Zientzia Kaiera

Celia Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Olga Peñagarikano Ahedo, Amaia Maite Erdozain Fernández

Autismoaren espektroaren nahastea jokabidean definitutako garapen neurologikoaren desoreka da. Bi sintoma dira bere bereizgarri nagusi: batetik, urritasun soziala; bestetik, mugimendu errepikakorrak eta murriztaileak. Autismoa garatzen duten haurren ezaugarririk ohikoena urritasun soziala da, eta hau komunikazio berbalean zein ez berbalean ere ikusten da. Izan ere, autismoa duten umeek ez dute seinalatzea gauzatzen nahi duten objektua zein den esateko, eta ez dituzte gauzak ematen ezta erakusten ere ez. Gaixo hauek, sintoma nagusiekin batera, beste sintoma batzuk pairatu ditzakete: atentzio arazoak, ezgaitasun intelektuala, hiperaktibitatea, antsietatea, suminkortasuna, defizit motorea, edo agresibitatea besteak beste.

Irudia: Autismoaren sintoma nagusiekin batera ager daitezkeen sintomak (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Nahiz eta autismoaren etiologia eta fisiopatologia oraindik guztiz ezaguna ez izan, badakigu genetikak eragin garrantzitsu bat duela. Autismoak jatorri genetiko konplexua dauka, gaixo gehienek gene bat baino gehiago mutatua baitaukate. Hala ere, autismoa pairatzen duten gaixoek aldaketa genetiko amankomunak dituztela ere zehaztu da, eta hainbat ikerketa egin dira gene hauek identifikatzeko (familietan eta bizkietan egindako ikerketak garrantzitsuak izan dira). Autismoaren klinikaren heterogeneotasunagatik, eta etiologia eta fisiopatologia konplexuagatik, farmakoterapia zuzendu bat garatzea da gaur egungo erronka garrantzitsua. Erabiltzen den ohiko interbentzioa portaeraren terapia bada ere, autismo kasuen %75ak tratamendu farmakologikoa jasotzen du asoziaturiko sintometarako, baina momentuz ez dago sintoma nagusietarako eraginkorrak den farmakorik. Medikamentuen agentzia erregulatzailea den FDAk (Food and Drug Administration) autismorako onartutako medikamentu bakarra antipsikotiko atipikoak dira; hauek suminkortasunean eta agresibitatean daukate eragin terapeutiko nagusia. Beraz, farmako berriak garatzeko ahalegin handia egiten ari da ikerketa biomedikoa, eta hauen artean oxitozina daukagu.

Oxitozina, esne ekoizpenean eta erditze garaiko muskulua uzkurketan parte hartzen duen peptido bat izateaz gain, nerbio sistema zentralean neuromodulatzaile bezala jokatzen du ere. Oxitozina, beraz, hainbat portaera sozialen modulatzailea da, besteak beste, aurpegien ezagutzearen hobetzea, lagun hurkoaren emozioen identifikazioa eta agresioaren murrizketa eragiten duelarik. Gainera, garapen goiztiarrean mutazio genetikoengatik emandako oxitozina-sistemaren porrotak jokaera sozialean eragin dezakela ikusi da, aktibitate eta plastikotasun sinaptikoan eraginez. Testuinguru honetan, oxitozinak autismoaren tratamenduan izan dezakeen erabilgarritasuna eta arrakasta aztertzen ari dira.

Batetik, autismoaren forma monogenikoetan oinarritutako zenbait animalia-ereduk oxitozina sisteman nolabaiteko alterazioak erakusten dituzte, eta hauetan oxitozinaren administrazioak urritasun sozialaren hobekuntza eragiten du. Bestetik, gizakietan ere hainbat saio kliniko burutzen ari dira oxitozinaren erabilgarritasun terapeutikoa aztertzeko. Baina kasu honetan, animalia-ereduetan ikusi denarekin parekatuz, lortutako emaitzak ezberdinak dira, ikerketa batzuetan kognizio sozialean hobekuntzak ikusi direlarik, baina beste batzuetan ez. Gizakien artean dagoen heterogeneotasuna dela eta, hau ez da oso harritzekoa. Ondorioz, ikerketa gehiagoren beharra dago oxitozinak autismoan izan dezakeen erabilgarritasuna modu sendoago batean balioztatzeko eta baita tratamendu mota hau onuragarriena zein banakorentzat izango litzatekeen zehazteko ere. Izan ere, oraindik argitu gabe dago zein den oxitozina emateko biderik egokiena, dosi optimoa, maiztasuna, oxitozinaren eragina epe luzera, eta emakumeetan zein haurretan duen eragina, besteak beste. Erronka handia suposatzen duten ikerketa guzti hauek autismoaren etiologia eta patologiari buruzko mekanismoak hobeto ulertzen lagunduko ligukete, eta gainera, autismoaren sintoma nagusietarako oxitozinaren erabileraren potentzialari buruzko ondorio landuagoak lortuko lirateke.

Iturria:

Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Celia; Peñagarikano Ahedo, Olga; Erdozain Fernández, Amaia Maite (2020). «Oxitozina, autismoan ematen den urritasun sozialerako erabilgarria izan daiteke?»; Ekaia, 37, 2020, 241-256. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20886) Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 37
• Artikuluaren izena: Oxitozina, autismoan ematen den urritasun sozialerako erabilgarria izan daiteke?.
• Laburpena: Autismoaren espektroaren nahastea jokabidean definitutako garapen neurologikoaren desoreka da. Bi sintoma dira haren bereizgarri nagusi: batetik, urritasun soziala; bestetik, mugimendu errepikakor eta murriztaileak. Autismoaren klinikaren heterogeneotasunagatik, eta etiologia eta fisiopatologia konplexuagatik, farmakoterapia zuzendu bat garatzea da gaur egungo erronka garrantzitsua. Erabiltzen den ohiko interbentzioa portaeraren terapia bada ere, autismo kasuen % 75ek tratamendu farmakologikoa jasotzen du asoziaturiko sintometarako, baina momentuz ez dago sintoma nagusietarako eraginkorra den farmakorik. Beraz, farmako berriak garatzeko ahalegin handia egiten ari da ikerketa biomedikoa, eta horien artean oxitozina dugu. oxitozina nerbio sistema zentralean neuromodulatzaile gisa jokatzen duen peptido bat da. Ikusi da garapen goiztiarrean mutazio genetikoengatik gertatutako oxitozina-sistemaren porrotak jokaera sozialean eragin dezakeela eta aktibitate eta plastikotasun sinaptikoan ere bai. testuinguru horretan, oxitozinak autismoaren tratamenduan izan dezakeen erabilgarritasuna eta arrakasta aztertzen ari dira. Batetik, autismoaren forma monogenikoetan oinarritutako zenbait animalia-ereduk oxitozina sisteman nolabaiteko alterazioak erakusten dituzte, eta horietan oxitozina emateak urritasun sozialaren hobekuntza eragiten du. Bestetik, gizakietan ere hainbat saio kliniko egiten ari dira oxitozinaren erabilgarritasun terapeutikoa aztertzeko. Baina kasu horretan, animalia-ereduetan ikusi denarekin konparaturik, lortutako emaitzak ezberdinak dira: ikerketa batzuetan kognizio sozialean hobekuntzak ikusi dira, baina beste batzuetan ez. Gizakien artean dagoen heterogeneotasuna dela eta, ez da oso harritzekoa hori. ondorioz, ikerketa gehiagoren beharra dago oxitozinak autismoan izan dezakeen erabilgarritasuna modu sendoago batean balioztatzeko eta baita tratamendu mota hau zein banakorentzat litzatekeen onuragarriena zehazteko ere.
• Egileak: Celia Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Olga Peñagarikano Ahedo, Amaia Maite Erdozain Fernández
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 241-256
• DOI: 10.1387/ekaia.20886

————————————————–
Egileez:

Celia Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Olga Peñagarikano Ahedo eta Amaia Maite Erdozain Fernández UPV/EHUko Farmakologia Sailekoak dira.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Oxitozina, autismoan ematen den urritasun sozialerako erabilgarria izan daiteke? appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUko Zoologia eta Animalien Biologia Zelularreko Saileko lan batek, IRECeko eta Michigan Estatuko Unibertsitateko ikertzaileekin batera, mahastietan bizi ohi diren hegaztietan eta ugaztunetan mahastien modernizazioak duen eragina aztertu du, eta egiaztatu du espezie desberdinak daudela mahasti tradizionaletan eta besorakoetan, eta espeziearen araberakoa dela mahasti mota bat edo beste bat aukeratzearen aldeko apustua.

Mendeetan zehar, mahastiak asko landu dira Mediterraneoko eskualdean. Gaur egun, mahasti-azalera handia du Espainiak eta berregituratze- eta areagotze-prozesu sakona jasaten ari da, besorako mahastiak ezarriz. Prozesu hori Europar Batasuna sustatzen ari da kostuak murrizteko eta produktibitatea handitzeko. Mahasti tradizionalak besorako mahasti bilakatzeak mahats altuagoak eskatzen ditu, bilketa mekanizaturako mahatsondo-ilara arteko distantzia handiagoa, ureztatzeko sistema eta lur-zati handiagoak.

Irudia: Mahastiak modernizatzeak dituen ondorioak oso ezezagunak dira oraindik, beraz, funtsezkoa da ulertzea nola eragiten dion biodibertsitateari. (Argazkia: rperucho – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

“Mahastiak modernizatzeak dituen ondorioak oso ezezagunak dira oraindik, eta mahastiaren berregituraketak eragina izan dezake haietan bizi den faunan. Beraz, funtsezkoa da ulertzea nekazaritzaren modernizazioak nola eragiten dion biodibertsitateari. Lan honen helburua hau da: mahastiaren egitura eta erabilera zertan aldatzen den ikustea eta nekazaritza-ingurune horietan normalean bizi diren hegazti eta ugaztunetan zer eragin duen kalkulatzea”, adierazi du Xabier Cabodevilla Bravok, UPV/EHUko Zoologia eta Animalien Biologia Zelularreko Departamentuko ikertzaileak. Horretarako, Espainiako hego-mendebaldeko 52 mahasti (26 tradizionalak eta 26 besorakoak) aztertu dituzte udan, mahastiaren egitura eta mahastietan egindako kudeaketa-praktikak konparatuz, eta mahasti-mota bakoitzean ohikoenak diren hegazti eta ugaztunak behatu dituzte.

Cabodevillaren arabera, “mahastien modernizazioak ondorio nabarmenak ditu faunaren biodibertsitatean, baina ez du eragin negatibo orokorrik hegaztiek eta ugaztunek mahastiari egiten dioten erabileran. Ikusi dugu espeziearen araberakoa dela eta espezie batzuk (eper gorria, buztantentea, kardamirua, txolarrea eta zozoa) besorako mahastietan ageri dira sarri eta beste batzuk (txorrua eta untxia), berriz, mahasti tradizionaletan. Hala ere, gauza jakina da ikerketa honetan aztertu ez diren beste zenbait espezie babesturentzat, hala nola, basoiloa, besorako mahastiak kaltegarriak direla”.

Ikerketan ere ikusi dute espezie batzuek mahastiak erabiltzen dituztela mahastiaren ondoko lurrak goldagarriak badira. Adibidez, eper gorria eta Europako untxia agertzeko probabilitatea handiagoa da mahastiak lur goldagarrien ondoan daudenean. Horrek iradokitzen du mahastiak ez direla espezie horientzako habitat egokienak. Izan ere, espezie horiek, seguruenik, mahastiak erabiltzen dituzte udan babesleku gisa, zereala uzta eginda dagoenean, bere egituragatik eta eguneko ordu beroenetan berotik babesteko itzal-eskaintzagatik.

Mahasti tradizionalen eta besorako mahastien arteko kudeaketaren beste desberdintasun nagusietako bat ureztaketa da. “Baliabide hidriko hori erakargarria izan liteke, halaber, hegazti edo ugaztun askorentzat udan. Gainera, ureztatze-sistemak ongarriak gehitzeko aukera ematen du, batez ere nitratoak. Hori arrisku larria izan daiteke ur hori edaten duten animalientzat. Jarduera hori, udan, besorako mahastien heren batean aplikatzen da ur-iturri naturalak urriak direnean, eta bereziki arriskutsua izan daiteke baliabide hidriko toxiko horrek erakarrita gerturatzen den faunarentako”, adierazi duUPV/ EHUko ikertzaileak.

Ikertzaileek aurreikusita dute aztertzen jarraitzea ureztapenak zer neurritaraino erakartzen dituen lehorreko laborantzako lurretako hegaztiak eta bestelako animalia basatiak besorako mahastietara, eta zenbatestea ureztatze-sistemaren bidez ura eta ongarriak aldi berean aplikatzean zenbatekoa den nitrato dosi toxikoen eraginpean egoteko arriskua.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Mahastien modernizazioak ondorioak ditu hegaztiek eta ugaztunek mahastiak erabiltzeko moduan

Erreferentzia bibliografikoa:

Cabodevilla, Xabier; Arroyo, Beatriz; Wright, Alexander D.; Salguero, Antonio J.; Mougeot, Francois (2021). «Vineyard modernization drives changes in bird and mammal occurrence in vineyard plots in dry farmland»; Agriculture, Ecosystems and Environment (DOI: 10.1016/j.agee.2021.107448)

The post Mahastien modernizazioak ondorioak ditu hegaztiek eta ugaztunek mahastiak erabiltzeko moduan appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Etorkizun distopiko batean, gizateria, jakin gabe, preso dago errealitate simulatu batean, Matrix batean. Errealitate hori makina adimendunek sortu dute, gizakia ohartu gabe egon dadin, haien gorputzak energia iturri modura erabiltzen duten bitartean. Horixe zen Matrix filmaren oinarria, 1999an wachowskitarrek sortu zuten lana. Ikuspegi termodinamikotik argumentua oso efizientea ez bada ere, bere inpaktu kulturala nabarmena da, eta filmaren izenburua kaleko hizkeran erabiltzen da asmatutako eta errealitatetik banandutako mundu batean bizi garela adierazteko.

