Zientzia Kaiera

Arturo Apraiz Nukleo eta mantuaren arteko muga (CMB; Core-Mantle Boundary) gure planetaren barnean dagoen mugarik nabarmenena da. Izan ere, mugaren alde batera eta bestera dauden konposizio-aldaketak eta materialen propietate fisikoak askoz desberdinagoak dira, Lur solidoaren eta atmosferaren edo hidrosferaren artean daudenak baino. Muga honetan zehar gertatzen den bero-fluxuak eragin handia du kanpo-nukleoaren dinamikan zein mantuko konbekzioan. Bertan sortzen dira plaken dinamika, superkontinenteen apurketa eta bereizketa, basalto-plataformak eta, ondorioz, klima-aldaketa orokorrak zein suntsipen biologikoak eragin ditzaketen luma gorakorrak. Nahiz eta jakin bertan, Lurraren bilakaeran eragina duten prozesuak gerta daitezkeela, azken urteetara arte ingurune iluna izan da, eta oso urriak izan dira Lurraren barneko eremu horren inguruko datuak. Azken urteetan ordea, tomografia sismikoaren garapenari esker, baieztatu ahal izan da hiru dimentsioko egitura ugari daudela bertan, eskala askotarikoak, milaka kilometrotik hamarnaka kilometrora. Ondoren, orain arte mantuaren beheko aldean bereizi diren egitura onartuenak aipatuko dira, bakoitzaren ezaugarri nagusiekin batera (2. eta 3. irudia). 1. irudia: Lurraren barruko egitura.

Ozeano Pazifikoaren eta Afrikaren azpitik, behe-mantuan kokatutako eskala handiko bi eremu daude, 15.000 km-ko zabalerarekin eta CMBtik gora, 500-1000 km-ko garaierarekin. Bertan, normalak baino txikiagoak diren abiadura-sismikoak antzeman dira. Gaur egun, eremu hauei “abiadura-sismiko txikiko lurralde handiak” izena ematen zaie (LLSVP; Large Low Seismic Velocity Provinces). Hasiera batean, iradoki zen agian tenperatura altuagoko eta ondorioz, dentsitate baxuagoko eremuak izan litezkeela (superlumak), baina muga zorrotzak dituzte inguruko materialekin eta P- eta S-uhinen abiadura-aldaketen azterketa zehatzek, erakutsi dute inguruko arrokak baino dentsitate handiagoa dutela. Beraz, baieztatu da konposizioan ere nolabaiteko desberdintasuna izan behar dutela. Oraingoz, konposizio-desberdintasunak azaltzeko bi aukera baino ez dira iradokitzen.

Alde batetik, Fe-n aberastuta egoteak azalduko luke abiadura-sismikoen moteltzea eta dentsitatearen gehikuntza, eta beraz baliteke, aldaketa kimikoa nukleo eta mantuaren arteko elkartrukearen ondorioa izatea edo Lurraren hastapenetan mantuaren diferentziazio-prozesuan garatutako konposizio desberdineko eremua izatea. Bestetik, espero da hondoratutako ozeano-lurrazala inguruko materiala baino dentsoagoa izatea behe-mantuko baldintzetan. Beraz, aldaketa kimikoen eragile ere izan liteke.

LLSVPei buruzko hipotesi hedatuenetakoak dio badaudela arrazoiak subdukzio-eremuekin lotutako konbekzio-korronte beherakorrek albo batera desplazatutako eremuak direla pentsatzeko, konbekzio-korronte gorakorreko inguruneekin lotura eginez: lehenik, konposizio propioa dute, bigarrenik, inguruko mantua baino dentsoago dira eta hirugarrenik, flotazio neutroa edo motelki negatiboa dute.

Horrela, azal daiteke luma gorakor ugari LLSVPen mugetan sustraituta egotea eta, era berean, konposizio desberdineko bi eremuen arteko nahasketaren ondorio izan daitezke puntu beroetako arroka bolkanikoek erakusten dituzten ezaugarri isotopiko bereziak. LLSVPak eragin nabarmena dute mantuaren dinamikan eta luma gorakorren sorreran.

2. irudia: Behe-mantuaren beheko aldean bereizi diren hiru dimentsioko egitura nagusien irudi eskematikoa. (Rost, 2013)

CMBtik 100-200 km gora sarritan sumatzen da uhin-sismikoen abiaduraren bat-bateko igoera eta azalera islatzaile bat ere agertzen da; azken hori, mantuaren barneko beste etenune sismikotzat hartu da. Etenunea etena eta uhinkaria da, eta D’’ eremua bezala identifikatuta zuten geofisikoek aspalditik. Petrologia esperimentaleko ikerketak aurrera eramatea oso zaila izan da, muturreko baldintzengatik: muturreko presioa (atmosferako presioa baino 1,3 milioi aldiz handiagoa) eta tenperatura (2.500 K-tik gorakoa). Hala eta guztiz ere, 2004. urtean, baldintza horiek laborategian lortu zirenean, egiaztatu zen behe mantuko mineral nagusiak (perovskita) egitura-aldaketa bat jasaten duela, eta post-perovskita[1] izeneko egitura minerala garatzen duela. Geroztik egindako ikerketetan guztiz egiaztatu da post-perovskitak tenperaturarekiko menpekotasun handia duela, eta zenbat eta tenperatura handiagoa izan presio handiagoa (edo sakonera handiagoa) behar duela garatzeko. Horrela, erraz detektatzen da subdukzio-eremuetan hondoratutako ezpalak pilatzen diren eremu hotzetan (D’’ erreflektorea), baina ez da garatzen nukleo eta mantuaren arteko ingurune beroenetan (LLSVP). Tenperaturaren menpekotasunak eragiten du D’’ azaleraren geometria uhinkaria eta etena.

Nukleo eta mantuaren arteko mugaren gainean 5-40 km lodi eta 100 km zabal diren txatal isolatuak identifikatu dira, uhin sismikoen abiadura izugarri moteltzen delako (2. eta 3. irudia). Txatal horiei “abiadura sismiko ultratxikiko eremua” izena eman zaie (ULVZ; Ultra-Low Velocity Zones). P-uhinak %10-raino eta S-uhinak %30-raino motel daitezke, baina behe–mantu guztian zehar lortzen diren abiadura-aldaketak %1-2 tartekoak baino ez dira. Abiadura sismikoen moteltze nabarmenak eta S-uhinen abiadura-moteltzea P-uhinena baino askoz ere nabarmenagoa izateak, iradokitzen dute txatal hauek fusio partzialaren ondorio direla. Nukleo eta mantuaren arteko muga konposizionalki homogeneoa balitz, fusio partzialaren ondorio diren ULVZak CMB guztian zehar agertuko lirateke, muga hori isotermikoa baita. Baina ULVZak txataletan sakabanatuta ageri dira, eta konposizio kimikoaren aldetik ere desberdinak izan behar dutela pentsatu behar dugu. ULVZko txatalak LLSVPetako ertzetan pilatuta agertzeko joera dute eta uste da mantuko sakonera berean dauden beste materialak baino %10 dentsoagoak direla bertako materialak. Izan ere, ez dute konbekzio-korronte gorakorrekin batera mantuan gora egiten. Lurraren azaleko puntu-beroak (hot spot) LLSVP ertzen gainetik kokatuta daude, hain zuzen ULVZak kokatzen diren eremuen gainetik, eta horrek agerian uzten du luma gorakor eta ULVZen arteko harreman zuzena. Beraz, baliteke ULVZk eragin zuzena izana probintzia igneo erraldoien sorreran edo superkontinenteen apurketan.

3. irudia: Ozeano-lurrazaleko ezpal hotz eta dentsoak mantuan behera hondoratzen dira eta material beroko lumek gora egiten dute. Behe-mantuan, gorriz nabarmendu dira abiadura sismiko txikiko lurralde handiak (LLSVP). Post-perovskita mineral-egituraren sorrera lerro grisez adierazita azaltzen dira. Nukleo eta mantuaren arteko mugatik gertu, aldiz, ezaugarri desberdinak dituzten ULVZ eremuak (laranja) eta LVZ eremuak (marroia) bereizi dira. (Rost, 2013)

Berriki, Ipar-Amerikako sismografo-sare osatua erabiliz Ipar-Amerika azpiko CMBko azterketa sismiko zehatza egin da eta beste egitura mota bat identifikatu ahal izan da (Sun et al., 2012).

CMBren gainetik hainbat gandor irudikatu dira, oraingoz abiadura baxuko eremu gisa identifikatzen direnak (LVZ; Low Velocity Zone), lodiera aldakorrekoak eta 100 km bitarteko altueraraino luzatzen direnak (3. irudia). Gandorretan uhin sismikoen abiadura moteldu egiten da, baina ez ULVZtan bezain beste; P-uhinen abiadura %5 moteltzen da eta S-uhinena %8. Era berean, kalkulatu da dentsitatea inguruko mantuko arrokena baino %1.5-2 handiagokoa dela. Datu hauek dituztela, ikertzaileek iradoki dute agian LVZ eremuak burdina kopuru altuago baten ondorio direla, nukleo eta mantuaren arteko material trukaketaren eraginez. Lortutako datuek iradokitzen dute Ipar-Amerikaren azpiko nukleo eta mantuaren arteko muga konposizio kimikoaren aldetik oso heterogeneoa dela.

Sismologoek gero eta eskala txikiagoko egiturak identifikatzen ari dira, 10 km ingurukoak ere; hala ere, oso zaila da fusio partzialeko eremuekin, konposizio desberdineko eremuekin edo beste zerbaitekin lotura zuzena egitea. Zehaztapen handiagoko azterketak behar dira egitura txikien ezaugarriak identifikatu eta beraien jatorriari buruz hipotesiak plazaratu ahal izateko.

Etorkizunean, gero eta konpaktuagoa izango da sismografo-sarea, batez ere eremu ozeanikoetan tresna gehiago kokatzen ari direlako. Gainera, konputagailuen ahalmenak gero eta handiagoak direnez, etorkizun hurbilean oso zehaztapen handiko irudiak lortu ahal izango dira CMBan.

Oharrak:

[1] Post-perovoskita (pPv): MgSiO3 magnesio silikatoaren presio altuko fasea.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Rost, S. (2013): Core-mantle boundary landscapes. Nature Geoscience, 6: 89-90.
• Sun D, Helmberger DV, Jackson JM, Clayton RW, Bower DJ. Rolling hills on the core-mantle boundary Earth and Planetary Science Letters. 361: 333-342.

———————————————————————————-

Egileaz: Arturo Apraiz UPV/EHUko Geodinamika saileko irakaslea eta ikertzailea da.

———————————————————————————-

The post Nukleo eta mantuaren arteko muga: ilun zegoena argitzean… appeared first on Zientzia Kaiera.

Keinuak eta hizkera noiz eta nola uztartzen dituzten umeek ikertu du UPV/EHUko EUDIA ikerketa taldeak. Komunikazioaren garapenaren hasieran gertatzen den keinuen eta bokalizazioaren arteko harremana zer-nolakoa den ezagutzea izan du helburu ikerketak.

1. irudia: Ume-eskua.

Euskara ama hizkuntza gisa duten umeek nola eta noiz hasten diren keinua eta hizkera uztartzen, keinua eta hizkera koordinatzeko patroiaren garapena, ikertzen duen lehen lana da “The interrelation of gestures and vocalization in early communication functions: Evidence from Basque language”.

Hizkuntzaz jabetu eta berau garatzeko prozesuak zer-nolako lotura daukan haurren keinu eta hizketaren arteko koordinazioarekin aztertzea da ikerketaren helburu nagusia. Hau da, umeek egiten duten hizkeraren eta keinuaren koordinazio prozesuak zer harreman duen hizkuntzaren ikasketarekin ikertzea.

Ikerketak erakutsi du 9 hilabeterekin zezelka egiteari, silaba errepikatu eta luzeen kateak bokalizatzeari, uzten diotela umeek eta 11 hilabete inguru dutenean keinu gehienak ahozko ekoizpenarekin konbinatzen hasten direla. 11 hilabetetik aurrera umeek egiten dituzten keinuak ez dira ausazkoak, ez daude isolaturik, nagusiki testuinguruan daude, hizkerarekin lotuta. Hau da, keinuen eta hizkeraren sistema elkarri estuki lotuta daude 11 hilabete dituztenean, hitz egin aurreko etapa konplexuena hasten dutenean.

Keinuak eta hizkera konbinatzen hasten direnean oso keinu jakinak erabiltzen dituzte umeak: deitikoak. Zerbait egitearekin lotutako keinuak dira deitikoak, seinalatzekoak, ematekoak, eskatzekoak, erakustekoak edota eskaintzekoak.

2. irudia: Haur txiki keinu deitikoa egiten.

