Zientzia Kaiera

 

Nola eragiten du gaitasun kognitiboan gaztetan garun erdia kendu behar izateak? Neuroplastizitateak egin dezakeena sinestezina da. Neuroplasticity: Word and face recognition with half a brain

Zehaztu beharreko ideia da planeta baten atmosferan oxigeno-kontzentrazio maila jakina bizi-zantzua izan daitekeen edo guztiz kontrakoa, Lurraren historiak gida gisa hartuz gero, behintzat Earth’s oxygen has varied dramatically over time – here’s how new data could help us spot alien life, Alex Krause eta Benjamin J. W. Mills-en eskutik.

Kimikako aurtengo Nobel saria klik kimikari eman zaio. Erreakzio kimiko horiek aukera ugari zabaldu dituzte polimero ziklikoen sintesian. DIPCko jendeak aukera teknologiko eta terapeutiko ugari biltzen dituen gai baten egoera aztertu du. Producing a large quantity of pure cyclic polymers

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #421 appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Isabella Leitch zientzialaria, besteak beste, giza nutrizioan zegoen espezializatuta, eta ekarpen nabarmenak egin zituen arlo horretan. Era berean, mugimendu sufragista eta ideia feministak sutsuki defendatu zituen bere bizitza osoan. Behin, mugimendu sufragistako buru Emmeline Pankhursten alabetako baten antza zuenez, hark Londresen egin behar zuen mitinetako batean parte hartu zuen, haren ordezko gisa, polizia despistatzeko, hizlaria atxilotu nahi bazuten. Azkenean, ez zen beharrezkoa izan, baina enkargu harekiko eta kausa feministarekiko konpromisoa ez zen ahuldu haren bizitza osoan.

Leitch 1890ean jaio zen Peterhead arrantzale-herrian, Aberdeenen, Eskozian. Aita herriko postaria zen eta familiak jarrera irekia eta aurrerakoia zuen emakumeen heziketaren inguruan; izan ere, Leitch eta haren hiru ahizpak eskolara eta gero unibertsitatera joan ziren, eta garai hartan oso emakume gutxik zuten aukera hori. Haurra zela, Peterheadeko haurrak oinutsik ikusten zituen kalean neguko hilabeteetan, pobrezia handia zegoelako; neurri batean horregatik, beti izan zuen desparekotasunaren eta injustizia sozialaren aurkako jarrera aktiboa, eta, esan bezala, feminista porrokatua ere bazen.

1. irudia: Isabella Leitch zientzialari eskoziarra, besteak beste, giza nutrizioan zegoen espezializatuta. (Argazkia: Mujeres con Ciencia)

1911n, Matematikan eta Filosofia Naturalean graduatu zen ohoreekin (orain Fisikako karrera izango litzateke), Aberdeengo Unibertsitatean, eta 1914an Zoologiako titulua lortu zuen. Ikasketa horiek egiteaz gain, hainbat espezialitatetako ikasgaiak zituen: latina, ekonomia politikoa, filosofia morala, botanika, landare-fisiologia, giza fisiologia eta enbriologia, besteak beste.

Lehen Mundu Gerrako urteetan, Leitchek beka bat jaso zuen Kopenhagen hemoglobina ikertzeko; orduantxe sortu zitzaion genetikarekiko interesa, bizitza osorako. Aberdeenera itzultzen saiatu zen, baina ez zen erraza izan han ikertzaile-postu bat aurkitzea.

Txiroak ez dira merezi dutelako txiro

1923an, aldi baterako liburuzain-lana aurkitu Rowett Ikerketa Institutuan, eta horrek nutrizioari buruz zuen ezagutza ia entziklopediko handiaren oinarriak ezartzen lagundu zion. Aldi berean, horri esker, John Boyd Orren zuzendariaren laguntzaile pertsonal izateko lanpostua lortu zuen, zeinak 1949an Bakearen Nobel Saria irabazi zuen, nutrizioaren arloan egindako ikerketengatik. Geroago azaldu zuenez, ezagutu zuenean, Orrek, bere fede eta heziketa kalbinistagatik, uste zuen txiroak merezi zutelako zirela txiro. Leitchek buruan sartu zion hori gezurra zela, gizarte-desparekotasunaren ondoriozko arrazoiak zeudela, eta ez zela gizabanako behartsuen errua. Azkenean, Orrek gaiari buruzko liburu bat idatzi zuen eta FAOko (Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea) lehen zuzendaria izan zen.

Institutuan egindako ikerketetako batean, haurren malnutrizioaren lehen sintomak zehaztu nahi izan zituen. 1930eko hamarkadan jadanik ezagutzen ziren nutrizio-gaixotasun zehatzen sintomak, esaterako, eskorbutoarenak eta errakitismoarenak, baina ez zegoen adostasunik desnutrizioak berak eragindakoei buruz; hala ere, horietako batzuen susmoa zuten: larruazalaren aldaketak, anemia, infekzio kopuru handiagoa eta gaueko ikusmen okerragoa, besteak beste. Leitchek zenbait iradokizun egin zituen, esaterako, haurren hanken luzera neurtzea haien altuera osoarekiko.

Datu-bilketa bat egin zuten baina Bigarren Mundu Gerrak eten zuen, eta emaitzak handik zenbait urtera argitaratu behar izan zituzten, 1952an. Leitchek berak argitaratutako ondorioetako baten arabera, hanka luzeagoak zituzten haurrek, oro har, hanka laburragoko haurrek baino bronkitis kasu gutxiago zituzten adin guztietan, eta horrek osasun- eta nutrizio-egoera hobea iradokitzen zuen.

2. irudia: Isabella Leitchek beti izan zuen desparekotasunaren eta injustizia sozialaren aurkako jarrera aktiboa. (Argazkia: Paolo Trabattoni – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)Edoskitzearekiko, haurdunaldiarekiko eta jaiotza-uneko pisuarekiko interesa

1950eko hamarkadaren hasieran, Leitchek Medikuntza Obstetrikoko Ikerketa Unitatean egiten zuen lan. Han, ama-esneari eta edoskitzeari buruzko zenbait ikerketa bultzatu zituen, eta haurdunaldiaren fisiologiari buruzko lehen berrikusketa sistematikoan hartu zuen parte, zeinetan prozesu fisiologiko hori, neurri batean, nutrizio-prozesu gisa ulertzen zuten: fetua eta haren garapen-ingurunea eraikitzeko pieza kimiko batzuk lortzea eta, aldi berean, balio ez duten molekulak eta substantziak baztertzea. Prozesu horren inguruan gertatzen diren aldaketa metaboliko ugariak direla-eta, zaila zen egoera hori deskribatzea, eta informazio asko bildu eta antolatu behar zen lan hori argitaratzeko.

Leitchek lan egiten zuen unitateari gehien interesatzen zitzaion alderdietako bat haurtxoek jaiotzean zuten pisuarekin eta horretan eragiten zuten faktoreekin zegoen lotuta. Batzuetan, datuetatik abiatuta, ikerketek norabide harrigarriak hartzen zituzten. Horietako bat itsas ugaztunen eta lehorrekoen arteko pisu-desberdintasunekin lotuta zegoen. Garai hartan argitaratutako ikerketa baten arabera, uretako ugaztunen fetuak, erditzean, lehorreko ugaztunenak baino handiagoak ziren (uretakoenak, amaren pisuaren % 4-5 inguru pisatzen zuten; hartz eta lehoienak, berriz, amen pisuaren % 1 inguru).

Hala ere, hori ez zetorren bat gizakien kasuarekin; izan ere, haurtxoek amaren pisuaren % 5 edo % 6 inguru pisatzen dute jaiotzean. Hori ikusita, unitate horretako zientzialariek 114 ugaztun-espezietako jaioberrien pisuari buruzko datuak bildu zituzten, ikerketarako joera edo eredu interesgarrien bila. Ikusi zuten oso lotura zehatza dagoela fetuaren eta amaren pisuaren artean, ehunka espezietan (esaterako, saguzarretan eta baleatan).

Leitchek eragin handia izan zuen nutrizioaren arloan eta, besteak beste, Nutrition Abstracts and Reviews aldizkaria sortu zuen eta horren lehen aleen editorea izan zen. Aldizkariak arrakasta izan zuen, neurri handi batean, Leitchek mundu osoko zientzialari askorekin zituen harreman onei, hainbat hizkuntza menderatzeari eta zuen adimen kritiko zorrotzari esker; izan ere, oso lehiatsua izan zitekeen lan batek bere aldizkarian argitaratzeko behar adinako kalitatea ez zuela uste zuenean.

Nola eta zertarako egiten da berrikusketa sistematikoa? 3. irudia: Isabella Leitchek ondare handi bat utzi zuen, ez soilik nutrizioaren arloan, baita ikerketa zientifikoaren arloan. (Argazkia: Mujeres con Ciencia)

Ikerketa eta literatura zientifikoaren esparruan ere ikus daiteke Leitchen eragina; hain zuzen ere, asko gustatzen zitzaion ideia edo hipotesi jakin baten jatorrira jotzea, eta esperimentuak eta ebidentziak biltzea ideia horren sendotasuna ebaluatzeko. Haren review eta analisi sistematikoak (ondorio orokorrak ateratzeko gai berari buruz egiten diren azterketa zientifikoen bildumak, ebidentzia zientifikoa lortzeko modurik sendoena) zuhurrak, ulerterrazak eta oso zehatzak ziren.

Hori dela eta, 1959an, Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionalak Washingtonen antolatutako Informazio Zientifikoko Nazioarteko Biltzarrean parte hartzeko gonbidapena jaso zuen. Haren ekarpenak, «Berrikusketa kritiko eta analitikoen lekua garapen-bidean den edozein zientzia biologikotan eta ikerketan duen rola» izeneko artikuluak, aintzatespen handia eta aipamen asko izan zituen hainbat hamarkadaz. Lan horretan, hasteko, esaten du berrikusketa horiek egiteko datuak eta aurkikuntzak erabili behar direla, datu horiek atera dituzten egileen iritziak erabili beharrean.

Leitch 1980an hil zen, eta ondare handi bat utzi zuen, ez soilik nutrizioaren arloan, baita ikerketa zientifikoaren eta ikerketa hori kidekoen artean komunikatzearen arloetan ere.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Hytten, Frank (2010) Isabella Leitch’s contributions to the development of systematic reviews of research evidence, Journal of the Royal Society of Medicine 103(3) 114.–117. or. DOI: 10.1258/jrsm.2009.09k065
• Thomson, A. M. (2007), Obituary Notice Isabella Leitch (1890–1980), British Journal of Nutrition 45 (1) (1981) 1.-4. or., 2007ko martxoak 9a
• Pemberton, John (2001) Commentary: Isabella Leitch (1890–1980)— a personal memoir, International Journal of Epidemiology 30 (2) 216.-217. or., 2001eko apirilak 1
• John Boyd Orren, Wikipedia

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko maiatzaren 19an: Isabella Leitch, la nutricionista feminista que estudió la relación entre el peso de los mamíferos recién nacidos y sus madres.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Isabella Leitch, ugaztun jaioberrien pisuaren eta haien amen arteko lotura aztertu zuen nutrizionista feminista appeared first on Zientzia Kaiera.

Arantza Muguruza-Montero, Eider Nuñez, Ariane Araujo, Sara M-Alicante, Alvaro Villarroel, Janire Urrutia

Kaltzio ioiek (Ca2+) bizitza zelularraren ia alderdi guztietan eragiten dute, hala nola apoptosian, zelulen proliferazioan eta muskuluen uzkurduran. Prozesu hauetan parte hartzen duten proteina askok ioi honen kontzentrazioari erantzuteko kaltzio sentsore batekin, Kalmodulinarekin (CaM) alegia, elkarreragiten dute.

Kalmodulinak funtsezko zeregina du Ca2+ seinalea behar bezala deszifratzeko. Ca2+ bigarren mailako mezularia denez, ez da harritzekoa CaM-ak proteina kopuru handi batekin elkarreragitea. CaM izugarri kontserbatuta dagoen proteina da. Gainera, hiru gene ezberdinez kodetuta dago giza genoman. Proteinaren konformazioak plastikotasun handia erakusten du, eta, horri esker, itu-proteinek kalmodulinarekin interakzionatzeko eta erregulatzeko modu espezifikoak gara ditzakete. Ondorioz, CaM-ak zeluletako hainbat funtzio erregulatzen ditu, metabolismoa, adierazpen genetikoa, ugalketa, uzkurdura eta proteolisia barne (irudia). Ebolutiboki, ez dago kaltzio seinaleztapenean CaM bezain garrantzitsua den molekularik.

Irudia: CaM-ak erregulatzen dituen proteinen sarea. CaM-ak maila desberdinetako hainbat prozesu zelular erregulatzen ditu prozesu horietan hartzen duten proteinekin elkarreragiten baitu. BioRender.com-ekin eginda. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Zelulen seinaleztapenean CaM-ak duen papera hedatuta dagoen eta hainbat prozesu zelularretan ezinbesteko funtzioa duen arren, haren mutazioek bereziki bihotzari eragiten diote. Azken urteetan arritmia kardiakoa eragiten duten eta bihotz-geldialdiei loturiko hainbat mutazio identifikatu dira CaM kodetzen duen genean.

Mutazio hauek arritmia-mota nagusi bitan sailka daitezke. Alde batetik QT luzeko sindromea (ingelesezko LQTS) dago, birpolarizazioaren luzapenak ezaugarritzen duena eta hurrengo sintomak aurkezten dituena: palpitaziok, aire-falta edo mina bularrean, zorabioa eta, azkenik, bihotz-gelditzea. Bestalde, katekolaminek eragindako takikardia bentrikular polimorfikoak (ingelesezko CPVT) bihotzaren erritmo irregularra eragiten du. Kasu honetan ere sintoma ohikoenak zorabioak eta palpitazioak dira. Jarduera fisiko nekagarri batek eta estresa areagotzeak eragin ditzakete sintoma hauek. Nola sortzen dute CaM proteinaren mutazioek gaixotasun hauek bihotzean?

Bihotzeko zelulen uzkurduran parte hartzen duten ioi-kanalak CaM-ak erregulatzen ditu. Proteina honen mutazioek kanal horien erregulazioari eragin diezaiokete, eta, beraz, bihotzaren uzkurduraren funtzionamendu egokiari. Arritmia hauek kardiomiozitoen zitosoleko Ca2+-kontzentrazioa deserregulatzen delako gertatzen omen dira. Egoera hau Ca2+-a zelula kanpoaldetik gehiegi sartzen delako L-motako Ca2+ kanalen bidez, edota rianodina-hartzaile kardiakoen bidez erretikulu endoplasmatikotik gehiegi irteten delako izan daiteke.

CaM kodetzen duten sei aleloetako batean mutazio batek arritmia-sindrome larri hauek eragiteko behar diren mekanismoak oraindik argitu gabe daude. CaM-aren interakzio-sarea oso zabala denez, zaila da zuzeneko loturak identifikatzea kalmodulinak eragiten dituen gaixotasunak eta horietan dauden oinarri molekularren artean. Normalean, CaM-a haren itu-proteinei lotuta egoten denez, proteina hauetan agertzen diren mutazioek CaM eta haren itu-proteinaren arteko elkarreragina modula dezakete zelulan gertatzen diren prozesuak aldatuz. Hala ere, hipotesi horrek, berez, ezin du erabat azaldu adierazpen klinikoen kanalizazioa bi fenotipo nagusitan azaltzea, ezta mutazio berdinek fenotipo ezberdinak erakustea. Izan ere badaude mutazio batzuk CaM-aren Ca2+-arekiko lotura-afinitatea txikitzen dutenak.