Hala ere, simulazio batean bizi garen ideia ez da berria inolaz ere. Historian konstante bat da, adibidez, hinduismoko munduaren ilusioa (maia), Zhuang Zhouk tximeleta taoista bat zela amestu zuen unea, Platonen kobazuloa, Descartesen jeinu gaiztoa (malin génie), Berkeleyren Jainkoa, kubetan dagoen saguzarra, eszeptikoaren tentaldi solipsista, alegia, existitzen den gauza bakarra nire kontzientzia eta informazioa ematen dion zerbait dela dioen ideia.

Irudia: errealitate birtuala geroz eta leku gehiagotan dago, garuneko infartua izan dutenen errehabilitazio guneetan, bideo jokoetan eta oso zeregin konplexuak eta arriskutsuak egiten dituzten langile adituak modu seguruan entrenatzeko simulazio hiperrealistetan ere bai. (Argazkia: JESHOOTS-com – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Gure unibertso guztia zibilizazio hiperaurreratu bateko ordenagailu simulazio bat besterik ez den ideia ezin da hala-hola baztertu. Soilik Ockhamen labana aplikatuz esan genezake ez dirudiela oso gertagarria. Hala ere, 2003an Nick Bostrom-ek 2003an Philosophical Quarterly aldizkarian artikulu bat argitaratu zuen, “Ordenagailu bateko simulazioan bizi zara?” izenburuarekin, eta horrekin “simulismo” deritzon mugimendu metafisiko bat sortu zen –ez epistemologikoa– errealitatea simulazio bat dela dioena.

Bitxiki, gizakiok ezagutzen ditugun gauzekin konparatzen ditugu beste gauza batzuk. Gure ezagutzak denborarekin aurrera egiten duen moduan, konparazioek ere haiekin batera egiten dute aurrera. Adibide ohikoena garunaren funtzionamendua da; izan ere, garunaren funtzionamendua unean uneko teknologia aurreratuen eta harrigarrienarekin alderatzen da, eta misterioarekin lotu. Hala, Descartesek entzefaloa makina hidrauliko batekin konparatu zuen; Freudek, bapore makina batekin; gerora, telefonogune batekin konparatu zen eta, azkenik, ordenagailuarekin; azkenaldian batzuek garuna web nabigatzaile batekin edo Internetekin konparatzen dute.

Etorkizuna imajinatzen dugunean joera kognitibo horren beraren preso gaude. Unibertsoa simulazio bat izan daitekeela uste dutenen oinarria errealitate birtualak gaur egun egin dezakeena da, eta horrek baliozkotasun emozionala ematen dio konparaketari, baina, horrek ez du esan nahi probabilitate handiagoa duenik egia izateko.

Izan ere, errealitate birtuala geroz eta leku gehiagotan dago, garuneko infartua izan dutenen errehabilitazio guneetan, bideo jokoetan (mota guztietakoak) eta oso zeregin konplexuak eta arriskutsuak egiten dituzten langile adituak modu seguruan entrenatzeko simulazio hiperrealistetan ere bai.

Virtualware euskal enpresak ongi irudikatzen du errealitate birtualarekin zer lor daitekeen; adibidez, GE Hitachi Nuclear Energyrentzat simulazio bat sortu dute eta, bertan, zentral nuklear bateko erregai erradioaktiboaren mugimenduaren entrenamendu errealista egin daiteke. Zeregin horretan, ezagutzak eta langileen arteko koordinazioa maila gorenekoak dira, eta errealitatearekin bat ez datorren edozerk ondorio larriak izan ditzake.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Tokian tokiko jarduera: simulazio hiperrealistak appeared first on Zientzia Kaiera.

2009

Juanma Gallego

Osaketa kimikoan abiatuta, astronomo talde batek kalkulatu du Eguzkiaren antzekoak diren izarren laurden batek planetaren bat ‘irentsi’ izanaren zantzuak erakusten dituela.

Ohiko irudia da unibertsoari buruzko dokumental eta erreportajeetan: astro batek bestea irensten duenekoa. Irudi harrigarriak dira, zalantza izpirik gabe, kasu gehien-gehienetan irudikapen artistikoak diren arren. Baina irudimena pizteko modukoak dira. Neutroi izar batek bikotekidea irensten, edo bi zulo beltz talka egiten, adibidez. Izar batek planeta bat irensten duelako irudia ez dago agian horrenbeste zabalduta, seguruenera izarraren aldean planetak erakusten duen txikitasunagatik edo. Baina perspektiba kontua da, noski. Planeta horretan egonez gero, zaila litzateke egoeraren tamainari neurria ez hartzea.

1. irudia: Izar askok haien planetak irensten dituztela ondorioztatu dute. Irudian, haren izarretik oso hurbil dagoen Kepler-10b exoplanetaren irudikapena. (Irudia: NASA)

Irudi hori, baina, uste baino ohikoagoa izan daiteke unibertsoan, gaiaren bueltan egin den azken ikerketa bati kasu eginez bederen. Nature Astronomy aldizkarian argitaratutako artikulu batean (hemen, irekian ) proposatu dutenez, Eguzkiaren antzekoak diren izarren artean, gutxi gorabehera laurden batek haren inguruko planetaren bat irentsi du.

Gure Eguzki-sistemaren inguruan daukagun esperientziatik abiatuta, lehen kolpe batean bederen zaila da pentsatzea fenomeno hori gerta daitekeela. Izan ere, gure auzo kosmikoan, planeten lerrotzea nahiko ordenatua dirudi. Eguzkitik gertuen daude arrokazko planetak: Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte. Ondoren, gas erraldoiak: Jupiter eta Saturno. Azkenik, izotz planetak: Urano eta Neptuno. Handik harago, gure ezagutza nahiko mugatua da, baina jakin badakigu izotzez osatutako planeta nano eta bestelako objektuak badirela, Kuiper gerrikoan eta Oorten hodeian.

Horregatik, hasiera batean uste zen beste eguzki-sistemek antzeko hurrenkera izango zutela. Behaketek bestelako irudi bat eman dute, ordea. Azken hamarkadetan zehar aurkitu diren exoplanetei esker, jakin badakigu mota askotako eguzki-sistemak badirela Esne Bidean. Adibidez, Jupiter beroak aurkitu dira beren izarretik nahiko gertu. Izar bakar batez ez baizik bi izarrez osatutako sistema bitarrak oso ohikoak dira, eta, muturretara joanda, sei izarrez osatutako sistemak ere aurkitu dira. Funtsean, hein handi batean, eguzki-sistemen ezaugarriak izar bakoitzaren edo izar multzo bakoitzaren araberakoa da.

Bestetik, planetak hain dira zailak atzemateko ezen astronomoek gehienetan izarren argira jo behar baitute mundu urrun horien inguruko informazioa jasotzeko. Oraingo ikerketan horrela izan da ere. Izarren espektroari erreparatu diote. Zehazki, Eguzkiaren antzekoak diren 107 izar sistema bitar aztertu dituzte. Bikote horietatik, 74k antzeko osaketa kimikoa dute. Gainerako 33 sistematan, berriz, izar baten burdin eta litio kontzentrazioak bikotearenak baino dezente handiagoak dira.

Aukeraketa egiterakoan, antzeko masa eta tenperaturak dituzten sistema bitarrak aukeratu dituzte, horiek izar biki gisa hartu ahal izateko. Bestetik, sistema bitarrak aztertu izanak azalpen garbia du. Gure Eguzkia G motako izarra da. Esne Bideko izarren %7 inguru horrelakoak dira. Baina Eguzkia oso berezia da beste aldagai batean. Horrelako izarrak normalean bitarrak izaten dira, hau da, bikoteka azaltzen dira, masa zentro baten inguruan biraka.

Bikoteka eta jatorrizko material beretik jaiota, zentzuzkoena da pentsatzea izar biki hauen osaketa kimikoa berdina izan beharko zela, baina, behaketek erakutsi dute hau ez dela beti horrela. Hortaz, zientzialariek aurretik bazekiten Eguzkiaren antzekoak diren izarren artean badirela aldeak osaketa kimikoari dagokionez. Desberdintasun horrek azalpenaren bat izan behar du, eta horren bila joan dira oraingoan astrofisikariak.

Eta hau azaltzeko, orain arte bi teoria jarri dira mahai gainean. Lehen aukera da planeten eta izarren sorrera ahalbidetu zuen jatorrizko gas hodeian desberdintasun kimikoak egon izana. Bigarren aukera da izarrak planetak irentsi izana, eta handik eskuratu izana osaketa kimiko berezia. Hipotesi honen alde “froga sendoak” aurkeztu dituzte orain, zientzia artikuluan bertan ikertzaileek aldarrikatu dutenaren arabera. Ondorioz, ikertzaile hauek uste dute G motako izarren portzentaje batek (probabilitatea %20-%35 tartean kokatu dute) planetaren bat bereganatu duela. Osaketa kimikoa desberdina horren zantzua litzateke.

2. irudia: Izar bitarrak hodei berean jaiotzen dira, eta, hortaz, espero izatekoa da antzeko osaketa kimikoa izatea. Baina beti ez da horrela. Argazkian, ALMA behatokiak hartutako irudia, bi izar jaiotzen ari diren unea jasotzen duena. (Argazkia: ESO/NAOJ/NRAO).

Oro har, izarren osaketa kimikoa nahiko sinplea da. Haien bizitzaren zati handienean bederen hidrogenoa eta helioa dituzte batez ere, eta baita oxigenoa eta karbonoa. Zahartu ahala, elementu horiek “erre” eta eraldatzen doaz, taula periodikoan aurrera eginez. Arrokazko planetek, berriz, elementu pisutsuak dituzte haien osaketa kimikoan, eta, horregatik, izarraren kontra jotzen dutenean, elementu hauen aztarnak sartzen dira izarrean. Hori gertatzeko, litekeena da bi planeten arteko grabitazio tira-birak gertatu izana, eta, ondorioz, horietako bat izarrera amildu izana, edo izarretik hain gertu geratzea ezen pixkanaka planeta gizajoa guztiz lurrunduta geratu baita.

Ikusi dute ere beroen dauden izarretan aukera gehiago dagoela irenste hauen zantzuak aurkitzeko. Beroenek kanpoko geruza meheagoak dituzte, eta horrek aukera ematen du planetek haien heriotzan utzitako zantzu kimikoak hobeto atzemateko. Burdin gehiago ez ezik, litio gehiago dute ere, eta hau oso adierazgarria dela azaldu dute. Izan ere, litioa nahiko azkar desagertzen da izarretan, baina planetetan aise kontserbatzen da. Horregatik uste dute litio hori irenste prozesu horren arrastoa dela ere.

The Conversation atarian argitaratutako artikulu batean Lorenzo Spinoza astrofisikariak azaldu du ikerketaren muina: “Gure eguzki-sisteman, Eguzkiaren inguruan biratzen dute planetek, modu egonkor eta ia-ia zirkularrean, eta horrek iradokitzen du orbitak ez direla asko aldatu planetak eratu zirenetik. Baina beste izarren inguruan orbitatzen duten beste sistema planetario askok oso iragan kaotikoa izan dute”.

Eguzki-sistemaren historia nahiko lasaia suertatu izanak bultzatu du bizitzaren agerpena Lurrean. Horregatik, beste sistema planetario urrunetan bizia bilatzerakoan, astrofisikariek uste dute ataza errazagoa izango dela baldin eta jakin badakigu identifikatzen zentzuk izan diren antzeko iragan lasaia izan duten sistema planetarioak. Ikertzaileek argudiatu dutenez, garatu duten metodoari esker errazagoa izango da identifikatzea zenbait eguzki-sistema: Lurraren atzekoak diren planetak izateko moduko baldintzak ez dituztenak, alegia.

Erreferentzia bibliografikoa:

Spina, L., Sharma, P., Meléndez, J. et al. (2021).  Chemical evidence for planetary ingestion in a quarter of Sun-like stars. Nature Astronomy. DOI: https://doi.org/10.1038/s41550-021-01451-8

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Beren planetak irensten dituzten izarrak appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

 

Emakumea zientzian

Aste honetan Zientzia Kaieran, genero-arrakalaren inguruko artikulu bat izan dugu, lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko orekaren inguruan. Yana Gallen eta Melanie Wasserman ekonomialari laboralen ikerketa baten arabera, emakumezko ikasleek askoz ere bat-bateko informazio gehiago jasotzen dute lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko bateragarritasunaren inguruan gizonezkoek baino. Eskatu gabe emandako informazioa da eta gizonezkoekin alderatuta probabilitatea bikoitza baino gehiago dute informazio hori jasotzeko.

Ingurumena

Ikerketa batek lehen aldiz frogatu du suteetan sortutako aerosolek itsasoa ongarritu dezaketela eta horren ondorioz, algen ezohiko loratze handiak sortu. Halaxe gertatu zen Ozeano Antartikoan, 2019-2020an Australian izan ziren sute erraldoien ondoren. Nature aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak, eta, fitoplaktonaren hazkundea aireko karbono dioxidoarekin erlazionatu dute. Izan ere, litekeena da algek, neurri batean, suteek askatutako CO2-a xurgatzea, fotosintesia egiteko. Datu guztiak Elhuyar aldizkariko Australiako suteek Ozeano Antartikoan algak neurriz kanpo ugaritzea ekarri dute artikuluan.