Keinuak eta hizkera sistema estuki koordinaturik daudela erakusten duten frogak gero eta ugariagoak dira, Asier Romero ikertzailearen arabera. Are gehiago, zezelkatzea keinuekin konbinatzearen eta umeak izango duen hizkuntzaren garapenaren arteko harremana badagoela frogatzen duten “ebidentzia zientifikoak gero eta gehiago” direla azaldu du ikertzaileak. Euskara bariazioa aztertzen duen EUDIAk ikertaldeak egindako ikerketa hau, hortaz, lagungarria izan daiteke asaldura linguistikoak aurreikusteko. Izan ere, giza komunikazioa ikertzerakoan hizkera eta keinuak “beharrezko” bi elementu direla erakusten du ikerketak, Romeroren hitzetan.

Behaketa eta software espezifikoa

Familia euskaldunetan jaiotako bi haurren jarraipena egin da ikerketan zehar. Umeak 9 hilabete zituztenetik 13 hilabete bete arte grabatu zituzten bideoan. Etxean grabatu zituzten, gurasoekin batera. Denera, 1.260 ekintza komunikatibo baino gehiago biltzen dituen 6 orduko grabazioa lortu zuen ikerketa taldeak. ELAN software espezifiko eta berezitua erabili zuten ekintza komunikatiboak aztertzeko. Audio eta bideo artxiboetan anotazio konplexuak egiteko erabiltzen da ELAN softwarea.

Lan ildo berriak irekitzeaz gain, ingelesa eta katalana ama hizkuntza gisa duten umeekin egindako ikerketen emaitzak berretsi ditu argitalpen honek. Hitz egiten hasi baino lehen umeek keinuak eta aho jarioa koordinatzen dutela, batetik, eta alor honetan garapen arazoak detektatzeko baliagarria izan daitekeela, bestetik.

Iturria:
UPV/EHUko komunikazio bulegoa: Haurtxoek nola koordinatzen dituzte keinuak eta bokalizazioa?

The post Noiz hasten dira umeak keinuak helburu komunikatiboekin erabiltzen? appeared first on Zientzia Kaiera.

Keinuak eta hizkera noiz eta nola uztartzen dituzten umeek ikertu du UPV/EHUko EUDIA ikerketa taldeak. Komunikazioaren garapenaren hasieran gertatzen den keinuen eta bokalizazioaren arteko harremana zer-nolakoa den ezagutzea izan du helburu ikerketak. 1. irudia: Ume-eskua.

Euskara ama hizkuntza gisa duten umeek nola eta noiz hasten diren keinua eta hizkera uztartzen, keinua eta hizkera koordinatzeko patroiaren garapena, ikertzen duen lehen lana da “The interrelation of gestures and vocalization in early communication functions: Evidence from Basque language”.

Hizkuntzaz jabetu eta berau garatzeko prozesuak zer-nolako lotura daukan haurren keinu eta hizketaren arteko koordinazioarekin aztertzea da ikerketaren helburu nagusia. Hau da, umeek egiten duten hizkeraren eta keinuaren koordinazio prozesuak zer harreman duen hizkuntzaren ikasketarekin ikertzea.

Ikerketak erakutsi du 9 hilabeterekin zezelka egiteari, silaba errepikatu eta luzeen kateak bokalizatzeari, uzten diotela umeek eta 11 hilabete inguru dutenean keinu gehienak ahozko ekoizpenarekin konbinatzen hasten direla. 11 hilabetetik aurrera umeek egiten dituzten keinuak ez dira ausazkoak, ez daude isolaturik, nagusiki testuinguruan daude, hizkerarekin lotuta. Hau da, keinuen eta hizkeraren sistema elkarri estuki lotuta daude 11 hilabete dituztenean, hitz egin aurreko etapa konplexuena hasten dutenean.

Keinuak eta hizkera konbinatzen hasten direnean oso keinu jakinak erabiltzen dituzte umeak: deitikoak. Zerbait egitearekin lotutako keinuak dira deitikoak, seinalatzekoak, ematekoak, eskatzekoak, erakustekoak edota eskaintzekoak.

2. irudia: Haur txiki keinu deitikoa egiten.

Keinuak eta hizkera sistema estuki koordinaturik daudela erakusten duten frogak gero eta ugariagoak dira, Asier Romero ikertzailearen arabera. Are gehiago, zezelkatzea keinuekin konbinatzearen eta umeak izango duen hizkuntzaren garapenaren arteko harremana badagoela frogatzen duten “ebidentzia zientifikoak gero eta gehiago” direla azaldu du ikertzaileak. Euskara bariazioa aztertzen duen EUDIAk ikertaldeak egindako ikerketa hau, hortaz, lagungarria izan daiteke asaldura linguistikoak aurreikusteko. Izan ere, giza komunikazioa ikertzerakoan hizkera eta keinuak “beharrezko” bi elementu direla erakusten du ikerketak, Romeroren hitzetan.

Behaketa eta software espezifikoa

Familia euskaldunetan jaiotako bi haurren jarraipena egin da ikerketan zehar. Umeak 9 hilabete zituztenetik 13 hilabete bete arte grabatu zituzten bideoan. Etxean grabatu zituzten, gurasoekin batera. Denera, 1.260 ekintza komunikatibo baino gehiago biltzen dituen 6 orduko grabazioa lortu zuen ikerketa taldeak. ELAN software espezifiko eta berezitua erabili zuten ekintza komunikatiboak aztertzeko. Audio eta bideo artxiboetan anotazio konplexuak egiteko erabiltzen da ELAN softwarea.

Lan ildo berriak irekitzeaz gain, ingelesa eta katalana ama hizkuntza gisa duten umeekin egindako ikerketen emaitzak berretsi ditu argitalpen honek. Hitz egiten hasi baino lehen umeek keinuak eta aho jarioa koordinatzen dutela, batetik, eta alor honetan garapen arazoak detektatzeko baliagarria izan daitekeela, bestetik.

Iturria:
UPV/EHUko komunikazio bulegoa: Haurtxoek nola koordinatzen dituzte keinuak eta bokalizazioa?

The post Noiz hasten dira umeak keinuak helburu komunikatiboekin erabiltzen? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Matematika

Hegaztiek Bizkaiko golkoan gauez egiten duten migrazioaren aztertu du UPV/EHUko Matematika Aplikatu Saileko Nadja Weisshaupt ikertzaileak bere doktorego-tesian. Ikerketaren emaitzek erakusten dute gaueko migrazio-jarduera handia dagoela Punta Galean udaberrian eta txikia udazken osoan. Hegazti tipologiari dagokionez, paseriformeak (txori kantariak) dira gau-migratzaile nagusiak. Ikerketan, bi motatako radarrekin egin dute lan: Euskalmetek Punta Galean duen profilagailua eta prezipitazioa neurtzeko radarrak. Horietaz gain, kamera termikoak erabili dituzte baita ilargiaren behaketa ere.

Ingurumena

Zoriari esker jakin dute abaraskak suntsitzen dituen har batek polietilenoa jaten duela. Horretaz konturatu zen Espainiako Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusiko ikertzaile bat, Federica Bertocchini. Cambridgeko Unibertsitatearekin batera aritu dira ikertzen, eta frogatu du harrak oso eraginkorrak direla polietilenoa degradatzen. Adibidez, ehun har gai dira 92 mg polietileno degradatzeko 12 ordutan. “Oso azkar da hori”, nabarmendu du Bertocchinik. Ikertzaileen esanean, litekeena da entzimaren baten bidez degradatzea. Hortaz, hurrengo helburua degradazio-mekanismoa argitzea da, balizko entzima identifikatzeko eta in vitro sortzeko, maila industrialean.

Medikuntza

Filadelfiako Haur Ospitaleko ikertzaileek umetoki artifizial bat sortu dute. Poltsa itxi bat da, likido amniotikoaren antza duen fluido batez betea, eta kumea oxigenoaz eta elikagaiez hornitzeko sistema bat duena.  Dagoeneko arkume oso goiztiarrekin probatu dute eta 28 egunez han bizitzea lortu dute. Honetan, halere, zilborreste sintetiko baten bidez iristen zaio odola arkumeari. Baina ez du odol-zirkulazioa ponpatzeko sistemarik, arkumeen bihotzak oraindik ez bailuke jasango kanpo zirkulazio-sistema bat. Horregatik, arkumeak, bere bihotzaren bidez, behar dituen osagaiak hartzen ditu. Bestetik, bentilazio-sistemarik ere ez du umetoki artifizialak. Ikertzaileek diotenez, aurrerapen handia izan da baina gizakietan erabili ahal izatetik urruti daudela aitortu dute.

Kimika

Wolframa Bergarako Errege Seminarioko laborategian aurkitu zuten Juan Jose eta Fausto Elhuyar anaiek 1783. urtean, Euskal Herriak inoiz zientzia arloan egin duen eta egingo duen aurkikuntzarik handienetakoa. Proiektuari ospe handia eman zion lorpena izan zen baina une hartan ez zioten aplikaziorik aurkitu. Baina iritsi ziren eta gaur gaurkoz Eta wolframa gizartearen garapenerako funtsezko elementuetako bat dela esan daiteke. Adibidez, beroaren aurrean duen erresistentzia ezinbestekoa izan da gaur egun arte etxeetan erabili ditugun bonbillen funtzionamendurako. Beste dohai batzuk ere baditu, irakur ezazue artikulua osorik!

Biologia

Izurriteez hitz egiten dugunean, intsektuak edo arratoiak datozkigu gogora. Baina horiek ez dira animalia bakarrak, bibalbioen artean bada bat egiazko izurria, oso arriskutsua dena gainera: zebra-muskuilua. Zebra-muskuilua gertutik ezagutzeko parada izango dugu artikulu honekin. Ur gezetako bibalbio txikia da, gazitasun desberdineko uretan bizirik manten daiteke denbora luzez, eta tenperaturari dagokionez ere jasankortasun-tarte zabala du. Gainera, oso eraginkorra da: arrautza kopuru itzelak ekoizten ditu ur gezetako beste bibalbioekin erkatuz gero. Ibaietako zein aintziretako biodibertsitatearen arerio handia izateaz gain, izugarriak dira sor ditzakeen kalte ekonomikoak.

Azken hamarkadan inork ikusi ez dituen baina bizirik jarraitu dezaketen animalia eta landareen zerrenda egin du Global Wildlife Conservation erakundeak.  The Search for Lost Species (galdutako espezieen bila) du izena ekimenak. Ehun zientzialari baino gehiagorekin elkarlanean, 160 estatutan galdutzat jotzen diren 1.200 animalia eta landare espezieren zerrenda egin dute: gutxienez azken hamarkadan zientzialari bakar batek ere ez ditu ikusi. Gainera, horien artetik, 25 desiratuenak aukeratu dituzte, eta azken horiexek aurkitzea da lehentasuna. Testuan azaltzen den moduan, ahaztutako espezie horietako askoren desagertzea galarazteko azken aukera izan liteke hau.

Geologia

Aurreko astean hitz egin genuen Tunelbokako hondartzan aurkitutako ‘beachrock‘ei buruz. Asteon, badugu Berriak dakarren azalpen interesgarria ere. Nikole Arrieta da ikerkuntza honen atzean dagoenak dio eremu tropikal eta subtropikaletan dauden marea arteko guneetan sortzen diren harri egiturak direla eta beraz, oso arraroa dela hemen topatzea: “Inguru honetan, gizakiaren eraginak zeresan handia izan du, eta pentsa daiteke faktore bio-fisiko-kimiko eta antropogenikoengatik eratu direla”. Kasu honetan, beachrockak Bilboko itsasadarrean izan zen jarduera industrialaren ondorio da.

Ekialde Hurbilean hontzak eta nekazariak bateratzen dituen proiektu baten berri eman dute, duela 35 urte inguru abiatu zutena. Garai hartan, Tel Aviveko Unibertsitateko (Israel) Yossi Leshem ornitologoa konturatu zen nekazari israeldarrek pozoiak erabiltzen zituztela marraskariak hiltzeko. Azkenean, pozoiaren ordez harrapakari naturalak erabiltzea proposatu zuen. Baina arazo hori israeldarrez gain, palestinarrek zein jordaniarrek ere bazeukatela konturatu zen. Hortaz, hiru komunitateetako nekazariekin lanean hasi zen. Orain, Lausanako Unibertsitateko (Suitza) biologo Alexandre Roulin murgildu da proiektuan. Honek hala azaltzen du: “Berehala konturatu nintzen hontzak tresna bikaina izan zitezkeela palestinarrak, jordaniarrak eta israeldarrak mahai berera eramateko. Beraz, jarduera honetan murgiltzea erabaki nuen, eta ikusi nuen giza alderdi harrigarria zegoela”.

———————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

The post Asteon zientzia begi-bistan #152 appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Matematika

Hegaztiek Bizkaiko golkoan gauez egiten duten migrazioaren aztertu du UPV/EHUko Matematika Aplikatu Saileko Nadja Weisshaupt ikertzaileak bere doktorego-tesian. Ikerketaren emaitzek erakusten dute gaueko migrazio-jarduera handia dagoela Punta Galean udaberrian eta txikia udazken osoan. Hegazti tipologiari dagokionez, paseriformeak (txori kantariak) dira gau-migratzaile nagusiak. Ikerketan, bi motatako radarrekin egin dute lan: Euskalmetek Punta Galean duen profilagailua eta prezipitazioa neurtzeko radarrak. Horietaz gain, kamera termikoak erabili dituzte baita ilargiaren behaketa ere.