Zenbait hipotesi formulatu diren arren, kalmodulinopatiaren, CaM-a kodetzen duten geneen mutazioek eragiten dituzten arritmiak, mekanismo molekular nagusien eta fenotipo kliniko larriak eragiten dituzten arrazoien ezagutza sakona falta da. Garapenean dauden teknika batzuek, optogenetikan eta CRISPR-en oinarrituta, mutazio patologikoen karakterizazioan eta farmako probetan lagunduko dute.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 42
• Artikuluaren izena: Gure bihotzeko kalmodulina.
• Laburpena: Kaltzioa seinalizazio unibertsaleko mezulari bat da, funtsezko prozesuetan parte hartzen duena, hala nola apoptosian, zelulen proliferazioan eta muskuluen uzkurduran. Prozesu horietan parte hartzen duten proteina askok ioi honen kontzentrazioari erantzuteko kaltzio sentsore batekin, kalmodulinarekin (CaM), elkarreragin behar dute. Horrek ehunka proteinaren aktibitatea erregulatzen du bere N- eta C-lobuluen bidez, non EF-eskuak aurkezten dituen Ca2+-ari lotzeko. Zelulen seinalizazioan CaM-k duen papera hedatuta dagoen arren, haren mutazioek bereziki bihotzari eragiten diote. Izan ere, CaM proteina berdinak kodetzen dituzten hiru geneetako edozeinetan gaixotasunak eragiten dituzten mutazioek bihotz-disfuntzio larriak eragiten dituzte, eta horrek kitzikagarritasunaren erregulazioan duen garrantzia adierazten du. Beraz, esku hartzen duten mekanismoen ezagutzak aukera eman dezake adierazpen klinikoei modu kritikoan heltzeko eta kalmodulinopatietarako estrategia terapeutikoak garatzen laguntzeko.
• Egileak: Arantza Muguruza-Montero, Eider Nuñez, Ariane Araujo, Sara M-Alicante, Alvaro Villarroel, Janire Urrutia
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 173-191
• DOI: doi.org/10.1387/ekaia.22935

Egileez:

Arantza Muguruza-Montero, Eider Nuñez, Ariane Araujo, Sara M-Alicante, Alvaro Villarroel, Janire Urrutia UPV/EHUko Biofisika Kanal Ionikoko ikertzaileak dira.

Arantza Muguruza-Montero eta Alvaro Villarroel UPV/EHU eta CSICeko Biofisika Institutuko ikertzaileak dira.

Eider Nuñez, Ariane Araujo eta Janire Urrutia UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Fisiologia saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Gure bihotzeko Kalmodulina appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia

Genetikaren helburuetako bat da aztertzea gene-osagaiek nola moldatzen dituzten ezaugarriak eta gaixotasunak. Hala, hainbat aldagai barneratu behar dira azterketa horiek behar bezala egiteko; adibidez, sexua eta adina. Baina eragina izan dezaketen faktore horiek ez dira beti hain agerikoak.

Hainbat mekanismo biologikoren ondorioz garatzen dira ezaugarriak eta gaixotasunak. Mekanismo horien jatorria genetikoa bada ere, ingurunearen arabera modu batera edo bestera gauzatuko dira. Ondorioz, geneen eta ingurunearen arteko korrelazioak gerta daitezke ezaugarriak eta gaixotasunak garatzeko. Korrelazio hauen jatorria izan daitezke populazioaren egituraketa, familien arteko gene/ingurune korrelazioak eta eskualde geografikoen arteko gene/ingurune korrelazioak.

1. irudia: bizilekua kontuan hartzerakoan gene-analisi zehatzagoak lortzen dira. (Argazkia: piviso – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Populazioaren egituraketaren ondorioz –hau da, gene-jatorri ezberdineko populazioak batera aztertzearen ondorioz–, desitxuratu egin daiteke aztertu nahi den ezaugarriaren gene-oinarria, gene-aldaeren banaketa jatorrizko populazioaren araberakoa izan daitekeelako. Gainera, gene-aldaeren banaketa horrek islatu egin ditzake jatorrizko populazio bakoitzean ingurunearekin izandako elkarrekintzak eta, ondorioz, gene/ingurune korrelazioak eragin. Populazioaren egiturak gene-analisietan sor ditzakeen arazoak saihesteari begira, norbanakoen arteko distantzia genetikoak erabili ohi dira zuzenketak egiteko.

Familien arteko ezberdintasunek gene/ingurune korrelazioak eragin ditzakete familietan, gene-aldaerez gain, egoera sozioekonomikoa ere transmiti daitekeelako. Hala, ikasketa-mailan –hau da, lortu den titulurik altuenean– eragina izan dezaketen gene-aldaerak nahas daitezke ezaugarri fisiko eta psikologikoen gene-aldaerekin, partekatzen dituzten ingurune-faktoreak direla eta. Ikertzaile batzuek efektu honi “hezkuntzaren natura” deitzen diote, gurasoek umeen hezkuntzan duten eragina dela eta; beste ikertzaile batzuek, aldiz, “efektu dinastikoak” deitzen diote, belaunaldiz belaunaldi pertsona horien egoera sozioekonomikoa metatzen joan delako.

Eskualde geografikoen kasuan, gene/ingurune korrelazioak gerta daitezke prozesu aktiboen eta pasiboen ondorioz. Prozesu aktiboetan, banakoek ingurune mesedegarriago batera migratzen dute eta, hala, haiek eta beren oinordekoek hobeto balia ditzakete dituzten gaitasun genetikoak. Efektu pasiboak gerta daitezke inguruneko aldaketa bat klase sozioekonomiko batek beste batek baino gehiago pairatzen duenean. Adibidez, politika-aldaketa bat balego eta intsulinaren prezioak gora egingo balu, bistan gera liteke egoera sozioekonomikoaren eta diabetesa ez tratatzearen ondorioen arteko gene-korrelazioa.

2. irudia: gaixotasunen gene-oinarria ebazteko, kontuan hartu behar dira genetikoak ez diren faktoreak ere. (Argazkia: Pexels – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)Gene-ikerketa geografiaren eragina aztertuz

Ikerketa batek aztertu egin du eskualde geografikoek hainbat ezaugarriren gene-oinarrian duten eragina, Erresuma Batuko biobankuko datuak baliatuta.

Lehenengo, familiek eta geografiak eragindako gene/ingurune korrelazioak aztertu zituzten. Horretarako, 22.675 haurride bikoteren miloi bat gene-aldaera baino gehiago aztertu ziren 56 ezaugarri konplexutan; besteak beste, osasun fisiko eta mentalarekin, gorputzaren osaerarekin, eta ondorio emozional, kognitibo eta sozioekonomikoarekin lotutako ezaugarrietan. Eskualde geografikoak definitzeko, sozioekonomikoki homogeneoak diren eskualdeak erabili ziren, partaidearen egungo bizilekua oinarri hartuta. Aztertutako ezaugarrietan, antzeman egin zen familia arteko ezberdintasunek eragina zutela. Gainera, hamar ezaugarrietan eskualde geografikoen arteko ezberdintasunak antzeman ziren. Ezaugarri horien artean egon ziren gorputz-masaren indizea, gerri-zirkunferentzia, diru-sarrerak, telebista ikusten ematen den denbora, gorputz osoko gantz kantitatea eta ikasketa-maila. Izan ere, ezaugarri gehienetan eskualde geografikoak eragin handiagoa izan zuen familia arteko ezberdintasunek baino. Gainera, eskualde geografiko arteko ezberdintasunen eragina handiagoa izan zen eskualde barneko ezberdintasunen eragina baino. Hortaz, ikertzaileek ondorioztatu zuten banaketa zabala zutela gene/ingurune korrelazio aktiboek.

Egin zen beste analisian, Europar jatorriko 254.387 pertsonaren gene-azterketak egin ziren aipatutako 56 ezaugarri konplexuetan geografiak zuen eragina aztertzeko asmoarekin. Hala, ikusi zuten ezaugarri horien aldakortasunaren % 5 jaiotze lekuak azaltzen zuela, eta aldakortasunaren % 14 egungo bizilekuak; eta geografiak bereziki azaltzen zituela etxeko diru-sarreretan ikusitako ezberdintasunak. Ikertzaileen aburuz, egungo bizilekuak jaiotze lekuak baino gehiago azaltzeak berretsiko luke jende aberats eta osasuntsua eskualde aberats eta osasuntsuetara joan izana. Gertaera hau ikusita, ikertzaileek gene-aldaeren eragina aztertu zuten geografia kontuan izan gabe eta kontuan izanda, eta konparatu ea heredagarritasuna –hau da, gene-informazioak duen eragina ezaugarri baten aldakortasunean– aldatzen ote zen, eta ea ikasketa-mailarekin eta diru-sarrerekin duten gene-korrelazioa aldatzen ote zen. Heredagarritasunean aldaketa handiena izan zuten ezaugarriak izan ziren diru-sarrera, ikasketa-maila, lehenengo erditzearen adina, telebista ikusten emandako denbora, osasun-egoera eta adimen bizkorra. Geografia kontuan hartzeak eragin zuen 41 ezaugarrik ikasketa-mailarekin duten gene-korrelazioa murriztea; besteak beste, altuera, gorputzeko gantzen ehunekoa, gorputz-masaren indizea, alkohola edatearen maiztasuna eta telebista ikusten emandako denbora. Diru-sarrerekin 35 ezaugarrik murriztu zuten beren gene-korrelazioa; besteak beste, gorputzeko gantzen ehunekoa, gorputz-masaren indizea, telebista ikusten emandako denbora, gorputzeko gantzen kantitatea eta gerriaren zirkunferentzia. Hainbat ezaugarrik, aldiz, beren gene-korrelazioa handitu zuten: zortzik ikasketa-mailarekin eta seik diru-sarrerekin.

3. irudia: gaixotasunen gene-puzzlea aurreikus dezakeguna baino konplexuagoa da. (Argazkia: qimono – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Emaitza hauek ikusita, ondoriozta daiteke eskualde aberats eta pobreen arteko ingurune-ezberdintasunek eragina dutela ezaugarri konplexuen gene-oinarrien ikerketan. Hala, analisietan hainbat zuzenketa egin daitezke gene/ingurune korrelazioen eragina murrizteko, baina agian ez da posible izango guztiz ezabatzea ingurune sozioekonomikoaren eragina.

Hala ere, kontuan izan behar da lan hau Erresuma Batuko biobankuko datuetan oinarritu dela. Bertan parte hartu duten pertsonek populazio orokorra baino ikasketa-maila altuagoa eta osasun hobeagoa dute; eta garapen handiagoa duten eskualdekoak dira. Hortaz, ikerketa honetan ikusitako eraginak azpiestimazio bat izan daitezke eta handiagoa izan ingurune sozioekonomikoaren eragina.

Ezaugarri baten gene-oinarriak ikertzea beharrezkoa da ezaugarri hori zehazten duten mekanismo biologikoak –egotekotan– bilatzeko. Baina analisi horiek egiteko eredu estatistikoek, ikerketen diseinuek eta lortutako ondorioek tentu handiagorekin islatu behar dute gizartearen egitura soziala eta geografikoa. Zientzia ona egin nahi baldin badugu, behintzat.

Erreferentzia bibliografikoa:

Abdellaoui, A., Dolan, C.V., Verweij, K.J.H. et al. (2022). Gene–environment correlations across geographic regions affect genome-wide association studies. Nature genetics, 54, 1345–1354. DOI: https://doi.org/10.1038/s41588-022-01158-0

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko eta CIBERehd-ko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Geografiak gene-ikerketa baldintzatzen duenean appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea

Madril, 2006ko abuztuaren 22a. Matematikarien Nazioarteko Biltzarra (International Congress of Mathematicians, ICM) hastear da. Inaugurazio-ekitaldi arranditsua prestatu dute eta Espainiako Errege Juan Karlos jarri dute mahaiburu. Beste zenbait agintari ditu alboan, Nazioarteko Matematika Elkartearen (IMU) presidentearekin batera.

Jende andana elkartu da, 3 500 lagunetik gora, lau urterik behin egiten den matematikarien biltzarrik handienean. Ikusmin aparta dago eta ez preseski politikarien protokolozko hitzaldiak entzuteko. Kongresu horietan ohi den bezala, lehen egunean sariak banatzen dira, eta haien artean ospetsuenak, Fields dominak. Horrek beti sortzen badu ikusmina, oraingoa berezia da. Galdera pare bat dabil airean eta laster jakingo dugu erantzuna: emango diote saria Grigori Perelmani? Hala bada, etorriko da jasotzera?

1. irudia: Perelmanen saria jakinarazi zuten unea. (Iturria: AP Photo/Bernat Armangue)

Halako batean, John Ball, IMUko lehendakaria eta Fields dominak esleitzeko batzordearen buru izan dena, atrilera hurbildu da sarituen izenak (bi eta lau artean izaten dira) eta haien merezimenduak aipatzera. Ordena alfabetikoz irakurri ditu izenak eta bigarrena izan da Grigori Perelman, “geometriari egindako ekarpenengatik eta Ricciren fluxuaren egitura analitiko eta geometrikoari buruzko ideia iraultzaileengatik”. Ez dirudi inor altxatu denik sariaren bila eta Ball jaunak berehala zapuztu du Grigori Perelman aretoan ikusteko esperantza, “uko egin dio sariari” esanaz. Baina, zer zen berezi Perelmanen inguruan?

2. irudia: ezkerreko hirurak izan ziren Fields dominen irabazleak Perelmanekin batera: Wendelin Werner, Andrei Okounkov eta Terry Tao, hurrenez hurren. Haiekin argazkian Jon Kleinberg (Nevanlinna saria) eta Kiyoshi Itôren alaba, aitaren Gauss saria eskuetan. (Iturria: Fuenterrebollo.com)Zergatik ikusmin hori?

2002ko azaroan, Perelmanek artikulu bat utzi zuen Arxiv gordailuan, eta beste bi 2003ko martxoan eta uztailean. Hirurek sariaren aipamenean agertzen den Ricciren fluxuaz dihardute eta esan daiteke bigarrenak eta hirugarrenak lehena argitzen eta osatzen dutela. Arxiv artikulu zientifikoen gordailu bat da, non egileek artikuluen testuak nahi duenaren eskura uzten dituzten. Hori bai, ez dute kalitate-kontrolik pasatzen eta ez dago bermerik edukia zuzena izango den edo ez.

Usu, egileak, gordailuan uzteaz gain, aldizkari batera bideratuko du artikulua eta han, aditu batek edo gehiagok aztertu ondoren, argitaratzeko baimena emango diote edo ez. Perelmanek ez zuen bide hori hartu eta gordailuan bertan egotea nahikoa zela iritzi zion. Kontua zen, zuzen egonez gero, matematikan irekita zegoen problema handi bat, Poincaréren aierua, ebatziko zuela. Adituen kontrola gainditu arte proposamena balidatu gabe zegoen eta, gainera, lan sakona zen, arloko adituen artean ere kontuz aztertu beharrekoa. Zenbait lekutan argibideak falta omen ziren, gainera. Perelmanek Estatu Batuetara joateko gonbidapena onartu zuen eta mintegi batzuk eman zituen, lanaren lerro nagusiak jendaurrean azalduz. Hala ere, 2006ko urte hasieran, Fields dominen irabazleak erabaki behar ziren sasoian, ez zegoen baieztatuta Poincaréren aieruaren froga.