Ostreopsis cf. siamensis mikroalgak arazoak sortu ditu aste honetan Donostian ere. Abuztuan Lapurdin hondartza batzuk itxiarazi eta gero, oraingoan Gipuzkoako hiriburuko uretan azaldu da. Ez da lehenengo aldia honakorik gertatzen dela, baina oraindik ez dakigu gauza handirik, oraindik deskribatuta ez dagoen Ostreopsis generoko mikroalga bati buruz ari baikara. Hala ere, Aitor Laza EHUko biologoak aitortu duenez, uraren tenperaturaren igoerarekin eduki dezake erlazioa gertaera honek. Datu guztiak Garan: klima larrialdia, ate joka euskal herriko kostaldean artikuluan.

Osasuna

Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, minbiziaren kontrako tratamendu alternatibo bat agertu da, argiak zuzendurikoa. Minbizia tratatzeko erabiltzen diren metodo terapeutiko ohikoenak albo-efektu kaltegarriak dauzkate gizakien osasunean eta horregatik, ahalegin ugari egiten ari dira horren kontra egiteko metodo eraginkor eta selektiboagoak aurkitzeko. Ildo honetatik terapia fotodinamikoa (TFD) agertu da etorkizun handiko alternatiba bezala.

Elhuyar aldizkarian irakur daitekeenez, SARS-CoV-2arekiko immunitate zelularra detektatzeko test erraz bat garatu dute Kanarietako Unibertsitate Ospitalean. Larruazaleko test erraz eta merkea da, tuberkulinarena bezalakoa: S proteinaren zati bat injektatzen da larruazalean, eta erreakziorik sortzen ote duen ikustea besterik ez da. Denborarekin antigorputzak desagertzen joaten dira eta beraz, antigorputz-testak ez dira nahikoak immunitate-maila neurtzeko. Larruazaleko testak, berriz, T linfozitoak detektatzen ditu eta aurrez izandako infekzioak edo txertoak emandako immunitate-maila adieraziko digu.

COVID-19 larria garatu eta ospitalean amaitzen duten pazienteek, antigorputzez gain, autoantigorputzak ere sortzen dituztela azaltzen du Elhuyar aldizkariak. Hori da, hain zuzen ere, COVID-19 larria garatzearen arrazoia. Gaixotasun autoimmuneetan bezala, autoantigorputz horiek birusari aurre egiten dioten antigorputzen aurka jotzen dute eta hala, antigorputzek ezin diote infekzioari aurre egin. Stanfordeko Unibertsitatean egindako ikerketa batean ohartarazi denez, autoantigorputz hauek, COVID-19 larria garatzeaz gain, pazienteek etorkizunean benetako gaixotasun autoimmune bat garatzea ere eragin dezakete. Aitziber Agirrek kontatzen du Elhuyar aldizkarian: COVID-19 larriaren mekanismoa argitu dute.

Genetika

Giza geneak izendatzen dituen erakundeak 27 generi izena aldatu die, Excel edo Google Sheets programa ospetsuen autozuzentzaileek sortzen zituzten arazoak saihesteko. Autozuzentzaileek uste dute SEPT4 edo MARCH1 geneak datak direla eta “irailak 4” edo “martxoak 1” izenpean gordetzen dituzte. Arazoa oso hedatuta dago: Lan berri batean 11.000 artikulurekin batera eskuragarri jarri diren kalkulu-orriak aztertu dira, eta horien heren batean akatsak aurkitu dira geneen izenetan. Orain, SEPT4 genea SEPTIN4 izendatzen da eta MARCH1, berriz, MARCHF1. Datu guztiak Koldo Garcia genetistak eman dizkigu Zientzia Kaierako Akatsek genetikaren ikerkuntza oztopatzen dutenean artikuluan.

Teknologia

Litio-ioi baterien arazoen inguruan idatzi du aste honetan Imanol Landa kimikariak eta Zientzia Kaierako kolaboratzaileak. Bateria hauen hastapenetan nabarmendu ziren hiru ikertzailerik 2019 urteko Kimika Nobel saria irabazi zuten, auto elektrikoek erabiltzen dituzten bateriak baitira. Imanolek ordea, zalantzan jartzen du sari honek ezkutuko interesik ba ote duen, autogintzarena hain zuzen. Argi esaten du: ingurumen-inpaktua gutxi murriztuko da auto elektrikoen erabilerarekin, auto hauen bateriak kargatzeko egungo energia ekoizte-ereduari eusten badiogu. Azalpenak Zientzia Kaieran: Litio-ioi bateriak: irtenbidea edo arazo berria?

Arkeologia

Arropagintza duela 120.000 urte hasi zela argitu dute Max Planck Institutuko arkeologoek, Marokon aurkitutako hezur-erreminta batzuei esker. Erreminta gisa erabiltzeko moldatutako 60 hezur baino gehiago aurkitu dituzte Contrebandiers izeneko kobazuloan, eta duela 120.000-90.000 urtekoak zirela frogatu dute. Erreminta horietako asko, arropagintzarako erabiltzen zituztela ondorioztatu dute, hezurrek dituzten markak aztertuta. Aitziber Agirrek kontatzen du Elhuyar aldizkarian.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #360 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

CXCR4 as a therapeutic target in cancer artikuluan, ingurune mikroseinaleei kaltzineurina izeneko proteina baten aktibitatearen eta zelula leuzemikoen artean dagoen harremana azaltzen du  Marta Irigoyenek.

José R. Pinedak When the inhibition of the inhibitory signals results in an exacerbated response. The case of IL-13 and the COVID-19 severity artikuluan azaltzen du covid-19aren larritasunak zelulen arteko komunikazioarekin harremana duela.

Mikroelektronika monomolekularrean aplikazioa izan ditzaketen material organikoen alorrean, DIPCk apaldu egiten du garrantzitsutzat hartutako aurkikuntzari: benetan handia den nanoeraztun aromatikoa: The large aromatic nanoring that wasn’t

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #365 appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Bueno Saz

Emakumeek bi aldiz probabilitate gehiago dute, eskatu gabe ere, lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiteari buruzko aholkuak jasotzeko. Hala gertatzen da unibertsitate ikasleek profesionalen bidez informazioa informalki bilatzen dutenean. Lan munduarekin harremanetan jartzeko modu bat da, eta enplegu aukerak ezagutzen lagundu diezaieke. Graduatu berri diren hautagaiek edo unibertsitateko ikasketen azken urteetan sareak zabaldu ahala, kontsulta informal horiek eragina izan dezakete itxaropen eta hautu profesionaletan.

Hala ere, ikasleen eta profesionalen arteko lotura guztiak ez dira berdinak, Yana Gallen eta Melanie Wasserman ekonomialari laboralen azterketa baten arabera. Ikerketa horrek erakutsi zuen emakumezko ikasleek gizonezko ikasleek jasotzen dituzten mezuez bestelakoak jaso ohi dituztela. Mezu horietan, lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko orekak duen garrantzia azpimarratzen zaie (Gallen eta Wasserman, 2021). Hala, modu subliminalean edo esplizituan, konbentzitu egiten dituzte emakumeak lanbide ibilbide batzuk edo besteak aukeratzeko, haien prestakuntza akademikorako onenak izan daitezkeen kontuan hartu gabe.

1. irudia: Emakumeek bi aldiz probabilitate gehiago dute, eskatu gabe ere, lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiteari buruzko aholkuak jasotzeko. (Argazkia: StartupStockPhotos – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Azterlana Becker Friedman Ekonomia Institutuak argitaratu zuen, eta eskala handiko landa esperimentu baten emaitzak aztertu zituen; esperimentu hartan, unibertsitate ikasleek mezuak telematikoki bidali zizkieten aktibo zeuden 10.000 profesionali, etorkizuneko enpleguen inguruko orientazioa eta aholkua eskatzeko. Gizonezko eta emakumezko igorleak ausazko prozesuan sartzean, Gallen eta Wassermanek frogatu nahi zuten generoak ikasle batek jasotzen zuen informazio motan eraginik zuen. Erantzuna argia izan zen: bai.

«Ikasleek enplegu ibilbide jakinei buruzko enpresa, negozio edo erakundeetako profesionalen informazio orokorra bilatzen dutenean, emakumezko ikasleek askoz ere bat-bateko informazio gehiago jasotzen dute lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko orekaren inguruan gizonezkoek baino», azaldu zuen Gallen, soldatako genero-arrakalan adituak. «Profesionalek emakumeei lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiteko kontuei buruzko informazioa emateko probabilitatea bikoitza baino gehiago da; alde hori nahiko dramatikoa da».

Ikerketa da nagusietako bat horretan, ikaslearen generora egokitzen baita ezaugarri profesional jakin batzuei buruz ematen den informazioa. Gainera, ikasleek, gizonek eta emakumeek, lanaren eta bizitza pribatuaren arteko orekari buruz zehazki galdetu zutenean, emakumezko ikasleek kontu horiei buruzko % 28 erantzun gehiago jaso zituzten, gizonezko ikasleek baino. Hau da, ikasleek lanaren eta bizitza pribatuaren arteko orekari buruz nahita galdetu zutenean, profesionalak luze eta zabalago aritu ziren emakumezko ikasleekin, eta gai horiei buruz hitz egiteko askeago: ikasteko denbora, inplikazioa eta konpromisoa lanarekin; hautatutako lanbidearen eskakizunak, haien aisiaz eta bizitza sozialaz gozatzea eragotziko dietenak; haien zaintza pertsonalerako edo jarduera pribatuetarako denborarik gabe utziko dituzten laneko konpromisoak eta abar. Hala, egiaztatu zuten emakumezko ikasle horiei emandako erantzunetan enfasi gehiago erakutsi izanaren arrazoietako bat dela emakumeek gai horien gaineko interesa duten eta gizonek ez duten ustea, baina profesionalek gizonezko edo emakumezko ikasleekin elkarreraginean jarduteko dituzten antolaera estereotipatuek eta aurreiritziek ere baldintzatzen dutela.

Gallen eta Wassermanek, halaber, emaitza esanguratsu gisa aurkitu zuten lanaren eta bizitza pribatuaren arteko orekarekin zerikusia zuten erantzun gehienak desmotibatzaileak zirela; horrek, aldi berean, ikasleengan kezkak eragin zitzakeen, enplegu bat hautatzeko baliagarriak izan zitezkeen beste informazio batzuk alboratzea ekarriz. Asmoa da emakumezkoei iradokitzea haientzat hain zaila dela bizitza soziala eta pribatua etorkizuneko lanbidearekin uztartzea, ezen onena, agian, haien asmoak birpentsatzea baita. Alferreko informazio horrekin guztiarekin, uler dezakete haien galdera teknikoenak edo euren ezagutzekin lotura dutenak ez direla egokiak; hasieratik sobera baleude bezala, edo, behintzat, hori da enplegu baterako hautagai diren emakumezko gazte askoren pertzepzioa.

2. irudia: Unibertsitate ikasleek goi mailako ikasketak amaitzean izan ditzaketen aukerei buruz jasotzen duten informazioak pisu handia du haien hautuetan. (Argazkia: Engin_Akyurt – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Ikerketaren datuek agerian utzi zuten, halaber, emakumezko ikasleak gizonezko ikasleak baino gehiago gogogabetu zirela haien ustez egokia zen lanbide ibilbideari ekiteko asmoan. Ez dute bere buruan konfiantza nahikoa, edo dauzkaten zalantzak haien lan xedeen inguruan profezia sexistek aurresandako emaitza dira?

Ikerketa hau ekonomiako, politikoa publikoetako eta matematikako ikasleen artean eta finantzen, kudeaketaren, datuen zientziaren eta zuzenbidearen eremuetako profesionalen artean egin zen arren, ondorioak beste lan ingurune batzuetara ere orokortu daitezke.

Unibertsitate ikasleek goi mailako ikasketak amaitzean izan ditzaketen aukerei buruz jasotzen duten informazioak pisu handia du haien hautuetan. Hala frogatzen dute ikerketa batzuek, besteak beste, Catherine Porter eta Danila Serra ikertzaileenak; ekonomian espezializatzen diren emakumeen ehunekoa handitzeko helburua jarri zuten, eremu horren barruan unibertsitateko lehen urtea egin ondoren. Lehen mailetan izena emanda zeuden ikasleei unibertsitate berean ekonomian espezializatu ziren emakume karismatikoen hitzaldiak eman zitzaizkien. Hitzaldiek eragin nabarmena izan zuten emakumezko ikasleek ekonomiako beste irakasgai batzuetan matrikulatzeko, eta ekonomian espezializatzeko aukera ehuneko 8 puntu areagotu zen. Inpaktua oso altua izan zen; izan ere, emakumeen % 9 baino ez ziren espezializatzen ekonomian hitzaldien aurretik. Asmoa aldatu zuten emakumeek diru sarrera baxuko eremuetan espezializatzea planeatzen zuten, eta kostu txikiko esku hartze horrek eragin oso positiboa izan zezakeen haien etorkizuneko diru sarreretan (Porter eta Serra, 2020).

Ohikoa da azken urteetako unibertsitarioei lan alderdiei buruzko informazioa interakzio informalen bidez ematea. Jasotzen den informazioa eskatzen duenaren generoaren araberakoa bada, falta den informazioaren izaera ezagutu gabe, jasotakoa zehaztugabea den edo azpimarratua den planteatu gabe, zaila izango da desparekotasunak zuzentzea. Hala ere, emakumeak datuak eskatu aurretik alborapen horren kontziente badira, erne egongo dira, eta estereotipoa saihesteko ahalegina egingo dute, benetan haien etorkizuneko lanbide karreretan eragina izango duten galderak eginez.

Kontu batek agerian uzten du nolako eragina duen jasotako informazioak gizonek eta emakumeek hartzen dituzten arriskuetan: genero arrakalaren tamaina kontsumoko, finantzako eta lan merkatuko aukeren jakitun egoteko behar diren parametro ekonomikoen ezagutzan. Egia da genero desberdintasunak daudela ekonomiarekin zerikusia duten erabakiak hartzeko orduan, baina desberdintasun horiek murriztu egiten dira, pertsonek, inbertitzaileek eta etorkizuneko langileek (bai gizonek bai emakumeek) finantza ezagutzak badituzte (Dwyer et al., 2002). Horrek iradokitzen du informazio desberdintasunak izan daitezkeela arriskuak –behintzat finantzarioak– hartzeko jokabideen kausetako bat. Hau da, alderdi ekonomikoei buruzko zenbat eta informazio gehiago jaso, orduan eta handiagoa da eremu hori hautatzeko probabilitatea. Etorkizuneko enplegua aukeratzeko erabaki egokienak ahalik eta informazio gehien izanik hartzen direnak dira.