Ingurumena

Zoriari esker jakin dute abaraskak suntsitzen dituen har batek polietilenoa jaten duela. Horretaz konturatu zen Espainiako Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusiko ikertzaile bat, Federica Bertocchini. Cambridgeko Unibertsitatearekin batera aritu dira ikertzen, eta frogatu du harrak oso eraginkorrak direla polietilenoa degradatzen. Adibidez, ehun har gai dira 92 mg polietileno degradatzeko 12 ordutan. “Oso azkar da hori”, nabarmendu du Bertocchinik. Ikertzaileen esanean, litekeena da entzimaren baten bidez degradatzea. Hortaz, hurrengo helburua degradazio-mekanismoa argitzea da, balizko entzima identifikatzeko eta in vitro sortzeko, maila industrialean.

Medikuntza

Filadelfiako Haur Ospitaleko ikertzaileek umetoki artifizial bat sortu dute. Poltsa itxi bat da, likido amniotikoaren antza duen fluido batez betea, eta kumea oxigenoaz eta elikagaiez hornitzeko sistema bat duena.  Dagoeneko arkume oso goiztiarrekin probatu dute eta 28 egunez han bizitzea lortu dute. Honetan, halere, zilborreste sintetiko baten bidez iristen zaio odola arkumeari. Baina ez du odol-zirkulazioa ponpatzeko sistemarik, arkumeen bihotzak oraindik ez bailuke jasango kanpo zirkulazio-sistema bat. Horregatik, arkumeak, bere bihotzaren bidez, behar dituen osagaiak hartzen ditu. Bestetik, bentilazio-sistemarik ere ez du umetoki artifizialak. Ikertzaileek diotenez, aurrerapen handia izan da baina gizakietan erabili ahal izatetik urruti daudela aitortu dute.

Kimika

Wolframa Bergarako Errege Seminarioko laborategian aurkitu zuten Juan Jose eta Fausto Elhuyar anaiek 1783. urtean, Euskal Herriak inoiz zientzia arloan egin duen eta egingo duen aurkikuntzarik handienetakoa. Proiektuari ospe handia eman zion lorpena izan zen baina une hartan ez zioten aplikaziorik aurkitu. Baina iritsi ziren eta gaur gaurkoz Eta wolframa gizartearen garapenerako funtsezko elementuetako bat dela esan daiteke. Adibidez, beroaren aurrean duen erresistentzia ezinbestekoa izan da gaur egun arte etxeetan erabili ditugun bonbillen funtzionamendurako. Beste dohai batzuk ere baditu, irakur ezazue artikulua osorik!

Biologia

Izurriteez hitz egiten dugunean, intsektuak edo arratoiak datozkigu gogora. Baina horiek ez dira animalia bakarrak, bibalbioen artean bada bat egiazko izurria, oso arriskutsua dena gainera: zebra-muskuilua. Zebra-muskuilua gertutik ezagutzeko parada izango dugu artikulu honekin. Ur gezetako bibalbio txikia da, gazitasun desberdineko uretan bizirik manten daiteke denbora luzez, eta tenperaturari dagokionez ere jasankortasun-tarte zabala du. Gainera, oso eraginkorra da: arrautza kopuru itzelak ekoizten ditu ur gezetako beste bibalbioekin erkatuz gero. Ibaietako zein aintziretako biodibertsitatearen arerio handia izateaz gain, izugarriak dira sor ditzakeen kalte ekonomikoak.

Azken hamarkadan inork ikusi ez dituen baina bizirik jarraitu dezaketen animalia eta landareen zerrenda egin du Global Wildlife Conservation erakundeak.  The Search for Lost Species (galdutako espezieen bila) du izena ekimenak. Ehun zientzialari baino gehiagorekin elkarlanean, 160 estatutan galdutzat jotzen diren 1.200 animalia eta landare espezieren zerrenda egin dute: gutxienez azken hamarkadan zientzialari bakar batek ere ez ditu ikusi. Gainera, horien artetik, 25 desiratuenak aukeratu dituzte, eta azken horiexek aurkitzea da lehentasuna. Testuan azaltzen den moduan, ahaztutako espezie horietako askoren desagertzea galarazteko azken aukera izan liteke hau.

Geologia

Aurreko astean hitz egin genuen Tunelbokako hondartzan aurkitutako ‘beachrock‘ei buruz. Asteon, badugu Berriak dakarren azalpen interesgarria ere. Nikole Arrieta da ikerkuntza honen atzean dagoenak dio eremu tropikal eta subtropikaletan dauden marea arteko guneetan sortzen diren harri egiturak direla eta beraz, oso arraroa dela hemen topatzea: “Inguru honetan, gizakiaren eraginak zeresan handia izan du, eta pentsa daiteke faktore bio-fisiko-kimiko eta antropogenikoengatik eratu direla”. Kasu honetan, beachrockak Bilboko itsasadarrean izan zen jarduera industrialaren ondorio da.

Ekialde Hurbilean hontzak eta nekazariak bateratzen dituen proiektu baten berri eman dute, duela 35 urte inguru abiatu zutena. Garai hartan, Tel Aviveko Unibertsitateko (Israel) Yossi Leshem ornitologoa konturatu zen nekazari israeldarrek pozoiak erabiltzen zituztela marraskariak hiltzeko. Azkenean, pozoiaren ordez harrapakari naturalak erabiltzea proposatu zuen. Baina arazo hori israeldarrez gain, palestinarrek zein jordaniarrek ere bazeukatela konturatu zen. Hortaz, hiru komunitateetako nekazariekin lanean hasi zen. Orain, Lausanako Unibertsitateko (Suitza) biologo Alexandre Roulin murgildu da proiektuan. Honek hala azaltzen du: “Berehala konturatu nintzen hontzak tresna bikaina izan zitezkeela palestinarrak, jordaniarrak eta israeldarrak mahai berera eramateko. Beraz, jarduera honetan murgiltzea erabaki nuen, eta ikusi nuen giza alderdi harrigarria zegoela”.

———————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

The post Asteon zientzia begi-bistan #152 appeared first on Zientzia Kaiera.

Izan liteke baraua simulatzen duen dieta bat diabetesaren aurrean erantzuna? Rosa García-Verdugok dakarkigu gaia: Fasting against diabetes.

LIGOk laserrak erabili zituen grabitazio-uhinak detektatzeko, hauen ordez erloju atomikoak erabili daitezke uhinok antzemateko. Victor Marinek kontatzen digu zelan: The gravitational wave detector revisited: a new approach using atomic clocks.

Antibiotikoen aurrean sortutako erresistentzia gero eta arazo larriagoa da. Egoera honen aurrean beharrezkoak dira botika berriak eta, baita ere, egun ditugun antibiotikoak emateko sistema eraginkorragoak. Ildo honetan lanean dihardu DIPC: Combatting antimicrobial resistance with a ruthenium-based photorelease antimicrobial therapy.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #157 appeared first on Zientzia Kaiera.

Izan liteke baraua simulatzen duen dieta bat diabetesaren aurrean erantzuna? Rosa García-Verdugok dakarkigu gaia: Fasting against diabetes.

LIGOk laserrak erabili zituen grabitazio-uhinak detektatzeko, hauen ordez erloju atomikoak erabili daitezke uhinok antzemateko. Victor Marinek kontatzen digu zelan: The gravitational wave detector revisited: a new approach using atomic clocks.

Antibiotikoen aurrean sortutako erresistentzia gero eta arazo larriagoa da. Egoera honen aurrean beharrezkoak dira botika berriak eta, baita ere, egun ditugun antibiotikoak emateko sistema eraginkorragoak. Ildo honetan lanean dihardu DIPC: Combatting antimicrobial resistance with a ruthenium-based photorelease antimicrobial therapy.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #157 appeared first on Zientzia Kaiera.

Gizartean oso hedatua dagoen sendabidea da homeopatia. Hala ere, ugariak dira Kimika, Fisika, Biologia eta Medikuntzatik egiten zaizkion kritikak. Izan ere, zientziaren arloan egin diren ikerketa zorrotz eta kontrolatuek ez dute inoiz frogatu homeopatia plazebo efektua baino eraginkorragoa denik. Zergatik du orduan arrakasta sendabide honek? Zeintzuk dira bere printzipioak? Nola prestatzen dira sendagai homeopatikoak?

Josu Lopez-Gazpio Kimikan doktorea da eta berarekin hitz egin dugu galderen erantzuna bilatzeko. Bere ustez, arduraz jokatu behar da homeopatiarekin, ebidentzian oinarritzen ez den medikuntza arriskutsua izan daitekeelako.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Josu Lopez-Gazpio: “Homeopatiaren arrakasta plazebo efektuaren bidez azaldu daiteke” #Zientzialari (71) appeared first on Zientzia Kaiera.

Gizartean oso hedatua dagoen sendabidea da homeopatia. Hala ere, ugariak dira Kimika, Fisika, Biologia eta Medikuntzatik egiten zaizkion kritikak. Izan ere, zientziaren arloan egin diren ikerketa zorrotz eta kontrolatuek ez dute inoiz frogatu homeopatia plazebo efektua baino eraginkorragoa denik. Zergatik du orduan arrakasta sendabide honek? Zeintzuk dira bere printzipioak? Nola prestatzen dira sendagai homeopatikoak?

Josu Lopez-Gazpio Kimikan doktorea da eta berarekin hitz egin dugu galderen erantzuna bilatzeko. Bere ustez, arduraz jokatu behar da homeopatiarekin, ebidentzian oinarritzen ez den medikuntza arriskutsua izan daitekeelako.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Josu Lopez-Gazpio: “Homeopatiaren arrakasta plazebo efektuaren bidez azaldu daiteke” #Zientzialari (71) appeared first on Zientzia Kaiera.

Amaia Portugal Azken hamarkadan inork ikusi ez dituen baina bizirik jarraitu dezaketen animalia eta landareen zerrenda egin du Global Wildlife Conservation erakundeak. Espezie horien artetik, 25 jarri ditu jomugan bereziki. Indonesian bizi den kangurua, buru arrosa duen ahatea… Horiek eta beste batzuk berraurkitzeko kanpaina abiarazi dute.

Gizakiaren esku-hartzeak sekulako kaltea egin dio gure planetaren biodibertsitateari. Habitat ugari suntsitu ditugu zuzenean zein zeharka, eta horietan bizi ziren eta egoera berrira egokitzen asmatu ez duten makina bat espezie desagertu da. Hor ez dago atzera bueltarik. Badira, ordea, desagertuta ez, baina galduta dauden espezieak: adituek ez dituzte ikusi aspaldian (batzuetan, batere irisgarriak ez diren tokietan bizi direlako), baina ale gutxi izan arren, badaude zantzuak oraindik badirela pentsatzeko.

Haientzat ere beranduegi izan baino lehen, galdutako espezieok berraurkitzeko kanpaina abiarazi du Global Wildlife Conservation (GWC) erakundeak. The Search for Lost Species (galdutako espezieen bila) du izena ekimenak. Ehun zientzialari baino gehiagorekin elkarlanean, 160 estatutan galdutzat jotzen diren 1.200 animalia eta landare espezieren zerrenda egin dute: gutxienez azken hamarkadan zientzialari bakar batek ere ez ditu ikusi. Gainera, horien artetik, 25 desiratuenak aukeratu dituzte, eta azken horiexek aurkitzea da lehentasuna.

1. irudia: Jomugan jarri dituzten 25 espezie nagusiak irudikatzen dituen kartela)
(Argazkia: Alexis Rockman / Global Wildlife Conservation)

Robin Moore GWCko komunikazio zuzendariak adierazi bezala, “animalia eta landare xelebre eta karismatikoak daude espezie horien artean, eta kontserbaziorako egundoko aukera dakarte. Espezie iheskor horietako edozein berraurkitzeak haren misterioak askatzen lagunduko liguke, eta informazio baliagarria emango liguke espeziea, bere habitata eta inguruko fauna ulertu eta hobeto kontserbatzeko. Ahaztutako espezie horietako askoren desagertzea galarazteko azken aukera izan liteke hau”.

Lehentasuntzat jo dituzten 25 espezie desiratuenek 18 estatutan dute jatorria, eta horien artean daude hamar ugaztun; hiruna hegazti, narrasti eta arrain; bi anfibio; eta intsektu, krustazeo, koral eta landare bana. Espezie horietako zazpiren kasuan, gutxienez, azken hogei urteotan ikusiak izan direla dirudi, baina oraingoz zientzialariek ezin izan dute haien presentzia berretsi. Bestalde, 25 espezie horietako batzuk aurkitzea erronka bereziki zaila izango dela dirudi. Izan ere, zenbaiten kasuan, ale bakarra baino ez dute antzeman ikertzen hasi zirenetik, eta duela hainbat hamarkada, gainera.

