik nahiz zuzenekoetatik. Horretaz gain, plataformak ediziorako interfaze bat du. Jon Abril Elhuyarreko zuzendari nagusiak esan du garrantzitsua dela Adituren moduko baliabideak garatzea Euskal Herrian. Informazio gehiago aurkituko duzue Elhuyar aldizkarian eta Berrian.

Ingeniaritza

Uraren elektrolisia egiteko katalizatzaile merke bat garatu du AEBko ikertzaile-talde batek. Elhuyar aldizkariak azaltzen duenez, orain erabiltzen den teknologiarekin, protoien trukea ahalbidetzen duen mintzez osatutako katalizatzaileak erabiltzen dira uraren elektrolisia egiteko. Horretarako latinoa eta iridioa bezalako metal preziatuak baliatzen dira katalizatzaile modura. Sistema berriarekin, aldiz, nikela eta burdina erabili dituzte katalizatzaileetan.

Ingurumena

Lurperatzea heriotzaren osteko aukerarik tradizionalena izan da baina errausketa geroz eta jende gehiagok hautatzen du. Badira ere, horietaz gain, beste aukera batzuk. Espainian, errausketen kopurua %40an zegoen 2018ko datuen arabera baina badirudi 2025ean %60ra igoko dela. Errausketak baditu ingurumen-eraginak: erregai kantitate garrantzitsuak behar dira gorpuak erretzeko eta horrek karbono dioxido igorpenak ekartzen ditu. Gorpu bat errausten denean 27kg karbono dioxido igortzen dira atmosferara, CSICeko adituen arabera. Informazio guztia artikuluan.

Mikroplastikoek eragin duten kutsadura gero eta kezkagarriagoa da. Honen inguruan, EHUko Stream Ecology ikerketa-taldeak emaitza esanguratsuak lortu ditu: anfibioen eta ibaietako ornogabeen larbentzat eragin kaltegarriak dituzte, baita ekosistemetan ere, esaterako, materia organikoaren deskonposaketa eragozten dute. Elhuyar aldizkariak eman ditu ikerketaren xehetasunak. Ez galdu!

Deforestazioak malariaren transmisioa handitzen duela frogatu dute Didney eta Sao Pauloko Unibertsitateetako ikertzaileek. Izan ere, kafe, tabako, kakao, palma-olio, soja, kotoi eta egurraren esportazioei dagokie malaria-arriskuaren % 20, ikertzaileen arabera. Ikertzaileek adierazi dute kontsumitzen eta erosten dugunaren kontzientzia handiagoa izan behar dugula, Elhuyar aldizkarian irakur daitekeenez.

Astrofisika

Eguzki Sistemaren ezaugarriak eta disko planetarioen sorrera nolakoa den ezagutu genuen aurreko artikulu interesgarri batean. Oraingoan, Itziar Garate UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakasleak planeta lurtarrak eta gasezkoak nola eratu ziren azaldu digu. Halaber, Eguzki Sistemaren etorkizuna aurresaten saiatu da. Ez galdu!

Kimika

Naturan, propietate bereziak dituzten animaliak eta landareak daude. Horien artean ezagunena, loto lorea da. Bere ezaugarririk nabarmena da auto-garbitzeko gaitasuna duela. Animalien artean ere badira bakterioen aurkako propietateak dituztenak. Testuan azaltzen digutenez, azken hamarkadetan, naturan agertu diren hainbat izaki bizidunen azterketa sakonak egin dira, euren propietate bitxiak topografia eta bustitze-ahalmenarekin lotzeko.

Psikologia

“Gaur egungo efektua” (these days effect ingelesez) deritzon fenomenoa aztertu dute lan batean. Horretarako, hainbat pertsona nagusiri iritzia galdetu zaie hiru alderdiri buruz: Nagusienganako errespetua, adimena eta irakurzaletasuna. Ikerketaren ondorio nagusia da gazteez gaizki hitz egiteko joera orokorra dagoela, nagusienganako errespetuari eta irakurzaletasunari dagokienez. Informazio gehiago testuan.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————————-

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Asteon zientzia begi-bistan #294 appeared first on Zientzia Kaiera.

Historia, antzinako historia, praktikan hilda dagoen arlo zientifikoa dela argudiatu liteke. Iragana modu postmodernoan berdeskribatzen ari direnak badaude, hala ere. Jesús Zamoraren The death of History.

Gure gorputzeko bakteriek dirudien baino efektu gehiago dituztela ematen du. Zeliakiaren ardura ere haiena izan zitekeen? Rosa García-Verdugoren A bacterium behind celiac disease?

Izaki bizidunetan gertatzen diren eta haien biokimikaren eraginik ez duen erreakzio artifizialak dira erreakzio bioortogonalak. Gorputzaren barnean botika onkologikoen forma aktiboak sortzeko erabil daiteke erreakzio hauetako bat. DIPC-k: Flavin bioorthogonal photocatalysis mechanism.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #299 appeared first on Zientzia Kaiera.

Azken hamarkada honetan goraka joan da melanoma duten paziente kopurua. Izan ere, batez ere larruazalari kalte egiten dion minbizi mota honen kasuak bikoiztu egin dira Euskadin. Gainera, paziente bakoitzean duen aldakortasuna dela eta, zailtasunak agertzen dira tratamendu eraginkor bat aurkitzerako orduan.

Ikertzaileen erronka nagusia gaixotasun honen aurrean, melanoma metastasikoari aurre egitean agertzen da. Izan ere, nahiz eta pazienteen bizitza luzatzen duten tratamenduak egon, ez dago gaixotasuna guztiz ezabatzen duen metodo zientifikorik.

Aintzane Asumendi Mallearen, UPV/EHUko Zelulen Biologia eta Histologia saileko irakaslearen, ikerketak melanomaren tratamendu eraginkorra aurkitzea du oinarritzat. Berarekin elkartu gara minbizi honi buruz gehiago jakiteko eta ikerketa-arlo honen erronka nagusiak ezagutzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Aintzane Asumendi: “Melanomaren aldakortasunak asko zailtzen du bere eboluzio klinikoa aurreikustea” #Zientzialari (133) appeared first on Zientzia Kaiera.

Nagore Barroso, Maria Isabel Moreno eta Leyre Perez Naturan badaude propietate oso bereziak aurkezten dituzten bai animalia bai landare ugari. Haien artean ezagunena loto lorea da, hainbat erlijioren sinbolo bihurtu zena, duela bi mila urte baino gehiago ezagutu ziren eta gizakia liluratu zituzten propietate bitxiengatik.

Irudia: Superhidrofobizitatea da loto loreen ezaugarririk behinena.

Lore honen ezaugarririk nabarmenena auto-garbitzeko gaitasuna da, gainazal superhidrofoboaren ondoriozkoa dena. Gaur egun, lore honen inguruan egin diren ikerketa sakonek superhidrofobizitatea, gainazaleko mikro- eta nano-egituren ondoriozkoa dela frogatu dute.

Era berean, arrosa hostoek loto lorearen antzeko egitura eta bustitze-ahalmena aurkezten dute, nahiz eta nolabaiteko anisotropia aurkeztu. Ñame landareak, berriz, loto lorearen gainazal-konposizioa antzeko dauka eta bakterioen aurkako propietateak aurkezten ditu nano-guneak bakterioekiko itsaspena murrizten baitute. Asun zuriaren kasuan, hostoen aurpegi bakoitzak portaera desberdinak dituzte; alde batetik, superhidrofoboak dira eta bestetik, hidrofiloak.

Landareaz gain, animaliek ere gainazaleko topografiaren ondoriozkoak diren zenbait berezitasun aurkezten dituzte. Adibide gisa, txitxarren hegoen bakterioen aurkako propietateak daude, gainazaleko nanoegituren ondoriozkoak direnak eta bestetik, gekoen horma bertikalak igotzeko gaitasuna oin superhidrofoboak izateagatik.

Azken hamarkadetan, naturan agertu diren hainbat izaki bizidunen azterketa sakonak egin dira, euren propietate bitxiak topografia eta bustitze-ahalmenarekin lotzeko. Erlazio hau ulertzea ezinbestekoa da natura imitatu ahal izateko.

Izan ere, azken urteotan, biomimetikak, hau da, natura modu artifizial batean erreproduzitu eta moldatzeko prozesuak, garrantzi handia hartu du eta gainazal zimurrak prestatzeko, bi metodo nagusi garatu izan dira: goitik beherako metodoa eta behetik gorako. Goitik beherako metodoa, prozesu fisikoa da eta materialei zizelkatze edo moldekatze metodoak aplikatuz, gainazal zimurrak prestatzen ditu eta moldekatzea edo fotolitografia dira teknikarik erabilienak. Behetik gorakoan aldiz, metodo fisiko edo kimikoetan oinarritzen da osagaien muntaia eta antolaketa kontrolatuz eta deposizio kimikoa zein geruz-geruzeko deposizioa dira prozesurik ezagunenak.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 35
• Artikuluaren izena: Fitorremediazioa lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategia gisa.
• Laburpena: Naturan auto-garbiketa edo bakterioen aurkako propietate bitxiak aurkezten duten izaki bizidun ugari daude. Lan honetan, ñame edo loto lorea bezalako landareak eta zenbait animaliak aurkezten dituzten propietateak, auto-garbitzeko gaitasuna edo bakterioen aurkako propietateak azalduko dira, esate baterako, hauen gainazaleko topografiaren eta bustitze-ahalmenaren arteko loturak. Gainazalaren azterketa sakonek agerian utzi dute gainazal hierarkikoak (mikro- eta nano-egiturak dituztenak) eta gainazal homogeneoak (egitura unitariodunak) daudela, eta topografia propietate berezien erantzule dela. Horrez gain, gaur egun natura imitatzeko eta artifizialki gainazal zimurrak sortzeko oso erabiliak diren goitik beherako eta behetik gorako metodoak deskribatuko dira.
• Egileak: Nagore Barroso, Maria Isabel Moreno eta Leyre Perez.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 213-224
• DOI: 10.1387/ekaia.19722

————————————————–
Egileez:

Nagore Barroso, Maria Isabel Moreno eta Leyre Perez UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Makromolekularrek Laborategian dabiltza.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Gainazal-topografiak naturan duen eragina appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Zientzia Kaieran heriotzaren kimika eztabaidagai izan da eta bizitzaren amaieran zer egin ere aztertu genuen. Ekainaren bueltan heriotza ekologikoak ekarri nituen hona, baina, gaia nahiko berezia zen: AEBetan gorpuekin konposta egitea proposatu zuten eta hori bultzatzeko legea onartu zen. Hala ere, gai arruntagoetara etorriz, heriotzen ingurumen-eragina aztertzea eta gorpuekin zer egin erabakitzea ez da txantxetako kontua. Geroz eta ingurumen-kontzientzia gehiago daukagu eta, horrekin lotuta, agian lurperatzea edo erraustea ez da eskura izan behar ditugun aukera bakarrak.