3. irudia: Grigori Perelman bere lana azaltzen 2003an. (Iturria: elpais.com)

Fields domina irabazteko baldintzetako bat da jaso behar den urtean hartzaileak gehienez 40 urte izatea. Azken aukera zen Perelmanentzat 2006koa. Saria ematea erabaki zutenean, gorago aipatu dugun esaldia erabili zuten merituak arrazoitzeko; ez zioten zehazki Poincaréren aieruaren froga onartu, badaezpada ere.

Gauzak areago nahasteko, Xiping Zhu eta Huaidong Cao txinatarrek Asian Journal of Mathematics aldizkarian artikulu bat argitaratu zuten, Poincaréren aieruaren froga osoa aldarrikatu eta Perelmanen lanak hutsuneak zituela iradokitzen zuena. Eztabaida handia sortu zuen horrek, Shingtung Yau ospetsuaren babesean lortu baitzuten argitaratzea, ohiko prozedura saihestuz. Nolabaiteko plagio salaketak jasan zituzten. Azkenean, atzera egin zuten aldarrikapenean eta Perelmani aitortu zioten meritu guztia.

Fields sariaren aipamenak Poincaréren aieruaren froga zuzena zela esaten ez bazuen ere, ordurako argi zegoen Perelmanen lana garrantzi handikoa zela. Madrileko ICMn bertan hitzaldi nagusi bat prestatu zuten “Special Lecture on the Poincaré conjecture” izenburupean, John Morgan irakasle ospetsuaren eskutik. Haren lehen hitzak hauek izan ziren: “Perelmanek Poincaréren aierua frogatu du”, eta txalo zaparrada bat entzun zen. Esan daiteke lehen aitorpen ofiziala izan zela.

Fields domina jaso behar dutenei aldez aurretik jakinarazten diete aukeratu dituztela, biltzarrera joan eta bertan saria jaso dezaten. Isilpean gordetzeko ere eskatzen diete. Perelmanek sariari uko egingo ziola esan zionean IMUri, John Ball presidentea San Petersburgora joan zen harekin zuzenean hitz egitera. Ezezkoari eutsi zion Perelmanek, eta ia hori besterik ez dakigu, John Ballek ez baititu inoiz harekin izan zuen solasaldi luzearen nondik norakoak azaldu. Argitu zuen ezezkoaren arrazoiak publikoki adierazteko aukera eman arren Perelmanek horri ere uko egin ziola. Ballek gaineratu zuen arrazoiak “konplexuak” zirela eta ezin zitezkeela esaldi labur batean bildu, eta haietariko bat zela Perelmanek ez zuela komunitate baten ikur modura ikusi nahi bere burua, ez baitzen komunitate horren parte sentitzen.

Nor da Grigori Perelman

Grigori Grisha Perelman 1966ko ekainaren 13an jaio zen Leningraden, gaur San Petersburgo, familia judu batean. Ama irakasle zen eta aita ingeniari elektrikoa. Aitak 1993an Israelera emigratu zuen. Eskolako lehen urteak pasatuta, 10 zituela, amak Sergei Rukshin maisuak zuzentzen zuen zirkulu matematikora eraman zuen. Umeak matematikan trebatzeko zentro bat zen eta, han nabarmendu zenez, Perelmanek 14 urterekin Lizeo 239 izeneko ikastetxe berezira sartzeko aukera izan zuen, matematika eta fisikako aparteko programa lantzera. 1982an Soviet Batasunak Nazioarteko Matematika Olinpiadara bidali zuen seiko taldean sartu zuten. Perelmanek urrezko domina lortu zuen. 119 partaide izan zituen urte hartako olinpiadako finalak eta 42 puntu posibletik 37 edo gehiago lortu zituzten hamarrek jaso zuten urrezko domina. Perelmanek 42 puntu lortu zituen, alegia, lor zitezkeen guztiak.

Arrakasta horrek judua izateagatik izan zezakeen oztopoa gainditzen lagundu zion eta Leningradeko unibertsitatean sartu zen matematika ikastera. Behin titulua lortuta, tesia ere bertan egin zuen eta 1990ean doktore bihurtu zen.

Perelmanen lorpenek Estatu Batuetako zenbait unibertsitate ospetsurako bidea ireki zioten eta han eman zituen urte batzuk, harik eta 1995ean San Petersburgoko Steklov Institutura itzuli zen arte, ikertzaile postu batera. Bitartean, arimaren aierua  izenez ezagutzen zen problema irekia ebatzi zuen eta horrek ere unibertsitate handien eskaintzak zabaldu zizkion arren, etxera bueltatzea lehenetsi zuen. 1996an European Mathematical Society elkarteak gazteentzat ematen zituen sarietako bat Perelmani esleitzea erabaki zuen, baina uko egin zion eta ez zen hartzera joan.

4. irudia: Grigori Perelman amarekin San Petersburgon. (Iturria: physicsforstudents.com)

San Petersburgoko urte horietan artikuluak idatzi eta aldizkarietan argitaratu zituen, ohiko bidetik. Baina 2002ko lanarekin bestela jokatu zuen eta, Arxiv gordailuan eskuragarri utzita, aldizkari batean ez argitaratzea erabaki zuen. Portaera ezohikoa gorabehera, laster zabaldu zen komunitate matematikoan lanaren garrantzia. 2005ekoa izan zen Perelmanen azken agerraldi publikoa eta urte horretako abenduan uko egin zion Steklov Institutuan zeukan lanpostuari. Matematika utziko zuela esan omen zuen, eta handik aurrera ez du lanpostu jakinik izan. Espekulazioak egon diren arren, amarekin bizi dela da ziurta daitekeen gauza bakarra.

Milioi bat dolarreko saria

Clay Mathematical Institute izeneko elkartea 2000 urtean sortu zen. Hasiera entzutetsua egiteko, milioi bat dolarreko zazpi sari eskaini zituen, beste hainbeste problema hautaturen ebazpenen truke. Haietako bat Poincaréren aierua zen.

Saria lortzeko baldintza zen ebazpena aldizkari matematiko batean argitaratzea, adituen kontrola gaindituta, eta argitaratzetik urte biko epean hutsik ez aurkitzea (horrelakoak ere inoiz gertatzen baitira). Perelmanen soluzioa zuzena izanda ere, betetzen zituen ezarritako baldintza guztiak? Hura izan zen zazpi problema haietatik ebatzitako lehena (eta gaur arte, bakarra), eta  Clay Institutuak baietz erabaki zuen, baldintzak betetzen zirela. Hori 2010ean izan zen eta Parisen jardunaldi bat antolatu zuten Poincaréren aieruaren inguruko zenbait hitzaldirekin. Hantxe emango zioten Perelmani milioi bat dolarreko saria. Baina Grigori Perelman ez zen agertu eta uko egin zion sariari, berriro ere. Oraingoan, ordea, dirutan sari mamitsua zen, Errusian lanik egin gabe urte luzez bizitzeko adinakoa, seguruenik. Dirudienez, Perelmanek erantzun zuen ez zela bidezkoa saria berari bakarrik ematea, Richard Hamiltonen ekarpena ere kontuan hartu behar zela eta berak beste meritu zuela. Hain zuzen ere, Hamilton izan zen 1980ko hamarkadan Ricciren fluxua aztertzeko bidea zabaldu zuena, Poincaréren aieruari begira. Programa horren azken urratsa Perelmanek burutu zuen.

Poincaréren aierua

Henri Poincaré (1854-1912) frantsesa matematikaren historiako izen handienetako bat da. Esaten da hura izan zela azken matematikari unibertsala, matematikaren alor guztiak ezagutzen zituela, alegia. Topologia aljebraikoa deritzon adarra berak sortu zuen nolabait, eta hor kokatzen da hizpide dugun problema.

5. irudia: Henri Poincaré itzal handiko zientzialaria izan zen Frantzian. (Iturria: WikiTimbres)

Har dezagun dimentsio biko esfera bat, baloi baten azala, esaterako. (Hiru dimentsioko espazioan kokatzen dugun arren, gainazalak berak dimentsio bi ditu. Gogoratu Lurrean puntu bat lokalizatzeko longitudea eta latitudea behar direla, koordenatu bi, alegia.) Esferan kurba itxi sinple bat —puntu batetik bi aldiz pasatzen ez dena— hartzen badugu, era jarraituan deformatuz puntu batera eraman dezakegu. Era jarraituan egiteak esan nahi du ezin dezakegula apurtu. Dimentsio biko beste gainazal batzuek ere propietate hori bera dute, baina ez guztiek. Adibide bat emateko, har ezazue pneumatiko baten gainazala (toroa deitzen diogu matematikan). Irudian markatutako zirkunferentziak ezin dira apurtu barik puntu batera eraman. Poincarék frogatu zuen esferarako aipatu dugun propietate hori bera duten gainazal itxi eta ertzik gabeko guztiak topologikoki baliokideak direla, hau da, deformazio jarraituen bidez esfera batera eraman daitezkeela.

6. irudia: esferan kurba itxi sinple bat puntu batera eroan daiteke modu jarraituan. Eskuineko toroan markatutako zirkunferentziak ezin daitezke, toroan mantenduz, modu jarraituan deformatuta puntu batera eroan. (Iturria: eskuineko irudiarena Wikipedia)

Behin dimentsio biko esferetarako ikusita, hiru dimentsiokoei ekin zien. Hiru dimentsioko esfera lau dimentsioko espazioan kokatu beharko genuke, eta ez dugu hori marrazki baten bidez erakusterik. Hala ere, zentzua du: lau dimentsioko espazioan puntu batetik distantzia finko batera dauden puntuek osatzen dute hiru dimentsioko esfera bat. Bada, hiru dimentsioko gainazaletarako (edo barietateetarako, ohiko termino matematikoa erabiliz) ere frogatu nahi izan zuen Poincarék propietate bera: kurba itxi sinpleak modu jarraituan puntu batera eramatea onartzen duten hiru dimentsioko barietate itxi eta ertzik gabeko guztiak esferaren baliokideak dira, hau da, deformazio jarraituen bitartez esfera bihur daitezke. Ez zuen lortu frogatzea eta problema modura geratu zen. Horixe da Poincaréren aierua, 1904tik zabalik egon zen problema.

Galdera dimentsio handiagoetarako ere egin daiteke, jakina. Pentsa zitekeen hiru dimentsiorako erantzunik gabe egonda zaila izango zela gorago joatea. Aitzitik, ez zen hala gertatu. 1960ko hamarkadan bost dimentsiotik gorako kasuetan aierua betetzen zela frogatu zuen Stephen Smale estatubatuarrak eta 1966ko ICMn Fields domina jaso zuen. Hogei bat urte geroago, Michael Freedman estatubatuarrak egiaztatu zuen emaitza lau dimentsioko barietateetan eta hark ere Fields domina irabazi zuen, 1986an. Horrenbestez, jatorrizko hiru dimentsioko galdera gertatu da zailena, uste orokorraren aurka. Beste hogei urte iragan ziren Perelmanek Richard Hamiltonek hasitako bidea burutu eta behin betiko ebatzita utzi zuen arte.

 

7. irudia: Stephen Smale, Michael Freedman eta Richard Hamilton. (Iturriak: lehen biak –MacTutor History of Mathematics Archive eta hirugarrena – Department of Mathematics
University of California)ICM 2022

2022 ere Matematikarien Nazioarteko Biltzarra egiteko urtea izan da. Biltzarra non egingo den lau urte lehenago erabakitzen da eta aurtengoa San Petersburgori esleitu zioten. Hara non ICM Perelmanen etxe albora joango zen. Aukera ezin hobea Perelman bera ICMra hurbiltzeko. Seguru asko inork ez zuen pentsatzen hala gertatuko zenik…

8. irudia: San Petersburgoko kongresurako logoa eta egin den ordezko birtualarena. (Iturria: International Mathematical Union)

Nolanahi ere, ez da modurik izan egiaztatzeko gizona ezustekoa emateko prest ote zegoen. Munduko egoera politikoak horretan ere eragin du eta Ukrainako inbasioaren ondorioz, biltzarra ez da San Petersburgon izan. Han ez egiteko erabakia aurtengo otsailean hartu zenez, ez zegoen astirik beste egoitza batean antolatzeko. Varsovian 1982an egin behar zen biltzarra ere urtebete atzeratu zen, Poloniaren orduko egoera politikoagatik. Oraingoan, ordea, teknologiaren aurrerapenak beste aukera bat eman die antolatzaileei: kongresu birtuala izan da, hizlariek nork bere lekutik hitz egin dute eta edozeinek ikusi ahal izan ditu hitzaldiak etxeko gailuan. Sariak emateko ekitaldia zuzenean egin zen Helsinkin, irabazleak bertan zirela, uztailaren 5ean. Ez, ordea, ohikoa izaten den bezala biltzarkide guztiak aurrean izanda.

Beste lau matematikari batu zaizkie aurten Fields dominaren irabazleei: Hugo Dominil-Copin frantziarra, June Huh jatorri korearreko estatubatuarra, James Maynard britainiarra eta Maryna Viazovska ukrainarra. Azken hau izan da saria jaso duen bigarren emakumea. Ez dezala inork bilatu azken momentuko arrazoi politikorik sari horren atzean, duela lau urte ere denen ahotan baitzen Viazovskaren hautagaitza.

9. irudia: 2022ko Fields dominaren irabazleak: Viazovska, Maynard, Huh eta Dominil-Copin. (Iturria: Academia Europaea)Azken iruzkina

Ez dut diruan eta ospean interesik. Ez dut erakusleiho batean agertu nahi, zoo bateko animalia baten moduan. Ez naiz matematikako heroia. Ez naiz hain arrakastatsu ere, horregatik ez dut nahi denak niri begira egotea.

Ez nago ados matematikaren komunitate antolatuarekin; ez zaizkit gustatzen hartzen dituen erabakiak, bidegabeak iruditzen zaizkit.

Hitz horietan ikusten da Perelmanen jarrera, neurri batean, matematika ofizialaren kontrako erreakzioa zela. Hori guztia kontuan hartuta, batzuek txalotu egin zituzten haren erabakiak eta haren ospe eztabaidaezinean establishment-ari astindua emateko liderra ikusi zuten. Perelmanek, baina, ez du urratsik egin norabide horretan, ezkutatu egin da eta isilik mantendu. Utzi egin du matematikaren mundua, ez da saiatu ezer aldatzen. Ez dirudi haren bideak jarraitzaile asko dituenik ere.

Egileaz:

Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedradun erretiratua da UPV/EHUn.

The post Grigori Perelman ez zen agertu appeared first on Zientzia Kaiera.

Farmazia ekologikoago bat defendatzen du ikertzaile-talde batek Science aldizkarian argitaratutako artikulu batek. UPV/EHUko Gorka Orive ikertzailea da sinatzaileetako bat. Artikuluan adierazi dute ezen, interes-gatazkak saihestu ezin badira ere, posible dela produktu farmazeutikoen eragin negatiboak mugatzea eta, aldi berean, gizarteak produktu horien onurez gozatzea.

Nazioarteko ikertzaile-talde batek Science aldizkari zientifiko entzutetsuan argitaratutako artikulu batean ohartarazi du kutsadura farmazeutikoa areagotu egin dela. Ikertzaile-talde horretakoak dira, besteak beste, Gorka Orive, UPV/EHUko NanoBioCel taldekoa, eta Unax Lertxundi, Bioaraba Osasun Ikerketa Institutuko kidea. “Gero eta froga gehiagok erakusten duten arren eragin potentzialki orokorrak dituela, kutsadura farmazeutikoak ez du jaso merezi duen arreta —diote ikertzaileek—. Aldaketaren bat egiten hasi direla dirudien arren, oraindik bide luzea dago egiteko”.