2. irudia: Buru arrosadun ahatearen ale disekatu bat, Eskoziako Museo Nazionalean. 1949an ikusi zuten azken aldiz, Indian) (Argazkia: Geni / GFDL CC-BY-SA)

Aniztasuna izan dute helburu 25 espezie horiek aukeratzean: ingurune eta mota oso desberdinetakoak dira. Esaterako, Wondiwoi zuhaitz kangurua 1928an ikusi zuten azken aldiz, Indonesian. Buruan luma arrosa distiratsuak dituen ahate espezie bat 1949an erregistratu zuten azkenekoz, Indian. Zerrendan badago Galapagoetako Fernandina uhartean baino aurkitu ez duten dortoka espezie bat ere, eta 1906tik ez dute ikusi, gainera; baina egiari zor, oso irla basatia da eta ez da batere irisgarria, eta orain arte ez dute nahi bezainbeste ikertu, beraz. Antzeko zerbait gertatzen da Australiako itsas zaldi espezie oso txiki batekin ere: bizitzekotan, gizakiarentzat batere eskuragarri ez dagoen ingurune batean bizi da.

Espezie horietako edozein berraurkitzeak garrantzi handia izango luke biodibertsitatearen ikuspegi soilari begiratuta, baina ez horregatik bakarrik. Venezuelako apo arlekin eskarlata topatzea, adibidez, lagungarria izango litzateke kitridoekiko erresistentzia hobeto ulertzeko, onddo patogeno horiek anfibioak akabatzen ari baitira, munduan luze-zabal.

Kanpainaren lehen fase honetan dirua biltzen dihardu GWC erakundeak. Guztira milioi erdi dolar eskuratu nahi dute, galdutako espezie horiek bizi omen diren inguruneetan espedizio zehatzak egin, eta banan-banan, horietako bakoitza berraurkitzen ahalegintzeko.

Kanpainaren berri ematen duen bideoa, ingelesez

———————————————————————————-

Egileaz: Amaia Portugal (@amaiaportugal) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————

The post Galdutako espezieen bila appeared first on Zientzia Kaiera.

Amaia Portugal Azken hamarkadan inork ikusi ez dituen baina bizirik jarraitu dezaketen animalia eta landareen zerrenda egin du Global Wildlife Conservation erakundeak. Espezie horien artetik, 25 jarri ditu jomugan bereziki. Indonesian bizi den kangurua, buru arrosa duen ahatea… Horiek eta beste batzuk berraurkitzeko kanpaina abiarazi dute.

Gizakiaren esku-hartzeak sekulako kaltea egin dio gure planetaren biodibertsitateari. Habitat ugari suntsitu ditugu zuzenean zein zeharka, eta horietan bizi ziren eta egoera berrira egokitzen asmatu ez duten makina bat espezie desagertu da. Hor ez dago atzera bueltarik. Badira, ordea, desagertuta ez, baina galduta dauden espezieak: adituek ez dituzte ikusi aspaldian (batzuetan, batere irisgarriak ez diren tokietan bizi direlako), baina ale gutxi izan arren, badaude zantzuak oraindik badirela pentsatzeko.

Haientzat ere beranduegi izan baino lehen, galdutako espezieok berraurkitzeko kanpaina abiarazi du Global Wildlife Conservation (GWC) erakundeak. The Search for Lost Species (galdutako espezieen bila) du izena ekimenak. Ehun zientzialari baino gehiagorekin elkarlanean, 160 estatutan galdutzat jotzen diren 1.200 animalia eta landare espezieren zerrenda egin dute: gutxienez azken hamarkadan zientzialari bakar batek ere ez ditu ikusi. Gainera, horien artetik, 25 desiratuenak aukeratu dituzte, eta azken horiexek aurkitzea da lehentasuna.

1. irudia: Jomugan jarri dituzten 25 espezie nagusiak irudikatzen dituen kartela)
(Argazkia: Alexis Rockman / Global Wildlife Conservation)

Robin Moore GWCko komunikazio zuzendariak adierazi bezala, “animalia eta landare xelebre eta karismatikoak daude espezie horien artean, eta kontserbaziorako egundoko aukera dakarte. Espezie iheskor horietako edozein berraurkitzeak haren misterioak askatzen lagunduko liguke, eta informazio baliagarria emango liguke espeziea, bere habitata eta inguruko fauna ulertu eta hobeto kontserbatzeko. Ahaztutako espezie horietako askoren desagertzea galarazteko azken aukera izan liteke hau”.

Lehentasuntzat jo dituzten 25 espezie desiratuenek 18 estatutan dute jatorria, eta horien artean daude hamar ugaztun; hiruna hegazti, narrasti eta arrain; bi anfibio; eta intsektu, krustazeo, koral eta landare bana. Espezie horietako zazpiren kasuan, gutxienez, azken hogei urteotan ikusiak izan direla dirudi, baina oraingoz zientzialariek ezin izan dute haien presentzia berretsi. Bestalde, 25 espezie horietako batzuk aurkitzea erronka bereziki zaila izango dela dirudi. Izan ere, zenbaiten kasuan, ale bakarra baino ez dute antzeman ikertzen hasi zirenetik, eta duela hainbat hamarkada, gainera.

2. irudia: Buru arrosadun ahatearen ale disekatu bat, Eskoziako Museo Nazionalean. 1949an ikusi zuten azken aldiz, Indian) (Argazkia: Geni / GFDL CC-BY-SA)

Aniztasuna izan dute helburu 25 espezie horiek aukeratzean: ingurune eta mota oso desberdinetakoak dira. Esaterako, Wondiwoi zuhaitz kangurua 1928an ikusi zuten azken aldiz, Indonesian. Buruan luma arrosa distiratsuak dituen ahate espezie bat 1949an erregistratu zuten azkenekoz, Indian. Zerrendan badago Galapagoetako Fernandina uhartean baino aurkitu ez duten dortoka espezie bat ere, eta 1906tik ez dute ikusi, gainera; baina egiari zor, oso irla basatia da eta ez da batere irisgarria, eta orain arte ez dute nahi bezainbeste ikertu, beraz. Antzeko zerbait gertatzen da Australiako itsas zaldi espezie oso txiki batekin ere: bizitzekotan, gizakiarentzat batere eskuragarri ez dagoen ingurune batean bizi da.

Espezie horietako edozein berraurkitzeak garrantzi handia izango luke biodibertsitatearen ikuspegi soilari begiratuta, baina ez horregatik bakarrik. Venezuelako apo arlekin eskarlata topatzea, adibidez, lagungarria izango litzateke kitridoekiko erresistentzia hobeto ulertzeko, onddo patogeno horiek anfibioak akabatzen ari baitira, munduan luze-zabal.

Kanpainaren lehen fase honetan dirua biltzen dihardu GWC erakundeak. Guztira milioi erdi dolar eskuratu nahi dute, galdutako espezie horiek bizi omen diren inguruneetan espedizio zehatzak egin, eta banan-banan, horietako bakoitza berraurkitzen ahalegintzeko.

Kanpainaren berri ematen duen bideoa, ingelesez

———————————————————————————-

Egileaz: Amaia Portugal (@amaiaportugal) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————

The post Galdutako espezieen bila appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga Medikuntzan erabateko mugarria izan zen antibiotikoen aurkikuntza. Hainbeste, ezen antibiotikoen aurreko eta antibiotikoen osteko aroak ezberdintzen diren. Penizilina antibiotiko moduan erabiltzen hasi zenean garatu zen medikuntza modernoa, 1928an.

1. irudia: Gram negatibo (ezk.) eta gram positiboak (esk.). Microrao-ren irudian oinarritua (gram negatiboa).

Bakterioek sortutako substantziak dira antibiotikoak, beste bakterioak eraso eta hiltzeko. Bakterioak isolaturik bizi ez direlako, komunitateetan baizik, eta baliabideak eskuratzeko lehiatzen direlako gertatzen da fenomenoa. Modu berean, zenbait bakteriok substantzia horietatik denfendatzeko mekanismoak garatu dituzte.

Antibiotikoei aurre egiteko gaitasuna erresistentzia du izena eta mekanismo hau garatu duten bakterioak ‘superbakterio’. Osasun arloan lehen mailako arazo bihurtu da bakterioen erresistentzia, bereziki bakterio patogenoena (gaixotasunak sortzen dituztenak), Munduko Osasun Erakundeak ere lehentasun gisa ezarri du bakterioen erresistentziaren aurkako borroka.

Ezinbesteko mikroorganismoak

Gaixotasunak sor ditzaketen mikroorganismoak baino gehiago dira bakterioak. Toki guztietan aurki daitezke eta bizitzarako ezinbestekoak dira, elikagaietan (esnekietan, adibidez) edota hesteetan aurki daitezkeenak, adibidez.

Lurrean 3.500 milioi urte daramaten zelula prokariotoak dira bakterioak. Prokariota izatea nukleo zelularrik ez izatea  esan nahi du; kromosomak zitosolean aske izatea, mintzez inguraturik egon gabe. Geneak, beraz, DNA molekula batean daude zitosolean.

2. irudia: Bakterioaren eskema sinplifikatua. JrPol-en irudian oinarritua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

Oso organulu gutxi izatea da bakterioen beste ezaugarrietako bat, organulu garrantzitsuenak hurrengoak direla:

• Erribosomak. Proteinen sintesia dute funtzio nagusia, kromosoman dauden geneak proteina bilakatzea.

• Mintza. Bi bakterio mota ezberdintzen dira mintzaren arabera, Gram tindaketa baliatuta: Gram + (bi estalkidun mintza dutenak) eta Gram – (hiru estalkidun mintza dutenak).

3. irudia: Gram positiboen eta gram negatiboen konparaketa. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

• Plasmidoak. DNA molekula txiki zirkularrak dira. Ez dira ezinbestekoak bakterioarentzat, baina dituzten zenbait genek ezaugarri bereziak dituzte ingurune kaltegarrietan bizitzeko, antibiotikoei aurre egiteko, adibidez. Plasmidoetan dute, beraz, erresistentzia bakterioak.

Bakterioen aurkako gerra

Bakterioak erasotzen dituzten substantziak dira antibiotikoak, bakterioak hil edota haz daitezen eragozten dituztenak. Gizakien kasuan, bakterio patogenoei, gaixotasunak sortzen dituzten bakterioei, aurre egiteko tresna dira. Hiru arlotan erasotzen dute antibiotikoek:

• Estalkiari eragiten. Bakterioen horma zelularrari edota mintzari eragiten diote.
• Proteinen sintesian. Proteinen sintesia eragotzi edota proteina akasdunak sorraraztea bultzatzen dute.
• DNA eta RNA erreplikazioan. DNA eta RNAren erreplikazioa ekiditen dute.

Esan bezala, bakterioak komunitatean bizi dira eta baliabideak lortzeko lehian daude. Logikoa dirudi biziraupenerako lehia horretan zenbait bakteriok gailentzeko eraso teknikak baliatzea. Logikoa da, baita, erantzun moduan defentsak garatzea.

Hiru mekanismo nagusi darabilte bakterioak erresistente bihurtzeko:

• Antibiotikoak degradatu. Antibiotikoa eraldatu egiten dute entzimak erabilita eraginkorra izan ez dadin.
• Efflux. Substantziak zelulatik kanporatzen dituzten ponpak sortzen dituzte.
• Ituen aldaketa. Ituen ezaugarriak aldatzen dituzte antibiotikoak erasotu ez ditzan.

4. irudia: Antibiotikoen ituak eta bakterioen erresistentzia nagusiak. Gerard D Wright-en irudian oinarritua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

Erresistentzia eskuratzen

Defentsa mekanismo horiek dira, hain zuzen, erresistentzia. Modu naturalean ematen den fenomenoa da, beraz. Naturala izanik ere, oso kontuan izateko bi faktore ditu erresistentziak: Antibiotikoen erabilera okerra eta erresistentzien zabalkuntza. Azken hau da bereziki kezkagarria, antibiotikoei aurre egiteko estrategiak bakterioz bakterio hedatzen dira, erresistentzia zabaltzen dela. Bi modu nagusitan gertatzen da erresistentziaren zabalkuntza:

Populazioaren biziraupena. Antibiotikoek hiltzen ez dituzten populazioak hazi egiten dira, bakterio erresistenteen biziraupena bermatzen duena.

Geneen transferentzia horizontala. Erresistente bilakatzen dituzten geneak bakterioz bakterio pasatzea. Hiru transferentzia mota daude:

1. Transformazioa. A bakterio batek DNA askatzen du mediora eta B Bakterioak DNA molekulak hartzen ditu mediotik, zuzenean hormatik zehar sartzen direnak.

5. irudia: Transformazioaren prozesua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

2. Transdukzioa. Fagoak (birusak) baliatuta bakteria batetik bestera eramaten da DNA.

6. irudia: Transdukzioaren prozesua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

3. Konjugazioa. Bakterioen arteko kontaktu zuzenaren bidez egiten da transferentzia. Lehen aipatutako plasmidoak baliatuta geneak bakterio batetik bestera pasatzen dira.