Hala, informaziorako sarbide desberdina izatea beti da lan hautuetan desberdintasunak agertzeko baldintzatzaile bat, eta, ondorioz, horrek diru sarrera handiagoak ala txikiagoak edo hazteko eta mailaz igotzeko aukera gehiago ala gutxiago dakartza. Garatzaile, ingeniari, matematikari, adimen artifizialeko edo datuen zientziatako lanetan diharduen emakume gutxien inguruan hausnartu, eta arlo horietako profesionalek azken urteetako emakumezko unibertsitarioengan duten inpaktu handia kontuan hartzen badugu, komeni da espezialista horiek ematen dieten informazioan estereotipoak baztertzea. Enpresek eta erakundeek haien kontratazio-politikak hobetu, eta enplegu baterako hautagaien generoan oinarritzen diren aurreiritziak alde batera uzten badituzte, lehen urratsa emango dute, emakumezko gazte askoren potentziala mugatuta ez egoteko tradizioz gizonen mende egon diren eremuetan, eremuok faktore erakargarri asko izaten dituzte eta.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Dwyer, P.D., Gilkeson, J.H., List, J.A. (2002) Gender differences in revealed risk taking: Evidence from mutual fund investors. Economics Letters, 76 (2), 151–158. DOI: https://doi.org/10.1016/S0165-1765(02)00045-9
• Gallen, Y., Wasserman, M. (2021). Informed Choices: Gender Gaps in Career Advice. University of Chicago, Becker Friedman Institute for Economics Working Paper, 2021-23. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3786998 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3786998
• Porter, C., Serra, D. (2020). Gender Differences in the Choice of Major: The Importance of Female Role Models. American Economic Journal: Applied Economics 12 (3), 226–254. DOI: 10.1257/app.20180426

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko ekainaren 8an: “Consejos gratuitos a las universitarias“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Alferreko aholkuak emakumezko unibertsitarioei appeared first on Zientzia Kaiera.

Rebeca Sola, Enrique García Martínez de la Hidalga, Jorge Bañuelos

Ikerkuntza zientifikoaren aztergaiak gizartearen kezkekin eta eskaerekin batera doaz. Osasun esparruan, gaixotasunak sendatzeko metodo terapeutiko berriak eta eraginkorragoak bilatzea erronka erakargarria eta beharrezkoa da. Minbiziak ardura nabarmena sortzen du biztanlerian, izan ere heriotza kausa ohargarrienetarikoa da mundu osoan. Gainera, minbizia tratatzeko erabiltzen diren metodo terapeutiko ohikoenak, kimioterapia eta erradioterapia, ez dira selektiboak eta albo-efektu kaltegarriak dauzkate gizakien osasunean. Ondorioz, ahalegin ugari egiten ari dira minbiziaren kontra egiteko metodo eraginkor eta selektiboagoak aurkitzeko. Ildo honetatik terapia fotodinamikoa (TFD) agertu da etorkizun handiko alternatiba bezala. Tratamendu honetan gizakiontzako toxikoak ez diren fotosentikortzaile izeneko molekulak erabiltzen dira. Molekula hauek minbiziaren ingurunean kokatzen dira eta bere efektu terapeutikoa argiaren bidez kontrolatzen da. Izan ere, irradiazioaren ondorioz fotosentikortzaileek oxigeno singletea ekoizten dute inguruneko oxigenotik. Espezie gako hau oso erreaktiboa da eta bere ingurunean dauden zelula kantzerigenoak suntsitzen ditu. Irradiazioa gelditzen denean aktibitate zitotoxikoa desagertzen da eta fotosentikortzailea guztiz geldoa da, inongo eraginik gabe inguruko zelula osasuntsuetan.

Irudia: Terapia fotodinamikoa (TFD) agertu da etorkizun handiko alternatiba bezala minbiziari aurre egiteko. (Argazkia: betexion – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Argiak zuzendutako terapia berritzaile hau eraginkorra izateko fotosentikortzaileen diseinu aproposa ezinbestekoa da. Alde batetik, argia xurgatzeko ahalmen altua eduki behar dute, batez ere gorriko (650 nm-tik gora) edo infragorri hurbileko (750 nm-tik gora) eremu espektraletan, eta luzaro iraun etengabeko irradiazio jasateko. Modu honetan bermatzen da argia sakonki sartzea ehunetan (3 eta 5 mm inguru) eta eraginkortasunez iristea minbizira, inguru biologikoarekin interferentziak murriztuz. Beste alde batetik, sistemen arteko gurutzaketaren probabilitate handia eduki behar du. Egoera kitzikatuan eta irradiazioaren ondorioz gertatzen den prozesu fotofisiko hau ezin bestekoa da oxigeno singletea sortzeko.

Betebehar hauek guztiak lortzeko molekula organikoak aproposak dira, haien biobateragarritasunagatik eta molekula-egitura borondatez eraldatzeko erraztasunagatik. Hori dela eta, azken urteotan BODIPY izeneko (BOron DIPYrromethene) koloratzaileek jarrera bikaina erakutsi dute fotosentikortzaile bezala minbizia tratatzeko TFD-ren bidez. Kromoforo hau kimikoki oso egonkorra da eta moldakortasun kimiko handia erakusten du. Beraz, bere oinarrizko egitura erraz eraldatu daiteke eta propietate fotofisikoak modulatu borondatez. Adibidez, haien xurgapen gunea ikusgaiko alde gorrira eramateko talde aromatikoak eransten dira eta sistemen arteko gurutzaketa bultzatzeko eta, bide batez, oxigeno singletearen sorrera ahalbidetzeko, estrategia desberdinak daude. Hala nola, atomo astunak eranstea, karga-transferentzia prozesuak sortaraztea, edota biak konbinatzea. Ondorioz BODIPYan oinarritutako fotosentikortzaileak garatu dira non oxigeno singletearen sorrera lortu den %95-eko etekinarekin 650-800 nm uhin luzeradun kitzikapenaren ondorioz.

Hala eta guztiz ere aurrerapauso gehiago behar dira terapia fotodinamikoa minbizia sendatzeko alternatiba erreal bezala guztiz inplementatzeko. Momentuz, batez ere erabiltzen da tratamendu osagarri bezala larruazaleko gaixotasunetarako. Izan ere, argiaren barneratzea ehunetan 1 cm-ko sakontasunekoa da kasu onenetan, nahikoa epidermisa eta dermisa zeharkatzeko, baina argia sakonagoko organoetara bideratzea ez da erraza. Hurrengo erronka oxigeno singletearen sorrera kontrolpean modulatzea da molekula-egituraren bidez. Hau da, fotosentikortzaileak ahalmen fluoreszentea neurri batean mantentzea, oxigeno singletea sortzeko gai den bitartean. Modu honetan, molekula berbera erabil daiteke minbizia tratatzeko, oxigeno singletearen bidez, eta baita honen kokapena detektatzeko, bere igorpen fluoreszentea jarraituz. Hau da, molekula bera erabiliz diagnosia eta terapia egitea, teragnosia bezala ezagutzen dena. Honetarako, fotosentikortzaileak zelula kantzerigenoetara selektiboki bideratzea oso interesgarria da hauen sentikortasuna bultzatzeko, zeren eta argiztatutako gunean bakarrik sortuko baita oxigeno singletea, kaltetutako zelulen inguruan. Berriro, BODIPY plataforma molekular ideala da baldintza hauek guztiak batera betetzeko molekula bakar batean.

Iturria:

Sola, Rebeca; García Martínez de la Hidalga, Enrique; Bañuelos, Jorge (2020). «Argiak zuzendutako tratamendu alternatiboa minbiziaren kontra»; Ekaia, 37, 2020, 145-157. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20722)
Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 37
• Artikuluaren izena: Argiak zuzendutako tratamendu alternatiboa minbiziaren kontra.
• Laburpena: Osasunaren esparruan, minbizia da gaixotasunen artean gizartearen kezka garrantzitsuenetarikoa beraren heriotza-tasa altua dela eta. Ikerkuntzan ahalegin nabariak eta ugariak egiten ari dira minbizia sendatzeko, metodo terapeutiko berriak bilatzeko, eta erradioterapiaren eta kimioterapiaren albo-efektu kaltegarriak ekiditeko. Azken bolada honetan, alternatiba osagarri gisa terapia fotodinamikoak arrakasta izan du, batez ere larruazaleko minbiziak tratatzeko. Metodo honetan argiak fotosentikortzaile bat aktibatzen du oxigeno singletea sortzeko. Izan ere, azken espezie hori zitotoxikoa da, eta aktibitate antikantzerigenoa erakusten du. Lan honetan, arreta fotosentikortzaileetan jartzen da. Zehazki, horien zenbait alderdi garrantzitsu azaldu eta aztertzen dira, hala nola haien diseinu molekularra, bete behar dituzten eskakizunak aipatuz, eta orobat azalduz zer prozesu fotofisiko dauden argiak zuzendutako oxigeno singletearen sorreraren atzean. Bukatzeko, adierazten dira gaur egun eskuragarri dauden fotosentikortzaile organikoak, bereziki BODIPY izeneko koloratzaileak azpimarratuz.
• Egileak: Rebeca Sola, Enrique García Martínez de la Hidalga, Jorge Bañuelos
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 145-157
• DOI: 10.1387/ekaia.20722

————————————————–
Egileez:

Rebeca Sola, Enrique García Martínez de la Hidalga eta Jorge Bañuelos UPV/EHUko Zientzia eta teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa Sailekoak dira.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Argiak zuzendutako tratamendu alternatiboa minbiziaren kontra appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea

1. Herrialde batean txanponen balio bakarrak 5 eta 7 dira. Zein da, era horretako txanponak erabiliz, ordaindu ezin daitekeen kantitate osorik handiena?

Kantitate bat ordaindu ahal bada, horri 5en multiploak gehituta lortzen diren guztiak ere ordaindu ahal dira. Horretan oinarrituta, 5ekiko zatiketek uzten duten hondarraren arabera antolatuko ditugu zenbakiak.

5 10 15 20 25 30 35 1 6 11 16 21 26 31 36 2 7 12 17 22 27 32 37 3 8 13 18 23 28 33 38 4 9 14 19 24 29 34 39

Lerro bakoitzean gorriz daudenak ezin dira lortu 5eko eta 7ko txanponak erabiliz. Lehen lerroko guztiak 5eko txanponekin lortzen dira. Beste lerroetan, lehen zenbaki beltza 7ko txanponekin lortzen da eta besteak 5ekoak gehituta. Ordaindu ezin den kantitate handiena 23 da, beraz.

Joseluren eta Koldoren erantzunak zuzenak dira. Joselurena ederto azalduta, gainera.

 

2. ABCD laukiaren aldeen luzerak hauek dira: AB = 3 cm, BC = 4 cm, CD = 5 cm eta DA = 6 cm. Baldin B erpineko angelua zuzena bada, zein da laukiaren azalera?

ABC  triangelua zuzena denez, Pitagorasen teorematik AC = 5 cm ateratzen dugu. Orduan, ACD triangelua isoszelea da eta CM altuerak bi triangelu zuzen berdinetan zatitzen du. AM = MD = 3 cm denez, hiru triangelu zuzen berdin ditugu. Bakoitzaren azalera (3 x 4) : 2 = 6 cm2 da. Hortaz, laukiaren azalera 18 cm2 izango da.

Iñakik, Estik, Koldok eta Joseluk zuzen eman dute 18 balioa. Batzuek 18 cm idatzi dute, 18 cm2 beharko zuen lekuan.

 

3. Zenbat triangelu egin daitezke hiru erpinak kolore bereko puntuetan hartuta?

Kolore bakoitzeko puntuekin zenbat hirukote egin daitezkeen kalkulatu behar dugu eta hirukotearen puntuak lerro zuzen berean suertatzen diren kasuak kendu.

Sei puntu gorriek (6 x 5 x 4) : (3 x 2) = 20 hirukote ematen dituzte, eta hamar puntu urdinek, (10 x 9 x 8) : (3 x 2) = 120 hirukote. (Konbinazioetarako formula erabili dugu.) Denetara, 140 hirukote ditugu.

 

Irudian ikus daitekeenez, bi hirukote gorrik dituzte puntuak lerrokatuta. Urdinen kasuan, alde batetik bost hirukote kendu behar dira (irudiko 3tik 7ra), eta beste alde batetik azken zutabeko lau puntuek kendu beharreko lau hirukote ematen dituzte. Denetara, 11 hirukote kendu behar dira.

Hortaz, 140 – 11 = 129 triangelu egin ditzakegu erpinak kolore bereko puntuetan hartuta. 

Joseluk zuzen eman du erantzuna.

 

4. Jonek ibilbide bat egin du kotxez. Batez besteko abiadura 55 km/h izan da eta ordu-kopuru oso bat behar izan du ibilbidea egiteko. Hasieran, kilometro-kontagailuak abc markatzen zuen, a ≥ 1 eta a + b + c ≤ 7 Amaieran, cba irakurri du Jonek kontagailuan. Zein zen hasierako abc zenbakia?