Irudia: kutsatzaile farmazeutikoek organismoen portaera eta egokitasuna eta populazio, komunitate eta ekosistemen dinamika aldatzen dituzte. (Grafikoa: K. Holoski. Iturria: Science aldizkaria)

Artikulu horren arabera, gizakiek inoiz baino produktu farmazeutiko gehiago kontsumitzen dute; 2020an, 4,5 bilioi dosi erabili ziren mundu guztian, eta kontsumoak gora egiten jarraitzen du. Gainera, ganaduari eta etxeko animaliei ere ematen zaizkie farmakoak. Farmakoek onura handiak dituzte gizakien eta animalien osasunean, baina, aldi berean, areagotu egin da mundu guztiko ekosistemetako kutsadura farmazeutikoa.

UNESCOren arabera, gaur egun hondakin-uren % 80 inolako tratamendurik gabe isurtzen dira ekosistemetara, eta tratatzen den ia % 20ak produktu farmazeutikoak eta patogeno iraitziak ditu. Horren ondorioz, produktu farmazeutikoak kontinente guztietako ingurune askotan daude, non irismen handiko inpaktu ekologikoak eragiten baitituzte, medikamentu gisa eraginkor bihurtzen dituen arrazoi beragatik: dosi oso txikietan ere aldaketa biologikoak eragiteko diseinatutako molekulak dira. Ikerketek erakutsi dutenez, uretako animalia basatiek produktu farmazeutikoak pilatu ditzakete, eta kutsatzaile farmazeutikoek organismoen portaera eta egokitasuna eta populazio, komunitate eta ekosistemen dinamika aldatzen dituzte.

Ikerketa, kontzientziazioa eta neurri berriak

Medikamentuek mundu mailan eragiten duten kutsaduraren testuingurua aztertzeaz gainera, zenbait alderditan egindako ikerketak ere aztertu dituzte ikertzaileek (toxikotasuna, ezabatzea, inpaktu ekologikoak, kasuistika farmakologikoa…). Orobat, arazo hori konpontzeko zer ikerketa-eremu landu beharko diren adierazi dute.

Ikertzaileen ustez, sendagaien kutsaduraren aurka eraginkortasunez borrokatzeko eta ‘Osasun bakar bat’ helburua lortzeko, osasun- eta ingurumen-arazoak modu holistikoan konpontze aldera, prozesuaren iturrira eta amaierara zuzendutako neurri batzuk aplikatu behar dira. Industria farmazeutikoak eta haren bezeroek sendagaien bizi-zikloaren inguruko alderdi asko ebaluatu eta doitu behar dituzte. “Beharrezkoa da farmako ekologikoagoak, ingurumen-inpaktu txikiagokoak —esate baterako, biologikoki erreaktibotasun txikiagokoak edo ingurumenean errazago ezabatzen direnak—, diseinatzea eta formulatzea, eta farmakoak fabrikatzeko instalazioetan hobeto kudeatu behar dira hondakin-urak. Farmakoak zentzuz eta arduraz erabili behar dira, bai giza medikuntzan, bai albaitaritzan, eta, ahal denean, esku-hartze ez-farmakologikoak lehenetsi behar dira”, ikertzaileek diotenez. Haien esanean, funtsezkoa da, halaber, medikamentuen kutsaduraren inpaktuaren inguruan heztea osasun-arloko profesionalak.

Hala ere, adierazi dute garrantzitsua dela “farmakoterapiaren funtzio nagusia gogoan izatea, hau da, pazienteei haien bizitza hobetzen duten sendagaietarako sarbidea bermatzea. Sendagaien ingurumen-inpaktuari buruzko kontzientziazioak ezusteko eraginak izan ditzake gizartean; besteak beste, sendagaiak hartzeko erreparoa izatea, erruduntasun-sentimenduarekin hartzea eta industria farmazeutikoarekiko eta oro har farmakoterapiarekiko mesfidantza eta erresumina areagotzea”. Ohartarazi dute, bestalde, arriskua dagoela sendagai eraginkorretarako sarbidea murrizteko, “politika-aldaketen ondorioz edo ingurumen-inpaktua kontuan hartuta prezioetan izan daitezkeen aldaketen ondorioz. Dena den, interes-gatazkak saihestu ezin badira ere, posible da produktu farmazeutikoen eragin negatiboak mugatzea eta, aldi berean, gizarteak produktu horien onurez gozatzea. Farmakoterapia berdea egia bilakatzeko garaia da”, diote.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Farmazia jasangarriago baterantz

Erreferentzia bibliografikoa:

Orive, Gorka; Lertxundi, Unax; Brodin, Tomas; Manning, Peter. (2022) Greening the pharmacy. Science Vol 377, Issue 6603 pp. 259-260. DOI: 10.1126/science.abp9554

The post Farmazia jasangarriago baterantz appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Klima-aldaketa

Climahealth izena du eta klima eta osasun publikoari buruzko plataforma global bat da. Meteorologiaren Mundu Erakundeak eta Osasunaren Mundu Erakundeak elkarlanean sortua, xedea gai huen inguruko diziplinarteko informazioa eskaintzea da. Lau ataletan banatuko da plataforma: informatzea eta ulertzea, ekitea, ikastea eta konektatzea. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Urriaren 14tik 16rako asteburuan, Gorlizeko itsasargi inguruan paseatzen zebiltzanek animalia-gorpu baten berri eman zuten. Animalia hori zifio bat zen, zetazeoen taldeko animalia ezezagunena. Animalia oso bitxiak dira zifioak. 13 metro luze eta 15 tona izatera irits daitezke, eta oro har, 1.000 metroko sakoneretan egon ohi diren arren, 3.000 metroan ere aurkitu izan dira. Sakonera hauetaraino urperatzeko, noski, moldapen txundigarriak dituzte. Inoiz erregistratu den urperatze luzeena zifio batek egin zuen 2017an, hiru ordu eta 45 minutuz ur azpian egon ondoren. Ekintza hau burutzeko, presio hidrostatikoari eta deskonpresioari aurre egiteko moldapenak dituzte zifioek. Honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran irakur daiteke: Itsaso sakoneko zetazeo talde misteriotsua.

Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (III) argitaratu du Eduardo Angulok Zientzia Kaieran. Oraingoan tomatearen etxekotzeari buruzko ikerketa berri bat azaldu du. Lan horretan 628 gene-sekuentzia aztertu dituzte, hiru espezie eta barietateetatik abiatuta. Azterketa honetatik hiru hipotesi proposatu dituzte ikertzaileek. Bi hipotesiren arabera tomate espezie eta barietateak Perutik eta Ekuadorretik iparralderantz mugitu ziren, Mexikora heldu arte. Hirugarren hipotesiak aldiz, proposatzen du cerasiforme barietatea iparralderantz igaro zela, gero Hego Amerikara itzuli zela handiagoa izanik, eta iparralderantz itzuli zela berriz etxekotzeko bidean.

Geologia

Nazioarteko Geologia Zientzian Elkartearen 60. urteurrena ospatu zuten aurreko astean Zumaian, eta aitortza egin zieten geologia garatzeko ezinbestekoak izan diren munduko ehun lekuri. Leku horiek nazioartean garrantzi zientifikoa duten elementu edota prozesu geologikoak dituzten inguruneak dira. Horietako bat Zumaiako flyscha izendatu zuten.  Izan ere, flyschean inon ezagutzen ez den xehetasunarekin irakur daitezke lurraren historiaren pasarte batzuk, bereziki duela 70 eta 50 milioi urte artekoak. Orain, espero dute aitortza honek flyschari nolabaiteko babesa ematen laguntzea. Honen inguruko informazio gehiago Elhuyar aldizkarian: “Gure zientzia eraikitzeko ezinbestekoak izan diren lekuei aitortza egin diegu”.

Osasuna

Gaixotasun arraroak 10.000 pertsonako 5 kasu baino gutxiagoko prebalentziarekin gertatzen direnak dira, eta farmazeutikentzat ez da errentagarria horientzat sendagaiak sortzea. Beraz, gaixotasun arraroen ikerketa elkarlanen bidez egiten da. Esaterako, Alagille Sindromea (behazun-bideen alterazioa) eta bere tratamendua ikertzeko, Alianza Alagille Global taldea sortu zen 1993an. Orain, Biodonostia Osasun Ikerketa Institutua eta Barakaldoko Gurutzetako Ospitalea batuko dira proiektu honetara. Talde honek gaixotasun arraro honentzat farmakoak eta saiakuntza klinikoak garatzea du helburu. Datuak Zientzia Kaieran: Gaixotasun arraroek aurrera egiteko funtsezkoa den elkarlaneko ikerketa.

Teknologia

Javier Garcia Martinez fisikako doktorea Bidebarrietako Liburutegian egon zen hitzaldia ematen. Urtarrilaz geroztik IUPAC Kimika Puru eta Aplikatuaren Nazioarteko Batasuneko presidentea da bera, eta hondakinak baliabide bihurtuta klima-aldaketari aurre egiteko moduez aritu zen. Kimika zirkularra da honen oinarria, hau da, produktu bat sortzeko unean, diseinatzerakoan, berreskurapena aintzat hartzea. Kimika zirkularraren adibide dira, besteak beste, moztu daitezkeen loturak dituen plastikoa edota CO2 erregaiak egiteko erabiltzea. Javier Garciaren esanetan, zientzia eta teknologia irtenbideak eta aukerak ematen ari zaizkigu eredu ekonomikoa aldatzeko, baina beharrezkoa da borondate politikoa eta gizartearen presioa. Azalpenak Berrian: «Ekoizteko modu berri bat behar dugu, zientzia eta teknologia ardatz dituena».

Astronomia

Txinak burutu du Tiangong estazioa eraikitzeko lanen lehen fasea. Honela, esperimentu zientifikoak ahalmen osoz egiteko aukera izango dute aurrerantzean. Mengtian esperimentuetarako bigarren modulua jaurti, eta Tianhe erdiko moduluan ongi akoplatu zuten hamahiru ordu baino gutxiagoan. 23 tonako masa du Mengtian moduluak, 4,2 metroko gehienezko diametroa eta 14,88 metroko luzera. Eguzki panelak irekita, ordea, 56 metro neurtzen ditu. Urte eta erdi baino gutxiago behar izan du Txinak 70 tonako espazio estazio iraunkor bat eraikitzeko, eta dagoeneko bederatzi pertsona bizi izan dira han. Datu guztiak Berrian.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #414 appeared first on Zientzia Kaiera.

Loperamida, Fortasec ala Imodium bezalako markapean merkaturatzen dena, besteak beste, espektro autistaren nahasmenduei aurre egiteko balio lezake? Espektro autistaren nahasteek sendabiderik ez dutelako oinarritik abiatzen bagara, zer dela-eta harrotu den hautsa? J.R. Alonsok xehetasunez azaltzen du Loperamide and autism.

Munduko xake txapeldunak beste jokalari bati tranpak egitea leporatu dio. Eta bere datuek hori horrela dela adierazten dutela esan du xake web orri ezagun batek. Nola adierazi dezake horrelakorik gordetako partiden mugimenduak ikuste hutsarekin? Chess: how to spot a potential cheat, Michael K. Cohen.

Bitxilore bat tintan murgiltzen baduzu, tintak bitxilore guztia tindatzen du. Hori nanopartikulen eraginpean dauden landareekin ere gerta daiteke, hala nola azken belaunaldiko ongarriekin edo ingurumen-kutsadurarekin. Baina neurtuz egiten da zientzia, ez bakarrik itxura aldaketak behatuz. DIPCko jendeak prozesuan dena txikitu gabe neurtzeko modua topatu du: In situ recording of in vivo analyte biodistribution using X-ray fluorescence imaging

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #420 appeared first on Zientzia Kaiera.

Iguanodon dinosauroa Mary Ann Mantell eta Gideon Mantellek aurkitu zuten hortz bat topatuz XIX. mendearen hasieran. Hortza iguana baten hortzaren antza zeukanez, izena Iguanodon jarri zioten, baina… zelan irudikatu? Beste fosil gabe zaila jakitea dinosauro horien itxura.

Richard Owen paleontologo ospetsuak erabaki zuen krokodiloaren eta hipopotamoaren arteko nahasketa baten antza zeukala iguanodonak. Eta ez zen izan 1878ra arte, Belgikako meatzari talde batek hezur fosilen aztarnategi bat aurkitu zuen arte, iguanodonen fosil gehiago topatuz, hauen benetako irudiaren ideia zehatzago bat irudikatu ahal izan zela.

‘Zientziaren historia’ ataleko bideoek gure historia zientifiko eta teknologikoaren gertaerak aurkezten dizkigute labur-labur. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Iguanodonaren istorioa appeared first on Zientzia Kaiera.

Oihane Murua, Jon Iñaki Arrizubieta, Marta Ostolaza, Aitzol Lamikiz, Eneko Ukar

Laser bidezko testurizazio-prozesua, ingelesetik datorren Laser Surface Texturing (LST), patroi zehatz bat sortzeko asmoz gainazaleko materiala egituratzean oinarritzen da. Fabrikazio-prozesu honen eginkizuna aurpegi baten testura edo gainazal-egituraketa zehatza lortzea da, oro har, pultsukako laser batez baliatuz. Pultsu motzekin lan egiten duten laser-iturriak energia-konzentrazio oso altua eskaintzen dute, modu horretan testurizatu nahi den aurpegiaren materialaren urtze eta lurruntzea gertatzen da. Horrela, interesekoa den eremu zehatz bateko materiala kentzea lortzen da.

Industria mailan laser-testurizazioaren lehen pausoak 90eko hamarkadaren erditik aurrera agertu ziren. Eta orduz geroztik, etengabeko garapenean dagoen fabrikazio-prozesua da. Izan ere, prozesu horrek dauzkan onurak nabarmenak dira. Alde batetik, laser bidezko prozesua izateak erreminta bakarrarekin geometria desberdinak lortzeko ahalmena eskaintzen dio. Gainera, laserraren azkartasunaz baliatuz fabrikazio prozesuen denbora murriztea lortu daiteke. Beste alde batetik, testurizazio prozesuaren malgutasunak edozein materialen gainazal egituratzea ahalbidetzen du, eragin termiko murriztu batekin. Oro har, gainazal eraldaketa-teknika ezagun eta erabiliena da laser bidezkoa, eta ez bakarrik duen fidagarritasunagatik. Baizik eta, fabrikazio prozesu hau ingurumenarakiko teknologia garbia delako.

Laser bidezko aurpegien testurizazio bidez lortzen den gainazalaren topografiak hainbat eginkizun bete ditzake, adibidez, LST zilindro-atorren leunketa arloan nahiko erabilia da. Orokorrean, gainazalak garrantzi handia duen arloetan laser-testurizazioa arazo askoren irtenbidea izan da. Alabaina, laser-testurizazioaren teknologiak oraindik ez du lortu heldutasun nahikoa eta bere erabilera oraindik ez dago oso zabaldua industria mailako zenbait sektoretan dituen kostu altu eta produktibitate baxuarengatik.

Gaur egun arte egindako ikerketen artean, laser mota desberdinekin egindako testurak aztertzea, testurizazio-prozesu esperimentalaren azterketa, egituratutako gainazalen portaera modelizatzea eta laser‑testurizazio prozesua bera modelizatzea aurkitzen dira. Prozesu honen modelizazioa aurrerapen garrantzitsua da, batez ere denbora aurrezteagatik, izan ere oraindik parametro egokiak lortzeko froga-hutsegite metodoa da erabiliena. Baina, egia da, aipatutako ereduaren diseinu optimoa sortzeak ebaluazio‑denbora eta konputazio-kostu altua daukate. Bestalde, ereduen garapenerako kostu altuak inbertsio bat dira, eta edozein proba esperimentalen aurretiko pausu garrantzitsuenetako bat bihurtu dira.