Irudia: Lurperatzea izan da heriotzaren osteko aukerarik tradizionala, baina, pixkanaka errausketa geroz eta arruntagoa bihurtu da. Egun, beste aukeren bila dabiltzanak ere badaude. (Argazkia: Foundry – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Espainian, errausketen kopurua %40an zegoen 2018ko datuen arabera, baina, zifra hori 2025ean %60ra igoko dela espero da. Hortaz, laster errausketak ugariagoak izango dira lurperatzeak baino. AEBetan, dagoeneko joera aldaketa hori gertatu da eta horrek arazo berri baten aurrean jartzen gaitu: zer egin errautsekin? Proposamen horietako bat Mesoloft enpresak egiten duena izan daiteke; izan ere, 24 km-ko altuerara bidaltzen dituzte errautsak eta bertan askatzen dituzte. Beste hainbat aukera ere badaude, esaterako, errautsak diamante bihurtzea gainean eramateko bitxiak bailiran, binilozko diskoak egitea, eta abar.

Errausketaren arrakastaren arrazoietako bat gorpuak desagerrarazteko modu ekologikoagoa dela izan daiteke, environmentally friendly esaten zaion hori. Hala eta guztiz ere, errausketak baditu ingurumen-eraginak; izan ere, erregai kantitate garrantzitsuak behar dira gorpuak erretzeko eta horrek karbono dioxido igorpenak ekartzen ditu. Gutxi gorabehera, gorpu bat errausten denean 27 kg karbono dioxido igortzen dira atmosferara, CSICeko adituen arabera. Era berean, erregai kantitate handiak behar dira errekuntza lortzeko eta, txantxa dirudien arren, 200 kg baino gehiagoko masa duten gorpuak errausterakoan suteak gertatu dira erraustegietan.

Errausketa egiteko modua aldatu egiten da herrialdearen arabera eta, hemen ere, aukera kutsakor samarrekin topo egiten dugu. Indian, esaterako, egurrezko txondorretan erretzen dira gorpuak eta horrek milioika zuhaitz ebakitzea eragiten du. Gainera, txondorrak erreka eta ibaien ondoan erretzen direnez, airearen eta uraren kutsadura ere ekarri ohi dute. Horri aurre egiteko -benetako arazo bihurtu baita-, 1992. urtetik kutsadura murrizten lagundu dezaketen txondorrak diseinatu dira. Txondor horiek metalikoak dira eta modu eraginkorragoan erabiltzen dute egurra erregai gisa, modu horretan ez da hainbeste egur kontsumitu behar.

AEBtan, Europan eta herrialde aurreratu gehienetan, aldiz, errausketak horretarako diseinatutako leku itxietan egiten dira, baina, horrek ere baditu arazoak. Dagoeneko aipatu da energia kontsumoa handia dela -gorpuak erretzeko behar den erregaia- eta, bestalde, karbono dioxidoa igortzen dela errekuntzaren ostean. Guzti hori gorpuak izan ditzakeen beste elementu kutsatzaileak kontuan hartu gabe -merkuriozko amalgamak hortzetan, inplante plastikoak, eta abar-. Erre ezin diren atalak gorputik kendu egin behar dira -metalezko inplanteak, esaterako-, baina, gorpuak hainbat metal izan ditzake eta hauen igorpenak normalean ez dira kontrolatzen. Hala ere, askatzen diren substantzia arriskutsuenak gas moduan igortzen dira eta, aipatutako karbono dioxidoaz gainera, beste hainbat substantzia ekoizten dira errekuntzan: nitrogeno oxidoa, sufre dioxidoa, bentzenoa, furanoak eta abar.

Badira hainbat modu lurperatzeen eta errausketen ingurumen-eragina murrizteko, adibidez, aukeratutako hilkutxak eta urnak material biodegradagarriekin egindakoak izan daitezke. Hala eta guztiz ere, egunotan beste metodo batzuk ere garatzen ari dira eta horietako batzuk martxan daude jada. Zientzia Kaieran bertan aipatu zen gorpuekin konposta egiteko aukera martxan jartzen ari dela AEBtan, baina, hain urruti joan gabe badira errausketa garbiagoak lortzeko teknikak. Horien artean, ur-errausketa deiturikoa -hidrolisi alkalinoa, zientifikoki- indarra hartzen ari den metodoa da.

Hidrolisi alkalinoak errausketa arruntak baino hamar aldiz ingurumen-eragin txikiagoa du -karbono arrastoan behintzat- eta dagoeneko legezkoa da AEBtako 18 estatutan. Gorpuaren hidrolisi alkalinoa lortzeko hau presiopean dagoen zilindro metaliko batean sartzen da eta bertan potasio hidroxidoa eta ura jartzen dira, 170 ºC-an. Pare bat orduren ostean, gertatzen den hondakin solido bakarra hezurren kaltzio fosfatoa da. Prozesuan, hori bai, pH altuko 400 bat litro likido geratzen dira. Likido hori, antza, nekazaritzan erabili daiteke ongarri modura, kutsaduraren zikloa itxiz.

Oraindik ikusteko dago zein teknika gailenduko den etorkizunean, eta baita zein metodo berri izango ditugun eskuragarri hiltzen garenean. Edozein kasutan, garrantzitsua da gure bizitzari amaiera emateko unean -edo une horren ostean, hobeto esanda- zer aukeratzen dugun erabakitzea. Agian gure erabakiak ez du izango ingurumen-eragin handia, baina, lasai geratuko gara behintzat. Zorionez, geroz eta aukera desberdin gehiago daude eta horietako askok ingurumena ere kontuan hartzen dute, beraz, modu horretan errazagoa izango da agur esatea.

Informazio gehiago:

The environmental toll of cremating the dead, Becky Little, nationalgeographic.com, 2019.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Heriotzaren ingurumen-eragina appeared first on Zientzia Kaiera.

Itziar Garate Aurreko artikuluan, Eguzki Sistemak gaur egun dituen ezaugarriak laburbildu ondoren, eta protoizar baten inguruan disko protoplanetario bat nola eratzen den ikusi ondoren, oraingo honetan bi planeta multzo nagusiak (lurtarrak eta gasezkoak) nola eratu ziren aztertuko dugu, eta baita Eguzki Sistemaren etorkizuna aurresaten saiatuko. Planeten sorrera

Elementu bat gas eran edo solido (hauts) egoeran existitzea izar-hodeiak barnean duen puntuz puntuko presio eta tenperaturaren menpe dago. Hodeiaren erdialdea kanpoaldea baino beroagoa da, eta, beraz, nagusi dira bertan material erregogorrak. Material lurrunkorrek, berriz, hodeiaren kanpoaldean bakarrik bizirauten dute, tenperatura baxuagoko guneetan. Hori dela eta dute konposizio ezberdina Eguzki Sistemako planeta lurtarrek eta planeta erraldoiek.

Aztertu diren meteoritoen datazio isotopikoaren arabera, metalak disko protoplanetarioa sortu eta gutxira hasi ziren solidifikatzen, 10 bat milioi urte geroago. Harriak (gehienak silikatoak) are geroago, 100 bat milioi urte geroago zehatzago esanik, behin diskoa hozten hasi ondoren. Beraz, planeta lurtarrak garai horretan sortu ziren, duela 4400 – 4500 milioi urte. Baina nola?

Planeten eraketan hiru fase ezberdintzen dira.

1. Lehenengoan, elektrostatikoki elkartzen dira 0.001 milimetro baino txikiagoak diren hauts-aleak. Hau da, elkar erakartzen dute solido partikula mikroskopikoek, kotoizko jertsean igurtzitako boligrafoak paper zati txikiak erakartzen dituen moduan.
2. Ondoren, handitzen doaz elkarrekin talka eginez. Nahiz eta talka batek gorputzak birrintzen dituela iruditu, ez da beti horrela. Talka oso abiadura txikian gertatzen bada, objektuak elkarri itsatsita gera daitezke (gainazaleko ezaugarriak direla eta, edo bata bestearen barruan sartzen delako, adibidez). Gainera, abiadura handiko talkek ere gorputzen hazkundea ekar dezakete, talkak eragindako fragmentazioan objektu txikiagoak eta geldoagoak sortzen baitira.
3. Azkenik, gorputzak akrezio grabitazionalaz hazten dira, Lurraren grabitateak erakarrita espaziotik eroritako meteorito guztiek Lurra bera mardultzen duten moduan.

1. irudia: Gas eta hauts ale txikietatik planeta bat izatera arteko pausuak: (a) erakarpen elektrostatikoa, disko protoplanetarioaren erdiko planorantz hurbiltzen diren bitartean, (b) talka bidezko hazkundea, nahikoak izan arte haren tamaina eta, beraz, grabitatea, eta (c) akrezio grabitazionala; hari esker planetesimalak elkarri lotuta geratzen dira, barneko dentsitate eta tenperatura altua izan eta diferentziazioa gertatu arte, protoplaneta bat sortuz (d).

Gorputzek kilometro bateko tamaina dutenean, planetesimal deitzen zaie. Une horretaraino, solido-partikulak eta gas-partikulak elkarrekin nahastuta egon dira, gero eta gorputz handiagoak sortuz. Baina planetesimalek material solido nahikoa —eta, beraz, grabitate nahikoa— dute gasa solidotik banantzeko. Askok gas-geruza batez inguratutako nukleo solido itxura dute.

Izar-hodei batean dagoen planetesimal kopurua ikaragarri handia da, bakoitza izarraren inguruko orbita batean biraka eta erdiko planoarekiko makurdura ezberdinetan. Elkarren arteko grabitazio-indarrak eta talkak ugariak dira fase honetan; batzuetan planetesimalen fragmentazioa eragiten dute eta besteetan hazkundea. Zenbat eta handiagoa izan planetesimala, orduan eta material gehiago pilatu dezake bere bidean. Hortaz, gorputz handiak txikiak baino askoz azkarrago hazten dira tamainaz. Ehunka kilometroko gorputzak direnean eta barnean materiala urtzeko gai direnean, protoplanetak direla esaten da. Halere, hazkunde–prozesuak aurrera darrai, akrezio grabitazionala eta talkak direla medio.

Eguzki-hodeian hidrogenoa eta helioa bezalako elementu lurrunkorrak metalak eta silikatoak baino askoz ugariagoak zirenez, Eguzki Sistemaren barnealdeko protoplanetak kanpoaldekoak baino askoz txikiagoak ziren. Jupiterren nukleoa Lurraren masa baino 10-15 aldiz masa gehiago zuen protoplanetatik datorrela uste da. Planeta lurtarren eta erraldoien arteko tamaina diferentzia, beraz, honela azal daiteke: planeta erraldoiek material gehiago zuten inguruan eta, gainera, gorputz handiak izanik, akrezioak azkarrago hazarazten ditu. Euren grabitate eremua ere planeta lurtarrena baino askoz handiagoa zen, eta, ondorioz, inguruko espazio handiagoa garbitu ahal izan zuten; hori horrela, euren artean askoz bananduago geratu ziren.