Hasierako abc zenbakiak 100 a + 10 b + c  adierazten du; amaierako cba,   100 c + 10 b + a  izango da. Kenketa eginez, 99 c – 99 a = 99 (c – a) km egin ditu Jonek. Ibili den ordu kopurua t bada, 99 (c – a) = 55 t  edo 9 (c – a) = 5 t dugu. Hortik, c – a = 5 ateratzen dugu. Izan ere, c – a 5en multiploa izan behar da eta 0tik 9rainoko zifrak izanik, c – a = 0  edo 5 bakarrik gerta daitezke. Ezarritako baldintzak kontuan hartuta, c = 6, a = 1 eta b = 0 lortzen dira. Hasieran kontagailuak 106 markatzen zuen.

Koldok, Joseluk eta Iñakik zuzen erantzun dute.

 

5. Beheko irudia egiteko √12 zentimetroko aldea duen karratu bat 2 zentimetroko erradioa duen zirkulu baten gainean ezarri dugu, biak zentro bera izanik. Zein da irudiaren perimetroa?

Egin dezagun OAB triangelua irudiak erakusten duen moduan.

OA = 2 cm (zirkuluaren erradioa) eta OM = √3 cm (karratuaren aldearen erdia) dira. Pitagorasen teorema erabiliz,  AM = 1 cm dugu. Beraz, AB = 2 cm da eta OAB triangelua aldeberdina da. Orduan, triangeluaren angeluak 60 o dituzte eta AB arkua zirkunferentzia osoaren seirena da. Zirkunferentziaren luzera 4π denez, 4π/6 = 2π/3 cm da arkuarena. Karratuaren alde bakoitzari 2 cm kendu dizkiogu (AB-ren luzera). Dena kontuan hartuta, irudiaren perimetroa hau da:

4 (2π/3 + 2√3 – 2) = 8 (π/3 +√3 – 1) = 14.23398687…

Mendibero eta Iñakiren erantzunak zuzenak dira.

 

6. Zenbaki bat 2-rekin zatitu dugu eta hondarra 1 da; 3-rekin zatitu eta hondarra 2 da; eta horrela, hondarrak 3, 4, 5, 6, 7 eta 8 dira, hurrenez hurren, 4, 5, 6, 7, 8 eta 9-rekin zatitzerakoan. Zein da propietate hori duen zenbakirik txikiena?

 

Bilatzen ari garen zenbakiari 1 gehituta hondar guztiak 0 bilakatuko dira, hau da, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 eta 9 zenbakien multiploa izango dugu. Hortaz, zenbaki horien guztien multiplo komun txikiena aurkituko dugu. Nahikoa da 5, 7, 8 eta 9ren multiploa izatea, horrek ziurtatzen baitigu 2, 3, 4 eta 6ren multiploa izatea. 5, 7, 8 eta 9ren multiplorik txikiena 5 x 7 x 8 x 9 = 2520 da. Beraz, ariketak eskatzen duen zenbakia 2519 da. 

Mendibero eta Iñakiren erantzunak zuzenak dira.

——————————————-
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedradun erretiratua da UPV/EHUn.

——————————————-

 

The post Dozena erdi ariketa 2021eko udarako: erantzunak appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia

Zientziaren oinarrietako bat da emaitzak errepikatu ahal izatea. Hau da, esperimentu bat baldintza berdinetan eta prozedura berdinarekin errepikatzen bada, emaitza berberak lortu beharko lirateke. Hori posible egiteko, ikertzaileek azaldu egin behar dituzte esperimentuaren xehetasun guztiak eta berri eman emaitzei buruz zehatz-mehatz. Hala, posible da beste ikertzaile batzuek esperimentu horiek errepika ditzaten eta emaitzak erka daitezen. Baina zer gertatzen da bidean akatsen bat egiten bada?

Genetikan bada oso xelebrea eta ezaguna den akats bat: geneen izenak nahi gabe aldatzea. Arazo horren jatorria dago Excel edo Google Sheets programa ospetsuen autozuzentzaileetan. Autozuzentzaileek uste dute SEPT4 edo MARCH1 geneak datak direla eta “irailak 4” edo “martxoak 1” izenpean gordetzen dituzte. Honek arazoak sortzen ditu zerrenda horien analisi gehigarriak egiteko orduan –analisi berri horietan ez baitira gene horien izenak kontutan hartuko–; edo zerrenda horiek berrerabiltzeko orduan. Hala, analisi berriak eta erkaketak ez dira izan beharko liratekeen bezain zorrotzak eta zuzenak izango.

1. irudia: Excel programaren autozuzentzaileak geneen izenak aldatzen ditu. (Argazkia: Pexels – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Arazo honen berri eman zen lehenengo aldiz 2004. urtean. Arazoaren hedapena, berriz, 2016. urtean aztertu zuen lan batek. Lan horretan aztertu zituzten genomikako aldizkaririk garrantzitsuenetan informazio gehigarri gisa argitaratzen ziren kalkulu-orriak. Bada, kalkulu-orri horien %20k izan zuten akatsen bat geneen izenetan. Esan bezala, arazoa aspalditik ezaguna bada ere, oraindik buruhausteen iturri da. Lan berri batean aztertu dira 2014. eta 2020. urteen artean argitaratu diren 11.000 artikulurekin batera eskuragarri jarri diren kalkulu-orriak, eta horien heren batean akatsak aurkitu dira geneen izenetan.

Arazo hau hain hedatua dagoenez –eta arazo hau saihesteko saiakerek huts egin dutenez–, giza geneak izendatzen dituen erakundeak 27 generi aldatu die izena. Adibidez, SEPT4 genea orain SEPTIN4 izendatzen da eta MARCH1, berriz, MARCHF1. Gaineratu behar da erakunde horrek lehenetsi egiten duela geneen izenak egonkor mantentzea; baina erabaki hori hartu behar izan du arazo honen larritasunaz jabetuta. Hala ere, oraindik goiz da neurri horrek arazoa saihestu ote duen jakiteko. Arazoari aurre egiteko beste estrategia batzuk izan daitezke akats horiek egiten ez dituzten kalkulu-orriak erabiltzea –adibidez, LibreOffice– edo kalkulu-orriak erabiltzeari uztea. Baina ohiturak aldatzea zaila da.

2. irudia: Artikulu batzuek ez dituzte erabilitako metodoak modu egokian azaltzen. (Argazkia: Michal Jarmoluk – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Genetikaren alorrean argitaratutako artikuluetan aurki daitekeen beste arazo bat ez da hain xelebrea eta, agian, ez da nahi gabe egiten. Arazo hori da okertzea gene bat ikertzeko erabili den sekuentziari buruz berri ematean.

2015. urtean hasi zen Jennifer Byrne ikertzailea genetikako artikuluetan akatsak aurkitzen. Orduan akatsak zituzten bost zientzia-artikulu aztertu zituen. Bost lan horietan ohiko esperimentu bat egiten zen: DNA sekuentzia labur bat erabiltzen zen gene baten funtzioa minbizi-zeluletan oztopatzeko eta, horrela, bere eragina zein zen aztertu ahal izateko. Bada, artikulu horietan aipatzen ziren sekuentziek ez zuten gene horien funtzioa oztopatzen. Byrne-ren susmoa da artikulu horiek jatorri berdina izan zutela. Ordutik, bost artikulu horietatik lau okerrak zirela onartu dute aldizkariek edo egileek.

2017. urtean Byrne-ri batu zitzaion Cyrik Labbé ikertzailea eta garatu egin zuten arazo hori aztertzeko programa bat. Programa horrek aztertu egiten zuen artikuluetan aipatzen ziren sekuentziak gene horienak ote ziren eta arazoren bat aurkitzerakoan ikertzaileek eskuz aztertzen zuten artikulua. Orain, garatu zuten programa hori erabili dute aztertzeko Gene aldizkariaren 7.400 artikulu eta Oncology Reports aldizkariaren 3.800 artikulu. Gainera, Byrne-k eta bere taldeak akats horiek aztertu dituzte, gainera, minbiziaren genetikaren hiru arlotan: microRNA deitzen diren gene-osagaiak aztertzen duten lanetan, botika jakinen eragina aztertzen duten lanetan, eta minbizian parte hartzen duten 17 geneen funtzioa aztertzen duten lanetan, hain zuzen ere. Guztira mota horretako 600 artikulu inguru aztertu dituzte. Hala, guztira bost mota edo iturritako 11.000 artikulu inguru aztertu ostean, 700 artikulu inguruk ez zuen berririk eman sekuentzia zuzenari buruz. Akastun artikulu horiek 78 aldizkari zientifikotan argitaratu ziren eta 17.000 aipu inguru jaso dituzte. Hau da, arazo oso hedatua da eta, agian, oharkabean pasatzen ari dena.

3. irudia: Batzuetan zaila da akatsik ez egitea. (Argazkia: RobinHiggins – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Aipatutako akatsak nahi gabe eginda egon daitezke, baina Byrne-ren iritziz susmagarria da giza geneekin erlaziorik ez duten sekuentziak giza geneak aztertzeko erabili direla esatea. Akats horien eraginez, ikerkuntza horiek erabilgarriak ez izatea suerta daiteke; edo halako lanak errepikatzea denbora alferrik galtzea izatea; edo arlo horretako ikerkuntzan dagoen konfiantza galtzea. Aspaldidanik aipatzen da ikerkuntzan errepikatzeko gaitasunari dagokiola arazo handia dagoela. Argi dago akatsek –nahi gabe edo nahita eginda– arazo hori handitzen dutela.

Genetikaren ikerkuntzan jarduten dugunok gizakiak gara eta, ondorioz, akatsak egingo ditugu. Baina gure eskuetan dago akats horiek saihestuko dituzten lanabesak, prozedurak eta kontrolak izatea, jokoan baitago sortzen dugun jakintzaren zuzentasuna, sinesgarritasuna eta erabilgarritasuna.

Erreferentzia bibliografikoak:

Else, Holly (2021). Errors in genetic sequences mar hundreds of studies. Nature. Doi: https://doi.org/10.1038/d41586-021-02136-y

Lewis, Dyani (2021). Autocorrect errors in Excel still creating genomics headache. Nature. DOI: https://doi.org/10.1038/d41586-021-02211-4

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Akatsek genetikaren ikerkuntza oztopatzen dutenean appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Herrialde garatuetan biztanleria zahartuz doa. Ekonomia, osasun eta gizarte aurrerapenak direla eta, emakumeek ez dituzte hainbeste seme-alaba izaten eta, beraz, horretan ere zahartuz doaz, adinaren batezbestekoari begiratuta askoz ere gazteagoak badira ere. Gauza jakina da zahartze orokortua makrojoera demografiko eta, horrenbestez, ekonomiko handienetako bat dela aurreikus daitekeen etorkizunean.

Zahartzearekin batera, aldaketak gertatzen dira kontsumoan –zer eta nola kontsumitzen den– eta gaixotasun ohikoena zein izango diren ere esan daiteke, adinekoek izan ohi dituztenak direlako. Adibidez, minbizia eta gaixotasun neurodegeneratiboak geroz eta ohikoagoak izango dira, eta horrek estatistikoki ilundu egiten ditu gaixotasun horien aurka egiteko egiten diren aurrerapenak. Horregatik da hain garrantzitsua prebentzioan, oinarrizko zientziaren garapenean eta ondorengo terapietan inbertitzea, hala, tratamenduek aurrea har dezaten.

Zahartzeari lotuta dauden eta hain deigarriak ez diren beste patologia batzuk hezurren endekapenarekin lotuta daude, besteak beste, osteoporosia. Kalkuluen araber, mundu osoan 50 urte baino gehiagoko hiru emakumetik batek eta bost gizonetik batek hezur haustura osteoporotiko bat izango du. Gainera, haustura gehienak tratamendu egokiarekin arazorik gabe osatuko badira ere, beste kasu batzuetan hezurren birsorkuntzan kaltea gertatzen da; adibidez, auto istripuetan traumatismo handiak gertatzen direnean gero izaten diren infekzioetan.

Irudia: Zahartzeari lotuta dauden eta hain deigarriak ez diren beste patologia batzuk hezurren endekapenarekin lotuta daude, besteak beste, osteoporosia. (Argazkia: Taokinesis – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Odolaren ondoren, hezurrak dira gehien transplantatzen den ehuna eta, beraz, transplanteak egiteko hezurren eskaria gehitu egingo da etorkizunean. Horregatik, hezurra birsortzen edo berregiten saiatzeaz gain, beharrezkoa da hezur ehunari lotutako behar berriak tratatzea.

AO Research Institute Davosek (Suitza) gidatutako cmRNAbone proiektuaren xedea da terapia geniko berri bat garatzea, zauri traumatiko handiak edo hezurretako gaixotasun degeneratiboak –besteak beste, osteoporosia– dituztenen bizi kalitatea hobetzeko.

Proposatu duten ikuspegian, ikerketa genetikoa, nanoteknologia eta bioteknologia aurreratua eta 3D inprimaketa uztartzen dira: RNAko agente terapeutikoekin lotutako aurkikuntza zientifiko berriak erabiliz, partzuergo horren xedea da kimikoki eraldatutako RNA garatzea (cmRNA, ingelesez) eta, horren ondoren, neurogenesi, baskulogenesi eta osteogenesirako proteina espezifikoak kodifikatzea, hiru prozesu horiek ezinbestekoak baitira osatze prozesuan aurrera egiteko. Sortutako RNA multzoak biralak ez diren emate bitartekoekin (bektoreak) konbinatuko dira, biomaterialeko tintaren formulazio batean eransteko RNA hornidura. Bereziki inplanteetarako diseinatutako 3D inprimagailua erabilita, errazagoa izango da praktikan frogatzea hezurrak birsortzeko dituen gaitasunak.

Aurkikuntza berriak aldi bereko bi azterketa aurreklinikotan aplikatuko dira, hezurretako akats osteoporotikoetan eta larrietan diseinatutako terapiaren baliozkotasuna eta garrantzia klinikoa frogatzeko. Aholku batzorde kliniko eta zientifiko baten babesarekin, zenbait enpresa txiki eta ertainek zuzendutako partzuergo horrek ziurtatuko du proiektua bukatzean erraz eta azkar itzuliko dela klinikaren eremura. Epe luzera, aurkikuntzek, gazteen eta adinekoen haustura txikietarako eta hezurretako kalte handietarako ikuspegi birsortzailea izateaz gain, milioika pazientek dituzten beste gaixotasun handietarako ere ikuspegi bera izan dezakete.