Kasu honetan, lengoaia matematikoko Matlab softwarearen bitartez laser-testurizazio prozesua simulatzen duen zenbakizko eredua garatzen da, betiere dagokion egiaztatze esperimentala duelarik. Ereduan, laserra bero‑iturri baten moduan simulatzen da. Gainera, laserrak berak beroa transmititzen duen fenomenoa ahalik eta errealen irudikatzeko, testurizazioan erabiltzen diren pultsu labur bezala sartzen da bero-iturria egituratu nahi den gainazalean. Ereduaren oinarri teorikoa, eremu termikoari dagokion eroapen iragankorreko bero‑transferentziaren problema ebaztea da horretarako egokiak diren ekuazio diferentzialak erabiliz.

1. irudia: eredu matematikoaren simulazioetan lortutako kraterren itxura. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Bai ereduan eta bat saiakuntza esperimentaletan erabili den materiala kobalto-oinarria duen Stellite 6a da. Zeina material ezaguna eta industriako zenbait sektoretan erabilia den dituen higadurarekiko, tenperatura altuekiko eta korrosioarekiko erresistentzia altuarengatik. Esterako, petrolio eta gasa, automozioa, aeronautika eta biomedikoa bezalako sektoreetan.

Simulatutako eta saiakuntza esperimentalen erabilitako parametroak berberak izan dira, emaitzak konparagarriak izan daitezen. Azpiko irudian saiakuntza esperimentaletan egindako kraterrak erakusten dira adibide gisa, eta aurretik simulatutakoak daude ikusgai.

2. irudia: mikroskopio bidez lortutako kraterren itxura. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Bukatzeko, lortutako emaitza guztiak aztertu dira, laserrak eragindako norabidearen eta abiaduraren arabera, azkenean eredua testurizazio-prozesua modelizatzeko gai dela egiaztatuz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 42
• Artikuluaren izena: Laser-testurizazio prozesurako eredu matematikoa.
• Laburpena: Proiektu honetan laser-testurizazio prozesuaren zenbakizko eredua garatu da. Horretarako, lehendabizi laser-testurizazio prozesuaren informazioa bildu da, ondorengo programazioan errealitatearen hurbilpen egokia simulatu ahal izateko. Aurrez aipatutako fabrikazio-prozesu honen jakintza eskuratu ostean, ekintza berbera irudikatzen duen eredu matematikoa sortzeko beharrizana ikusi da. Horrela, lanaren metodologia hiru pausotan antolatu da: lehenik, laser-testurizazio prozesu baten eredu hurbildu bat sortu da; ondoren, prozesu errealaren saiakuntza esperimentalak egin dira; eta azkenik, lortutako emaitzen arteko alderaketaren bitartez eredua balioztatu da. Ereduaren garapena Matlab-eko PDE moduluaz baliatuz egin da eta pieza bateko gainazaleko puntu zehatzen lurruntzea simulatzeko gaitasuna dauka. Simulatutako ereduan sortzen diren kraterrak, nanosegundoko pultsuak igortzen dituen laser baten bitartez erreproduzitzeko saiakuntzak egiten dira. Laser-testurizazioa simulatzen duen eredua egiaztatu ahal izateko, simulazioetatik lortutako emaitzak saiakuntza esperimentaletan lortutakoekin alderatu dira eta emaitzen artean korrelazio oso ona lortu da: kraterren diametroan eta sakoneran 5 eta 0,5 mikretako erroreak lortuz, hurrenez hurren. Horrela, garatu den eredu matematikoa eta jarraitutako prozedura balioztatuta gelditu dira.
• Egileak: Oihane Murua, Jon Iñaki Arrizubieta, Marta Ostolaza, Aitzol Lamikiz, Eneko Ukar
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 301-316
• DOI: 10.1387/ekaia.22926

Egileez:

Oihane Murua, Jon Iñaki Arrizubieta, Marta Ostolaza, Aitzol Lamikiz, Eneko Ukar UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Mekanika saileko ikertzaileak dira

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Laser-testurizazio prozesurako eredu matematikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Urriaren 14tik 16rako asteburuan, Gorlizeko itsasargi inguruan paseatzen zebiltzanek animalia-gorpu baten berri eman zuten, itsasargi azpiko hondartza basati batean. Izurdea zirudien, baina dezente handiagoa. Nahiko deskonposatuta zegoen, hala ere, eta zaila zen identifikatzen. Ez zen izurde bat ordea, zifio bat baizik. Itsasoaren indarrak hondartza txiki horretara bultzatu zuen, jada hilik, eta horri esker, itsasoko ugaztun iheskorrenetako bat ikusi ahal izan zuten ibiltariek.

Ozeanoa hain sakon eta zabala izanik, gizakiarentzat oraindik eremu misteriotsua da zentzu askotan. Eta izaki misteriotsuak ditu; honen adibide dira zifioak. Inoiz entzun al duzu zifio izena? Ez da animalia ezaguna, egia esateko. Baina duen protagonismo falta ezin zaio tamaina apal bati egotzi, 13 metro luze eta 15 tona izatera irits baitaitezke. Zetazeoen taldeko familia bat osatzen dute zifioek. Talde ezezagunena dira zetazeo ospetsuen barruan, haien ekologia, dieta, populazio-egitura eta banaketaren inguruan oso gutxi ezagutzen baitugu. Gaur egunera arte, 24 zifio espezie deskribatu dira, baina horietatik hiru bat ezagutzen dira hoberen. Informazio falta honen arrazoia, animalia hauen berezko biologia da. Itsaso sakonean bizi dira, eta denboraren %8 soilik igarotzen dute itsas azalean. Oro har, 1.000 metroko sakoneretan egon ohi dira, baina 3.000 metroan ere aurkitu izan dira.

Irudia: biologiaren azalpen asko falta dira oraindik zifioa ongi ulertzeko. (Irudia: Emmanuelbaltasar – CC-BY-4.o lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Dena da berezia animalia honetan. Zetazeoen barruan, odontozetoak dira, hau da, horzdun zetazeoak (besteak mistizetoak dira, eta hortzen ordez “bizarrak” dituzte), baina bitxiki, askok ez dute hortzik. Espezie gehienetan hortz pare bakarra izaten dute, baina arretan soilik irteten dira hortzoietatik. Emeek, beraz, ez dute hortz funtzionalik. Nola elikatzen dira, beraz, zifioak? Bada, animalia hauek zurrupatu egiten dituzte beren harrapakinak. Oro har, zefalopodoez elikatzen dira, sakonera handietan bizi diren olagarro, txipiroi eta halako organismoez. Azken urteetako ikerketa batzuek erakutsi dute, halere, itsas sakoneko arrain txikiak ere ehizatzeko gaitasuna dutela.

Baina oraindik ez dira bitxikeriak amaitu. Zifioek, ugaztunak izanik (zetazeoak ugaztun urtarrak dira), birikak dituzte, eta beraz, airea arnastu behar dute. Horrek esan nahi du noizbehinka itsas azalera igo behar dutela arnasa hartzeko, eta uretan murgilduta dauden bitartean arnasari eusten diotela. Bada, inoiz bildu den urperatze luzeena Cuvier zifio batek egin zuen 2017an. Itsas azalean arnasa hartu eta gero, hiru ordu eta 45 minutuz egon zen ur azpian. Gizaki batek apnean duen errekorra 24 minutukoa da, baina geldirik egonda eta oxigeno purua arnastu eta gero. Zifioek ordu erdiz egin dezakete igeri sakonera ikaragarrietara, bertan zefalopodoak edo arrainak ehizatu eta berriz gorantz igeri egin, hori dena presio hidrostatiko izugarrien kontra.

Agian buzeoaren zaleak direnei zalantza bat sortuko zitzaien jada zifioen murgiltze-gaitasunak ezaguturik: nola egiten diete aurre animalia hauek deskonpresioari? Zer da zehazki deskonpresioa? Labur azalduta, uretan geroz eta sakonago murgildu ahala, azken arnasaldian inhalatutako aireko nitrogenoa (airearen %78 nitrogenoa da eta %21 oxigenoa, gutxi gora behera) odolean disolbatzen da, presio altuaren ondorioz. Beraz, sakoneran egon ostean berriz itsas azalerantz igotzean, presioa gutxitzearekin odolean disolbatutako nitrogenoa gas bihurtzen da berriz. Presio ezberdinerako trantsizioa bizkorregi eginez gero, nitrogenoak biriketatik motel alde egin ordez, burbuilak sortzen ditu odol-hodietan eta gorputzeko zenbait ehunetan. Horrek kalte izugarriak sor ditzake ehun eta organo mailan. Hau da, hain zuzen ere, deskonpresio-gaitza.

Bada, zifioek deskonpresioari aurre egiteko hiru mekanismo ezberdin dituzte. Lehenik eta behin, zifio bat ur sakonera murgildu aurretik, birikak ia erabat kolapsatzen ditu. Horrela, nitrogenoaren gas-trukea asko murrizten dute, eta hura odolera kantitate txikian pasako da. Teoria berri batek iradoki duenez, gainera, zifioek odol-zirkulazioa aldatzen dute, eta gorputzeko odol gehiena kolapsatutako biriken inguruan biltzen dute; arnastu duten nitrogenoa gorputzeko beste organoetara joatea galarazten dute horrela. Azkenik, itsas azalera itzultzeko bidean, animaliak poliki-poliki birikak deskolapsatzen ditu, gradualki odola biriken eremu irekietara bideratzen du eta, horrela, odolean zegoen nitrogenoa kanporatzen da.

Gaur egunera arte dakigunagatik, beren bizimodura modu ikaragarri onean moldatutako animaliak dira zifioak, baina esan bezala, haien biologiaren azalpen asko falta dira oraindik zetazeo hau ongi ulertzeko. Itsas hondoko ehiztariak dira, uretan sakon murgiltzeko gaitasun paregabea duten ugaztunak, misteriotsu zein ederrak. Behin Jacques Cousteau esploratzaileak esan zuenari omen eginez, “Maitatzeko, ezagutu egin behar da”, eta zifioak horren adibide argia dira.

Erreferentzia bibliografikoak:

Santos, M. B., Pierce, G. J., Herman, J., López, A., Guerra, A., Mente, E., & Clarke, M. R. (2001). Feeding ecology of Cuvier’s beaked whale (Ziphius cavirostris): a review with new information on the diet of this species. Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom. 81,687-694. DOI: 10.1017/S0025315401004386

B. MacKinnon (2021).  An Entire Group of Whales Has Somehow Escaped Human Attention. The Atlantic, 2021eko martxoak 30

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Itsaso sakoneko zetazeo talde misteriotsua appeared first on Zientzia Kaiera.

Eduardo Angulo

Tomate izeneko landareaz eta haren fruituaz ari gara; Solanum lycopersicum izen zientifikoa du. Espeziearen terminoa, lycopersicum, otso-melokotoi gisa itzul daiteke. Kondaira germaniarren arabera, sorgin eta aztiek belladonaren fruituak erabiltzen zituzten otso gizon bihurtzeko. Belladona solanazeoen familiakoa da, tomatea bezala.

Tomatea Europara iritsi zenean, haren fruituek belladonarenak ekartzen zituzten gogora eta, gainera, heldu gabe zeudenean, toxikoak ziren, tomatina alkaloidea zeukalako. Horregatik, otso-melokotoi esaten zitzaien. Fruituak gaur egungo dietetarako ezin hobeak diren zenbait osagai ditu: mineralak, hala nola potasioa, fosforoa eta magnesioa; B eta C bitaminak; karotenoideak, esaterako, likopenoa eta beta-karotenoa; eta polifenolak.

Jose Blancak eta haren lankideek egin dute tomatearen etxekotzeari buruko azterketarik berriena. Beren lanean, 628 sekuentzia aztertu dituzte, aurreko sei azterlanetan argitaratutakoak barne. Hamid Razifarden ikerketan bezala, tartean dauden hiru espezie eta barietateetatik abiatu dira: Solanum pimpinellifolium, Solanum lycopersicum cerasiforme eta Solanum lycopersicum lycopersicum.

Irudia: tomate saltsaren aldaerarik ezagunenetako eta erabilienetako bat ketchupa da, 1878an merkaturatu zena. (Argazkia: Famartin – CC BY SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Hiru hipotesi azaldu dituzte: Jose Blancak eta haren lankideek 2012an argitaratutakoa; dagoeneko aipatu dugun Hamid Razifarden hipotesia; eta 2022ko azterketa horretan proposatutakoa.

Lehenengo biek proposatzen dutenez, espezie eta barietateak Perutik eta Ekuadorretik iparralderantz mugitu ziren, Erdialdeko Amerikan barrena Mexikora heldu arte. Lehenengo hipotesiaren arabera, cerasiforme barietatea soilik iritsi zen Mexikora; bigarrenari jarraikiz, berriz, tamaina txikiko cerasiforme bat iritsi zen; biek proposatzen dutenez, Mexikon bilakatu zen etxekotutako barietate. 2022ko hipotesian, Jose Blancak proposatzen du barietatea iparralderantz igaro zela, gero Hego Amerikara itzuli zela handiagoa izanik, eta iparralderantz itzuli zela, etxekotutako lycopersicum barietatea sortzeko.

Tomateari buruz dakiguna ospatzeko, dastatzea baino ezer hoberik ez dago; horretarako, Alfredo Juderiasen Cocina para pobres liburuko errezeta bat proposatzen dizuet. Pisto Carretillero izeneko errezeta da, atsotitz honen bidez argitua: «tomateak eta piperrak, beti lagunak eta beti nahasiak».

Eta tomateak kontserbatu nahi baditugu, Juan de Altamirasen 1767ko Nuevo Arte de la Cocina Española liburuan esandakoa bete dezakegu. Egilea fraide frantziskotarra zen, Aragoikoa jaiotzaz, eta gaur egun erortzear dagoen San Kristobal Komentuko sukaldaria, Zaragozako Tauste herriaren ondoan. Vicky Haywardek aurkezten digu errezeta, 2017an argitaratutako liburuan.

Erdi-gordinik daudenean, bota itzazu olio hotzean, eta urte osoan mantenduko dituzu, sasitik hartu berri izango balira bezala; baina eguzkia atera baino lehen hartu behar dituzu; eta olioak edozer egiteko balio du.

Bitxikeria gisa, eta kontsumitzaileen gustuari buruzko azken joerak ezagutzeko, tomate saltsaren aldaerarik ezagunenetako eta erabilienetako bat aipatu behar da: ketchupa. Hiztegiaren arabera, ozpinaz, azukreaz eta zenbait espezia erabiliz ondua dago. Jatorriz Txinakoa da eta Henry Heinzek Estatu Batuetan merkaturatu zuen, 1878an. Tomatea, ura, azukrea, ozpina, fekula, gatza, espeziak, kontserbagarriak eta azidotzaileak ditu.

Egileaz:

Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko Zelula Biologiako irakasle erretiratua eta zientzia-dibulgatzailea. La biología estupenda blogaren egilea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko maiatzaren 23an: Ingredientes para la receta: El tomate

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

 

Tomateari buruz idatzitako artikulu-sorta:

• Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (I)
• Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (II)
• Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (III)

The post Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (III) appeared first on Zientzia Kaiera.