Eguzki Sistemaren kasuan, izar-haizeak eta fotoebaporazioak eragindako gasaren barreiadura, Eguzkia jaio eta milioi urte gutxi batzuen ostean gertatu zela kalkulatzen da. Horrek zera esan nahi du: planeta erraldoiak ordurako sortuak behar zutela, euren atmosferak Eguzki-hodeiko gasezkoak baitira. Planeta lurtarren eratze-denbora, ordea, askoz luzeagoa izan zen, 100 bat milioi urtekoa. 1. irudiak erakutsitako prozedura bera jarraitu bazuten ere, gorputz harritsuak izanik, euren talkak bortitzagoak ziren eta fragmentazio-akrezio iterazio gehiago behar izan zituzten.

Esan beharra dago sistema planetarioen eraketa-eredu estandar honek, adituen artean onartuena bada ere, oraindik osoki azaltzeko gai ez garen puntuak dituela. Garrantzitsuenetako bat metroaren langa da. Tamaina oso txikiko objektu solidoak gasarekin nahastuta daude, guztira masa gehiegirik ez dutelarik eta, beraz, protoizarraren grabitatea gehiegi nabaritzen ez dutelarik. Hau da, disko protoplanetarioan bertan geratzen dira. Tamaina handikoak, ordea, planetesimalak esaterako, gasetik banandu eta Keplerren orbitak jarraitzeko gai dira. Kasu horretan, abiadurak egiten dio aurre grabitate-indarrari. Baina metro bateko gorputzak dira diskoaren zentroranzko garraioan erakarpena gehien nabaritzen dutenak. Kalkulatzen da unitate astronomiko batera dagoen halako objektu bat 100 urtean eroriko litzatekeela protoizarrera. Nola lortzen da, beraz, oztopo horri aurre egitea eta planetesimalak eratzea? Gaur egun, oraindik, ez gaude ziur.

Eta bihar, zer?

Bihar, urik gabe geratuko gara, talka kosmiko asko jasan beharko ditugu, eta Eguzkiak irensten ez bagaitu, hotzez hilko gara.

Izar bakoitzaren inguruan bizigarritasun gune bat defini daiteke. Gune horren definizioa bertan topa daitekeen planeta posible batek gainazalean ur likidoa izateko duen aukeran oinarritzen da. Hau da, izarretik gertu dauden planetetan beroa handiegia da, eta ur molekulak lurrundu egingo lirateke. Izarretik urrun, ordea, tenperatura baxuak ura izoztuko luke. Beraz, bizigarritasun gunea izarretik distantzia jakin batera soilik egon daiteke. Lurra, une honetan, Eguzkiaren bizigarritasun gunean dago. Baina Eguzkiaren argitasuna eta energia-igorpena gero eta handiagoak dira, eta hemendik 1.500 milioi urtera bizigarritasun gune hori gure orbitatik atzera egongo da.

Ur kantitate handiak sortzeko metodo eta baliabideak izango ditugula onartzen badugu, 4.000 milioi urtera izango dugu hurrengo erronka. Zehazki, gure galaxiak, Esne Bideak, eta gertuen dugun galaxiak, Andromedak, elkar hurbiltzeari utzi eta talka egingo dutenean. Galaxia batean 100.000 izar daudela kalkulatzen bada ere, badirudi talka honek ez duela Eguzki Sistema gehiegi asaldatuko eta gure horretan jarraitu ahalko dugula.

2. irudia: Ilustrazio honek Andromeda galaxiaren (ezkerretan) eta gure galaxiaren (eskuinetan) arteko bateratzearen une bat erakusten du. Hemendik 3.750 milioi urtera gure zeruak itxura hau izan lezake.
(Ilustrazioa: NASA, ESA, Z. Levay & R. Van der Marel, STScI, T. Hallas eta A. Mellinger)

Gaurtik 5.400 bat milioi urtera, ordea, gure motorra den izarra, Eguzkia, hidrogenorik gabe geratuko da eta izar erraldoi gorri bihurtzen hasiko da. Horrek zera esan nahi du; alde batetik, Eguzkiak ez duela supernoba baten eztanda moduan amaituko (ez du horretarako masa nahikoa) eta bestetik, ikaragarri handituko dela. Uste da 2.500 milioi urte iraungo duela hazten eta hazten, bere erradioa oraingoa baino 256 aldiz handiagoa izan arte. Merkurio eta Artizarra irentsi egingo ditu, ziur. Eta Lurra, ziurrenik, baita ere.

Halere, ordurako beste planetetara bidaiatzen ikasiak izango gara, beharbada, eta Eguzkiak erraldoi gorri izateko prozesua amaitzean, Titanen (Saturnoren ilargi nagusian) biziko gara. Hala balitz, hotzez hilko ginateke gero. Zeren, erraldoi gorri fasearen ondoren, Eguzkia uzkurtu egingo da, nano zuri gisa amaitu arte. Izar mota honek oso energia gutxi igortzen du, eta bere inguruko espazioa izoztu egiten da berehala.

Dena dela, ez du merezi abentura horietarako guztietarako prestatzen hastea. Adituen ustez, duela 65 milioi urte Lurrean existitzen ziren espezien %70 (dinosauroak barne) desagerrarazi zuen moduko asteroide bat eroriko baitzaigu gainera lehenago, edota gertuko izarren baten supernoba–eztandak sortutako GRB batek (energia oso handiko leherketei loturiko gamma izpiak) erreko baikaitu.

—————————————————–

Egileaz: Itziar Garate Lopez (@galoitz) UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakaslea da eta Zientzia Planetarioen Taldeko kidea.

—————————————————–

Eguzki Sistemari buruzko artikulu-sorta:

• Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (I)
• Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (II)

The post Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (II) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

“Egun, luxua gogoko dute gazteek. Portaera txarra dute, agintaritza mespretxatzen dute; ez dituzte nagusiak errespetatzen, eta nahiago dute berriketan aritzea ariketa egitea baino gehiago”

Askotan, halakoak esaten ditugu helduok. Ez da oraingo kontua, gero; aitzitik, gure arbasoen aburuen idatzizko erregistroak ditugunetik esan izan dira. Sokratesena da, zehazki, testu honen hasieran komatxo artean jarritako aipua. Baina hori egia izango balitz, hots, gazteak gero eta libertinoagoak, lotsagabeagoak, alferragoak eta zoroagoak izango balira, gazteei leporatu ohi zaizkien akats bakan batzuk aipatzearren, gain behera etorriko zatekeen gazteria eta, harekin batera, gizadia, modu jasanezinean gainera. Zerbaitek huts egiten du adierazpenotan.

Argazkia: Helduek gazteez gaizki hitz egiteko duten joera, zenbait mekanismo kognitibotan oinarritua dagoen funtsezko ilusioa da. Izan ere, gazteak ginen sasoiko oroimena alboratu egiten dugu eta egun ditugun ezaugarriak erkatzen ditugu gazteekin eta ez gazte sasoian izan genituenak. (Argazkia: birgl / Iturria: Pixabay.com )

Ikerketa batek gai horri heldu dio, eta duela gutxi ezagutarazi dira haren ondorioak. Zehatz-mehatz, “gaur egungo efektua” deritzon fenomenoa —these days effect ingelesez— aztertu du lanak. Horretarako, hainbat pertsona nagusiri iritzia galdetu zaie, beren aburuz hiru alderdi haiek gazteak zirenetik gaur egun arte nola aldatu diren jakiteko. Nagusienganako errespetua, adimena eta irakurzaletasuna dira hiru alderdiak.

Hau da ikerketaren ondorio nagusia: gazteez gaizki hitz egiteko joera orokorra dagoela, nagusienganako errespetuari eta irakurzaletasunari dagokienez. Eta gazteak negatiboki baloratzeko joera ere badago, ustez norbera nabarmena den edota nabarmentzen den ezaugarrietan; joera hori bat dator ikertutako hiru bereizgarrietan. Hau da, pertsona heldu batek agintea asko errespetatzen duenean, uste du egungo gazteek bere garaikoek baino gutxiago errespetatzen dituztela pertsona nagusiak. Eta gauza bera gertatzen da adimenarekin eta irakurzaletasunarekin. Efektua, batez ere, ezaugarri bakoitzari dagokio; izan ere, irakurtzeko zaletasun handia duen baina agintea gutxi baloratzen duen norbaitek ez du pentsatuko gaur egungo gazteek ez dituztela zaharrak lehen bezala errespetatzen. Labur esanda, “gaur egungo efektua” ez da gazteak gaitzestea edo oro har haiei buruzko iritzi txarra izatea, baizik eta arlo nahiko zehatzetara mugatzen da.

Efektuaren azpiko bi mekanismo aurkitu zituzten lanaren egileek. Alde batetik, ikusi zuten alderdiren batean nabarmentzen direnak alderdi horretan besteek egiten dituzten hutsegiteak antzemateko joera berezia dutela, gazteengan zein helduengan. Bestetik, beren egungo ezaugarriak iraganerantz proiektatzeko joera omen dute, eta, horrenbestez, gaztetan ere egungo bertute edo dohain berak zituztela pentsatzen dute, nahiz eta oker egon. Horregatik erkatzen dituzte gazteak beren egungo izatearekin, kontuan izan gabe haiek ere ez direla duela berrogei urte bezalakoak. Baliteke milurtekoz milurteko egon izana joera hori bera, horrek dakartzan ondorioekin.

Mende luze daramagu “egungo gazteak” gaitzesten, eta, hartara, litekeena da nagusiok hala egiten jarraitzea. Hori dela eta, egungo gazteek diziplinarik ez dutela, nagusiak errespetatzen ez dituztela, irakurtzen ez dutela edota lehen unibertsitatera hobeto prestaturik iristen zirela entzuten badiozu senide edo lagunen bati —edota zure buruari—, baieztatu edo diatribarekin jarraitu aurretik, pentsatu greziarrek ere horixe bera esaten zutela duela ia hogeita bost mende.

Erreferentzia bibliografikoa:

Protzko, John eta Schooler, Jonathan W. (2019). Kids these days: Why the youth of today seem lacking. Science Advances, 5 (10), eaav5916 . DOI: 10.1126/sciadv.aav5916.

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Gaur egungo efektua appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Biologia

Baleek zuri-beltzean eta gardentasun oso txikiarekin ikusten dutela ondorioztatu du UPV/EHUko Elena Vecino Biologiako eta Histologiako katedradunak eta haren taldeak. Iaz Sopelan agertu zen balearen begia izan dute ikergai. Euren helburua hasieratik izan zen jakitea nola funtzionatzen duen balearen begiak. “Ikusi duguna da balearen begiak nola funtzionatzen duen glaukomarekiko, egokitzapenarekiko, eta nola ikusten duen”, azaldu du Vecinok Berrian egindako elkarrizketan.