Konjugazioa gertatzeko plasmido konjugatiboak behar dira, erresistentzia sortzen duten geneez gain, transferentzia aktibatzeko geneak ere dituztenak. Hiru pausutan ematen da:

1. Bakterio emaileak pilusa sortzen du transferentzia geneei esker. Pilusa bi bakterioen arteko lotura izango da, pasabidea.
2. Bi bakterioak elkartzean plasmidoa aldatu egiten da eta erlaxosoma bihurtzen da. Kate bikoitza dute plasmidoek eta horretako harizpi bat bakterio emailetik hartzailera pasatzen da.
3. Bai bakterio emaileak bai hartzaileak harizpia kate bikoitz bihurtzen dute. Modu honetan, gene erresistenteak eta transferentzia geneak eskuratuta, emaile bilakatzen da ordura arte hartzailea izan den bakterioa.

7. irudia: Konjugazioaren prozesua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

Proteina motorraren bila

Konjugazioa da, hain justu, Itziar Alkorta eta bere taldea ikertzen ari diren mekanismoa. Labur esanda, plasmidoa bakterio batetik bestera pasatzea ahalbidetzen duen proteina, T4CP izenekoa, ezeztatzea dute helburu. Akopladorea eta motor molekularra da T4CP proteina: ATP molekula hidrolizatzen du ADPa eta energia askatuz, eta askatzen den energia hori DNA harizpia beste bakteriora ponpatzeko erabiltzen du zelulak.

8.irudia: “Superbakterioek” sortzen dituzten infekzioak osasun publikoko arazo larria bihurtzen ari dira, Bakterioen konjugazioa da antibiotikoen aurrean bakterioek azaleratzen duten barreiaduraren erantzulea. Prozesu horretan, batez ere, T4CP proteina aklopadorea da funtsezkoa.  (Egilea: Ziortza Guezuraga)

Konjugazioaren erdian dago proteina eta funtsezkoa da prozesua gerta dadin, T4CP proteinaren faltan bakterio konjugazioa ez da gertatzen. Mintz proteina da T4CP, ikertzeko zailak direnak, challenging proteins bezala ezagunak dira. Lan egiteko oso zailak dira, oso baldintza zehatzak behar dituzte eta datuak lortzea asko kostatzen da.  20 urte daramatzate proteina hau ikertzen.

Nahiz eta hasiera batean T4CP proteina baino ez zuten aztertzen, ikerketa taldeak hainbat proteina akopladore aztertzen ditu egun, ezaugarri komunak identifikatzeko. Batez ere, ATParen erabilerari dagokionez.

Teknika biokimiko, biofisiko eta genetikoak erabiltzen dituzte proteina hauek zelan funtzionatzen diren ikertzeko. Patroiak aurkitu eta inhibizioa lortzeko estrategia komuna garatu daiteke proteina akopladore guztietarako. Konjugazioa kontrolatu ahal izateko. Horretaz gain, alderdi aplikatua ere badu ikerketak.

• Kimiotekak aztertzen ari dira, bertako konposatuak aztertuta T4PC proteina inhibitzeko baliagarriak izan daitezkeenak aurkitzeko, hauen bidez bakterio batetik besterako transferentzia kontrolatzeko.
• Bilduma teorikoak ere erabiltzen ari dira. Kimiotekiko ezberdintasuna da inhibitzaile posibleak teorikoki aztertzen direla, proteinaren ezaugarriak kontuan izanda.

Bakterioen aurkako borrokan antibiotikoek egiten duten eraso zuzenarekin batera erresistentzien hedapenaren kontrola konbinatzea da ikerketaren helburua. Infekzioak kontrolatzeko antibiotikoak erabili behar dira, baina konjugazio inhibitzaileekin konbinatuta, erresistentzia eta erresistentziaren hedapena ekidin daitezke.

Bakterio infekziosoen aurkako borrokan, beraz, garrantzitsua da antibiotikoak topatu eta garatzeaz gain, bestelako estrategiekin konbinatzea. Sagua eta katua bezala, antibiotiko berriak sortzen zientziak eta erresistentziak garatzen bakterioak, ibili beharrean irtenbide definitiboagoak lortzeko.

Artikulu hau Itziar Alkortak Azkuna Zentroan emandako hitzaldian dago oinarritua:

———————————————————————–

Egileaz: Ziortza Guezuraga kazetaria eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaboratzailea da.

———————————————————————–

The post Antibiotikoak, bakterioak eta superbakterioak appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga Medikuntzan erabateko mugarria izan zen antibiotikoen aurkikuntza. Hainbeste, ezen antibiotikoen aurreko eta antibiotikoen osteko aroak ezberdintzen diren. Penizilina antibiotiko moduan erabiltzen hasi zenean garatu zen medikuntza modernoa, 1928an. 1. irudia: Gram negatibo (ezk.) eta gram positiboak (esk.). Microrao-ren irudian oinarritua (gram negatiboa).

Bakterioek sortutako substantziak dira antibiotikoak, beste bakterioak eraso eta hiltzeko. Bakterioak isolaturik bizi ez direlako, komunitateetan baizik, eta baliabideak eskuratzeko lehiatzen direlako gertatzen da fenomenoa. Modu berean, zenbait bakteriok substantzia horietatik denfendatzeko mekanismoak garatu dituzte.

Antibiotikoei aurre egiteko gaitasuna erresistentzia du izena eta mekanismo hau garatu duten bakterioak ‘superbakterio’. Osasun arloan lehen mailako arazo bihurtu da bakterioen erresistentzia, bereziki bakterio patogenoena (gaixotasunak sortzen dituztenak), Munduko Osasun Erakundeak ere lehentasun gisa ezarri du bakterioen erresistentziaren aurkako borroka.

Ezinbesteko mikroorganismoak

Gaixotasunak sor ditzaketen mikroorganismoak baino gehiago dira bakterioak. Toki guztietan aurki daitezke eta bizitzarako ezinbestekoak dira, elikagaietan (esnekietan, adibidez) edota hesteetan aurki daitezkeenak, adibidez.

Lurrean 3.500 milioi urte daramaten zelula prokariotoak dira bakterioak. Prokariota izatea nukleo zelularrik ez izatea  esan nahi du; kromosomak zitosolean aske izatea, mintzez inguraturik egon gabe. Geneak, beraz, DNA molekula batean daude zitosolean.

2. irudia: Bakterioaren eskema sinplifikatua. JrPol-en irudian oinarritua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

Oso organulu gutxi izatea da bakterioen beste ezaugarrietako bat, organulu garrantzitsuenak hurrengoak direla:

• Erribosomak. Proteinen sintesia dute funtzio nagusia, kromosoman dauden geneak proteina bilakatzea.

• Mintza. Bi bakterio mota ezberdintzen dira mintzaren arabera, Gram tindaketa baliatuta: Gram + (bi estalkidun mintza dutenak) eta Gram – (hiru estalkidun mintza dutenak).

3. irudia: Gram positiboen eta gram negatiboen konparaketa. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

• Plasmidoak. DNA molekula txiki zirkularrak dira. Ez dira ezinbestekoak bakterioarentzat, baina dituzten zenbait genek ezaugarri bereziak dituzte ingurune kaltegarrietan bizitzeko, antibiotikoei aurre egiteko, adibidez. Plasmidoetan dute, beraz, erresistentzia bakterioak.

Bakterioen aurkako gerra

Bakterioak erasotzen dituzten substantziak dira antibiotikoak, bakterioak hil edota haz daitezen eragozten dituztenak. Gizakien kasuan, bakterio patogenoei, gaixotasunak sortzen dituzten bakterioei, aurre egiteko tresna dira. Hiru arlotan erasotzen dute antibiotikoek:

• Estalkiari eragiten. Bakterioen horma zelularrari edota mintzari eragiten diote.
• Proteinen sintesian. Proteinen sintesia eragotzi edota proteina akasdunak sorraraztea bultzatzen dute.
• DNA eta RNA erreplikazioan. DNA eta RNAren erreplikazioa ekiditen dute.

Esan bezala, bakterioak komunitatean bizi dira eta baliabideak lortzeko lehian daude. Logikoa dirudi biziraupenerako lehia horretan zenbait bakteriok gailentzeko eraso teknikak baliatzea. Logikoa da, baita, erantzun moduan defentsak garatzea.

Hiru mekanismo nagusi darabilte bakterioak erresistente bihurtzeko:

• Antibiotikoak degradatu. Antibiotikoa eraldatu egiten dute entzimak erabilita eraginkorra izan ez dadin.
• Efflux. Substantziak zelulatik kanporatzen dituzten ponpak sortzen dituzte.
• Ituen aldaketa. Ituen ezaugarriak aldatzen dituzte antibiotikoak erasotu ez ditzan.

4. irudia: Antibiotikoen ituak eta bakterioen erresistentzia nagusiak. Gerard D Wright-en irudian oinarritua. (Egilea: Ziortza Guezuraga) Erresistentzia eskuratzen

Defentsa mekanismo horiek dira, hain zuzen, erresistentzia. Modu naturalean ematen den fenomenoa da, beraz. Naturala izanik ere, oso kontuan izateko bi faktore ditu erresistentziak: Antibiotikoen erabilera okerra eta erresistentzien zabalkuntza. Azken hau da bereziki kezkagarria, antibiotikoei aurre egiteko estrategiak bakterioz bakterio hedatzen dira, erresistentzia zabaltzen dela. Bi modu nagusitan gertatzen da erresistentziaren zabalkuntza:

Populazioaren biziraupena. Antibiotikoek hiltzen ez dituzten populazioak hazi egiten dira, bakterio erresistenteen biziraupena bermatzen duena.

Geneen transferentzia horizontala. Erresistente bilakatzen dituzten geneak bakterioz bakterio pasatzea. Hiru transferentzia mota daude:

1. Transformazioa. A bakterio batek DNA askatzen du mediora eta B Bakterioak DNA molekulak hartzen ditu mediotik, zuzenean hormatik zehar sartzen direnak.

5. irudia: Transformazioaren prozesua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

2. Transdukzioa. Fagoak (birusak) baliatuta bakteria batetik bestera eramaten da DNA.

6. irudia: Transdukzioaren prozesua. (Egilea: Ziortza Guezuraga)

3. Konjugazioa. Bakterioen arteko kontaktu zuzenaren bidez egiten da transferentzia. Lehen aipatutako plasmidoak baliatuta geneak bakterio batetik bestera pasatzen dira.

Konjugazioa gertatzeko plasmido konjugatiboak behar dira, erresistentzia sortzen duten geneez gain, transferentzia aktibatzeko geneak ere dituztenak. Hiru pausutan ematen da:

1. Bakterio emaileak pilusa sortzen du transferentzia geneei esker. Pilusa bi bakterioen arteko lotura izango da, pasabidea.
2. Bi bakterioak elkartzean plasmidoa aldatu egiten da eta erlaxosoma bihurtzen da. Kate bikoitza dute plasmidoek eta horretako harizpi bat bakterio emailetik hartzailera pasatzen da.
3. Bai bakterio emaileak bai hartzaileak harizpia kate bikoitz bihurtzen dute. Modu honetan, gene erresistenteak eta transferentzia geneak eskuratuta, emaile bilakatzen da ordura arte hartzailea izan den bakterioa.

7. irudia: Konjugazioaren prozesua. (Egilea: Ziortza Guezuraga) Proteina motorraren bila

Konjugazioa da, hain justu, Itziar Alkorta eta bere taldea ikertzen ari diren mekanismoa. Labur esanda, plasmidoa bakterio batetik bestera pasatzea ahalbidetzen duen proteina, T4CP izenekoa, ezeztatzea dute helburu. Akopladorea eta motor molekularra da T4CP proteina: ATP molekula hidrolizatzen du ADPa eta energia askatuz, eta askatzen den energia hori DNA harizpia beste bakteriora ponpatzeko erabiltzen du zelulak.

8.irudia: “Superbakterioek” sortzen dituzten infekzioak osasun publikoko arazo larria bihurtzen ari dira, Bakterioen konjugazioa da antibiotikoen aurrean bakterioek azaleratzen duten barreiaduraren erantzulea. Prozesu horretan, batez ere, T4CP proteina aklopadorea da funtsezkoa.  (Egilea: Ziortza Guezuraga)

Konjugazioaren erdian dago proteina eta funtsezkoa da prozesua gerta dadin, T4CP proteinaren faltan bakterio konjugazioa ez da gertatzen. Mintz proteina da T4CP, ikertzeko zailak direnak, challenging proteins bezala ezagunak dira. Lan egiteko oso zailak dira, oso baldintza zehatzak behar dituzte eta datuak lortzea asko kostatzen da.  20 urte daramatzate proteina hau ikertzen.

Nahiz eta hasiera batean T4CP proteina baino ez zuten aztertzen, ikerketa taldeak hainbat proteina akopladore aztertzen ditu egun, ezaugarri komunak identifikatzeko. Batez ere, ATParen erabilerari dagokionez.