Gaixotasun arraroak 10.000 pertsonako 5 kasu baino gutxiagoko prebalentziarekin gertatzen direnak dira. Kasu gehienak adin pediatrikoan agertzen dira, jatorri genetikoko gaixotasunen eta sortzetiko anomalien maiztasun handia dela eta. Industria farmazeutikoak ez du horrelako gaixotasunetan interesik; izan ere, ikerketa oso garestia da, eta bere produktuak lor ditzakeen xede-biztanleria txikia da; beraz, negozioa ez da errentagarria. Hori dela eta, ikertzaileek gabezia hori lankidetzen bidez eta diru publikoa erakarriz betetzeko joera dute, horiek pairatzen dituztenen bizi-itxaropena eta bizi-kalitatea hobetzeko.

Gaixotasun horietako bat Alagille sindromea da. Herentziazko gaixotasun horren ezaugarria behazun-bideen alterazioa da, beste malformazio batzuekin lotuta, hala nola alterazio kardiologikoak, oftalmologikoak, giltzurrunetakoak eta ornoetakoak.

1993an, gaixotasun hori aztertzeko talde bat sortu zen Estatu Batuetan, Alianza Alagille Global. Talde horren zeregina baliabideak mobilizatzea, gaixotasuna aztertzeko nazioarteko konexioak erraztea eta Alagille Sindromea duten pertsonen bizitza hobetzeko tratamenduak sustatzea da. Azken urteotan, 67 zentro batu dira 29 herrialdetan, Ipar Amerikan, Europan eta Asian, gaixotasun horren historia naturala hobeto ezagutzeko eta diagnostikoan eta tratamenduan lehentasunak ezartzeko.

Irudia: Alagille sindromea pairatzen duten haurren erdiek gibeleko transplantea behar izaten dute helduaroan. (Argazkia: Sasin Tipchai – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Era berean, Biodonostia Osasun Ikerketa Institutuak (Luis Bujanda doktorea, UPV/EHUko ikertzailea eta Biodonostia OIIko Gaixotasun Hepatikoen eta Gastrointestinalen Arloko arduraduna eta Jesús M. Bañales doktorea, Biodonostia OIIko Gaixotasun Hepatikoen Taldeko burua), Barakaldoko Gurutzetako Ospitaleak (Tamara doktorearekin), Vall d ‘Hebron Unibertsitate Ospitaleak eta Espluges de Llobregateko San Joan de Deu Ospitaleak (Molera-Busoms doktorearekin) indarrak batu nahi izan dituzte proiektu honekin.

Urteetan lan egin ondoren, sindrome hori duten 10 eta 18 urte bitarteko 1.433 haurren (batez beste 6 urtekoa izanik) ahalik eta informazio gehien biltzea lortu da. Azkura, bilirrubina-kumulu bidez gertatzen den lehen agerpena dela identifikatu du. Halaber, haurren erdiek gibeleko transplantea behar izaten dute helduaroan, eta hori oso lotuta dago bilirrubina-mailekin. Horrela, lehen urteetan bilirrubina altua duten haurren % 60k gibeleko transplantea behar izaten du. Gibeleko transplantearen ondorengo bilakaera oso ona da; izan ere, haurren % 88 bizirik daudelarik, transplantearen ondorenean 20 urtetara. Transplanterik egin ez duten haurren % 10 hil egiten da urteen buruan.

Lehen urteetan bilirrubina maila hazi ez zaien haurrek pronostiko hobea izaten dute urteetan zehar. Bizitzako lehen urteetan kolestasia (behazunaren fluxu normala gibeletik duodenoraino murriztea edo ez egotea, hain zuzen ere) hobetzen duten farmakoak eta saiakuntza klinikoak garatzea funtsezkoa da gaixo horien pronostikoa aldatzeko. Jaioberriaren lehen hilabeteetan bilirrubina-mailak zehaztea funtsezkoa da gaixotasun hori detektatzeko. Haurren % 17k bakarrik zuen bilirrubinaren determinazioa bizitzako lehen urtean, eta, beraz, kasu gehienetan diagnostikoa berantiarra da.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Gaixotasun arraroek aurrera  egiteko funtsezkoa den elkarlaneko ikerketa

Erreferentzia bibliografikoa:

M. Vandriel, S.; Li, L.; She, H.; Wang, J.; A. Gilbert, M.; Jankowska, I.; Czubkowski, P.; Gliwicz-Miedzińska, D.; M. Gonzales, E.; et al. (2022). Natural History of Liver Disease in a Large International Cohort of Children with Alagille syndrome: Results from The GALA Study. Hepatology. DOI: 10.1002/hep.32761

The post Gaixotasun arraroek aurrera egiteko funtsezkoa den elkarlaneko ikerketa appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Ingurumena

Ikerketa berri batean, UPV/EHUko Zelulen Biologia Ingurumen Toxikologian taldeko ikertzaile batzuek ikusi dute pestiziden dosiak lurzoruaren ezaugarrietara egokitu behar direla. Ikertzaile hauek lau pestizidak zoruko bi organismo-motatan zer arrisku eragiten dituzten ikertu dute, Europaren iparraldean, erdialdean eta hegoaldean. Azaldu dutenez, lurzoruaren ezaugarriak eta ingurumen-aldagaiak aldatu egiten dira Europa zeharkatzen duen ardatz latitudinalaren arabera. Horregatik, lurzoruen ezaugarrien arabera toxikotasuna desberdina bada, ezin da aplikazio-dosi bakarra izan Europa osoan. Gehitu dute, gainera, garrantzitsua dela kontzentrazio horiek eragiten dituzten ondorio toxikoei erreparatzea. Azalpen gehiago Zientzia Kaieran.

AZTI zentro teknologikoa Bizkaiko golkoko uretan plastikoen banaketa espaziala zehazteko ikerketa baten buru izan da. Lau urtez aritu da zaborren banaketa hau definitzen, eta emaitzek erakutsi dute Bizkaiko golkoa irteerarik gabeko eremua dela mikroplastikoentzako. Hain zuzen,  mikroplastikoak aztertutako laginetan dagoen plastikoaren % 93 dira. Gainera, datuen arabera, Frantziako uretan Espainiako kostaldean baino bost aldiz plastiko gehiago dago. Oro har, km2-ko 739.395 eta 2.625.271 plastikozko pieza dago uretan. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian: Bizkaiko golkoa “kale itsua da” mikroplastikoentzat.

Seabin Pasaia gailuak bi urte daramatza Pasai San Pedroko ontziralekutik hondakinak biltzen. Saskibaloiko baloi baten diametroa duen ahoa du gailuak, eta horren azpian, sare bat. Uraren gainazaletik jasotzen ditu zaborrak, eta Pasaiako Mater Ontzi Museo Ekoaktiboa arduratzen da gero hondakinak aztertzeaz, eta baita aparatua kudeatzeaz ere. Astero jasotako hondakinen sailkapena egiteaz arduratzen dira, eta azaldu dutenez, bi urtean 181.196 hondakin zati bildu dituzte itsasotik, gehienak txiki-txikiak, hiru eta bost milimetro artekoak. Azalpenak Berrian: Itsasoko hondakinen ehiztari isila.

One Earth aldizkarian argitaratu dutenez, itsas eremu babestuek, bertako animalia eta landareentzat babesleku izateaz gain, eragin positiboa dute klima-aldaketan. Ondorio honetara iristeko, 241 itsas eremutan egin diren 22.403 ikerketa-lan berrikusi dituzte ikertzaileek. Jasotako datuekin ikertzaileek ikusi dute karbono-metaketa nabarmen handitzen dela babestutako eremuetan. Horrez gain, biodibertsitatea eta bertako bizidunen ugaltze-gaitasuna ere handitu egiten dira, eta baita arrantzaleen etekinak ere. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Biologia

Eduardo Anguloren “Errezeta egiteko osagaiak: tomatea” artikulu-sortaren bigarren alea irakurgai dago Zientzia Kaieran. Oraingoan, tomatearen jatorri eta barietateez jardun du Angulok. Tomate landarea Mexikon etxekotu zen, hain zuzen ere, Maiek landatzen zuten XVI. Mendean. Dozena bat basa tomate espezie baino ez daude, baina bakar bat etxekotu zuten, Solanum lycopersicum izenekoa. Amerikaren konkistaren ondorioz tomatea mundu osora zabaldu zen ia, eta jatorrian zuen gene-aniztasunaren zati txiki bat baino ez zen hedatu. Hala ere, oraindik ez dago zientzialarien arteko adostasunik tomatearen bilakaeraren inguruan.

Harrigarria badirudi ere, animalietan barne-sistema kannabinoide bat deskribatu zen, sistema endokannabinoidea. Kannabinoideak kalamu landareak (Cannabis sativa L.) sintetizatutako metabolito sekundarioak dira, eta animaliok sustantzia hauekin erlazionatutako molekulak ditugu gure barnean. Besteak beste, ikusi da sistema kannabinoidea ugalkortasunean inplikatuta dagoela, eta jakina da kannabinoide exogenoen kontsumo kroniko sistemikoa kaltegarria dela ugalketa-prozesuetarako. Horregatik, kannabinoideak antzutasunaren diagnostiko posible gisa aztertzen hasi dira. Datu guztiak Zientzia Kaieran: Sistema endokannabinoideak emearen ugal-fisiologia modulatzen du.

Geologia

Zumaiako flyscha munduan interes geologikoa duten ehun ondareen zerrendan sartu dute. Zerrenda honetan azaltzen diren tokiek ekarpen nabarmena egin diote denek jakintzari, haiei esker eraiki baitira geologia zientziak. Asier Hilario, Euskal Kostaldeko Geoparkeko arduradun zientifikoaren ustetan, Zumaia da munduan dagoen lekurik hoberena lurraren historiaren zati konkretu bat irakurtzeko eta ulertzeko.Aitortza horri esker, Zumaiako geoparkeko arduradunek espero dute tokian-tokian kontserbaziorako edo hezkuntzarako egitasmoak sustatzea. Azalpenak Berrian: Geologiaren sorlekuak.

Paleontologia

Kantabriako Unibertsitateko zientzialari talde batek aurkitu du kantauriar eskualdeko neandertalak ehizaren atzetik joan zirela hegoalderantz. Espezie horren desagerpena mende oso batean zehar mantendu den misterioa da, baina egileek diote gero eta argiago dagoela prozesu hori Europako lurralde desberdinetan gertatu zela, eta seguru aski, arrazoi desberdinengatik. Iberiar penintsularen kasuan, egileek korrelazioa aurkitu dute garaiko ekosistemen eta neandertalen banaketaren artean. Mediterraneo aldean baldintza egonkorragoak aurkitu dituzte kantauriar eskualdean baino, eta tamaina ertain edo handiko belarjaleen biomasa ere handiagoa zela ondorioztatu dute. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Ehizaren atzetik joan ziren neandertalak hegoalderantz.

Osasuna

The Lancet-en Atzerako kontaketa taldearen arabera, osasuna erregai fosilen mende dago. Erregai fosilek giza osasunaren eta ongizatearen oinarriei eragiten die, eta populazioa zaurgarriagoa egiten du aldi berean gertatzen diren osasun-mehatxuekiko. Energia garbira trantsizionatzeak klima-aldaketa apalduko luke, aireko partikulen heriotzak saihestuko lirateke, eta guzti honekin osasun-zerbitzuak gainezka ez egitea ekarriko luke. Etorkizunerako, beraz, osasunean oinarritutako erantzuna proposatu dute, hori baita, haien ustez, klima- eta energia-krisiei eta hilkortasunari batera aurre egiteko modurik onena. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Duela 700 bat urte Yersinia pestis bakterioak sortutako izurrite bubonikoak oraindik ere eragina du gure osasunean, ikerketa berri batek ondorioztatu duenez. Izurriteak gogor astindu zituen Afrika, Asia eta Europa, eta bizirik jarraitu zuten horien artean botila-lepo ebolutiboa eragin zuen. Argitaratu berri den lanaren arabera, sistema immunologikoko proteinen ekoizpenean inplikatuta dauden lau generen aldaerek baldintzatu zuten izurritearen aurrean babestuta egotea edo bizitza galtzea. Horrela, aldaera “egokiak” zituzten pertsonak biziraun zuten, eta horiek gailendu dira gure genoman. Ikerlariek ikusi ahal izan dutenez alabaina, aldaera horiek gaur egun gaixotasun immunologikoekiko joera handiagoarekin lotzen dira. Informazio gehiago Berrian: Eboluzioaren ordaina.

Psikologia

Rosa Mindegia Petrirena ikertzailea da ekarri du portadara Unibertsitatea.net atariak. UPV/EHUko Psikologia Fakultatean eta Herbehereetako Tilburg Unibertsitateko Giza Baliabideen ikerketen departamentuan dihardu. 2021eko maiatzean defendatu zuen bere tesia, erakunde bateko zuzendaritza-taldearen eta langileen arteko harremanean emozioek duten garrantziaren inguruan. Azaldu duenez, emozioak gu garenaren eta kanpora erakusten dugunaren zati handi bat dira, eta hauek lan-arloan aztertzea, beraz, ezinbestekoa da. Erakundeen eta lanaren testuinguruak intentsitate handiko emozio asko eragiten ditu, eta hau dela eta, lanean pertsonek duten portaera ulertzeak emozioak ulertzea ekartzen du. Lortu zituen emaitzen arabera, adimen emozional altuko lider taldeek hobe ulertzen dute beraien jarraitzaileek behar dutena, eta hauei hobe erantzuteko gai dira.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Asteon zientzia begi-bistan #413 appeared first on Zientzia Kaiera.

Irudia: upategiak. (Argazkia: Daniel Vogel / Unsplash)

Drake-ren ekuazioa ezaguna bihurtu zen publiko orokorrarentzat Carl Sagan zientzialariaren Cosmos telesailaren bidez. Ekuazioa Esne Bideko zibilizazio aurreratuen kopuruaren probabilitate-kalkulu bat da; bistan da zibilizazio aurreratu bat egoteko, lehenik bizitza existitu behar dela. Horregatik, ekuazioak barneratzen duen faktoreetako bat da planetak dituen izar bakoitzeko bizia izan lezaketen planeten proportzioa. Duela gutxiko aurkikuntza baten arabera, planeta kopuru hori nabarmen murrizten da: A major shift in the search for life on other planets.

Gauza bat da ardoa egitea eta beste bat modu eraginkorrean egitea. Azken horretarako, eredu matematikoak erabiltzen dira. Eredu horiek nahiko sinpleak egin daitezke (arrazoizko denboran ebatz daitezkeenak) edo oso konplexuak izan daitezke, aldagai biologikoak barne. Kontua da, merezi al du hain zehatzak egitea? BCAMeko ikertzaileek ardo zuriarentzako egin du bat eta kontuak atera dituzte: Fine-tuning wine fermentation processes.

Rashba efektua esku artetik ihes egiten ari da fisika kondentsatuaren arloan, eta berau Rashba efektuaren antzeko gauzen mundu bat bihurtzen ari da. Efektu hori spintronikaren jatorria bada, haren ondorengoak orbitronikoarenak izan daitezke. DIPCko ikertzaileek azken joerak berrikusi dituzte: The new world of Rashba-like physics: mechanisms, materials, effects.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #419 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Blanca Martinez geologoak latinezko albus (zuria) errotik  datorren hitz bat izan du ahotan egunotan: albedoa. Albedoa gainazal bati eragiten dion argi-energiaren eta islatzen denaren artean dagoen proportzioa da.

Albedoa dimentsiorik ez duen propietate bat da, eta bere balioa 0 eta 1 arteko tartearen barruan adierazten da, edo % 0 eta % 100 arteko portzentajeen bidez. Hau da, energia gutxi islatzen duten gainazalek (ia erradiazio guztia xurgatzen dutenek) oso albedo txikia izango dute, 0 inguruko balioekin. Bestalde, iristen zaien erradiazio gehiena islatzen duten gainazalek, berriz, albedo balio handiak izango dituzte, % 100etik hurbil (edo 1etik).