Gu al gara unibertsoko espezie adimendun bakarra? Guztik bakarrik al gaude? Ez litzateke harritzekoa izango beste planetetan bizi adimenduna garatu izana. Baina oraindik ez daukagu horren frogarik. Argumentu ugari mahaigaineratu dira hori argitzeko asmoz. Adibidez, planteatu izan da Lur Bereziaren hipotesia, hau da, beharbada gure planetako baldintzak ohiz kanpokoak direla, eta oso planeta gutxi daudela horrelako ezaugarriak dituztenak. Badaude ere proposamen apokaliptikoak. Ez galdu artikulu interesgarri hau!

Intsektuei bakarrik alde txarra ikusten diogu maiz eta ideia horrekin bukatu nahi du Beatriz Diaz entomologoak. Erakutsi nahi digu naturarentzat eta gizakiarentzat intsektuek duten garrantzia. Horretarako, Aranzadi zientzia elkarteak bi urteko proiektu bat abiatuko du apiril-maiatzean; entomologiazaleak sortu nahi dituzte, lehen urtean espezie horiek nolakoak diren erakutsiz, eta bigarrenean haiei laguntzeko ekintzak eginez. Elkarrizketa interesgarria egin diote Berrian, ez galdu!

Genetika

Basoek arazo ugariri aurre egin behar diote klima-aldaketaz gain: deforestazioa, izurriteak, etab. Bada, horiei aurre egiteko genetika gakoa izan daiteke. Testuan azaltzen digutenez, basoen gene-dibertsitatea erabil daiteke klima-aldaketari aurre egiteko. Baina, oro har, zuhaitzen gene-datuak urriak dira. Hori aldatzeko asmoz jarri zen abian GenTree egitasmoa. Bertan, 14 herrialdetako ikertzailek lagindu dituzte, Europan zehar, ekonomikoki eta ekologikoki garrantzitsuak diren 12 zuhaitz-espezie. Bilduma handia sortu dute eta genetikari esker, lanabes berri bat lortu da klima-aldaketari aurre egiteko.

Kimika

Lurzorua baliabide berriztaezina da giza eskalan; adituek diote mila urte baino gehiago behar direla lurzoru berria eratzeko. Hortaz, oso garrantzitsua da lurzoruen kalitatea eta osasuna bermatzea. Metodo fisiko-kimiko tradizionalek kutsatzaileak lurzorutik guztiz ezabatu ditzakete modu azkar batean baina lurzoruaren ezaugarri fisiko, kimiko eta biologikoak suntsitzen dituzte. Fitorremediazioa, berriz, eskala handian aplikatu daitekeen ekoteknologia ez-suntsitzaile eta ekonomiko bat da. Honen ingurukoak testuan.

Astrofisika

Astronomia modernoak planteatzen duen galderetako bat da: Nola gertatu zen Eguzki Sistemaren eta bertako planeten sorrera? Hori aztertzean, Eguzki Sistemaren geometriak pista garrantzitsuak ematen ditu. Planetak plano berean daude eta euren periodo orbitala gero eta handiagoa da Eguzkitik urruntzean. Asteroideen Gerrikoko edo Kuiperren Gerrikoko objektu txikienek, ordea, orbita eliptikoagoak eta makurtuagoak izaten dituzte. Planetaren sorrera ez ezik, izarren sorrera ere irakurgai duzue honetan. Ez galdu!

Ekologia

Suteen kudeaketarako animaliek duten garrantzia azpimarratu dute Australiako zientzialariek. Hegaztiak, intsektuak edota ugaztun handiak aintzat hartzeko beharra azpimarratu dute. Ikertzaileen esanetan, animalia horien jardunari esker, suteak izateko aukerak gutxitu daitezke. Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue xehetasunak.

Emakumeak zientzian

Irati Romero Garmendia biologoa elkarrizketatu dute honetan. Biologia Molekularra eta Biomedikuntza masterra egin zuen, gaixotasun zeliakoa ikertzen duen talde batekin. Doktore-tesia ere egin zuen; “gogorra” egin zitzaion eta “nekatuta” bukatu zuen, gustura aritu bazen ere. Egun, gliobastomak ikertzen ari da. Zeliakia gaixotasunaren prozesuak ere ikertu izan ditu, zer aldaketa gertatzen diren gaitza garatzean, hain zuzen.

Astrofisika

Ilargiaren alde ezkutuaren egitura azaleratu du zientzialari talde batek. Hiru geruza bereizi dituzte Von Karman kraterraren azpian. CNSA Txinako Espazio Administrazio Nazionalaren Yutu-2 robotak eskuratutako lehen datuetan oinarrituta egin dute analisia. Zeintzuk dira neurriak? Nolakoa da lurra? Elhuyar aldizkarian topatuko dituzue geruza horiei buruzko xehetasunak. Ez galdu!

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————————-

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Asteon zientzia begi-bistan #293 appeared first on Zientzia Kaiera.

Gaixotasun neuroendekatzaileei aurre egiteko modua txipak inplantatuta ziborg bihurtzea balitz? Rosa García-Verdugoren Neuron-like chips could help revert neurological damage

Teoria konspiranoikoei aurre egiteko frogetan oinarritutako argumentuak ez dira nahiko. Funtzionatzen duen bakarra hedabideak zelan funtzionatzen duten jakitea da. Publiko orokorrarentzat konplexua dena. Martha Villabonaren Media literacy to fight conspiracy theories.

Espalazio nuklearretik abiatuta azeleratzaile lineala eraiki daiteke neutroi iturria izateko, neutrinoak erabilita eta errezeptore egokiak gehituta fisika eredu estandarretik haratago esploratu daitekeela konturatu gabe. DIPCren Exploring new physics at the European Spallation Source using neutrinos

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #298 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia Irati Romero Garmendiak Bordeletik eman du bere ibilbidearen berri. Hain zuzen, minbizia ikertzen duen laborategi baten lanean dabil orain, eta, hara iristeko ahalegin handia egin behar izan badu ere, nahiko modu naturalean heldu dela iritzi dio.

“Txikitan, beti nenbilen gauzen zergatia jakin nahian. Erantzunen bila, biologia ikasi nuen. Tartean, Pragara joan nintzen Erasmusekin, eta han laborategi batean aritzea egokitu zitzaidan. Orduan konturatu nintzen asko gustatzen zitzaidala laborategiko lana. Hala, karrerako azken urtean, laborategian aritu nintzen, barne-irasle gisa. Bukatutakoan, berriz, Biologia Molekularra eta Biomedikuntza masterra egin nuen, gaixotasun zeliakoa ikertzen duen talde batekin”, gogoratu du.

Gustura zegoela eta, doktore-tesia bertan egitea erabaki zuen. Aitortu duenez, tesia egitea “gogorra” da, eta gustura aritu bazen ere, “nekatuta” bukatu zuen: “Iruditzen zitzaidan ez nuela bizitzerik izan nire bizitzaren alde bat: dantza utzi behar izan nuen, gero eta gutxiagotan joaten nintzen Ordiziara, lagunekin ere noizik eta behin baino ez nintzen elkartzen… Tesitik kanpo, ez neukan bizitzarik”.

Horretaz jabetuta, hilabete batzuk hartu zituen bere burua zaintzeko eta bazter utzitako zaletasunak berreskuratzeko, eta, unea zela iritzi zionean, doktoretza-ondorengoa egiteko leku bila hasi zen: “Baina oso zaila zen. Nik uste nuen tesia egina nuenez, banintzela nor; konturatu nintzen, ordea, ez zela nahikoa, inondik inora ere; presio izugarria sentitzen nuen”.

Irudia: Irati Romero Garmendia, biologian doktorea eta ikertzaile bideomedikoa.

Bila zebilela, Global training beken berri izan zuen. “Berez, lan-munduan sartzeko diru-laguntzak dira, baina, begiratu, eta ikusi nuen Bordelen bazela talde bat minbizia ikertzen. Eskaera egin, eta hartu egin ninduten”.

Horrenbestez, orain glioblastomak ikertzen ari da. Orain arte egindako ikerketetatik oso desberdina dela dio. Izan ere, gaixotasun zeliakoan, oinarri genetikoa ikertzen zuen. Orain, berriz, gaixotasunaren prozesuak ikertzen ditu; zer aldaketa gertatzen diren gaitza garatzean. “Horrek ikuspegia aldatzera behartu nau. Lehen galdera zen zergatik, eta orain da nola, edo zer egin daiteke. Oso desberdina da. Baina hau ere gustatzen zait. Gainera, lehen egiten nuena baino aplikatuagoa da, eta horrek asko betetzen nau”.

Ikerketaren beste alderdi batzuk, ordea, ez ditu batere gustuko. Eta, tamalez, antzekoak dira Bordelen zein gainerako lekuetan. Orokortuta dago ikertzaileek dena eman behar dutela bere lanaren alde, eta normaltzat jotzen da egunean hamabi orduz lan egitea. “Oso sartuta dago kultura hori, eta saiatzen bazara lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiten, gaizki hartzen da. Lehiatik kanpo geratzen zara”.

Ikerketa feministagoa aldarri

Horren aurrean, ikerketa feministagoa izan beharko lukeela aldarrikatzen du. “Hasteko, Bordelen, ikertzaile gehienok emakumeak garen arren, gure nagusiak gizonak dira. Eta, normalean, mutilek gehiago lehiatzen dute eta indibidualistagoak dira. Nire lagunak neskak dira, eta gehiago laguntzen diogu elkarri”.

Eta zientzia horretan oinarritzen dela dio: “sormenean eta ideiak elkar trukatzean. Hierarkizazioak, aitzitik, komunikazioa zailtzen du. Bestalde, emaitzek ere berehalakoak izan behar dute. Ikuspegi matxista da: behartuta zaude azkar eta asko argitaratzera, eta hori kalitatearen aurka doa. Izan ere, denbora hartu behar da pentsatzeko zein den galdera, zeri nahi diogun erantzun, eta, horrela, gainera, baliabideak hobeto bideratzen dira”.

Hala ere, oraingoz behintzat ikertzen jarraitzeko asmoa du, “trenetik jaisten bazara, gero ia ezinezkoa baita berriro igotzea”. Baina garbi du Euskal Herrira itzuli nahi duela, eta zalantza egiten du luzaroan eutsiko ote dion ikertzaile-bizitzari, gaur egungo sistema kaltegarria dela uste baitu: “Nola egingo dugu zerbait gizartearen onurarako, ez badugu gure burua zaintzen?”.

Fitxa biografikoa:

Irati Romero Garmendia Ordizian jaio zen, 1990an. Biologiako lizentziatura, eta Biologia Molekularra eta Biomedikuntza masterra egin ditu Euskal Herriko Unibertsitatean. Azken urteetan gaixotasun zeliakoaren genetika ikertzen aritu da, eta 2019an doktoretza bukatu zuen alor horretan. Egun, glioblastoma ikertzen doktoretza ondorengoa egiten ari da Bordelen.