Hain zuzen, CIDETEC Nanomedicine euskal enpresak garatuko ditu polisakaridoetan oinarrituta egongo diren cmRNA bektoreak, ez-biralak, garatutako matrizera egokituak, hala, hezurra birsortzeko.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Tokian tokiko jarduera: RNA eraldatutik sortutako hezurrak eta 3D inprimagailuak appeared first on Zientzia Kaiera.

Imanol Landa

Litio-ioi bateriak boladan daude. 2019 urteko Kimika Nobel saria, hain zuzen, bateria hauen hastapenetan nabarmendu ziren hiru ikertzaileri eman zieten: Stanley Whittingham, John Goodenough eta Akira Yoshino.

Sari hau, ordea, ez zen garapen teknologiko aipagarri baten sortzaileei emandako aitortza soilik; gaur egun, industria garrantzitsu baten interesa dute atzetik bateria hauek: autogintzarena. Izan ere, erregai fosilen ekoizpen-arazoak eta agortzeak energia elektrikoa erabilita mugitzen diren autoen garapena bultzatu du; energia elektriko hori metatzeko, ezinbesteko protagonista bilakatu dira litio-ioi bateriak.

Ez da berria auto elektrikoen kontu hau, baina hautsak harrotzen ari da azken urteetan. Izan ere, auto hauen ekoizpena (erabat elektrikoak eta hibridoak kontuan izanda) %60 handitu da urtetik urtera. Hibridoak alde batera utziz gero, gasolina edo gasoliorik gabeko auto elektrikoen ekoizpena ez zen milioi erdira iristen 2014ean, eta 4,5 milioikoa izan zen 2019an. 9 bider handiagoa bost urtean, alegia. Horietatik erdia baino gehiago Txinak ekoitzi zituen; Europak eta AEBk egindakoen batura ez delarik Txinak ekoitzitakoen adinakoa. Horrek argi uzten du gaur egun non dagoen kokatuta industria honen gotorlekurik nabarmenena.

1. irudia: Auto elektriko kopuruaren bilakaera urteekin zenbait herrialdetan. BEV: bateriadun auto elektrikoak dira (battery electric vehicles) eta PHEV: auto elektriko hibrido entxufagarriak (plug-in hybrid electric vehicle). (Iturria: iea.org)

Gero eta auto elektriko gehiago ditugu inguruan, eta joerari eutsiz gero, are gehiago izango dira etorkizunean. Beraz, suposatzen da erregai fosilekiko dependentziari iskin egin eta eredu berdeago baten alde egin ahal izango dugula. Irudi ederra, ezta? Bai, zalantzarik gabe. Baina, egiazkoa al da?

Bateriak ez dira energia-iturria

Bateriak energia metatzeko eta askatzeko erabil daitezke, sekula ez energia sortzeko. Horrek esan nahi du, bateriak erabili ahal izateko, energia beste nonbaitetik eskuratu behar dugula. Alde batetik, bateriak iturri berriztagarriak erabilita karga daitezke, eta hori litzateke ikuspuntu ekologiko batetik erakargarriena. Bestetik, herrialdeen energia-eredua goitik behera aldatu behar da ideal hori egikaritzeko. ElectricityMap aplikazioaren bidez energiaren kontsumoari buruzko datuak ezagutu ditzakegu. Bertan daude eskuragarri zenbait herrialderen datuak eta baita hauetan ekoizten den energia-iturriei buruzko xehetasunak ere. Aplikazioa arakatuz gero, erraz ikus daiteke ingurumen-inpaktua gutxi murriztuko dela auto elektrikoen erabilerarekin, auto hauen bateriak kargatzeko egungo energia ekoizte-ereduari eusten badiogu behintzat.

2. irudia: electricityMap aplikazioaren hainbat pantaila-irudi.

Energia sortzeko ereduaz gain, bada auto elektrikoen erabilera zabalduz gero beharbada aldatu beharko dugun beste ohitura bat: kargatzea. Dirudienez, ohikoa da auto elektrikoen erabiltzaileen artean lanetik etxera itzuli eta autoa kargatzen jartzea. Ondorioz, erabiltzaile kopurua nabarmen handituz gero, arratsaldeko 17:00ak eta 19:00ak bitartean sortuko den energia-eskaera handia izango da. Eta, tamalez, zaila dirudi energia eolikoz eta eguzki-indarraz behar horiei erantzutea.

Materialen jatorria

Bateriak eredu jasangarriago baten alde egitearen ideiarekin lotzen ditugu. Hala ere, haiek eraikitzeko erabiltzen diren materialen jatorria zalantzagarria da jasangarritasunaren ikuspuntutik. Materiak horien artean, kobaltoa da gehien aipatzen direnetako bat. Metal hau oxido moduan erabiltzen da, beste zenbait metalen oxidoekin batera, litio-ioi baterien elektrodoetan. Baterien ikerketa-komunitatea ahalegin handia egiten ari da metal honen erabilera murriztu edota deuseztatzeko. Izan ere, metal honen %60 Kongoko Errepublikan erauzten da, ingurumenarekiko eta langileekiko meatzaritza-metodo zalantzagarriak erabiliz. Dena den, bada bateriaren industria (biziki) kezkatzen duen beste faktore bat: kobaltoaren prezioa. Metal honek egonkortasun handia ematen die bateriei, baina ezegonkortasun handia eragiten die bateria-ekoizleei. Ondoko irudian mining.com ataritik eskuratutako kobaltoaren azken 16 urteetako prezioaren eboluzioa ikus daiteke:

3. irudia: Kobaltoaren prezioaren eboluzioa ($/lb) azken 16 urteetan. (Iturria: mining.com)

Kobaltoaren prezioa 22,90 $/lb da gaur egun, baina bikoitza izan zen orain dela 3 urte eta ia hirukoitza 2008an. Arazo honi aurre egiteko, kobaltoa nikelarekin ordezkatzea da estrategia nagusia. Baterien iraupena handitu daiteke ordezkapen honekin, baina karga-deskarga ziklo gutxiago egin daitezke eta bateria lehenago hondatzen da. Gainera, material honen gaineko erauzketaren kontrol nagusia Indonesiak dauka, eta dagoeneko egin du mugimendu kezkagarriren bat, 2017an gauzatu zuen kanpo-salmentaren mugatzea kasu.

Baterioi izena ematen dien litioa hobeto dago banatua. Metal honek duen arazoa da erauzi ahal izateko egiten diren meatze-eragiketa batzuek inpaktu negatiboa izan dezaketela ingurumenean. Ezin dugu ahaztu Li-ioi bateriekin lortu nahi den helburuetako bat erregai fosilek ingurumenean duten eragin kaltegarria mugatzea dela. Beraz, zentzugabea da alternatibak ere ingurumen-inpaktu nabarmena eragitea.

Azkenik, grafitoa da Li-ioi baterien anodoen (elektrodoetako baten) osagai nagusia. Izan ere, litio-ioi bateriek grafito gehiago dute kobaltoa, litioa edota nikela baino. Orain arte, grafito naturala (zuzenean erauzitakoa) erabili izan da, ezaugarri elektrokimiko onak baitauzka. Hala ere, grafito naturala Lehengai Kritikoen zerrendan dago, eta hainbat material-ekoizle kalitate handiko grafito artifiziala sortzen hasi dira azken urteetan.

Baterien bigarren bizitza

Energia-eskakizun handia duten gailuetarako bateriak, auto elektrikoenak kasu, bateria txikiak bata bestearekin konektatuta eraikitzen dira. Bateriatxo hauek zelda izena dute. Gure telefonoaren tapa ireki eta, bertan, zelda bat aurkituko dugu: zelda hauek gaitasuna dute beste zeldarik gabe lan egiteko, baina energia-eskaera handia bada motz geratu daitezke. Ezinezkoa da telefono baten zelda (bateria) batekin auto bat abiaraztea, baina ehunka telefonoren zelden energia batuta lor daiteke.

Normalean, bateria bat erabat kargatuta (bateria %100ean) dagoenetik erabat deskargatuta dagoenera (bateria %0an) igarotzen den denborari iraupena edo kapazitatea deitzen zaio. Iraupen hori geroz eta murritzagoa da karga-deskarga zikloak metatu ahala, eta hasierako iraupena %80ra murrizten denean bateria horren bizitza amaitutzat hartzen da. Hala ere, horrek ez du esan nahi bateria handi bat osatzen duten zeldak beste zerbaiterako erabili ezin direnik. Baterien materialak erauzteak eragiten duen inpaktu ekologiko eta ekonomikoa malgutzeko estrategia garrantzitsu bat zelda horien berrerabilpena (bigarren bizitza) da. Iraupenaren %80ra iritsi diren zelda horiek energia-eskaera apalagoa duten gailuetan erabil daitezke: bizikleta elektrikoetan, esaterako. Eta kontrako estrategia ere jarrai daiteke: bateriak zeldetan banatu ordez bateria ezberdinak elkarrekin konekta daitezke makrobateria bat osatu eta, esate baterako, argindar sareak huts egiten duenean gailu elektrikoak elikatzeko.

Birziklapena

Bigarren, hirugarren… bizitza eman diezaiekegu gure bateriei, baina uneren batean ezin izango dira gehiago zukutu. Une horretan bateriak zabaldu eta bere osagaiak berreskuratzeko garaia izango da. Horrela, posible izango da ekonomia zirkularra bultzatu eta materialen erauzteak ingurumenean eragiten duen kaltea murriztea. Gaur egun garestiagoa da, kasu askotan, bateriak material berrien bidez eraikitzea material birziklatuz egitea baino. Hala ere, ikusi dugun bezala, metalen prezioa gorabeheratsua izan daiteke, eta meatzeak ustiatzen jarraituz gero gora egingo dute prezio hauek. Birziklapenaren inguruko ikerketa bultzatzeak ekonomikoki bideragarria bihurtu dezake etorkizun hurbilean prozesu honen alde egitea. Gainera, material hauetako batzuk estatu gutxi batzuen kontrolpean egotearen ondorioak ekiditen lagunduko du (gogoan izan nikelaren kasua).

Azkenik, gogoratu: birziklatu ezean, bateria hauek hondakindegietara eramango dira azkenean. Dirudienez, auto elektrikoen salmentak gora egingo du nabarmen eta, ondorioz, hondakin gehiago sortuko dira. Hondakindegi asko eta handiak beharko dira, beraz, eta zabortegiok ingurumen-arazoak sor ditzakete.

Honenbestez, litio-ioi baterien komertzializazio masiboak hainbat arazo eragin ditzake, baina estrategia egokiak jarraituz etorkizun berdeago baterako giltzarri izan daiteke. Zentzuz jokatzea da, gehienetan bezala, gakoa.

Testu honen edukia neurri batean argitaratu da Tolosaldeko Atariaren astekarian. Nire esker ona medio honi eta Olatz Artola Apezteguiari zuzenketa lanengatik.

Egileaz:

Imanol Landa Medrano (@ilanmed) Kimikan doktorea da eta Cidetec zentroko Energiarako Materialen Unitateko ikertzailea.

The post Litio-ioi bateriak: irtenbidea edo arazo berria? appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Ingurumena

Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, Bilboko ekosistema-zerbitzuen eskaintzaren eta eskariaren arteko desorekak neurtu ditu Euskal Herriko Unibertsitateak. Indize bat diseinatu dute hiri bizkaitarreko espazio berde eta urdinek ematen dituzten hiru ekosistema-zerbitzuren eskaintzaren eta eskariaren arteko desorekak ebaluatzeko. Gainera, hiri-mota guztietarako balio duen indizea dela ziurtatzen dute.

Teknologia

Xavier, izen euskalduneko polizia robota Singapurreko kaleetan patruilatzen hasi dela azaltzen dute Sustatu agerkarian. Herritarren portaera zibiko zehatz batzuk zaintzea da ibilgailu txiki honen lana. Esaterako, erretzea debekatuta dagoen tokietan araua errespetatzen den edo ez. Xavierrek sistema konplexu baten bidez hautematen ditu jokabide desegokiak. Inguruko irudiak hartu eta kontrol zentrora bidaltzen ditu. Hauek denbora errealean aztertu eta arauak betetzen ez dituenarekin harremanetan jartzen da robota panel interaktibo bati esker. Berrian azaltzen dituzte ere euskaratik izena datorkion robotaren ezaugarriak.

Perseverance ibilgailu robotikoak Marteko zorutik lagin bat hartzea lortu duela azaltzen du Elhuyar aldizkariak. Aurreneko saiakerek huts egin zuten, baina, oraingoan, beste arroka-mota batekin lortu dute azkenean. Hurrengo misio bateko beste ontzi batek Lurrera ekarriko du aztertu ahal izateko.

Aste honetan Zientzia Kaieran, Asier López ingeniariari egin diote elkarrizketa, ikasketa automatikoaren inguruan. Azaldu duenez, ikasketa automatikoa, datu desberdinen pilaketari esker, elkarrizketa sistema naturalagoak sortzea ahalbidetzen duen prozesua da. Hainbat abantaila ditu eta bitxia bada ere, Asierrek azaltzen du, esaterako, hizkuntza jakin bat ezagutu gabe, hizkuntza horretan berba egiten duen sistema bat eratzea posible egiten duela. Adibidez, beraiek norvegieraz hitz egiten duen sistema bat egin dute, hizkuntza hori ez dakiten arren.