Teknika biokimiko, biofisiko eta genetikoak erabiltzen dituzte proteina hauek zelan funtzionatzen diren ikertzeko. Patroiak aurkitu eta inhibizioa lortzeko estrategia komuna garatu daiteke proteina akopladore guztietarako. Konjugazioa kontrolatu ahal izateko. Horretaz gain, alderdi aplikatua ere badu ikerketak.

• Kimiotekak aztertzen ari dira, bertako konposatuak aztertuta T4PC proteina inhibitzeko baliagarriak izan daitezkeenak aurkitzeko, hauen bidez bakterio batetik besterako transferentzia kontrolatzeko.
• Bilduma teorikoak ere erabiltzen ari dira. Kimiotekiko ezberdintasuna da inhibitzaile posibleak teorikoki aztertzen direla, proteinaren ezaugarriak kontuan izanda.

Bakterioen aurkako borrokan antibiotikoek egiten duten eraso zuzenarekin batera erresistentzien hedapenaren kontrola konbinatzea da ikerketaren helburua. Infekzioak kontrolatzeko antibiotikoak erabili behar dira, baina konjugazio inhibitzaileekin konbinatuta, erresistentzia eta erresistentziaren hedapena ekidin daitezke.

Bakterio infekziosoen aurkako borrokan, beraz, garrantzitsua da antibiotikoak topatu eta garatzeaz gain, bestelako estrategiekin konbinatzea. Sagua eta katua bezala, antibiotiko berriak sortzen zientziak eta erresistentziak garatzen bakterioak, ibili beharrean irtenbide definitiboagoak lortzeko.

Artikulu hau Itziar Alkortak Azkuna Zentroan emandako hitzaldian dago oinarritua:

———————————————————————–

Egileaz: Ziortza Guezuraga kazetaria eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaboratzailea da.

———————————————————————–

The post Antibiotikoak, bakterioak eta superbakterioak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia Janaria

———————————————————————————————————–

Izurriteetan pentsatzen dugunean, intsektuak edo arratoiak izaten dira burura etorri ohi zaizkigun animaliak. Baina horiek ez dira izurritea sor dezaketen animalia bakarrak. Bibalbioen artean bada bat egiazko izurria sortu duena, oso arriskutsua gainera.

1. irudia: Zebra-muskuiluak.  (Argazkia: D. Jude, Univ. of Michigan / Wikimedia Commons domeinu publikoko lana)

2007ko abuztuan, ur gezetako bibalbio baten larbak aurkitu zituzten Gipuzkoako Lareoko urtegian; zebra-muskuiluaren larbez ari gara. Alarma piztu zuen aurkikuntzak, orduan ikusi baitziren lehenengoz larba horiek Kantauri Isuriko urtegi edo ibaietan. Ondorio larririk ez zuen ustekabeko gertaeratzat jo zen lehen agerpen hura, ondoren egindako ikerketen arabera ez baitzen larba horien presentzia baieztatu. Zoritxarrez, badago kezkatzeko arrazoirik, jakin denez Dreissena polymorpha bibalbioaren izurriak hedatzen jarraitu du-eta. Espezie inbaditzaile honen larbak Araban Zadorrako urtegi-sisteman 2011ko ekainean aurkitu ondoren, Bizkaian ere ale helduen presentzia baieztatu zen Arratia ibaiaren goiko aldeak dagoen Undurragako urtegian; heldu da zebra-muskuilua Kanturi Isurira beraz. 2011ko irailean jakin zen Urrunagako urtegiko erriberako beste zenbait aldetan ere atzeman zituztela. Tamaina txikikoak direnez aurkitutako bibalbio gehienak, populazioak finatzen hasiak baino ez daudela ondorioztatu zuten adituek, baina kontuan hartuta gure urtegi-sistema guztiak elkar lotuta daudela, litekeena da kolonia hauek  hazten joatea eta nonahi ezartzea.

Zebra-muskuilua arriskutsua dela esan dugu; orain azalduko dugu zergatik. Azalpena eman aurretik, hala ere, espezieari buruzko zertzelada batzuk eskainiko ditugu. Dreissena polymorpha da zebra-muskuiluaren izen zientifikoa, eta paradoxikoa bada ere, ez da muskuilu bat; ezagutzen ditugun bibalbioen artean txirlak daude muskuiluak baino hurbilago zebra-muskuilutik. Muskuilu izena itxurari dagokio, muskuilu baten antza baitu, eta gainera, substratuan finkatzeko muskuiluek duten firuzko egitura bera dute, bisu izenekoa. Eta zebra esaten zaio maskor marraduna daukalako.

2. irudia: Zebra-muskuiluaren aleak aurkitu ziren Uztailaren 6ean Undurragako urtegian, Arratia ibaiaren arroan. (Argazkia: Araialdea Gaur)

Dreissena polymorpha ur gezetako bibalbio txikia da, luzeran 5 cm-ra irits daitekeena. Errusiako hego-ekialdeko aintziretan du jatorria, baina espezie inbaditzailea da, munduko toki askotatik sakabanatu baita. Gazitasun desberdineko uretan bizirik manten daiteke denbora luzez, eta tenperaturari dagokionez ere jasankortasun-tarte zabala du. Gainera, oso eraginkorra da: arrautza kopuru itzelak ekoizten ditu ur gezetako beste bibalbioekin erkatuz gero.

XIX. mendean hedatu zen Europako kanaletatik eta Ipar Itsasora heldu, bai eta Britainia Handira ere. Europako hegoaldea geroago kolonizatu zuen, Italiar eta Iberiar penintsuletara joan den mendearen azken laurdenera arte ez baitzen heldu. Ipar Amerikara 1988an iritsi zen, Laku Handietara, eta ordutik apurka-apurka Ipar Amerika osotik zabaltzen ari da. Aisialdirako belaontziak eta batelak ibai batetik bestera edo aintzira batetik bestera eramatean hedatu da horrenbeste, kroskoetan itsatsita bidaiatzen baitute muskuilu txikiek eta larbek. Horixe izan omen zen Lareoko urtegian gertatu zena. Hala ere, eta Ebro ibaia kolonizatu badu ere, Kantauri Isuriko ibaietara ez da oraindik heldu.

Beldurgarriak dira bibalbio honek sortzen dituen kalteak. Toki askotan, bertako bibalbio-espezieak guztiz ordezkatu ditu. Tokian betidanik egon diren bibalbio-populazioen gainetik finkatzeko gai dira; horrela, zebra-muskuiluaren populazio berriak sortu, eta azpian geratzen direnak hil egiten dira. Gainera, kaietan itsasten direnean kalteak sor ditzakete zurezko egituretan, bai eta industrietan hozte-prozesuetarako erabiltzen diren kanal, hodi eta ponpetan. Hodi batetik sartzen badira, urte gutxitan bete dezakete hodiaren argia guztiz itxi arte. Gastu handiak egin behar dira gero hodiak garbi mantentzeko.

3. irudia: Rutilus rutilus arraina zebra-muskuiluaz elikatzen da. (Argazkia: Cornelius Herget / Wikipedia CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Bestalde, bada zebra-muskuilua jaten duen arrainik: horietako bat Rutilus rutilus ur gezetako arraina da, eta, zenbait tokitan, zebra-muskuiluak dira arrain horrek jaten duenaren % 90. Hala ere, orain arte ez da inon ikusi arrainen harraparitzak Dreissenaren populazioak muga ditzakeenik.

Kontuak kontu, Dreissena polymorpha izurri arriskutsua dela esatea ez da inondik ere gehiegikeria bat; ibaietako zein aintziretako biodibertsitatearen arerio handia izateaz gain, izugarriak dira sor ditzakeen kalte ekonomikoak.

—————————————————–

Egileez: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) eta Miren Bego Urrutia Biologian doktoreak dira eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakasleak.

—————————————————–

Artikulua UPV/EHUren ZIO (Zientzia irakurle ororentzat) bildumako Animalien aferak liburutik jaso dugu.

The post Bilbabio-izurria appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez eta Miren Bego Urrutia Janaria

———————————————————————————————————–

Izurriteetan pentsatzen dugunean, intsektuak edo arratoiak izaten dira burura etorri ohi zaizkigun animaliak. Baina horiek ez dira izurritea sor dezaketen animalia bakarrak. Bibalbioen artean bada bat egiazko izurria sortu duena, oso arriskutsua gainera. 1. irudia: Zebra-muskuiluak.  (Argazkia: D. Jude, Univ. of Michigan / Wikimedia Commons domeinu publikoko lana)

2007ko abuztuan, ur gezetako bibalbio baten larbak aurkitu zituzten Gipuzkoako Lareoko urtegian; zebra-muskuiluaren larbez ari gara. Alarma piztu zuen aurkikuntzak, orduan ikusi baitziren lehenengoz larba horiek Kantauri Isuriko urtegi edo ibaietan. Ondorio larririk ez zuen ustekabeko gertaeratzat jo zen lehen agerpen hura, ondoren egindako ikerketen arabera ez baitzen larba horien presentzia baieztatu. Zoritxarrez, badago kezkatzeko arrazoirik, jakin denez Dreissena polymorpha bibalbioaren izurriak hedatzen jarraitu du-eta. Espezie inbaditzaile honen larbak Araban Zadorrako urtegi-sisteman 2011ko ekainean aurkitu ondoren, Bizkaian ere ale helduen presentzia baieztatu zen Arratia ibaiaren goiko aldeak dagoen Undurragako urtegian; heldu da zebra-muskuilua Kanturi Isurira beraz. 2011ko irailean jakin zen Urrunagako urtegiko erriberako beste zenbait aldetan ere atzeman zituztela. Tamaina txikikoak direnez aurkitutako bibalbio gehienak, populazioak finatzen hasiak baino ez daudela ondorioztatu zuten adituek, baina kontuan hartuta gure urtegi-sistema guztiak elkar lotuta daudela, litekeena da kolonia hauek  hazten joatea eta nonahi ezartzea.

Zebra-muskuilua arriskutsua dela esan dugu; orain azalduko dugu zergatik. Azalpena eman aurretik, hala ere, espezieari buruzko zertzelada batzuk eskainiko ditugu. Dreissena polymorpha da zebra-muskuiluaren izen zientifikoa, eta paradoxikoa bada ere, ez da muskuilu bat; ezagutzen ditugun bibalbioen artean txirlak daude muskuiluak baino hurbilago zebra-muskuilutik. Muskuilu izena itxurari dagokio, muskuilu baten antza baitu, eta gainera, substratuan finkatzeko muskuiluek duten firuzko egitura bera dute, bisu izenekoa. Eta zebra esaten zaio maskor marraduna daukalako.

2. irudia: Zebra-muskuiluaren aleak aurkitu ziren Uztailaren 6ean Undurragako urtegian, Arratia ibaiaren arroan. (Argazkia: Araialdea Gaur)

Dreissena polymorpha ur gezetako bibalbio txikia da, luzeran 5 cm-ra irits daitekeena. Errusiako hego-ekialdeko aintziretan du jatorria, baina espezie inbaditzailea da, munduko toki askotatik sakabanatu baita. Gazitasun desberdineko uretan bizirik manten daiteke denbora luzez, eta tenperaturari dagokionez ere jasankortasun-tarte zabala du. Gainera, oso eraginkorra da: arrautza kopuru itzelak ekoizten ditu ur gezetako beste bibalbioekin erkatuz gero.

XIX. mendean hedatu zen Europako kanaletatik eta Ipar Itsasora heldu, bai eta Britainia Handira ere. Europako hegoaldea geroago kolonizatu zuen, Italiar eta Iberiar penintsuletara joan den mendearen azken laurdenera arte ez baitzen heldu. Ipar Amerikara 1988an iritsi zen, Laku Handietara, eta ordutik apurka-apurka Ipar Amerika osotik zabaltzen ari da. Aisialdirako belaontziak eta batelak ibai batetik bestera edo aintzira batetik bestera eramatean hedatu da horrenbeste, kroskoetan itsatsita bidaiatzen baitute muskuilu txikiek eta larbek. Horixe izan omen zen Lareoko urtegian gertatu zena. Hala ere, eta Ebro ibaia kolonizatu badu ere, Kantauri Isuriko ibaietara ez da oraindik heldu.

Beldurgarriak dira bibalbio honek sortzen dituen kalteak. Toki askotan, bertako bibalbio-espezieak guztiz ordezkatu ditu. Tokian betidanik egon diren bibalbio-populazioen gainetik finkatzeko gai dira; horrela, zebra-muskuiluaren populazio berriak sortu, eta azpian geratzen direnak hil egiten dira. Gainera, kaietan itsasten direnean kalteak sor ditzakete zurezko egituretan, bai eta industrietan hozte-prozesuetarako erabiltzen diren kanal, hodi eta ponpetan. Hodi batetik sartzen badira, urte gutxitan bete dezakete hodiaren argia guztiz itxi arte. Gastu handiak egin behar dira gero hodiak garbi mantentzeko.