———————————————————————————-

Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

———————————————————————————-

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Irati Romero, biologoa: “Ikerketa feministagoa behar dugu” appeared first on Zientzia Kaiera.

María Teresa Gómez-Sagasti, Lur Epelde, Oihana Barrutia “Lurra”, “lokatza”, “buztina”, “lurzorua”… Izen ezberdinak ematen dizkiogu, baina gutxik egiten diote justizia. Lurzorua Lurraren “azal bizia” da, azpiko oinarri harritsua estali eta planetan bizitza posible egiten duena.

Irudia: Azken urteotan fitokudeaketaren paradigma sustatu da ekonomia zirkularraren esparruan berreskurapen prozesuan dauden lurzoruak errentagarri bihurtzeko asmoz.

Lurzoruak, besteak beste, elikagaien ekoizpenean paper oso garrantzitsua betetzen du (izan ere, elikagaien %95 zuzenean edo zeharka lurzorutik datorrela kalkulatzen da) eta klima aldaketa arintzeko estrategiak bideratzeko funtsezkoa da. Zoritxarrez, jende gutxik daki lurzorua baliabide berriztaezina dela giza eskalan. Adituek diote mila urte baino gehiago behar direla lurzoru berria eratzeko. Ohartu behar gara, hortaz, gaur zapaltzen ari garen lurzorua dela gure bizitzan zehar edukiko dugun bakarra.

Munduan 10 milioi leku baino gehiago kaltetzen dituen ingurumen-mehatxu larria izan arren, gaur egun ere lurzoruaren kutsadura errealitate ikusezina da gizartearen zati handi batentzat. Nekazaritza-, industria- eta urbanizazio- jarduerak dira, besteak beste, lurzoruek pairatzen duten kutsaduraren erantzule nagusiak. Kutsatzaile ohikoen eta toxikoenen zerrendan, metalak, pestizidak eta hidrokarburoak lehenengo postuetan daude. Kutsadurak kate-erreakzio bat eragiten du: lurzoruak bere funtzionaltasuna (osasuna) galtzen du eta, honekin batera, (berak) mantentzen dituen ekosistemen zerbitzuak, ezinbestekoak direnak giza osasuna eta ongizatea bermatzeko. Hau horrela izanik, premiazkoa da lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategiak ezartzea, lurzoruek osasuna berreskuratu eta degradazio-prozesuen aurrean erresilienteak bilaka daitezen.

Lurzoru kutsatuen erremediazioa zeregin konplexua da dituen inplikazio ekonomiko, ekologiko eta teknikoengatik. Metodo fisiko-kimiko tradizionalek kutsatzaileak lurzorutik guztiz ezabatu ditzakete modu azkar batean. Alabaina, lurzoruaren ezaugarri fisiko, kimiko eta biologikoak suntsitzen dituzte eta, oro har, garestiak dira. Fitorremediazioa, berriz, in situ eta eskala handian aplikatu daitekeen ekoteknologia ez-suntsitzaile eta ekonomiko bat da. Fitorremediazioan, landareak (eta haiekin erlazionaturiko mikroorganismoak) dira kutsatzaileak lurzorutik ateratzeko (fitoerauzketa) edo/eta lekuan egonkortzeko (fitoegonkortzea) erabiltzen diren erremintak. Teknologiaren eraginkortasunean landareen hazkuntza eta tolerantziak, eta kutsatzaileen bioeskuragarritasunak zeresan handia daukate. Berreskupenerako maneiatzen diren epeak, haatik, luze samarrak dira.

Hau horrela izanik, azken urteotan fitokudeaketaren paradigma sustatu da ekonomia zirkularraren esparruan berreskurapen prozesuan dauden lurzoruak errentagarri bihurtzeko asmoz. Fitokudeaketan, adibidez, ohiko laborantzako praktikak (adib., medeapen organikoen aplikazioa) eta fitorremediaziorako potentziala daukaten labore energetikoak batera erabiltzen dira.

Hortaz, fitorremediazio-programa batean zehar posible da onura ekologikoak (adib., funtzioak eta ekosistemen zerbitzuak), ekonomikoak (adib., biomasa eta energiaren ekoizpena) eta sozialak (adib., aisia) aldi berean lortzea. Honen froga dira gure mugaz barne (PhytoSUDOE, 2015-2018) eta kanpo (GREENLAND, 2010-2015) garatu diren azken ikerketa proiektu ezberdinak.

Hala eta guztiz ere, lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrak fronte ireki ugari ditu, besteak beste: (i) Europa mailako lurzoruaren babeserako Zuzentarau baten gabeziak lurzoruaren kutsadurari aurre hartzeko eta zuzentzeko estrategia orokorrak ezar litzake; (ii) arriskuen ingurumen-ebaluazio xehatua barne hartzen duten landa-proiektuen eskasia dago, fitokudeaketa erreferentziazko estrategia izan litekeen argitzeko; eta, azkenik, (iii) berreskurapen prozesuan dauden kokaleku kutsatuen errentagarritasun potentzialari buruzko datuen falta dago.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 35
• Artikuluaren izena: Fitorremediazioa lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategia gisa.
• Laburpena: Iraunkorrak eta (eko)toxikoak izan ohi diren konposatu ez-organiko eta organikoen isurketa masiboek potentzialki kutsatuta egon daitezkeen lurzoruen kopurua izugarri handitu dute. Lurzoruen osasuna (funtzionalitatea) eta kalitatea (emankortasuna) arrisku larrian egoteak eta, ondorioz, giza biziraupena estutasunean jartzeak lurzoru kutsatuen kudeaketa eraginkorra mundu mailako ingurumen-politiken premiazko jomugan paratu du. Gaian sartuta, lan honen helburu nagusiak hauek dira: (i) lurzoru kutsatuen kudeaketaren lege eta jarduera markoa aurkeztea; (ii) lurzoru kutsatuen kudeaketa eta arriskuen ebaluazioa aztertzea, eta, azkenik, (iii) ohiko erremediazio-teknika suntsitzaileen aitzinean, fitorremediazioaren arloan egiten ari diren esfortzu zientifiko-teknikoak argitara ekartzea. Lurzoru kutsatuen kudeaketan aurrerapenak egiteko landu beharreko hariak ere laburki iruzkintzen dira.
• Egileak: María Teresa Gómez-Sagasti, Lur Epelde, Oihana Barrutia.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 197-212
• DOI: 10.1387/ekaia.19633

————————————————–
Egileez:

María Teresa Gómez-Sagasti UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Landare Biologia eta Ekologia sailekoa da, Lur Epelde Neiker-Tecnaliako Baliabide naturalen kontserbazioa sailekoa da eta Oihana Barrutia UPV/EHUko Hezkuntza, Filosofia eta Antropologia Fakultateko Matematikaren eta Zientzia Esperimentalen Didaktika Sailean dabil.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Fitorremediazioa lurzoru kutsatuen kudeaketa iraunkorrerako estrategia gisa appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia Gizateriak dituen erronken artean klima-aldaketa da hauts gehien harrotzen duena, eta, era berean, gure planetaren etorkizuna gehien baldintzatzen duena. Gero eta ohikoagoak dira neurriak hartzeko antolatzen diren egitasmoak, biltzarrak eta protestak. Zientziak aspaldi jarri zuen gai hau mahaiaren gainean eta jakintza eremu anitzetatik aztertu da egoera eta egin dira proposamenak. Genetikak ere bere aletxoa jar dezake gai honetan.

1. irudia: Europako zenbait basotako hamabi zuhaitz espezieren gene-informazioa jaso da. (Argazkia: Free-Photos – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Klima-aldaketaz gain basoek arazo ugariri aurre egin behar diote: esate baterako, deforestazioari, izurriteei eta gaitz berriei. Horiei guztiei aurre egiteko lanabes bat izan daiteke zuhaitzen ahalik eta gene-dibertsitaterik handiena jasotzea. Horrela, ingurune aldakorrei aurre egiteko gene-baliabide gehiago eman ahal zaizkie basoei. Haatik, urriak dira zuhaitzen gene-datu horiek. Aurreko batean zailtasun hori azaldu genuen Zientzia Kaieran, zur-trafikoaren aurka erabiltzen diren gene-teknikak jorratu genituenean, hain zuzen ere.

Gene-datuen eskasia hori betetzeko jarri zen abian GenTree egitasmoa. Egitasmo horren baitan, 14 herrialdetako ikertzailek lagindu dituzte, Europan zehar, ekonomikoki eta ekologikoki garrantzitsuak diren 12 zuhaitz-espezie. Horien artean daude izei zuria eta gorria, zenbait pinu espezie, hagin arrunta, urkia, pagoa, makal beltza edota haritza. Kontinente bateko basoak hain sakonki eta zabalki aztertzen den lehen aldia da. Egitasmo hau 2016. urtean hasi zen eta lau urtez luzatu da, hilabete honetan bukatuko baita. Zortzi milioi euroko aurrekontua izan du, Europar Batasunak lagunduta. Kontuan izan behar da Europar Batasuneko azaleraren %40tik gora basoek estaltzen dutela eta inguru horiek hornitzen dituztela egurra, janaria, energia, ur garbia edota uholdeen aurreko kontrola; eta basoak erabiltzen dituztela txori-behatzaileek, txangozaleek eta ehiztariek. Hortaz, garrantzitsua zen zuhaitzen gene-dibertsitatea dokumentatzea basoen kudeaketa hobetzeko. Alegia, kudeaketa hori, hazkuntzaren ikuspuntutik ez ezik, kontserbazioaren ikuspuntutik ere egiteko.

2. irudia: Lehorteetara moldatuta dauden zuhaitzen gene-informazioa baliagarria izan daiteke klima-aldaketari aurre egiteko. (Argazkia: _Marion – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Datuak jaso ziren espezie bakoitzeko hamar eta hogeita bost populazio artean eta hogei zuhaitz inguru aztertu ziren populazio bakoitzean. Ikertzaileak saiatu ziren zuhaitzen hein guztia aztertzen eta muturreko inguruneetan –lehorteak dituzten eremuetan edo izozteak pairatzen dituzten lekuetan– bizi diren zuhaitzak lagintzen. Lagindutako zuhaitz bakoitzetik, sekuentziatu egin ziren aktibo zeuden geneak eta genomak; neurtu ziren urteko hazkundea, hosto-azalera, hazien ernetze-tasa eta gaixotasunei dieten erresistentzia; eta ikertu zituzten parametro horietan eragina zuten gene-aldaerak.