Berrian irakur daitekeenez, Sopela eta New York eta Cornwall (Ingalaterra) lotuko dituen ur azpiko kable bat jarriko du Googlek. Euskal Herrian hasiko dira lanean eta bi hilabete beharko dituzte kablea New Yorkeraino eramateko. Googleko arduradunek Sopelan azaldu dituzte egitasmoaren  xehetasunak eta Joseba Zubiaren iritziz, Komunikazio Optikoetako katedraduna EHUn, honi esker abiadura handiagoaz jasoko ditugu Internet bidez datuak.

Osasuna

Emakumezkoen lehen heriotza kausa oraindik ikertu gabe dagoela dio dakargu Garak. Gaixotasun kardiobaskularrak dira emakumeen lehen heriotza kausa munduan baina ez dira behar beste diagnostikatzen, ezta aztertzen. Izan ere, gizonezkoek eta emakumezkoek ez dituzten modu berean adierazten  gaixotasun berdinak, sintomak ez baitira berdinak batean zein bestean. Eta hori oso argia da, esaterako, bihotzekoaren kasuan.

Osasun-asistentziarekin erlazionatutako infekzioen inguruan irakur daiteke Zientzia Kaieran. Osasun-asistentziarekin erlazionatutako infekzioak (OAEI) osasun-eremu ezberdinetan osasun-arreta jasotzeagatik gaixoek pairatu ditzaketen infekzioak dira. Hauen epidemiologia eta kontrolaren inguruan idatzi dute Mikele Macho eta Miren Basaras mikrobiologek.

Indiak SARS-CoV-2 birusarekiko immunitatea sustatzeko txerto bat baimendu berri duela azaltzen du Elhuyar aldizkariak. DNA-kate zirkular batean oinarritzen da txerto hau eta Indian bertan garatu dute. ZyCoV-D izena du eta 3 dosiko txertoa da baina orratzik gabe ematen da dermis barneko aplikatzaile bati esker. Honekin, Indiak 12 eta 18 urte bitarteko nerabeentzat COVID-19rako lehen txertoa lortu du. Txertoa helduentzako ere baliagarria da.  du elduez gain.Berezitasun handiena: ez dago ziztatu beharrik, larruazalean ematen da

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #359 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

 

 

 

 

Eduardo Anguloren “Preparados para matar” seriea ingelesera itzultzeaz gain, mundu anglosaxoira ari da moldatzen Julio Ozores psikiatrak, erreferentzia berriak gehituta. Irakurtzera eta berrirakurtzera gonbidapena. Assasins

Boro nitruro hexagonalari prezisio atomikoarekin ehundura emateko modua topatu dute DIPCn. Ehunka aplikazio izan ditzake metodoak. Texturing of hexagonal boron nitride with atomic precision

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #364 appeared first on Zientzia Kaiera.

Lengoaia naturala erabiliz pertsonekin komunikatzeko gai diren sistemak dira elkarrizketa sistema automatikoak. Hauek diseinatzeko bi metodologia nagusi erabiltzen dira. Lehenengoa, sistemak erabiltzaileari eman ahal dizkion erantzunak eskuz diseinatzea eta programatzea da. Baina, zer gertatzen da elkarrizketa konplexua eta luzea bada? Horretarako bigarren prozedura bat baliatzen da, zeinetan oinarria ikasketa automatikoaren teknikak dira.

Ikasketa automatikoa, datu desberdinen pilaketari esker, elkarrizketa sistema naturalagoak sortzea ahalbidetzen duen prozesua da. Edozein hizkuntzatan elkarrizketak gauzatzeko gai diren makinak sortzeko, hizkuntza zehatz bateko datuak pilatu eta ordenatu behar dira. Datu horiek sistemari helarazten zaizkio, kasu bakoitzean zein erantzun mota eman behar duen ikas dezan.

Ikasketa sistema automatikoaren eta horren barruan kokatzen den elkarrizketa sistemen nondik-norakoez gehiago jakiteko, Asier Lópezekin, UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia fakultateko ikertzailearekin, bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

 

The post Asier López: “Ikasketa automatikoak elkarrizketa sistema konplexuak eratzea ahalbidetzen du ” #Zientzialari (159) appeared first on Zientzia Kaiera.

Mikele Macho, Miren Basaras

Osasun-asistentziarekin erlazionatutako infekzioak (OAEI) osasun-eremu ezberdinetan osasun-arreta jasotzeagatik gaixoek pairatu ditzaketen infekzioak dira. Infekzio hauek ez dira gaixoetan azaltzen bakarrik; osasun-langileei, bestelako langileriari eta gaixoen bisitariei ere kalte egin diezaiekete. Infekzio hauen ondorioz, gaixoen morbilitatea eta heriotza-tasa areagotu egiten da eta, aldi berean, antimikrobianoen aurkako erresistentziak eta kostu ekonomikoak handitu egiten dira. Europa mailan %5,7k (3,2 milioi pertsona) pairatzen du honelako infekzioa urtero eta Espainian osasun-zentro berean izandako infekzio nosokomialen prebalentzia %6,2koa da. Urteetan zehar OAEI mota ohikoenen hurrenkera aldatzen bada ere, Espainian infekziorik usuenak kokapen kirurgikoko infekzioak dira, arnasbidekoak, gernubidekoak eta bakteriemiak jarraiki.

Mikroorganismo ezberdinek eragin ditzakete infekzio mota hauek, baina bakterioak dira ugarienak. Horien artean kezka gehien sorrarazten dutenak antimikrobianoen aurkako erresistentziak garatu dituztenak dira, metizilinarekiko erresistentea den Staphylococcus aureus bakterioa (MRSA), zefalosporinekiko edo karbapenemikoekiko erresistenteak diren enterobakterioak edota bankomizinarekiko erresistenteak diren enterokokoak, besteak beste. Mikroorganismo horiek eragindako infekzioak larriak eta sendatzeko zailak izateaz gain, osasun-eremuetan pertsona batetik bestera hedatzeko erraztasun handia dute.

Irudia: infekzioak murrizteko osasun-eremua ahalik eta garbien mantentzea funtsezkoa da, eta bertan biltzen den pertsona orok mikroorganismoen transmisioa gutxitzeko neurriak hartzea. (Argazkia: leo2014 – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Paziente batek osasun-eremuan OAEIa garatzeko faktore ezberdinen arteko elkarreragina egon behar da, esate baterako, gaixoaren berezko arrisku-faktoreak, antimikrobianoen erabilera, ospitaletako edo egoitzetako egonaldiaren iraupena eta prozedura inbaditzaileen eragina. Esate baterako, zain barneko kateterra, gernu-kateterra edo aireztatze mekanikoa bezalako gailuek edota diagnostikorako edo tratamendurako beharrezkoak diren bestelako prozedura inbaditzaileek (zain barneko tratamenduak, biopsiak, endoskopio bidezko azterketak, etab.), pazientearen azal eta mukosetako babesak ahuldu egiten dituzte, mikroorganismoen sarrera erraztuz.

Aipaturiko infekzioak murrizteko osasun-eremua ahalik eta garbien mantentzea funtsezkoa da, eta bertan biltzen den pertsona orok mikroorganismoen transmisioa gutxitzeko neurriak hartzea. Hori dela eta, OAEIen zaintza eta prebentziorako neurriak aurrera eramatea funtsezkoa da ahalik eta paziente gutxiena kaltetzeko. Neurri horiek infekzioaren kate epidemiologikoaren elementuak moldatzera bideratuta daude, hau da, mikroorganismo eragilearen gordelekua, transmisio-mekanismoa eta populazio gaixokorra. OAEIak eragiten dituzten mikroorganismoen gordelekua gizakia (pazienteak, osasun-langileak, bisitariak) edo ingurugiroa (objektuak edo fomiteak, gainazalak, airea, ura) izan daitezke. Infekzio nosokomialen transmisio-mekanismoak, aldiz, aire bidezkoa, tanta bidezkoa eta kontaktu bidezkoa dira. Azken hau ospitale eta bestelako osasun-eremuetan mikroorganismoak transmititzeko biderik ohikoena da eta, batez ere, kutsatutako eskuen bidez gertatzen da. Populazio gaixokorrari dagokionez, pazientearen osasun-baldintzek, hala nola, zahartzaroa, immunodepresioa, diabetesa, neoplasia gaiztoa etab. indargetu egiten dute gaixoaren osasun-egoera, infekzioaren aurrean sentiberagoa bilakatuz.

OAEIak prebenitzeko neurriak, beraz, lau taldetan sailka daitezke: neurri estandarrak, transmisio-bidearen araberako neurriak, osasun-eremuaren ingurumeneko neurriak eta infekzioen kontrola eta zaintzarako prozedura espezifikoak. Horien artean, eskularruak, maskarak edo mantala jartzea dago; airearen edo ur laginen kontrol mikrobiologikoa; osasun-tresneriaren desinfekzioa eta esterilizazioa; elikagaien eta hondakinen kudeaketaren gainekoak; gaixoen eta osasun-langileen txertoen bidezko immunizazioa edo antibiotikoen bidezko profilaxia. Baina neurri horietatik garrantzitsuena eta mundu-mailan hedatuta dagoena osasun-profesionalek, bisitariek eta baita pazienteek ere burutu behar duten eskuen higienea da, hori baita infekzio hauek murrizteko ekintzarik eraginkorrena, Munduko Osasun Erakundeak aipatzen duen moduan “Arreta garbia, arreta seguruagoa” kanpainan.

Estatu eta autonomia-erkidego ezberdinetan osasun-zainketa ezberdinen eta mikroorganismoen hedapena murrizteko prozeduren jarraipena egiten da OAEIak prebenitzeko helburuarekin. Horrez gain, antimikrobianoen aurka erresistenteak diren edota populazioan erraz hedatzen diren infekzioen eragile ezberdinen zaintza egiten da. Izan ere, infekzioak eragin ditzaketen mikroorganismo ohikoenak zeintzuk diren jakinik, horien transmisioa ekiditeko eta, horrela, infekzioen tratamendu egokiena aukeratzeko neurriak har daitezke.

Iturria:

Macho, Mikele; Basaras, Miren (2020). «Osasun-asistentziarekin erlazionatutako infekzioen epidemiologia eta kontrola»; Ekaia, 37, 2020, 25-44. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20753) Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 37
• Artikuluaren izena: Osasun-asistentziarekin erlazionatutako infekzioen epidemiologia eta kontrola.
• Laburpena: Osasun-asistentziarekin erlazionatutako infekzioak (OAEI) hainbat osasun-eremutan osasun-arreta jasotzeagatik gaixoek paira ditzaketen infekzioak dira. Infekzio hauek ez dira gaixoetan bakarrik azaltzen; osasun-langileei, bestelako langileriari eta gaixoen bisitariei ere kalte egin diezaiekete. Infekzio hauen ondorioz, gaixoen morbilitatea eta heriotza-tasa areagotu egiten da eta, aldi berean, antimikrobianoen aurkako erresistentziak eta kostu ekonomikoak handitu egiten dira. Europa mailan % 5,7k (3,2 milioi pertsona) pairatzen du honelako infekzioa urtero eta Espainia mailan infekzio hauen prebalentzia % 4,8koa da. Espainian, OAEI usuenak dira gernubidekoa, arnasbidekoak, kokapen kirurgikoko infekzioak eta bakteriemiak. Mikroorganismo ezberdinak daude inplikatuak infekzio mota horietan, baina bakterioak dira ugarienak. Infekzioak murrizteko, funtsezkoa da osasun-eremua ahalik garbiena mantentzea, eta bertan biltzen den pertsona orok mikroorganismoen trans- misioa gutxitzeko neurriak hartzea. Hori dela eta, OAEIen zaintza eta prebentziorako neurriak aurrera eramatea funtsezkoa da ahalik paziente gutxiena kaltetzeko. Neurri horiek infekzioaren kate epidemiologikoaren elementuak moldatzera bideratuta daude eta lau taldetan sailka daitezke: neurri estandarrak, transmisio-bidearen araberako neurriak, osasun-eremuaren ingurumen neurriak eta infekzioen kontrol eta zaintzarako prozedura espezifikoak. Horien artean daude eskularruak, maskarak edo mantala jartzea; airearen edo ur laginen kontrol mikrobiologikoa; elikagaien kudeaketaren gainekoak; gaixoen eta osasun-langileen txertoen bidezko immunizazioa edo antibiotikoen bidezko profilaxia. Baina neurri horietatik garrantzitsuena eta mundu-mailan hedatuta dagoena osasun-profesionalek, bisitariek eta baita pazienteek ere burutu behar duten eskuen higienea da, hori baita infekzio hauek murrizteko ekintzarik eraginkorrena, Munduko osasun Erakundeak aipatzen duen moduan »Arreta garbia, arreta seguruagoa» kanpainan. OAEIak eragin ditzaketen mikroorganismo ohikoenak zeintzuk diren jakinik, horien transmisioa ekiditeko eta, horrela, infekzioen tratamendu egokiena aukeratzeko neurriak hobeto har daitezke.
• Egileak: Mikele Macho, Miren Basaras
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 25-44
• DOI: 10.1387/ekaia.20753

————————————————–
Egileez:

Mikele Macho Basurtuko Unibertsitate ospitaleko Mikrobiologia kliniko eta Infekzioaren kontrolaren Zerbitzukoa da.

Miren Basaras UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia Sailekoa da.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Osasun-asistentziarekin erlazionatutako infekzioen epidemiologia eta kontrola appeared first on Zientzia Kaiera.

Ariketa fisikoa egitea osasungarria dela esaten digute behin eta berriro. Fisikoa bakarrik ez, buruari eragitea ere onuragarria da. Nagiak atera eta aurten ere, udako oporretan egiteko asteazkenero ariketa matematiko bat izango duzue, Javier Duoandikoetxea matematikariak aukeratu ditu Zientzia Kaieran argitaratzeko. Guztira sei ariketa izango dira.