Gainazal batek islatu dezakeen erradiazio kantitateari erreparatu dio gaurkoan Kiñu kirikiñoak eta honek zelan eragiten duen Lurreko kliman.

 

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: albedoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Lide Totorikaguena Iturriaga, Estibaliz Olabarrieta López, Naiara Agirregoitia Marcos, Ekaitz Agirregoitia Marcos

Kannabinoideak kalamu landareak (Cannabis sativa L.) sintetizatutako metabolito sekundarioak dira. Bitxia badirudi ere, animalietan barne-sistema kannabinoide bat (sistema endokannabinoidea) deskribatu zen. Sistema hori honako hauek osatzen dute: kannabinoide-hartzaileek (CB1 eta CB2), barne-estekatzaileek (anandamida (AEA) eta 2-arakidonoilglizerol (2-AG) endokannabinoideak) eta sintesi- [N-arakidonoilfosfatidiletanolamina (NAPE-PLD), N-aziltransferasa (NAT) eta diazilglizerol lipasa (DAGL)] eta degradazio-entzimek [gantz-azidoen amida hidrolasa (FAAH) eta monoazilglizerol lipasaMAGL)].

Besteak beste, sistema kannabinoidea ugalkortasunean inplikatuta dagoela ikusi da: gametogenesian, ernalketan, enbrioiaren ezarpenean, plazentazioan, haurdunaldian eta erditzean eta sistema kannabinoidean parte hartzen duen makinaria guztia ugal-aparatuko organo, ehun eta zeluletan dagoela frogatu da. Gure taldeak, hala nola, sistema kannabinoidea bai giza obozitoetan eta granulosetan zein behien obozitoetan adierazten dela deskribatu du.

Irudia: barne-sistema kannabinoidearen osagai nagusiak: kannabinoide-hartzaileak (CB1 eta CB2), barne-estekatzaileak (AEA eta 2-AG endokannabinoideak) eta sintesi- (NAPE-PLD, NAT eta DAGL) eta degradazio-entzimak (FAAH eta MAGL). (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Jakina da kannabinoide exogenoen kontsumo kroniko sistemikoa kaltegarria dela ugalketa-prozesuetarako. Oro har, sistema endokannabinoidea kanpotik modulatzen denean, kannabinoideek HPO ardatzaren erregulazioa asaldatzen dute, ugaltze-sistema kaltetuz (adibidez, obulaziorik gabeko hilekoak izatea). Gainera, GnRH hormonaren jariaketa murrizten dute eta hormona horrek gonadotropinen (FSHa eta LHa) askapena ekiditen du, gonaden funtzioa erabat kaltetuz. Era berean, sistema endokannabinoidearen adierazpenean egon litezkeen kalteak antzutasunarekin erlazionatuta daude.

Sistema endokannabinoidearen edozein osagairen aktibazioak edo eraldaketek eragina duten bezala ugalketaren fisiologian, sistema endokannabinoidean egon daitezkeen gabeziak ere kaltegarriak dira. Saguekin egindako azterketa batzuek iradokitzen dutenez, obozitoetan kannabinoide-hartzaileen gabezia egoteak, ernalketaren ondorengo enbrioiaren garapenean akatsak eragiten ditu eta CB1 hartzailearentzako knockout genotipoko saguen % 40 inguruk haurdunaldiaren galera erakusten du. Are gehiago, gure emaitzek erakutsi zuten CB1 hartzailearen gabeziak efektu kaltegarriak zituela obarioaren morfologian, folikulugenesian eta obulatzen duten obozitoen kalitatean. Gainera, CB2 hartzailearen galerak aipatu berri ditugun prozesu horietan akats hain esanguratsuak sortzen ez dituen arren, kannabinoide-hartzaile biak ez egoteak areagotu egiten zuen kaltea, batez ere obulutegien tamaina txikiagoak eta folikulu kopuru gutxiago aurkituz; CB2 hartzaileak ere garrantzia zuela erakutsiz. Ez hori bakarrik, eCG hormonaren eraginkortasuna ere kaltetua ikusi da kannabinoide-hartzaile biak falta zaizkien animalietan. Horregatik, badirudi kannabinoide-hartzaileen faltak obulutegien bizitza funtzionala eta kalitatea okertzen dituela.

Hortaz, bai kannabinoideen gehiegizko esposizioa zein sistema endokannabinoidearen osagairen baten gabezia kaltegarriak izan daitezkeenez ugal-prozesuetan, ondoriozta genezake sistema endokannabinoideak prozesu horiek modulatzen dituela eta garrantzitsua dela barne kannabinoideen kontzentrazioa ondo erregulatua egotea. Horregatik, kannabinoideen erabilera aztertzen hasia da, antzutasunaren diagnostikoan biomarkatzaile posible gisa edota praktika klinikoan tratatzeko itu terapeutiko posible gisa. Esaterako, gure ikerketa-taldeak lerro interesgarri bat zabaldu du kannabinoideen erabilera terapeutikoa aztertuz obozitoen in vitro heltzeko (IVM) medioen eraginkortasuna hobetzeko. Posibletzat jotzen zen endokannabinoideen seinaleztapenak folikulugenesia eta obozitoen heltze-prozesuak modula zitzakeela, eta saguetan eta behietan egindako ikerketek frogatu dute lagunduriko ugalketa-tekniken eraginkortasuna hobetu daitekeela, teknika horietan erabiltzen diren hazkuntza-medioak kanabinoideekin aberastuz gero.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 42
• Artikuluaren izena: Sistema endokannabioideak emearen ugal-fisiologia modulatzen du.
• Laburpena: Sistema kannabinideak ugal-sistemaren prozesu desberdinetan parte hartzen du, eta jakina da kannabinoide exogenoen kontsumo kroniko sistemikoa kaltegarria dela ugalketa-prozesuetarako; sistema endokannabinoidean izan daitezkeen gabeziak, halaber, ez dira mesedegarriak. Frogatu da sistema endokannabinoidearen edozein osagairen aktibazioak edo eraldaketek eragina izan dezaketela ugalketaren fase desberdinen erregulazioan eta bizitza berri baten hasiera arriskuan jar dezaketela. Horregatik, kannabinoideen erabilera lagungarria izan liteke, antzutasunaren diagnostikoan biomarkatzaile posible gisa edota praktika klinikoan tratatzeko itu terapeutiko posible bezala.
• Egileak: Lide Totorikaguena Iturriaga, Estibaliz Olabarrieta López, Naiara Agirregoitia Marcos, Ekaitz Agirregoitia Marcos
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 241-252
• DOI: 10.1387/ekaia.22702

Egileez:

Lide Totorikaguena Iturriaga, Estibaliz Olabarrieta López, Naiara Agirregoitia Marcos eta Ekaitz Agirregoitia Marcos UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Fisiologia saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Sistema endokannabinoideak emearen ugal-fisiologia modulatzen du appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Janari nahikoa eskura ez izateak eragina izan zuen Kantauriar eskualdeko neandertalak desagertzeko orduan, zientzialari talde batek egindako proposamenaren arabera.

Gizateriak zeresanik izan al zuen neandertalek osatzen zuten beste gizateria horren desagerpenean? Zenbat aldiz jarri da mahai gainean galdera hori, eta zenbat eleberri eta film osatu daitezke gai zirraragarri horren bueltan. Bada, momentuz erantzun garbirik ez duen galdera da, baina, gero eta gehiago, proposamen berriak plazaratzen ari dira kontua argitzen saiatzeko.

Horietako bat da Kantabriako Unibertsitateko zientzialari talde batek Nature Ecology & Evolution aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean jasotakoa. Bertan azaldu dutenaren arabera, Iberiar penintsularen kasuan bederen, ekosistemen produktibitateak eragina izan zuen neandertalen banaketan eta desagerpenean.

1. irudia: Paleoantropologiak argitu gabe duen kontu zirraragarrienetakoa da neandertalen desagerpena. Faktore bakarra baino, atzean askotariko arrazoiak egon zirela uste dute aditu gehienek. (Argazkia: John Gurche eta Chip Clark – Domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Espezie horren desagerpena mende oso batean zehar mantendu den misterioa izanda ere, egileek diote gero eta argiago dagoela prozesu hori Europako lurralde desberdinetan gertatu zela, eta seguru aski, arrazoi desberdinengatik jazo zela. Iberiar penintsularen kasuan, egileek korrelazioa aurkitu dute garaiko ekosistemen eta neandertalen banaketaren artean, eta, hortaz, proposatu dute faktore horrek eragina izan ahal zuela beren desplazamendua eta desagerpena azaltzerakoan.

Sarritan aipatu izan da gizaki modernoekiko konpetentzia batean neandertalak baliabide gutxiago zeuden eremuetara baztertuak izan zirela, eta, pixkanaka, gizaki modernoen presioagatik, penintsularen hegoalderantz alboratuak izan zirela. Ikertzaile hauek, aldiz, uste dute litekeena dela neandertalak ehizaren bila joan izana hegoalderantz, eta ez, halabeharrez, gizaki modernoen presioagatik. Izan ere, une klimatiko latzenetan ere Mediterraneo aldeko eskualde horietan erdi eta goi tamainako belarjaleak ehizatu ahal zituzten.

Neandertalak eta biziraupena aztergai

Gaiari ohikoa ez den bide batetik heldu diote. Izan ere, soilik aztarnategiei erreparatu beharrean, duela 50.000 eta 30.000 urte artean –Erdi Paleolitotik Goi Paleolitorako trantsizioan– eskuragarri egon zen biomasa kalkulatzeari ekin diote ere.

SUBSILIENCE proiektuaren baitan egindako ikerketa izan da. Bertan batez ere saiatzen ari dira argitzen bi giza espezieek zer motatako presa motak ehizatzen zituzten, eta baita zein klima eta ekosistemak zituzten inguruan. Oreina, basahuntz piriniarra edota zaldia ziren Iberiar penintsulan bi giza espezieek gehien ehizatutako animaliak.

Ondorio honetara iristeko, Produktibitate Primario Garbia izeneko faktorearen kalkuluan abiatu dira. Aldagai honek une jakin batean dauden landare espezie guztien biomasa adierazte du. Faktore hori garrantzitsua da, noski, landareak belarjaleen elikaduraren oinarrian daudelako.

“Azken finean, izan zituzten teknologia edo kultura edozein zirela ere, elikadura biziraupenerako behar bat zen”, nabarmendu dute zientzialariek. Jakina da artean nekazaritza garatzeke zegoen garai horietan animalien ehiza zela gizakion elikaduraren oinarri garrantzitsu bat —fruituen bilketa eta, kostaldean, itsasoari lotutako animalien kontsumoa ere ematen zen arren—. Funtsean, kate trofikoaren adierazpen bat baino ez.

2. irudia: Iberiar penintsulan aztarnategiak lau eremutan sailkatu dituzte, duela 50.000-30.000 urte artean egon ziren baldintza biogeografikoen arabera. Bertan eskuragarri egon zitekeen ehiza eta neandertalen banaketa alderatu dituzte. (Irudia: Vidal-Cordasco et al.)

“Iberian duela 50.000 eta 30.000 urte artean espazioan eta denboran izan ziren ingurumen aldaketen inguruan aurrenekoz irudi zehatzagoa eskaintzen du ikerketa honek”, aldarrikatu dute. Denbora tarte horretan neandertalek mousteriar eta chatelperroniar industriak garatu zituzten, eta, gizaki modernoek, berriz, Aurignac aldiko industria.

Besteak beste, aztarnategi arkeologikoen azken datazioak eta teknika estatistikoak erabili dituzte ondorio hauetara iristeko. Iberiar penintsula lau eskualde biogeografikotan banatu dute, eta ondoren zati bakoitzean zegoen ekosistemen produktibitatea kalkulatu dute. Gaur egun penintsulan dauden animalien datuak ere aintzat hartu dituzte erabili duten eredu makroekologikoa fintzeko.

“Iberian zehar izan ziren giza okupazio arkeologikoak aintzat hartuta, bigarren mailako kontsumitzaileek —bai neandertalek zein gizaki modernoek— eskura zuten biomasaren zenbatespen diakronikoak baldintzatu dezake Iberiar penintsularen lau eskualdeetan gizaki hauek bizirik irauteko zuten aukera”, argitu dute.

Emaitzen arabera, Mediterraneo aldeko hiru eremutan —supra, meso eta termo deritzen eskualdetan— baldintza egonkorragoak aurkitu dituzte; modu berean, tamaina ertain edo handiko belarjaleen biomasa gehiago kalkulatu dute ikerketak aintzat hartu dituen 20.000 urteetan. Baldintza gogorrak izan ziren garaietan ere —fase estadial izenekoetan— biomasa hori mantendu omen zen.

Kantauriar eskualdean neandertalak desagertu zirenean animalia eta landare biomasaren beherakada esanguratsu bat egon zen. Aldiz, gizaki modernoak iritsi zirenean, ekosistemak nahiko azkar berreskuratu ziren.

Penintsularen inguru mediterraneoan, aldiz, ez dute aurkitu ekosistemen produktibitatean demaseko aldaketarik. Mediterraneo aldeko eskualde hauek “agertoki ekologiko egonkorragoa” eskaintzen zuten. Hortaz, egileek proposatu dute horrek aukera eman zezakeela neandertalen biziraupena luzatzeko, espezie honen aztarnak duela 32.000 urtera arte agertzen direlako Rambla Perea eta Cova Anton (Murtzia) bezalako aztarnategietan.

Gizaki modernoarekiko talkak ere eragina izan ahal zuela onartu dute. “Aldi berean neandertalekin batera zenbait milurtekoz bizi izan ziren gizaki modernoek egin zuten Europako kolonizazio azkarrak agian ez zituen sortu neandertalentzako agertoki lagungarriak, eta hori mehatxua izan zitekeen, bai beren portaeraren malgutasunerako zein espezie bezala izan ahal zuten erresilientziarako”, azaldu dute ikertzaileek aldizkari berean aurkeztutako iruzkin batean.

Talka egon ala zen, gero eta argiago dago bi espezieek modu betean edo bestean baliabide berdinengatik lehiatu behar izan zutela. Egunotan argitaratu den beste ikerketa batek joera hori berretsi du. Herbehereetako arkeologo talde batek egindako azken datazioen arabera, gaur egungo Frantzian eta Iberiar penintsularen iparraldean 1.400-2.900 urtez bi espezieak denboran batera bizi izan ziren. Egin dituzten zenbatespenen arabera, penintsularen iparraldean neandertalen lehen aztarnak duela 45.343 eta 44.248 urte artean agertu ziren, eta duela 39.894 eta 39.798 urte artean desagertu ziren. Gizaki modernoak, berriz, duela 42.653-42.269 urte inguru iritsi omen ziren, datu berrien argitara.

Scientific Reports aldizkarian argitaratutako artikulu batean azaldu dutenez, teknika estatistikoetan oinarritu dira kalkulua egiteko. Funtsean, erregistro arkeologikoan atzemandako hutsuneak betetzen saiatu dira, eta kalkulu horiek osatu dituzte neandertalei lotutako aztarnategietan lortutako azken datazioekin.

Baina onartu dute eskura dauden datuetan abiatuta ez dagoela jakiterik bi espezieen arteko elkarrekintza zuzena egon ote zen. Momentuz, historiaren epikak jaso ez dituen une horiek irudikatzea beste erremediorik ez dugu.