Azterketa horiei esker jakin daiteke zuhaitzak nola moldatzen diren beren inguruneetara; esate baterako, lehorteetara nola moldatzen diren eta zein gene-aldaerak eragiten duten moldaketa hori. Gainera, ikertzaileek ikusi dute espezie bakoitzaren barruan dibertsitate handia dagoela –oso ezaguna ez zen gertaera bat— eta basoen kudeaketan gutxitan kontuan hartzen den alderdia. Ikertzaileek uste dute egitasmo horretan bildutako datuek lagunduko dutela hobeto ulertzen zein eragin duen gene-dibertsitateak Europako basoen adaptazioan eta erresilientzian. Horrela, kontserbazionistek, baso-kudeatzaileek eta ikertzaileek aukera izango dute hobeto ezagutzeko basoak klima-aldaketara nola moldatzen diren. Ondorioz, basoak kudeatzeko orduan, gehiago izan beharko da kontuan genetika: garrantzia zuhaitz bakoitzaren gene-osaketari emango zaio, ez bakarrik zuhaitzaren jatorria zein den jakiteari. Azkenik, adituek uste dute gene-datuak erabiliko direla, orobat, basoen ustiaketa ekonomikoa erabakitzeko, ingurune bakoitzera hobeto moldatzen diren haziak erabilita.

3. irudia: Basoen gene-dibertsitatea erabil daiteke klima-aldaketari aurre egiteko. (Argazkia: Michael Gaida – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Bestalde, ikertzaileek uste dute gene-datu hauek erabil daitezkeela aurresateko baso bat klima-aldaketaren aurrean moldatzeko gai izango ote den; eta horrela ez bada, baso horri laguntzeko. Adibidez, epeltzen ari den ingurune bateko basoan klima epeletara moldatuta dauden zuhaitzen haziak landa daitezke, migrazio lagundua deritzon prozesua erabilita, hain zuzen ere. Gene-datuak erabilgarriak izan daitezke erabakitzeko zein hazi landatu behar den landa berrietan edota zuhaitz sendoagoak hazteko. Edo alderantziz, baso batek gene-aniztasun nahikoa badu ez da beharrezkoa izango inolako esku-sartzerik eta zuhaitzak gai izango dira klima-baldintza berrietara moldatzeko.

Laburbilduz, inoiz jaso den zuhaitzen gene-dibertsitatearen bildumarik handiena egin da Europan. Ahalegin horri esker, datuak jarri dira ikertzaileen, baso-kudeatzaileen eta kontserbazionisten eskuetan, basoek aurretik dituzten erronkei hobeto erantzuteko. Ondorioz, klima-aldaketak basoetan eragin ditzakeen kalteen aurrean, lanabes berri bat eskuratu da genetikari esker.

Iturria:

Pennisi, Elizabeth (2020). Massive effort to document the genetics of European forests bears fruit. Sciencemag.org. doi:10.1126/science.abb0632

—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

—————————————————–

The post Basoen gene-dibertsitatea klima-aldaketari aurre egiteko appeared first on Zientzia Kaiera.

Itziar Garate Astronomia modernoaren oinarrizko galderetako bat da Eguzki Sistemaren eta bertako planeten sorrera nola gertatu zen. Aspaldidanik izan du gizakiak horren jakin-mina, azken finean gure jatorriari buruzko galdera baita: ezin dugu Lurrean bizia nola sortu zen guztiz ulertu Lurra bera nola eratu zen jakin gabe.

Gaur egun, Eguzki Sistema ez ezik, beste sistema planetario batzuk ere ezagutzen ditugu. Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptunoz gain, 3.000tik gora planeta topatu ditugu gertuen ditugun izarren inguruan biraka. Aipagarria da TRAPPIST-1 kasua, izarraren inguruan 7 planeta baititu. Gure sistema kosmikoki berezia ez dela onartuz, planeta-formazio eredu orokor batek gai izan behar luke, Eguzki Sistemak gaur dituen ezaugarriez gain, exoplaneta horien guztien sorrera ere azaltzeko.

Eguzki Sistemaren egungo ezaugarriak

Eguzki Sistema aztertzean, Eguzki beroa ikusten dugu erdi-erdian. Barnealdean, planeta harritsuak. Eta, kanpoaldean, gasezko planetak eta planeta izoztuak. Gorputz harritsu txikiz osatutako barne eraztun bat ere badugu, eta baita gorputz izoztu txikiz osatutako kanpo-eraztun bat. Eta ezin ahaztu harri-izotz nahasketazko satelite eta planeta nanoak, edota sistemaren puntu urruneneko kometa izoztuak.

1. irudia: Eguzki Sisteman planetak, ilargiak, asteroideak eta kometak ditugu. Objektu nagusien orbita gehienak eszentrikotasun txikikoak (ia zirkularrak) dira eta plano berean daude. (Ilustrazioa: Tim Gunther – National Geographic)

Sistema planetarioen sorrera- edo formazio-eszenario ezberdinak ikertzerakoan, Eguzki Sistemaren geometriak pista garrantzitsuak ematen ditu, baina baita mugak jartzen ere. Planetak (nagusiak zein nanoak) plano berean daude, 6º-ko diferentziarekin; denek noranzko berean egiten dute bira Eguzkiaren inguruan, eta gehienek noranzko horretan bertan ematen diote bira euren buruari. Planeten periodo orbitala (Eguzkiari bira bat emateko behar duten denbora) gero eta handiagoa da Eguzkitik urruntzean. Asteroideen Gerrikoko edo Kuiperren Gerrikoko objektu txikienek, ordea, orbita eliptikoagoak eta makurtuagoak izaten dituzte.

Objektu txikiek forma irregularra izaten dute, normalean, eta ez-diferentziatuak dira. Objektu handiak, berriz, esferikoak eta diferentziatuak izan ohi dira. Hau da, iraganeko momenturen batean tenperatura nahikoa izan zuten barneko materiala urtu eta barnean zenbait geruza sortzeko. Objektuen gainazalak ere iragan termikoari buruzko informazioa eman lezake, kraterrez edo labaz estalia egon baitaiteke. Kraterrak zenbatuz, Eguzki Sistemaren hasierako faseetan izandako inpaktu tasa lor daiteke.

Lurrera eroritako meteoritoen azterketari esker, Eguzki Sistemako lehen solidoak orain dela 4.570 milioi urte ingurukoak direla dakigu. Ilargiko harriak 3.000 – 4.400 milioi urtekoak dira, eta Lurreko harri zaharrenak 4.000 milioi urtekoak (baina 4.400 milioi urteko lur-aleak ere topatu dira).

Izar-eraketaren eredu estandarra

Ezaguna da planetak izarren inguruan sortzen direla, izarren eraketa–prozesuaren ondorio natural moduan. Beraz, planeten sorrera ikusi aurretik, izarren sorrera aztertu behar dugu.

Izarrak galaxien beso espiraletan dauden molekula-hodeietan sortzen dira. Molekula-hodeiak hodei dentso eta hotzak dira, gas eta hautsez beteak. Esne Bideak ugari ditu, sistema erraldoietatik (100.000 – 1.000.000 Eguzki masa bitarte dituztenak) nukleo txikietara (Eguzki masa gutxikoak). Dentsitateak askotarikoak dira; hodei erraldoietan 1.000 partikula daude cm3 bakoitzean, eta nukleo txikietan 100 aldiz gehiago. Molekula-hodei gehienek -223ºC baino tenperatura baxuagoak dituzte.

Hodeien egonkortasuna hainbat indarren arteko orekari zor zaio; grabitateak, indar magnetikoak, gasaren presio-termiko indarrak eta errotazioak sortutako indarren orekari, hain zuzen. Dena dela, oreka hori apurtu dezaketen zenbait fenomeno agertzen dira espazioan; galaxien arteko talka, galaxia bereko molekula-hodeien talka, gertuko supernoba baten eztanda… Halako gertakizun batek molekula-hodei baten dentsitatean perturbazioak eragin eta gune trinkoagoak sortu ditzake. Gune trinko hauetan materia (gas eta hauts) gehiago pilatzen denez, bertako grabitatea indartu egiten da eta inguruko materia erakarria sentitzen da, eta gune trinkora eroriko da, ondorioz. Zenbat eta materia gehiago metatu, orduan eta indartsuagoa da grabitatearen erakartze-indarra eta orduan eta materia gehiago pilatzen da. Molekula-hodeiaren kolapso grabitazionala hasi da orduan.

Kolapsoan, energia potentziala energia termiko bilakatzen da. Hasiera batean, nukleoak tenperatura mantentzen du, irabazitako energia termikoa kanporantz igorriz. Baina nukleoko dentsitatea oso handia denean, gehiegizko energia termiko hori nukleoa berotzen eta bertako presioa igoarazten hasten da. Halako une batean, grabitate indarraren (barruranzkoa) eta presio indarraren (kanporanzkoa) arteko oreka lortzen da; oreka hidrostatikoa. Sortu berri den gorputzak protoizar izena jasotzen du eta bere inguruko materialak, izar-hodeia.

2. irudia: Ilustrazio honek sistema planetario baten sorrera erakusten du; molekula-hodeitik hasi eta izar baten inguruan biraka dauden planeta multzoa bihurtu arte. (Ilustrazioa: Bill Saxton – NRAO/AUI/NSF)

Nukleoko tenperaturak 1 milioi gradu inguruko balioa lortzen duenean, erreakzio nuklearrak hasten dira. Eta 10 milioi graduko tenperaturan, hidrogenoaren fusioa hasten da eta izar bat jaio dela esaten da.

Disko planetarioaren jatorria

Bere buruarekiko biratzen ari den patinatzaile batek, uzkurtzen denean, abiadura irabazten duen moduan, kolapsatzen ari den izar-hodeiak ere abiadura irabazten du. Zenbat eta biraketa azkarragoa izan, orduan eta handiagoa da indar zentrifugoa (errepideko bihurgune batean edo tiobibo batean kanporantz bidaltzen gaituen indarra). Indar zentrifugoa handiagoa da esfera baten erdiko planoan (ekuatorean) poloetan baino, eta, ondorioz, kolapsatzen ari den hodei esferikoa gas eta hautsezko diskoa bilakatzen doa poliki-poliki. Prozesuak iraun egiten du diskoan barrena grabitate indarra (zentroranzkoa edo izarreranzkoa) eta indar zentrifugoa (kanporanzkoa) orekatzen diren arte. Disko protoplanetario bat sortu berri da.

Une honetan diskoa oraindik oso lodia da eta materia asko du. Milioi urte gutxi batzuen buruan, gas eta hauts zati handi bat protoizarrera eroriko da, diskoan zehar materia barrurantz garraiatzen delako, momentu angeluarra (abiadura kantitatea, nolabait) kanporantz garraiatzen den heinean.

Aldiune batean, diskoko gasa barreiatu edo sakabanatu egiten da eta, ondorioz, hustu egiten da ordura arte sortu diren gorputz solidoen arteko espazioa. Uste da hiru fenomenoren ondorio dela. Alde batetik, izarrak eragindako akrezioa garrantzitsua izan daiteke (sortzen duen grabitatea oso indartsua da eta distantzia handietara dagoen gasa ere erakar dezake). Bestetik, izarraren erradiazioak (izar-haizeak) gasa sistematik kanpora bultza dezake. Eta azkenik, izar gaztearen energia altuko erradiazioak fotoebaporazioa eragin lezake.