Gogoan izan ahalegina bera –bidea bilatzea– badela ariketa. Horrez gain, tontorra (emaitza) lortzen baduzu, poz handiagoa. Ahalegina egin eta emaitza gurekin partekatzera gonbidatzen zaitugu. Ariketaren emaitza –eta jarraitu duzun ebazpidea, nahi baduzu– idatzi iruzkinen atalean (artikuluaren behealdean daukazu) eta irailean emaitza zuzenaren berri emango dizugu.

Hona hemen gure seigarren ariketa: Zatitzen, zatitzen.

 

Zenbaki bat 2-rekin zatitu dugu eta hondarra 1 da; 3-rekin zatitu eta hondarra 2 da; eta horrela, hondarrak 3, 4, 5, 6, 7 eta 8 dira, hurrenez hurren, 4, 5, 6, 7, 8 eta 9-rekin zatitzerakoan. Zein da propietate hori duen zenbakirik txikiena?

———————————————————————————-

Ariketak “Calendrier Mathématique 2021. Un défi quotidien” egutegitik hartuta daude. Astelehenetik ostiralera, egun bakoitzean ariketa bat proposatzen du egutegiak. Ostiralero CNRS blogeko Défis du Calendrier Mathématique atalean aste horretako ariketa bat aurki daiteke.

———————————————————————————-

Utzi zuen erantzuna iruzkinetan!

The post Dozena erdi ariketa 2021eko udarako (6): Zatitzen, zatitzen appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Edozein egunetan ekonomiari buruzko egunkari bat hartu, eta begiratzen badugu inbertsioei buruzko atala, behin baino gehiagotan agertuko zaizkigu sigla hauek: ESG. Ingurumena, gizarte inpaktua eta gobernu ona adierazten duen ingelesezko sigla da ESG, eta enpresak hiru atal horien arabera sailkatzen dituen metodologia batean oinarritzen da. Hala, planetako edozein lekutako inbertsiogile batek ingurumen inpaktu txikiena duten enpresetan inbertitzea aukeratu dezake, langileentzat eta enpresa horiekin hartu-emana dutenentzat berdinzaleenak, justuenak eta seguruenak direnetan, eta kudeaketan kontrol eta gardentasun estandarrik handienak ezarrita dauzkaten eta betetzen dituztenetan.

Herrialde garatuetako enpresa munduan argi dago etorkizuna, izatekotan, ESG izango dela. Inbertsiogile asko aktibista bihurtu dira, edo beren inbertsioetarako aukeratzen dituzten enpresetan ESG sailkapena hobetzea sustatzen dute, edo ez dute inbertitzen ESG baxua dutenetan, edo biak egiten dituzte.

Hori da indar sustatzaileetako bat; beste bat ingurumen kontzientzia bera izango litzateke, edota enpresa berritzaileenak beren inpaktua murrizteko lantzen ari diren neurrien ondoriozko ekoizpen ziklo eraginkorragoek dakarten kostu murrizketa.

Berehala agertzen den korapiloetako bat neurtzearena da. Badakigu neurtzen duenak soilik dakiela; neurtzen ez duenak, ustea baino ez du. Baina, nola neurtu jarduera batek duen eragin globala? Ez da langintza erraza, ez horixe. Hain da horrela, ezen neurketa sistema diseinatzea bera da lorpen zientifiko bat. Eta orain agertzen da produktuaren ingurumen aztarnaren kontzeptua.

Irudia: Produktuaren ingurumen aztarna kalkulatzea ez da beti erraza, adibidez, altzairuan, gauzak korapilatu egiten dira. (Iturria: Pixabay.com)

Gure lantegietatik irteten diren produktuen guztizko ingurumen inpaktua kalkulatzeko metodologia bat da Europar Batasunaren Produktuaren Ingurumen Aztarna (PIA). Horren helburua da produktuei buruzko informazio fidagarria eta konparagarria eskaintzea, merkatu jasangarriagoa sustatzeko. Arauari buruzko lanketak 2011n abiatu ziren, orduan aztertu baitziren aurretik zeuden metodologiak.

Zenbait irizpide oinarritzat hartuz, ondasun batek, produktu industrial edo zerbitzu batek bere bizialdi osoan duen ingurumen inpaktua zenbatesteko balio du PIAk. Helburu orokorra da jarduketa ildoak ezartzea haien ingurumen inpaktua murrizten saiatzeko, hornikuntza kateko jarduera guztiak kontuan hartuta (lehengaien erauzketatik hasi eta azken hondakinen kudeaketaraino, tartean ekoizpena eta erabilera daudelarik).

Produktuaren ingurumen aztarna oro Produktuaren Ingurumen Aztarnako Kategoria Arauetan (PEFCR ingelesez) oinarritzen da; horiek, bada, gida tekniko zehatz bat ematen dute produktu kategoria bakoitzean ingurumen aztarnaren azterketa nola egin azaltzeko. PEFCR arauak ingurumen aztarnaren gaineko orientazio metodologiko orokorraren osagarri dira: produktuaren zehaztapen gehiago eman, eta azterketen koherentzia eta erreproduktibitatea ziurtatzen dute.

Teoria ongi dago, baina hori praktikan jarri nahi izaten denean, adibidez, altzairuan, lurraldean eta energian inpaktu handia duen material hain intentsiboan, gauzak korapilatu egiten dira, eta ez gutxi ere. Enpresa bakar baten jarduketa gainditzen duen zerbait da hori. Horregatik, adibidez, Siderex Euskadiko siderurgiaren klusterra ari da HAMBEMET proiektua gidatzen: eskala handiko proiektu bat, PIA zenbatesteko lehendik dagoen (eta Europar Batasunaren gidalerroetan oinarritzen den) metodologia hori egokitzeko Arania bezalako enpresa historikoen produktu hiperespezializatuetarako.

Baina PIA soilik ez da nahikoa. Osatu egin behar da enpresaren jarduerak bere osotasunean duen karbono aztarnaren zenbatespenarekin, ingurumen inpaktu orokorraren ideia bat eduki ahal izateko. Neurketa gehigarri hori, adibidez, Jatorri Berriztagarriaren Bermearen kudeaketaren bitartez lortzen da.

Nola jakin kontsumitzen den energiaren jatorria zein den? Hori kausitzeko adostu zen nazioarteko hitzarmen bat, urtebetean ingurumen faktorea ziurtatzeko gai den akordioa: Elektrizitatearen Jatorriaren eta Etiketatzearen Bermea. Hornidura elektrikoaren kantitate jakin baten ekoizpena energia berriztagarrien eta kogenerazioaren bidezkoa dela egiaztatzen duen ziurtagiriak dira jatorri berriztagarriaren bermeak.

Berme horren bitartez, enpresa batek informazio zehatza eman diezaieke bere bezeroei, jasotzen duen energiaren jatorriari eta bere produkzioak ingurumenean duen inpaktuari buruz. Jatorri ez-fosiletatik sortutako energia esan nahi du jatorri berriztagarrikoa izateak: energia eolikoa, eguzki energia, aerotermikoa, geotermikoa, hidroelektrikoa, biomasa…

Horrelako kontuez arduratzen dira etorkizunean lehiakorrak izateko asmoa duten enpresetako goi mailako arduradunak.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Tokian tokiko jarduera: siderurgiaren ingurumen inpaktua neurtzen appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUn egindako azterlan batean, indize bat definitu dute hiriko espazio berde eta urdinek ematen dituzten hiru ekosistema-zerbitzuren eskaintzaren eta eskariaren arteko desorekak ebaluatzeko (jariatze-urak atxikitzea, airea araztea eta ingurunea hoztea), eta etorkizuneko plangintza-prozesuetako helburu espezifikoak zehazteko. Bilbon aplikatu dute metodologia, eta, emaitzen arabera, lehentasuna eman behar zaie Abando eta San Frantzisko auzoei.

Hiri-garapenari lotutako inpaktuak eta presioak murrizten laguntzen dute hiriko ekosistemek. Hirietako gizarteak hain beharrezko dituzten ekosistema naturaletatik urruntzen ari direnez, inoiz baino garrantzi handiagoa ari dira hartzen hiri-ekosistemak pertsonen ongizaterako, eta azpiegitura berdea —hiriko espazio berde eta urdinez osatua— ondorio garrantzitsuak ari da eragiten hirien etorkizunerako, naturaren eta pertsonen arteko zubi  garrantzitsua baita. Eremu naturalen eta erdinaturalen sare estrategikoki planifikatuak dira azpiegitura berdeak, eta ekosistema-zerbitzu ugari (pertsonek naturatik eskuratzen dituzten onurak) eskaintzeko diseinatu eta kudeatutako ingurumen-ezaugarriak dituzte.

Irudia: inoiz baino garrantzi handiagoa ari dira hartzen hiri-ekosistemak pertsonen ongizaterako. (Argazkia: javierAlamo – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

“Aisialdirako eta olgetarako guneak izateaz gain, berdegune batetik hurbil egoteak ongizatea sentiarazten baitu, hiriko azpiegitura berdeek zerbitzu ekosistemiko garrantzitsuak ere eskaintzen dituzte, hala nola airea arazten dute, hiriko tenperatura erregulatzen edo jariatze-urak atxikitzen —dio Beatriz Fernández de Manuel UPV/EHUko Landare Biologia eta Ekologia Saileko eta Garapen Iraunkorrari eta Ingurumen Hezkuntzari buruzko UNESCO katedrako ikertzaileak—. “Hiriguneetako berdeguneak, parkeak eta eremu ‘naturalenak’ hobeto kudeatuz, hirietan bizi diren pertsonen bizi-kalitatea eta ongizatea hobetu daiteke”.

Oro har, hiri-gainazal iragazgaitzek mesede egiten diete prezipitazioek eragindako azaleko jariatze-urei; izan ere, landarez osatutako estalki trinkoa duten hiri-berdeguneek jariatze-urak atxikitzeko eta iragazteko gaitasun handiagoa dute, eta uholdeak prebenitzeko baliabide naturala dira. Gainera, halako eremuek airea arazteko ahalmena ere handitzen dute, landare-estalkiak eragina baitu kutsatzaileak xurgatzeko, sakabanatzeko eta/edo metatzeko prozesuan. Landarediak inguruko airearen tenperatura ere murriztu dezake, zuhaitzen adaburuen azpian itzala sortzen baita eta egunean zehar ebapotranspirazioa gertatzen baita.

Hiri-mota guztietarako balio duen indizea

Beatriz Fernández de Manuel ikertzaileak hiriko azpiegitura berdearen eraginkortasunaren adierazle berri bat proposatu du, ekosistemen zerbitzuen ebaluazioan oinarritua: “Indize horrek aukera ematen du gaur egun udalerriek duten azpiegitura berdearen kalitatea ebaluatzeko, edo azpiegitura berdearen elementu berriak planifikatzeko udalerrietako hirigintzan”. Ikertzaileak azpimarratzen du garrantzitsua dela arlo horretan eragiteko lekuak lehenestea.

Aipatutako hiru zerbitzu ekosistemikoen eskaintzaren eta eskariaren arteko desorekak aztertu dituzte ikertzaileek Bilbon, hiriko auzuneen mailan, eta “emaitzek erakusten dute desoreka nabarmena dagoela azterketa-eremuko zerbitzu ekosistemikoen eskaintzaren eta eskariaren artean”, dio Fernández de Manuelek. Zer eremutan esku hartu behar den eta zer jarduera proposatzen duten jakinarazi diote Bilboko Udalari jada. Ikertzaileak bereziki azpimarratzen ditu Abando eta San Frantzisko auzoetako desorekak.

Hala ere, “indizea Europako zein Euskadiko edozein udalerritako edozein auzotan aplika daiteke, auzo-eskalara egokituta baitago. Hiri baten barruan, auzoen ezaugarriak desberdinak izan daitezke, eta, gainera, kontuan hartu behar da auzo bakoitzeko biztanleria zein den”. Ikertzaileen asmoa da “zerbitzu ekosistemiko gehiago ikertzen jarraitzea; izan ere, udalerrietako espazio berde eta urdinek hiru zerbitzu baino gehiago eskaintzen dituzte, adibidez, karbono-metaketa, klima-aldaketa arintzen laguntzen duena; olgeta-zerbitzua, han bizi diren pertsonen aisialdia bultzatzen duena, etab. Horien guztien ebaluazioak egiteko metodologiak garatzen jarraituko dugu”, esan du.

 

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Hiriko azpiegitura berdeak hobetzeko jarduerak eta eremuak lehenesteko indize bat proposatu dute

Erreferentzia bibliografikoa:

Fernández de Manuel, B., Peña, L., Ametzaga, I., Onaindia, M. (2020). Gida praktikoa ekosistemen zerbitzuak lurralde- eta hirigintza- plan eta -programen formulazioan integratzeko. Universidad del País Vasco (UPV/EHU). Leioa, España. ISBN: 978-84-1319-238-3.

The post Bilboko ekosistema-zerbitzuen eskaintzaren eta eskariaren arteko desorekak neurtu dituzte appeared first on Zientzia Kaiera.

Burmuina gazte eta abila jarraitzen izan dadin sistemak iragartzen dira han hemen.“Brain training” delakoa, bideojoko baten izena hartzen duena. Baina ez du funtzionatzen: Brain training does not improve cognition Rosa García-Verdugoren.

Arautu barik dago espazioa. Zaborrez eta satelite pribatuez beteta dago eta gau zerua ez da izan beharko litzatekeena. It’s not too late to save the night sky, but governments need to get serious about protecting it Samantha Lawler eta Aaron Boley.

Las Vegasko kasino baten fatxadaren, zein autobus baten karrozeriaren forma har ditzaketen material malguak behar dira eguzki energia garatzeko. Material horiek, ziur aski, organikoak izango dira eta, seguruenik, egitura kristalino zehatzen araberakoa izango da haien errendimendua. DIPCren Polymorphism in non-fullerene acceptors for organic solar cells.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #363 appeared first on Zientzia Kaiera.