3. irudia: Rutilus rutilus arraina zebra-muskuiluaz elikatzen da. (Argazkia: Cornelius Herget / Wikipedia CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Bestalde, bada zebra-muskuilua jaten duen arrainik: horietako bat Rutilus rutilus ur gezetako arraina da, eta, zenbait tokitan, zebra-muskuiluak dira arrain horrek jaten duenaren % 90. Hala ere, orain arte ez da inon ikusi arrainen harraparitzak Dreissenaren populazioak muga ditzakeenik.

Kontuak kontu, Dreissena polymorpha izurri arriskutsua dela esatea ez da inondik ere gehiegikeria bat; ibaietako zein aintziretako biodibertsitatearen arerio handia izateaz gain, izugarriak dira sor ditzakeen kalte ekonomikoak.

—————————————————–

Egileez: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) eta Miren Bego Urrutia Biologian doktoreak dira eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakasleak.

—————————————————–

Artikulua UPV/EHUren ZIO (Zientzia irakurle ororentzat) bildumako Animalien aferak liburutik jaso dugu.

The post Bilbabio-izurria appeared first on Zientzia Kaiera.

Bergarako Laboratorium Museoa 2016ko urrian wolframezko bi pieza jaso genituen dohaintzan Laboratorium museoan. Museoko sarrera berrien politikan, elementu kimiko horren aplikazioek arreta berezia daukate, erraz ulertzen diren arrazoiengatik. Izan ere, jakina da wolframa Bergarako Errege Seminarioko laborategian aurkitu zutela Juan Jose eta Fausto Elhuyar anaiek, 1783 urtean.

1. irudia: Elhuyar anaiek, wolframa isolatu zuten 783ko irailaren 28an eta “wolfram” izena eman zioten sortu zen materia gogoan izateko.

Wolframa isolatzea Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak 7 urte lehenago sortutako “Real Seminario Patriotico Bascongado”aren lorpen zientifiko ikusgarria izan zen, eta agian Euskal Herriak inoiz zientzia arloan egin duen eta egingo duen aurkikuntzarik handienetakoa. Baina proiektua bultzatu zutenek zientziaren oso ikuspegi utilitarista zeukaten eta beraien proiektuari ospe handia eman dion lorpena izan arren, badirudi metal berriari ez ziotela inongo aplikaziorik aurkitu. Aplikazioak oso poliki joan ziren iristen, hurrengo mendean hasita, baina iritsi dira. Eta wolframa elementu estrategikoa izatera iritsi da, gaurko gizartearen garapenerako funtsezko elementuetako bat dela esan dezakegu, bere aplikazioei erreparatzen badiogu.

Ezaugarri bereziak ditu, aplikagarritasunari begira eragin handia dutenak: metal oso gogorra da, xaflakorra eta fusio-punturik altuena duen metala da (3683ºk/3410ºC). Wolframaren aplikazio batzuk aski ezagunak dira. Beroaren aurrean duen erresistentzia ezinbestekoa izan da gaur egun arte etxeetan erabili ditugun bonbillen funtzionamendurako. XX. mendearen hasieran Coolidge jaunak wolframezko filamentu harikorra txertatu zuen lehen aldiz bonbilletan eta horrek argiztapen-sistema elektrikoaren historian aurrerapen nabarmena eragin zuen. Bigarren Mundu Gerran garrantzi handia izan zuen metal horrek, blindajeetan erabiltzen delako; eta ondoren soldatze lanetara, makina-erreminta arlora eta milaka aplikazio desberdinetara zabaldu da erabilera. Laboratorium museoak dohaintzan jasotako wolframezko lehen pieza, “hegazkin motor bateko pieza; CFM56 modelokoa (wolframezko aleazioa)”, aplikazio industrial anitzen adibidea da.

Baina aldi berean, esparru oso berrietan ere bere izaera estrategikoa ari da erakusten. Horren lekukoa da bigarren dohaintza, “Wolfram purua (barra)”, ESS Bilbaok dohaintzan emandakoa.

2. Wolframita. (Argazkia: Laboratorium Museoa)

Europako Espalazio bidezko Neutroi Iturria (European Spallation Source-ESS) Europako egitasmo zientifiko garrantzitsuenetako bat da. Instalazio nagusia Suediako Lund hirian ari dira eraikitzen, baina proiektuak Zamudion ere badu bere bigarren egoitza (ESS Bilbao). ESS proiektuak oinarrizko zientziaren zein teknologiaren hainbat ikerketei bide berriak zabalduko dizkiola aurreikusten da.

Espalazioa neutroiak kopuru handian sortzeko aukera ematen duen teknika da, protoietatik abiatuta. Espalazioak egiten duena da atomo baten nukleoa ezpaldu, nukleoak neutroi-pultsuak emititu ditzan. Prozesu hori sortzeko, beharrezkoa da protoi multzo bat eremu elektromagnetikoen bidez azeleratzea, energia kantitate handia eskuratzen duten arte. Une horretan, material astun baten kontra zuzentzen dira, eta talkak abiatzen du neutroiak sortzen duen erreakzio nuklearra. Material astun hori, noski, wolframa da.

Espalazioa egiteko ingeniaritza-gailuak, wolframezko 36 sektore ditu (elementu horrekin egindako 7.000 pieza guztira), 2,5 metroko diametroa duen gurpil baten barruan kokatuta. Gurpilak 30 rpm-ko abiaduran biratuko du eta horrela protoi-sortak sektore bati eragingo dio aldiko, neutroiak lortuz. Zirkuitu osoa helio bidez hozten da. Guk dohaintzan jaso duguna 7.000 pieza horietako bat da.

Wolframa fusio nuklearretako instalakuntza esperimentaletan ere erabiltzen da, dibertoreetan hain zuzen ere, hau da, karga termiko handiena jasaten duten sistemetan. Aplikazio berri hau ezagutzera emateko, Erresuma Batuko Culham Centre for Fusion Energy (CCFE) erakundeak maileguan utzitako dibertoreko pieza bat izan genuen museoan ikusgai, aldi baterako.

—————————————————–

Egileez:  Bergarako Laboratorium Museoko talde teknikoa.

Errekalde Jauregia, Juan Irazabal pasealekua, 1. 20570 Bergara

Harremanetarako: 943 769 003 eta laboratorium@bergara.eus

—————————————————–

The post Wolframa, metal baliotsua oraindik ere! appeared first on Zientzia Kaiera.

Bergarako Laboratorium Museoa 2016ko urrian wolframezko bi pieza jaso genituen dohaintzan Laboratorium museoan. Museoko sarrera berrien politikan, elementu kimiko horren aplikazioek arreta berezia daukate, erraz ulertzen diren arrazoiengatik. Izan ere, jakina da wolframa Bergarako Errege Seminarioko laborategian aurkitu zutela Juan Jose eta Fausto Elhuyar anaiek, 1783 urtean. 1. irudia: Elhuyar anaiek, wolframa isolatu zuten 783ko irailaren 28an eta “wolfram” izena eman zioten sortu zen materia gogoan izateko.

Wolframa isolatzea Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak 7 urte lehenago sortutako “Real Seminario Patriotico Bascongado”aren lorpen zientifiko ikusgarria izan zen, eta agian Euskal Herriak inoiz zientzia arloan egin duen eta egingo duen aurkikuntzarik handienetakoa. Baina proiektua bultzatu zutenek zientziaren oso ikuspegi utilitarista zeukaten eta beraien proiektuari ospe handia eman dion lorpena izan arren, badirudi metal berriari ez ziotela inongo aplikaziorik aurkitu. Aplikazioak oso poliki joan ziren iristen, hurrengo mendean hasita, baina iritsi dira. Eta wolframa elementu estrategikoa izatera iritsi da, gaurko gizartearen garapenerako funtsezko elementuetako bat dela esan dezakegu, bere aplikazioei erreparatzen badiogu.

Ezaugarri bereziak ditu, aplikagarritasunari begira eragin handia dutenak: metal oso gogorra da, xaflakorra eta fusio-punturik altuena duen metala da (3683ºk/3410ºC). Wolframaren aplikazio batzuk aski ezagunak dira. Beroaren aurrean duen erresistentzia ezinbestekoa izan da gaur egun arte etxeetan erabili ditugun bonbillen funtzionamendurako. XX. mendearen hasieran Coolidge jaunak wolframezko filamentu harikorra txertatu zuen lehen aldiz bonbilletan eta horrek argiztapen-sistema elektrikoaren historian aurrerapen nabarmena eragin zuen. Bigarren Mundu Gerran garrantzi handia izan zuen metal horrek, blindajeetan erabiltzen delako; eta ondoren soldatze lanetara, makina-erreminta arlora eta milaka aplikazio desberdinetara zabaldu da erabilera. Laboratorium museoak dohaintzan jasotako wolframezko lehen pieza, “hegazkin motor bateko pieza; CFM56 modelokoa (wolframezko aleazioa)”, aplikazio industrial anitzen adibidea da.

Baina aldi berean, esparru oso berrietan ere bere izaera estrategikoa ari da erakusten. Horren lekukoa da bigarren dohaintza, “Wolfram purua (barra)”, ESS Bilbaok dohaintzan emandakoa.

2. Wolframita. (Argazkia: Laboratorium Museoa)

Europako Espalazio bidezko Neutroi Iturria (European Spallation Source-ESS) Europako egitasmo zientifiko garrantzitsuenetako bat da. Instalazio nagusia Suediako Lund hirian ari dira eraikitzen, baina proiektuak Zamudion ere badu bere bigarren egoitza (ESS Bilbao). ESS proiektuak oinarrizko zientziaren zein teknologiaren hainbat ikerketei bide berriak zabalduko dizkiola aurreikusten da.

Espalazioa neutroiak kopuru handian sortzeko aukera ematen duen teknika da, protoietatik abiatuta. Espalazioak egiten duena da atomo baten nukleoa ezpaldu, nukleoak neutroi-pultsuak emititu ditzan. Prozesu hori sortzeko, beharrezkoa da protoi multzo bat eremu elektromagnetikoen bidez azeleratzea, energia kantitate handia eskuratzen duten arte. Une horretan, material astun baten kontra zuzentzen dira, eta talkak abiatzen du neutroiak sortzen duen erreakzio nuklearra. Material astun hori, noski, wolframa da.

Espalazioa egiteko ingeniaritza-gailuak, wolframezko 36 sektore ditu (elementu horrekin egindako 7.000 pieza guztira), 2,5 metroko diametroa duen gurpil baten barruan kokatuta. Gurpilak 30 rpm-ko abiaduran biratuko du eta horrela protoi-sortak sektore bati eragingo dio aldiko, neutroiak lortuz. Zirkuitu osoa helio bidez hozten da. Guk dohaintzan jaso duguna 7.000 pieza horietako bat da.

Wolframa fusio nuklearretako instalakuntza esperimentaletan ere erabiltzen da, dibertoreetan hain zuzen ere, hau da, karga termiko handiena jasaten duten sistemetan. Aplikazio berri hau ezagutzera emateko, Erresuma Batuko Culham Centre for Fusion Energy (CCFE) erakundeak maileguan utzitako dibertoreko pieza bat izan genuen museoan ikusgai, aldi baterako.

—————————————————–

Egileez:  Bergarako Laboratorium Museoko talde teknikoa.

Errekalde Jauregia, Juan Irazabal pasealekua, 1. 20570 Bergara

Harremanetarako: 943 769 003 eta laboratorium@bergara.eus

—————————————————–

The post Wolframa, metal baliotsua oraindik ere! appeared first on Zientzia Kaiera.

Kontrakoa uste bazen ere, hegaztien gaueko migrazioa udaberrian itsasotik eta lurretik igarotzen dela eta udazkenean lurretik egiten dela frogatu du Nadja Weisshaupten ikerketak. Hegaztiek Bizkaiko golkoan gauez egiten duten migrazioaren aztertu du UPV/EHUko Matematika Aplikatu Saileko ikertzaileak bere doktorego-tesian.

1. irudia: Hegaztiak hegan.

Hegaztien gaueko migrazioaren inguruan Bizkaiko golkoan eskala handian egin den lehen ikerketa izan da eta aitzindaria izan da gau migrazioaren azterketan. Lanak zenbait uste bertan behera utzi ditu: “Uste zen fronte zabalean migratzen zutela udazkenean, baina, nire azterketan ikusi dudanez, ez da hala”, Nadja Weisshaupten hitzetan. Ikerketaren emaitzek erakusten dute gaueko migrazio-jarduera handia dagoela Punta Galean udaberrian eta txikia udazken osoan. Udazkeneko migrazio mugimendua gehienbat Pirinio aldera izaten dela ikusi da, itsasoa gurutzatzea saihesteko, ziur aski.

Hegazti tipologiari dagokionez, paseriformeak (txori kantariak) dira gau-migratzaile nagusiak, nahiz eta hegazti urtarren ehuneko txiki bat ere erregistratu den.

2. irudia: Karnaba, hegazti paseriformea.