Horrek denbora-muga bat ezartzen du planeta gaseosoen eraketan, gasa diskotik barreiatu ostean planeta horiek sortzeko materialik ez baita geratzen. Hori dela eta, Jupiter eta Saturno moduko gasezko planetak 3-5 milioi urtean eratzen direla uste da. Planeta lurtarrak edo telurikoak, ordea, askoz geldoago sortzen dira.

Planeta bakoitzak jarraitu duen eraketa-prozesua eta Eguzki Sistemak izan dezakeen amaiera katastrofikoa hurrengo artikulu batean landuko dira.

—————————————————–

Egileaz: Itziar Garate Lopez (@galoitz) UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakaslea da eta Zientzia Planetarioen Taldeko kidea.

—————————————————–

The post Eguzki Sistema: atzo, gaur eta bihar (I) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias 1950ean, udako egun batean, Enrico Fermi, Edward Teller, Herbert York eta Emil Konopinski fisikariek, bazkaltzera zihoazela, objektu hegalari ezezagunak (OHE) ikusi izanaren inguruan berriketan jardun zuten, besteak beste. Bazen tarte bat gaia aldatu zutela, eta, bazkaltzen ari zirela, Fermik honela esan zuen, bat-batean: “Baina non demontre daude denak?”. Besteek ez zuten nori buruz ari zen galdetu beharrik izan, berehala ohartu baitziren Lurretik kanpoko bizi adimendunik ba ote dagoen pentsatzen ari zela oraindik ere.

Oraindik Lurretik kanpoko izakien bisitarik jaso ez izanak eragiten zion harridura adierazten zuen fisikari italo-amerikarraren galderak. Fermiren ustez, Esne Bidean beste zibilizazio batzuk sortu izanaren nahiko probabilitate handia zegoen eta, horregatik, harrigarria egiten zitzaion horren frogarik ez egotea. Nahiz eta Fermi bera ez izan inpresio kontraesankor hori formulatzen lehena, gaur egun Fermiren paradoxa izenez ezagutzen da.

Irudia: Gizakia ote da unibertsoko espezie adimendun bakarra? Dirudienez ez dago hori pentsatzeko arrazoirik. Izan ere, bizitza eta adimena milioika urteko eboluzioak eragindako prozesu baten emaitza baldin bada, prozesu hori unibertsoko hainbat lekutan errepika zitekeen. (Ilustrazioa: Pizar Almaulidina / Iturria: Pixabay.com)

1961ean, Frank Drake astrofisikariak ekuazio bat diseinatu zuen, gure galaxiako zenbat zibilizaziorekin komunikatu ahalko ginatekeen jakiteko; hala ere, ariketa horren arrazoi nagusia bizitza adimendunaren bilaketari buruzko eztabaida sustatzea zen. 1975ean, Michael Hart astrofisikariak Fermiren argumentua zehatz-mehatz landu zuen zientzia artikulu batean. Eta 2013an, Sara Seager astrofisikariak Drakeren ekuazioaren bertsio paralelo bat proposatu zuen, kasu honetan gure galaxiako planeta potentzialki habitagarrien kopurua kalkulatzeko.

Alde batetik, badakigu Esne Bidean Eguzkiaren pareko milaka milioi izar daudela eta, gainera, hura baino milioika urte lehenago eratu zirela. Bestalde, oso litekeena da izar horietako batzuek gurearen antzeko planetak izatea; beraz, ez litzateke harritzekoa izango planeta horietan bizi adimenduna garatu izana. Behin horretara ezkero, ez litzateke ezinezkoa izango izaki adimendun horiek izarrarteko bidaiak egitea eta, hala, gure planetan ere egon izana edo, behintzat, haiek bidalitako zundak iritsi izana. Eta, hala ere, ez dago halakorik gertatuaren frogarik. Fermik horregatik egin zuen galdera: “Baina non demontre daude denak?”.

Jakina, paradoxa argitu ahalko luketen zenbait argumentu eman dira. Adibidez, planteatu izan da zenbait trantsiziok –adibidez, materia inertetik materia bizira, zelula bakunetik konplexuetara, edo izaki indibidualetatik sozialetara– beste mundu batzuetan denbora asko beharko zutela edo, beharbada, oraindik ez direla gertatu. Lur Bereziaren hipotesiaren arabera, beharbada gure planetako baldintzak ohiz kanpokoak dira, eta oso planeta gutxi daude horrelako ezaugarriak dituztenak. Bestalde, Lurrean bertan, bizi adimendunak oso historia laburra du; beraz, ez dakigu zenbateraino den gertaera benetan ezohikoa edo bakarra, eta arrazoi hori teknologia edukitzearen arlora estrapola dezakegu, zeina askoz ere mugatuagoa den. Proposamen apokaliptiko batek, berriz, hauxe dio: ikusita gizakiek elkar hiltzeko joera hipotetikoa dutela, bizi adimendunak, beharbada, bere burua suntsitzera joko du. Edo, agian, beste bizi mota adimendun batzuk suntsitzeko joera du, eta, horrela, bizi mota hori askoz ere iragankorragoa bihurtzen da. Beste batzuek uste dute baliabideak agortzeari lotuta dagoela zibilizazio batek galaxian zehar hedatzeko duen gaitasunaren muga. Edo, besterik gabe, ez gara behar den bezala bilatzen ari.

Modu batera zein bestera, gero eta teknologia hobea daukagu espazioa esploratzeko, eta programa espezifikoak daude hor kanpoan bizia bilatzen saiatzeko. Bertigoa emango lidake aurkituko bagenu. Baina oraindik bertigo handiagoa jakiteak bizirik ez dagoela, Unibertsoan guztiz bakarrik gaudela.

———————————————————————————-

Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

———————————————————————————

The post Baina non demontre daude denak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Astronautika

Marten lurrikarak detektatu dituzte NASAko ikertzaileek. InSight zunda Marteko azalera iritsi zenetik, 174 gertaera sismiko identifikatu dituzte, horietatik batzuk 3-4 mailako lurrikarak izan dira. Gauzak horrela, mugimendu sismikoak egoteak frogatu du Marte sismikoki aktiboa dela. Halaber, zundak aztertu ditu planetaren atmosfera, haizeteak eta magnetismoa. Elhuyar aldizkarian topatuko dituzue xehetasun gehiago.

Biologia

Garunak musika eta hitzak nola bereizten dituen argitu dute McGill Unibertsitateko (Kanada) ikertzaileek. Horien arabera, pertzepzioa estimuluan dagoen informazio akustikoaren araberakoa da: hitzen pertzepzioaren oinarrian modulazio tenporal motzak prozesatzeko ahalmena dago. Musikaren pertzepzioan, berriz, soinuen espektroan dago gakoa. Egindako esperimentuaren xehetasunak Elhuyar aldizkarian aurkituko dituzue.

Zer egiten dute moko-baleek orketatik babesteko? Sakontasun handiko uretan ibiltzen dira normalean baina itsas azalera itzultzean, haientzako izugarrizko eremu arriskutsua denez, estrategia bat jartzen dute martxan: isilpeko igeriketa. Moko-baleek erabiltzen duten ibilbidea eta portaera aztertu dituzte ikerketa batean eta ikusi dute itsas azalera bueltatzean, ez dutela modu zuzenean egiten, zeharka baizik. Gainera, igotzean, 700 metroko sakonetik erabateko isiltasuna mantentzen dute, artikuluan irakur daitekeenez.

Osasuna

Diabetesari buruzko hirugarren atalean, iraganera egin dugu jauzi, historian zehar gaixotasunak izan duen garapena eta data esanguratsuenak bildu dizkigu Josu Lopez-Gazpiok. Badakigu aspalditik ezaguna dela diabetesa eta horri aurre egiteko hainbat ahalegin egin direla. Hala nola, 1869. urtean Paul Langerhansek pankreako zelula-multzoak ezagutzera eman zituen haren tesian. 1921.urtean, adibidez, Frederick Banting eta Charles Best ikertzaileek ordura arteko ideiak elkartu eta pankrearen substantziak bilatzen hasi ziren. Bazekiten pankreak zerbait izan behar zuela eta horren gabeziak diabetesa sortzen zuela. Ez galdu ibilbide historiko hau!

Ikerketa batek frogatu du depresioak %50 areagotzen duela hiltzeko arriskua. Elhuyar aldizkariak azaltzen digunez, arriskua are handiagoa da gizon gazte eta adin ertainekoetan: 18-64 urteko gizonek 6 aldiz arrisku handiagoa dute hiltzeko.

Bizi-itxaropena handiagoa da herrialde aberatsenetan herrialde pobreenetan baino, hau da, zenbat eta diru-sarrera handiagoak orduan eta elikadura, etxebizitza, arropa hobea, eta horrenbestez, orduan eta hobea da osasuna. Baina Samuel Preston demografoa konturatu zen agian dena ez zegoela diru-sarreraren mailaren mende. Hamarkada bat geroago, John C. Caldwell demografoak ikusi zuen eskualde pobreetan bizi-itxaropenak gora egiten zuela osasun zerbitzuak hobetzeaz gain emakumeek hezkuntzarako sarbidea zuten tokietan. Halaber, Wolfgang Lutz eta Endale Kebede ikertzaileek ikusi zuten hezkuntza mailak diru-sarreren mailak baino eragin handiagoa zuela biztanleriaren osasun egoeran. Honen guztiaren informazioa artikuluan.

Geologia

Azken bi milioi urtean izandako erupzio handienetakoa gertatu zen duela 74.000 urte inguru Sumatra uhartean (Indonesia): Toba sumendiak eztanda egin zuen eta zientzialari askok uste dute horrek eragin handia izan zuela garaiko gizakiengan. Orain, baina, nazioarteko zientzialari talde batek esan du gertakizun hori ez zela hain katastrofikoa izan. Elhuyar aldizkarian informazio guztia.

Mikrobiologia

Errealitate bilakatu den fenomeno baten aurrean gaude: gure betiko antibiotikoak geroz eta ahulagoak dira bakterioen aurka. Super-bakterio hauei buruzko ikerketa asko abiatu dira azken urteotan, eta adimen artifizialak badu zeresana afera honetan, izan ere, aurreko astean argitaratu zen artikulu batean erakusten zuten nola erabili neurona-sare artifizialak antibiotiko berriak diseinatzeko. Ikertzaileek erakutsi dute era horretara diseinatutako antibiotiko berritzaile batek hainbat superbakterio hiltzen dituela laborategiko probetan. Berrian irakur daitekeenez, bide berri bat ireki dute superbakterioak garaitzeko!