Momentuz.

Erreferentzia bibliografikoak:

Vidal-Cordasco, M., Ocio, D., Hickler, T. et al. (2022). Ecosystem productivity affected the spatiotemporal disappearance of Neanderthals in Iberia. Nature Ecology & Evolution. DOI: https://doi.org/10.1038/s41559-022-01861-5

Djakovic, I., Key, A. & Soressi, M. (2022). Optimal linear estimation models predict 1400–2900 years of overlap between Homo sapiens and Neandertals prior to their disappearance from France and northern Spain. Scientific Reports, 12, 15000. DOI: https://doi.org/10.1038/s41598-022-19162-z

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

 

The post Ehizaren atzetik joan ziren neandertalak hegoalderantz appeared first on Zientzia Kaiera.

Eduardo Angulo

Tomate landareaz eta haren fruituaz ari gara; Solanum lycopersicum izen zientifikoa du. Espeziearen terminoa, lycopersicum, otso-melokotoi gisa itzul daiteke. Kondaira germaniarren arabera, sorgin eta aztiek belladonaren fruituak erabiltzen zituzten otso gizon bihurtzeko. Belladona solanazeoen familiakoa da, tomatea bezala. Tomatea Europara iritsi zenean, haren fruituek belladonarenak ekartzen zituzten gogora eta, gainera, heldu gabe zeudenean, toxikoak ziren, tomatina alkaloidea zeukalako. Horregatik, otso-melokotoi esaten zitzaien. Fruituak gaur egungo dietetarako ezin hobeak diren zenbait osagai ditu: mineralak, hala nola potasioa, fosforoa eta magnesioa; B eta C bitaminak; karotenoideak, esaterako, likopenoa eta beta-karotenoa; eta polifenolak.

Tomatearen arbaso basatia hegaztiek barreiatzen dituzten hazidun baia txiki batzuk dira. Digestio bideetatik osorik irteten dira eta horrek, gainera, eragina du ernetzeko gaitasunean. Klimak eta inguruneak laguntzen badute, tomate landareak aurki daitezke erein ez den lekuetan, esaterako, hustubideetan, horma eta hesien ondoan eta areketan.

Dozena bat basa tomate espezie baino ez daude, baina bakar bat etxekotu zuten, Solanum lycopersicum izenekoa eta, dirudienez, behin bakarrik gertatu zen, duela 2.500 urte inguru. Basa espeziea Peruko eta Ekuadorreko Andeetakoa da jatorriz, baina ez zen bertakoen interesekoa izan eta, agian belar txar gisa, iparralderantz zabaldu zen, eta Mexikon etxekotu zuten. Maiek landatzen zuten XVI. mendean. Europara iritsi ziren barietateek Mexikon landatutakoen antz handiagoa dute, Andeetakoena baino. Era berean, espainiarrek eraman zuten tomatea Mexikoko mendebaldeko kostaldetik Filipinetara, eta handik Asiara zabaldu zen laborea.

1. irudia: tomatearen basa espeziea Peruko eta Ekuadorreko Andeetakoa da jatorriz, baina ez zen bertakoen interesekoa izan eta, agian belar txar gisa, iparralderantz zabaldu zen, eta Mexikon etxekotu zuten. (Argazkia: kie-ker – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

XVI. mendean, Frai Bernardino Sahagungoak tomate mota ugari aurkitu zituen Tenochtitlaneko merkatuan, eta Francisco Hernandezek bezala, idatziz utzi zuen.

Landatutako barietate handienak, esaterako, idi-bihotza izenekoa, antzinako baiak baino ehun aldiz handiagoak izan daitezke. Askotariko tamainak daude: cherry barietateak, adibidez, 1-2 zentimetroko diametroa izaten du, eta idi-bihotzak, berriz, 10 zentimetro baino gehiagokoa. Ohikoena da saltzen diren tomateek 5-6 zentimetroko diametroa izatea.

Jonathan Silvertownek dioenez, jatorrian etxekotzearen eta hainbat tokitara zenbait barietate eramatearen ondorioz, tomate barietateek gutxienez hiru itogune genetiko igaro dituzte eta, horietako bakoitzean, ale kopuru txiki batek soilik lortu zuen hurrengo fasera igarotzea.

Mexikon etxekotutako lehen tomateek populazio basatien geneen zati bat baino ez zuten. XVI. mendean, tomate etxekotu horiek Europara bidaiatu zuten. Geroago, Europako barietateak Mexikora itzuli ziren eta basa tomateen eduki genetikoaren % 5 baino ez zuten. Baina aldatzeko aukera nahikoak zituzten, esaterako, hautespen artifiziala erabiltzea, eta hautespen mota hori bizkortu egin zen.

Barietate berrien hautespena bizkortu egin zen XIX. mendetik aurrera, eta gure espezieak landarea geografikoki lekuz aldatzeak, intsektu polinizatzaileen murrizketak eta autoernaltzen ziren barietateen sustapenak ere bultzatu zuten.

Barietate berrienei bizitza luzeko barietate deitzen zaie eta Israelen sortu ziren lehen aldiz 1980ko hamarkadaren amaieran eta 1990eko hamarreko hamarkadaren hasieran. Landare horien iraupenari esker, uzta bildu ondoren urrutiko merkatuetara bidal daitezke, kontserbazio egoera ona mantenduta. Alabaina, halako barietateetako askok ez dute kontsumitzailearentzat oso garrantzitsua den tomatearen berezko aroma hori.

Azken berrogeita hamar urteotan, aroma berreskuratzeko eta hobetzeko ikerketak ugaritu dira. Cataniako Unibertsitateko Miriam Distefano ikertzaileak eta haren taldeak egindako azterketaren arabera, argitalpen zientifikoen datu baseetan tomatearen osagai lurrunkorrei –hau da, aromari– buruzko artikuluak nabarmen ugaritu dira: 1970eko hamarkadan 20 izatetik, 2011 eta 2022 bitartean ia 1000 izatera igaro dira. Tomateen aroma hobeto ezagutzeko interesa areagotzen ari dela erakusten du horrek.

2. irudia: tomatearen aromari buruzko artikuluak nabarmen ugaritu dira: 1970eko hamarkadan 20 izatetik, 2011 eta 2022 bitartean ia 1000 izatera igaro dira. (Argazkia: stevepb – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Ikerketok zailak dira teknikoki, fruituaren aroman 400 konposatu lurrunkor baino gehiago aurkitu baitira. Gene asko daude tartean eta kanpoko faktoreek eragiten dute prozesuan, hala fruitua hazi eta heltzen ari denean nola uzta bildu ondoren, kontsumitzailearengana eramatean. Distefanoren azterketak adierazten duenez, ikertzaileek gaiari buruz lortu dituzten ezagutza urriek hazkuntzan eta uztaren ondoren eragiten duten faktoreetan jartzen dute arreta.

Valentziako Unibertsitate Politeknikoko José Blanca ikertzailearen taldeak tomate barietate tradizional zein modernoen eta lehenengo barietate etxekotu eta basatien 1254 laginen analisi genetikoa aurkeztu zuen 2022an.

Barietate zaharrenek aldakortasun genetiko eskasa dute, baina Espainian eta Italian, Ameriketatik tomatea iritsi zen lehen tokietan, aldakortasun handiko bi talde daude. Oro har, barietate batzuek migrazioen –gure espezieak eragindako mugimendu geografikoak– eta hibridazioen patroi oso konplexu bat dute.

Amhersten dagoen Massachusettseko Unibertsitateko Hamid Razifard ikertzailearen taldeak, 2020an egindako argitalpen batean, adierazi zuen tomatearen bilakaera oso sinplifikatu bat onartzen dela, bi trantsizio nagusirekin: lehena, Solanum pimpinellifolium espezietik –txikia, basatia eta ahabi baten tamainako fruituduna– S. lycopersicum cerasiforme izeneko bitarteko espezie etxekotura; eta, bigarrena, berriz, cerasiforme barietate horretatik, S. lycopersicum lycopersicum tomate etxekotura, Erdialdeko Amerikan.

Alabaina, Razifarden taldeak egindako ikerketan, zeinetan Mexikon landatutako eta Erdialdeko Amerikan erdi landatutako 166 tomate laginen genoma aztertu zuten, ikusi zuten prozesua konplexuagoa izan dela. Adibidez, cerasiforme barietatea duela 80.000 urte agertu zen Ekuadorren espezie basati gisa. Perun eta Ekuadorren landatu zuten, eta tamaina ertaineko fruituak zituen. Egileen arabera, iparralderantz zabaldu zen Erdialdeko Amerikatik Mexikoraino, belar txar gisa, beste labore batzuekin batera.

Eztabaidak aurrera jarraitzen du, forma, kolore, tamaina eta zapore ugariko fruitua baita. Johns Hopkins Unibertsitateko Michael Alonge ikertzailearen taldeak 100 barietateko genoma aztertu zuen eta 238.490 bariazio aurkitu zituen. Barietate horien konbinazio ugarien bidez, aroma, tamaina eta fruituen ekoizpena alda daiteke. Adibidez, tomateari zapore ketua ematen dion gene bat aurkitu zuten eta tamaina aldatzea lortu zuten. Zenbait konbinaziorekin egindako azken saiakuntzan, biltzeko orduan uzta ez murriztea erraztu zuten.

Egileaz:

Eduardo Angulo Biologian doktorea da, UPV/EHUko Zelula Biologiako irakasle erretiratua eta zientzia-dibulgatzailea. La biología estupenda blogaren egilea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2022ko maiatzaren 23an: Ingredientes para la receta: El tomate

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

 

Tomateari buruz idatzitako artikulu-sorta:

• Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (I)
• Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (II)
• Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (III)

The post Errezeta egiteko osagaiak: tomatea (II) appeared first on Zientzia Kaiera.

Elikagai Segurtasunaren Europako Agintaritzak (EFSAk) plagiziden erregulazioan erabiltzen duen PERSAM eredua nola hobetu ikertu dute UPV/EHUko Zelulen Biologia Ingurumen Toxikologian taldeko ikertzaile batzuek. Lau pestizidak zoruko bi organismo-motatan zer arrisku eragiten dituzten ikertu dute Europaren iparraldean, erdialdean eta hegoaldean.

Produktu fitosanitarioak kezka-iturri dira gaur egun, eragina izan baitezakete haien helburu ez diren zoruko organismo batzuetan, espezie horiek plagizida batzuekiko oso sentikor izan litezkeelako. Elikagai Segurtasunaren Europako Agintaritzak (EFSA, Europako nekazaritzako jardunbideak, produktu fitosanitarioen erabilerak eta abar arautzen dituen agintaritza) PERSAM (Persistence in Soil Analytical Model) izeneko gida eta tresna informatikoa garatu zuen orain urte batzuk, zoruko esposizioaren ebaluazioak egiteko.

Orain arte, PERSAM programak laguntzen zuen kalkulatzen zer kontzentrazio espero zitekeen produktu fitosanitarioen aplikazio jakin batetik. “Orain, lortu dugu estrapolatzea kontzentrazio horiekin zer arrisku izan litekeen, eta arrisku horretan zer faktorek eragiten duten ere. Ez bakarrik lurzoruaren baldintzak kontuan hartuta, baita uzta-motaren eta pestizida-motaren arabera ere”, azaldu du UPV/EHUko irakasle Manu Sotok.

Grafikoa: Esfenbalerato izeneko produktu fitosanitarioa aplikatu ostean, lurzoruan (a) eta lurzoruko poro-uretan (b) (1 cm-ko sakoneran) aurkitu daitezken kontzentrazioen banaketa-mapak. Konpartimentuetako kontzentrazioen arteko aldeak ageri dira (a vs b), baita eskualdeen arteko kontzentrazio-aldaketak ere, produktu fitosanitarioa Europa osoan antzera aplikatu den arren. (Iturria: UPV/EHUko prentsa bulegoa)

Lurzoruaren ezaugarriak eta ingurumen-aldagaiak aldatu egiten dira Europa zeharkatzen duen ardatz latitudinalaren arabera. “Lurzoruen ezaugarrien arabera toxikotasuna desberdina bada, ezin da aplikazio-dosi bakarren logika jarraitu Europa osoan; izan ere, baliteke dosi batek inolako eraginik ez izatea Suedian, adibidez, baina bai Espainian edo Frantzian. EFSAk hori bereizi nahi zuen, eta gurekin jarri ziren harremanetan, nahitaezkoa baitzen eskualdeetako aldakortasuna kontuan hartuko duen eta paisaian oinarritzen den ebaluazio-metodo bat garatzea”, azaldu du Erik Urionabarrenetxea UPV/EHUko ikertzaileak.

Lurra eta ur-poroak 

Horrenbestez, Zoologia eta Animalia Zelulen Biologia Saileko ikertzaileek ikertu dute lau pestizidak zer eragin duten bi organismo-mota desberdinetan Europaren iparraldeko, erdialdeko eta hegoaldeko hainbat tokitan. Ikerketa zizareekin eta kolenboloekin (artropodoen taldeko izakiak, intsektuetatik hurbil daudenak) egin dute; izan ere, zizareei lurrean bertan dagoen kutsadurak eragiten die, eta kolenboloei, zoruko ur-poroetan dagoen kutsadurak. “Organismo bakoitzak dituen elikadura eta beharren arabera, batzuk besteak baino zaurgarriagoak dira lurzoruko konpartimentu batean edo bestean dagoen kutsadurarekiko”. Ikertzaileek diote arriskua kalkulatzeko faktore asko izan behar direla kontuan.

Hortaz, egindako ikerlanaren arabera, ikertzaileek ikusi dute aldea oso handia dela zoruko konpartimentu batetik bestera kontzentrazioek eragiten dituzten arriskuetan, eta adierazi dute hori kontuan hartu beharko litzatekeela araudia doitzeko unean, baita euroeskualdeen barnean izan daitezkeen paisaia-aldaketak ere. “Europaren iparraldetik hegoaldera aldakortasun handia antzematen da, baina baita eskualdeen barnean ere”, diote. Pestizida-motari dagokionez ere, ikusi dute “pestiziden ezaugarriek garrantzi handia dutela konpartimentu batean eta bestean duten partizioan”.

“Kontua da arriskua hobeto kalkulatzea, kontzentrazioetan bakarrik ez gelditzea, hori oso aldakorra izan baitaiteke. Garrantzitsua da kontzentrazio horiek eragiten dituzten ondorio toxikoei erreparatzea: zer efektu izan dezaketen eta horrek zer arrisku eragin dezakeen, gero nekazaritzako jardunbideetan aplikatu ahal izateko —diote ikertzaileek—. Gaur egun, lurzoruaren ezaugarriak kontuan hartu behar direla planteatzea aurrerapauso handia da, orain arte ez baitzen kontuan hartzen”. Lanean jarraitzen dute arlo honetan, “horrek guztiak ikuspuntu ekologiko batetik zer inpaktu izango lukeen aztertzen ari gara orain”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Pestiziden dosiak lurzoruaren ezaugarrietara egokitu behar dira

Erreferentzia bibliografikoa:

Urionabarrenetxea, Erik; Casás, Carmen; Garcia-Velasco, Nerea; Santos, Miguel; V. Tarazona, Jose; Soto, Manu (2022). Predicting environmental concentrations and the potential risk of Plant Protection Products (PPP) on non-target soil organisms accounting for regional and landscape ecological variability in european soils. Chemosphere, Volume 303, Part 2. DOI: 10.1016/j.chemosphere.2022.135045

The post Pestiziden dosiak lurzoruaren ezaugarrietara egokitu behar dira appeared first on Zientzia Kaiera.