Ingurumena

Zaldibarko zabortegiaren harira, asteon Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailak jakinarazi du dioxina eta furano maila “nabarmen” murriztu dela, eta “hiri eremuetan ohikoak” diren mailetan daudela. Zaldibarko zabortegiaren inguruko herrietan egindako dioxina eta furano azterketen emaitzen sintesia aurkituko duzue Berriako artikulu honetan.

Neurologia

Sare neuronalak izan dituzte mintzagai Unibertsitatea.neteko artikulu honetan. Giza burmuinaren funtzionamendua eredutzat hartuta, patroiak ezagutzeko erabiltzen diren algoritmo multzoak dira. Definizioa eta sailkapenaz gain, sare neuronalen osagaiak aztertu dituzte, baita ikaskuntza-algoritmoak ere. Honen inguruan unibertsitatea.neten.

Adimen artifiziala

Datuen Zientzien eta Adimen Artifizialaren Institutua martxan jarri du Nafarroako Unibertsitateak. Institutu berriak ikerketa, berrikuntza, transferentzia eta formakuntza izango ditu helburu. Jesus Lopez Fidalgo institutuko zuzendariak Big data-ren garrantziaz hitz egin du Berrian: “Beti izan dugu datu asko. Orain dela bi mende datu asko ziren 500, orain datu asko dira milioika, milioika eta bilioika datu, aldagai eta zenbaki. Beti arazo hori izan dugu: datu kopuru handiak analizatzearena. Orain, arazo horrek salto oso handia eman du aurrerapen teknologikoei esker eta denetariko datuak ateratzeko dugun gaitasunari esker”.

Kimika

Egun, materialak ezaugarritzeko erabiltzen diren teknikek informazio dezente uzten dute agerian. Informazio hau garrantzitsua eta beharrezkoa da polimero horietatik eratorritako materialen propietateak ezagutzeko. Polimeroak karakterizatzeko, Matrix Assisted Laser Desorption-Ionization Time of Flight Mass Spectrometry (MALDI/TOF MS) teknika dugu, sortu zenetik asko hedatu dena, polimeroen karakterizazioan, masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polisakabanatzea eta kateen muturrak ezagutzea lor daitekeelako. Lan honetan teknika horren oinarriak azaltzeaz gain, zenbait polimeroen karakterizazio adibideak aztertu dituzte.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————————-

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Asteon zientzia begi-bistan #292 appeared first on Zientzia Kaiera.

Garun erdiarekin bizi daiteke? Eta erdiarekin baino gutxiagorekin? Baiezkoa da erantzuna, baina, zelan? J.R. Alonsoren Living with half a brain

Min kronikoa tratatzeko bezalako interbentzio medikuetan nahitaezko tresna bilakatzen ari dira simulazio matematikoak. BCAMekoek Heterogeneous sorroundings are critical in the analysis of nerve ablation for treating chronic pains

Molekula bat isomero zelan bihurtzen den pausoz pauso behatu duten DIPCn fluoreszentzia eta tunel efektuko mikroskopioa erabilita. Tracking the tautomerization of a single molecule in space and time

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #297 appeared first on Zientzia Kaiera.

Nanometroa gure inguruan dauden atomoen eta molekulen neurria da, non efektu kuantikoek aparteko portaerak eragiten dituzten. Hain zuzen ere, eskala horretan zer gertatzen den aztertzea da nanozientziaren helburua, diziplina askotarako baliagarria izan daitekeelako eta aplikazio berriak sortzen lagun dezakeelako.

‘Bottom-up’ delako metodoa, adibidez, aurrerapauso handia izan daiteke nanoteknologian. Behetik gorako prozedura honen bidez molekulak, haien kabuz, banan-banan antolatzen dira nanoegiturak sortuz, Lego piezak balira bezala.

Aran Garcia-Lekue Materialen Zientzian eta Ingeniaritzan doktoratu zen UPV/EHUn eta gaur egun Ikerbasque ikertzailea da DIPCn. Berarekin elkartu gara nanomundu honi buruz gehiago jakiteko eta ikerketa-arlo honen erronka nagusiak ezagutzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Aran Garcia-Lekue: “Elektroiek atomoen eta molekulen eskalan duten portaera aztertzen dugu” #Zientzialari (132) appeared first on Zientzia Kaiera.

Antonio Veloso eta Rebeca Sola-Llano Gaur egun, materialak karakterizatzeko erabiltzen diren teknikek informazio dezente agerian uzten dute, baina oraindik egiturari buruzko informazio osatua lortzea nahiko zaila da. Informazio hau garrantzi handikoa eta beharrezkoa da modu sakon batean polimero horietatik eratorritako materialen propietateak ezagutzeko. Polimeroak karakterizatzeko, Matrix Assisted Laser Desorption-Ionization Time of Flight Mass Spectrometry (MALDI/TOF MS) sortu zenetik, gero eta gehiago hedatu da teknika honen erabilera arlo desberdinetan.

Masa espektrometria hau barreiatu egin da polimeroen karakterizazioan, masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polidispertsitatea eta kateen muturrak jakitea lor daitezkeelako, hain zuzen ere.

Lan honetan MALDI/TOF zenbait polimeroen karakterizazioa aztertuko da. Zehazki, polimero hauen karakterizazioa erakutsi da: Poliestireno (PS) homopolimeroa eta Latemul, kopolimeroa.

PS homopolimeroaren MALDI espektroa aztertuz, ikus daiteke C4H9-(C8H8)n-H estrukturari lotuta dagoela (1. irudia), hau da, mutur taldeak C4H9 eta H dira eta monomero bakarrez osaturik dago, estirenoa (St, C8H8). Monomeroaren kopurua n letraz seinalatzen da.

1. irudia: PS-aren MALDI espektroa. (A) Espektro osoa 10000-15000 Da masa artean. Egitura eta formula molekular orokorra ere erakusten dira.

Espektroaren gailur bakoitzak 1. Ekuazioari dagokio, monomero kopuru desberdina nSt letraz adierazten da eta, AgTFA gatza erabili denez, espektroan agertzen den gailur bakoitza zilarra aduktuarekin batera detektatzen da, horregatik MAg agertzen da ekuazioan.

(m/z)kal = nStMSt + MH + MButiloa+ Maduktoa (Ag). (1)

Non (m/z)kal, gailur bakoitzarentzat kalkulatutako balioa; n, monomero kantitatea; M, masa molekularra; eta St, estirenoa dira. Kalkuluak egiteko erabili diren masa molekularrak hauek dira: MSt = 104.06, MH = 1.007, MButiloa = 57.07 eta MAg = 106.90 Da.

Bestalde, Latemul PD-104 kopolimero komertzialaren (Kao Chemicals) analisia burutu da. Konposatu hau emultsionatzaile polimerizagarri moduan erabiltzen da emultsio-polimerizazioetan. Honen egitura jakitea premiazkoa da emultsio-polimerizazioetan partikulen egonkortasun koloidalean duen eraginagatik. Normalean industriak ez du datu gehiagorik errazten eta zaila izaten da konposatu osoa karakterizatzea.

2. irudia: Latemul PD-104 kopolimeroaren MALDI/TOF masa espektroa (1675 g/mol). (A) Espektro osoa 800-2400 Da masa artean.

MALDI espektroa aztertuz polimero honen egitura zehatza jakin dezakegu. Latemul PD-104-k, C5H9O-(C2H4O)n-(C3H6O)m-SO4 egitura dauka (2. Irudia), hau da, mutur taldeak C5H9O eta SO4 dira, eta bi monomero desberdin dauzka: etilenglikola (EG, C2H4O) eta propilenglikola (PG, C3H6O). Monomero bakoitzaren kopurua n eta m letraz seinalatzen da. Espektroaren gailur bakoitzak 2. Ekuazioari dagokio, monomero desberdinak kopuru desberdinekin (nEG eta nPG letraz adierazita). Kasu honetan NaI erabili da gatz moduan eta espektroan agertzen den gailur bakoitza sodioa aduktuarekin batera detektatzen da, beraz, kontuan hartu behar da MNa ekuazioan.

(m/z)kal = nEGMEG + nPGMPG + MSO4 + MC5H9O+ Maduktoa (Na). (2)

Non (m/z)kal, gailur bakoitzarentzat kalkulatutako balioa; n, monomero kantitatea; M, masa molekularra; EG, etilenglikola; PG, propilenglikola. Kalkuluak egiteko erabili diren masa molekularrak hauek dira: MEG = 44.03, MPG = 58.04, MC5H9O = 85.06, MSO4 = 95.95 eta MNa = 22.99 Da.

Ondorioz, masa espektrometria teknika hau erabiliz egiturari buruzko informazio osatua lor daiteke polimeroen mikroegitura eta polimero horietatik eratorritako materialen propietateak ezagutzeko. Masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polidispertsitatea eta kateen muturrak jakitea lor daiteke, hain zuzen ere. Hori dela eta, teknika hau gero eta gehiago barreiatzen ari da polimeroen propietateak hobeto aztertzeko.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 35
• Artikuluaren izena: MALDI-TOF masa espektrometriaren erabilera polimeroak karakterizatzeko.
• Laburpena: Gaur egun, materialak ezaugarritzekoerabiltzen diren teknikek informazio dezente uzten dute agerian, baina oraindik nahiko zaila da egiturari buruzko informazio osatua lortzea. Informazio hau garrantzi handikoa eta beharrezkoa da modu sakon batean polimero horietatik eratorritako materialen propietateak ezagutzeko. Polimeroak karakterizatzeko, Matrix Assisted Laser Desorption-Ionization Time of Flight Mass Spectrometry (MALDI/TOF MS) sortu zenetik, gero eta gehiago hedatu da teknika honen erabilera arlo desberdinetan. Masa-espektrometria teknika hau hedatu egin da polimeroen karakterizazioan, masa molarraren banaketaz gain, polimeroen unitate monomerikoa, polisakabanatzea eta kateen muturrak ezagutzea lor daitekeelako, hain zuzen ere. Lan honetan MALDI/TOF teknikaren oinarriak labur azalduko dira: masa espektrometroak nola funtzionatzen duen, zein den matrizearen garrantzia, zeintzuk diren matrize ohikoenak… Eta zenbait polimeroren karakterizazio adibideak aztertuko dira. Zehazki, bi karakterizazio-prozedura erakutsiko dira: Gel Permeation Chromatography (GPC) teknikan estandartzat erabiltzen den poliestireno homopolimeroa eta Latemul, emultsionatzaile polimerizagarri komertzial moduan erabiltzen den kopolimeroa.
• Egileak: Antonio Veloso eta Rebeca Sola-Llano.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• Orrialdeak: 185-196
• DOI: 10.1387/ekaia.19691

————————————————–
Egileez:

Antonio Veloso eta Rebeca Sola-Llano UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa sailekoak dira eta Antonio Velosok, gainera, Polymaten dabil.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post MALDI-TOF masa espektrometriaren erabilera polimeroak karakterizatzeko appeared first on Zientzia Kaiera.