Milioika hegaztik migratzen dute ugalketa-tokitik negua igarotzen duten tokietara, bi puntuen arteko distantzia oso handia dela. Beharrezkoa dute sarri gelditu eta indarberritzea, bidaian aurrera egiteko. Ugalketa tokian eta negua pasatzeko tokian ez ezik, paseko lekuetan ere ekosistema egokiak behar dituzte hegaztiek, migrazioan zehar elikatu eta atseden hartu ahal izateko. Ekosistema egokien faltak ondorioak izan ditzake, bai espezieen populazioan, baita kontserbazioan ere. Nahitaezkoa da, beraz, migrazio-estrategien berri izatea, ikuspuntu biologiko eta ekologikotik nahiz kontserbazioaren aldetik. “Espazio bat babesteko, ezinbestekoa da oinarri zientifikoa izatea”, azaldu du Nadja Weisshauptek.

Hegaztien migrazioaren inguruko ikerketa zientifiko ugari egin izan dira (Euskadin, batez ere, harrapatutako hegaztiei eraztunak jarriz), fenomeno horri lotutako eredu eta dinamiketan eragina duten faktoreak aztertzeko. “Hala eta guztiz ere, orain arte ez zegoen daturik Bizkaiko golkoko gaueko migrazio aktiboari buruz”, gehitu du Weisshauptek. Aranzadi Elkarteak eraztunen bidez lortutako ezagutza eta Euskalmeten Punta Galeako radarraren datu-basea oinarri hartuta, Bizkaiko golkoko gaueko hegazti-migrazioa aztertu du Weisshauptek.

Behaketa-metodoak

Gauez aritzeak eta distantzia handiak behatzeko beharrak suposatzen zituen oztopoak gainditzeko hiru behaketa-metodo erabili ziren: radarrak, kamera termikoak eta ilargi-behaketak.

Radar meteorologikoak

Bi motatako radarrekin egin da lan:

• Euskalmetek Punta Galean duen profilagailua. Haizea neurtzen du, baina migrazio-garaietan, beste seinale batzuk ere erregistratzen ditu, hegaztiei dagozkienak. Datu meteorologikoen kalitatea bermatzeko arazoa bada ere, hegaztiak aztertzeko oso erabilgarria da. “Interesgarria da, gogor aritu behar izan baitugu jendeak sinets zezan posible dela profilagailuak erabiltzea azterketa ornitologikoetarako”, adierazi du Weisshauptek.
• Prezipitazioa neurtzeko radarrak. Horrelako radarren uhina profilagailuarena baino laburragoa izan arren, hegaztiak erregistratzen dituzte. Ikerketan ikusi denez, zerbitzu meteorologiko bakoitzak bere prozesatze- eta iragazte-mailak ezartzen ditu eta, kasu batzuetan, informazio biologikoa kanpo geratzen da. Hori dela eta, ezin izan dira erabili AEMETen radarrak. Euskalmeten Kapilduiko radarreko eta Frantziako radarreko informazioa da erabili dena. Amsterdamgo unibertsitateko Adriaan Dokter doktorearekin elkarlana egin da, hark garatutako algoritmoa da radarretako datuak erauzteko erabili dena.

Kamera termikoak

Objektuek igortzen duten erradiazio infragorria erregistratzen dute. Hegaztien tenperatura (40-41ºC) detektatzen dute, giro-tenperaturarekiko kontrastea argia  baita. Behatutako hegaztiak paseriformeak diren eta banaka edo taldeka doazen zehazteko aukera ematen dute kamerek. Gainera, aztertutako denbora-tarteko migrazioaren norabidea eta intentsitatea ere erakusten dituzte.

Ilargi behaketa

Ilargiaren aurretik pasatzen diren hegaztiak aztertzean datza ilargi behaketa. Ilargi betearen aurreko bi egunetan hasi eta ondorengo bi egunetara arte egiten da ilargi-behaketa.  “Kasu honetan, beste sistemetatik eskuratutako informazioa osatzeko erabili da, hegazti migratzaileen konposizioa zehaztu ahal izateko”, argitu du Nadja Weisshauptek.

Iturria:
UPV/EHUko komunikazio bulegoa: Radar meteorologikoak, hegazti migratzaileak aztertzeko funtsezko tresna.

The post Hegaztien gaueko migrazioa, uste zenaren kontrakoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Kontrakoa uste bazen ere, hegaztien gaueko migrazioa udaberrian itsasotik eta lurretik igarotzen dela eta udazkenean lurretik egiten dela frogatu du Nadja Weisshaupten ikerketak. Hegaztiek Bizkaiko golkoan gauez egiten duten migrazioaren aztertu du UPV/EHUko Matematika Aplikatu Saileko ikertzaileak bere doktorego-tesian. 1. irudia: Hegaztiak hegan.

Hegaztien gaueko migrazioaren inguruan Bizkaiko golkoan eskala handian egin den lehen ikerketa izan da eta aitzindaria izan da gau migrazioaren azterketan. Lanak zenbait uste bertan behera utzi ditu: “Uste zen fronte zabalean migratzen zutela udazkenean, baina, nire azterketan ikusi dudanez, ez da hala”, Nadja Weisshaupten hitzetan. Ikerketaren emaitzek erakusten dute gaueko migrazio-jarduera handia dagoela Punta Galean udaberrian eta txikia udazken osoan. Udazkeneko migrazio mugimendua gehienbat Pirinio aldera izaten dela ikusi da, itsasoa gurutzatzea saihesteko, ziur aski.

Hegazti tipologiari dagokionez, paseriformeak (txori kantariak) dira gau-migratzaile nagusiak, nahiz eta hegazti urtarren ehuneko txiki bat ere erregistratu den.

2. irudia: Karnaba, hegazti paseriformea.

Milioika hegaztik migratzen dute ugalketa-tokitik negua igarotzen duten tokietara, bi puntuen arteko distantzia oso handia dela. Beharrezkoa dute sarri gelditu eta indarberritzea, bidaian aurrera egiteko. Ugalketa tokian eta negua pasatzeko tokian ez ezik, paseko lekuetan ere ekosistema egokiak behar dituzte hegaztiek, migrazioan zehar elikatu eta atseden hartu ahal izateko. Ekosistema egokien faltak ondorioak izan ditzake, bai espezieen populazioan, baita kontserbazioan ere. Nahitaezkoa da, beraz, migrazio-estrategien berri izatea, ikuspuntu biologiko eta ekologikotik nahiz kontserbazioaren aldetik. “Espazio bat babesteko, ezinbestekoa da oinarri zientifikoa izatea”, azaldu du Nadja Weisshauptek.

Hegaztien migrazioaren inguruko ikerketa zientifiko ugari egin izan dira (Euskadin, batez ere, harrapatutako hegaztiei eraztunak jarriz), fenomeno horri lotutako eredu eta dinamiketan eragina duten faktoreak aztertzeko. “Hala eta guztiz ere, orain arte ez zegoen daturik Bizkaiko golkoko gaueko migrazio aktiboari buruz”, gehitu du Weisshauptek. Aranzadi Elkarteak eraztunen bidez lortutako ezagutza eta Euskalmeten Punta Galeako radarraren datu-basea oinarri hartuta, Bizkaiko golkoko gaueko hegazti-migrazioa aztertu du Weisshauptek.

Behaketa-metodoak

Gauez aritzeak eta distantzia handiak behatzeko beharrak suposatzen zituen oztopoak gainditzeko hiru behaketa-metodo erabili ziren: radarrak, kamera termikoak eta ilargi-behaketak.

Radar meteorologikoak

Bi motatako radarrekin egin da lan:

• Euskalmetek Punta Galean duen profilagailua. Haizea neurtzen du, baina migrazio-garaietan, beste seinale batzuk ere erregistratzen ditu, hegaztiei dagozkienak. Datu meteorologikoen kalitatea bermatzeko arazoa bada ere, hegaztiak aztertzeko oso erabilgarria da. “Interesgarria da, gogor aritu behar izan baitugu jendeak sinets zezan posible dela profilagailuak erabiltzea azterketa ornitologikoetarako”, adierazi du Weisshauptek.
• Prezipitazioa neurtzeko radarrak. Horrelako radarren uhina profilagailuarena baino laburragoa izan arren, hegaztiak erregistratzen dituzte. Ikerketan ikusi denez, zerbitzu meteorologiko bakoitzak bere prozesatze- eta iragazte-mailak ezartzen ditu eta, kasu batzuetan, informazio biologikoa kanpo geratzen da. Hori dela eta, ezin izan dira erabili AEMETen radarrak. Euskalmeten Kapilduiko radarreko eta Frantziako radarreko informazioa da erabili dena. Amsterdamgo unibertsitateko Adriaan Dokter doktorearekin elkarlana egin da, hark garatutako algoritmoa da radarretako datuak erauzteko erabili dena.

Kamera termikoak

Objektuek igortzen duten erradiazio infragorria erregistratzen dute. Hegaztien tenperatura (40-41ºC) detektatzen dute, giro-tenperaturarekiko kontrastea argia  baita. Behatutako hegaztiak paseriformeak diren eta banaka edo taldeka doazen zehazteko aukera ematen dute kamerek. Gainera, aztertutako denbora-tarteko migrazioaren norabidea eta intentsitatea ere erakusten dituzte.

Ilargi behaketa

Ilargiaren aurretik pasatzen diren hegaztiak aztertzean datza ilargi behaketa. Ilargi betearen aurreko bi egunetan hasi eta ondorengo bi egunetara arte egiten da ilargi-behaketa.  “Kasu honetan, beste sistemetatik eskuratutako informazioa osatzeko erabili da, hegazti migratzaileen konposizioa zehaztu ahal izateko”, argitu du Nadja Weisshauptek.

Iturria:
UPV/EHUko komunikazio bulegoa: Radar meteorologikoak, hegazti migratzaileak aztertzeko funtsezko tresna.

The post Hegaztien gaueko migrazioa, uste zenaren kontrakoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Emakumeak zientzian

Emily Elizabeth Dickinson (1830-1886) poeta estatubatuarrak mundu poetiko bat sortu zuen ia etxetik atera gabe. Heriotzari (eta bizitzari) buruz asko idatzi zuen baina natura ere kontuan hartu zuen bere poetika garatzeko. Konstelazio eta izar guztiak ezagutzera heldu zen. Modu berean, botanika asko interesatu zitzaion; hasieratik bazekien non aurkitzen ahal zituen bere herrialdean hazten ziren basoko loreak, eta horiek klasifikatzeko gai ere bazen: biologia-espezieak izendatzeko nomenklatura binominala ezagutzen zuen. 14 urte zituenean, herbario bat osatu zuen eta hori Harvardeko Unibertsitatean (AEB) dago ikusgai.

Biologia

Belakiak, bibalbioak, krustazeoak eta beste talde batzuetako espezie asko ura iragaziz elikatzen dira, talde bakoitzak bere metodoa izanik. Janariaren ezaugarriei dagokienez, mota askotakoak dira jaten dituzten partikula mikroskopikoak. Alga mikroskopikoak dira garrantzizkoenak, baina horietaz gain, badira partikula detritikoak ere. Animalia iragazleak planktonikoak edo bentonikoak izan daitezke. Kopepodo planktonikoak, adibidez, oso ugariak. Kopepodoak eta haiek bezalako beste artropodo planktoniko txikiak arrain askoren eta zenbait harrapariren janari dira. Hortaz, lehen mailako zenbait ekoizleren (mikroalgak) eta bigarren mailako beste zenbait ekoizleren (zenbait arrain) arteko lotura egiten dute. Bibalbioak bigarren taldean sartuko lirateke, iragazle bentoniko ugarienak dira, eta ura ponpatzeko ahalmen ikaragarria dute. Eragin handia dute itsasadar, badia eta antzeko ekosistemetan.

Ekaitz Agirregoitia Marcos biologian doktorea elkarrizketatu dute Berrian. Ikertzaile honek osasun biologia ikasi zuen, eta kalamuari buruzko ikerketak egin ditu. Duela hamalau urte diagnostikatu zioten kolitis ultzeraduna, eta duela lau ospitaleratu egin zuten. “Gaixotasunari aurre egiteko aukera bakarra zen immunodepresiboak hartzea. Baina botika gogorrak dira. Kalamuarekin ikertzen dut, eta oso ona omen da antiinflamatorio gisa, mina kentzeko eta hesteen mugimendua gelditzeko: nire sintomak”. Kalamua sintomak moteltzen ditu, Agirregoitiaren esanetan, “eta horrek laguntzen du gerora, adibidez, hestea bere onera ekartzeko. Bizi kalitatea eman dit; hori da eri batek lortu nahi duena”.

Ekologia

Europako eta Estatu Batuetako Atlantikoko kostetan itsasora botatzen diren plastikoek Artikoan amaitzen dutela erakutsi du ikerketa batek; bereziki, Barents  eta Groenlandiako itsasoetan. Cadizeko Unibertsitateko ikertzaileek zuzendu dute eta tartean AZTIkoak ere aritu dira. Ikerketan frogatu dute, Ozeano Artikoaren azalaren %37 erabat garbi dagoen arren, badaudela poluitutako eremuak. Plastiko horren jatorria ere aztertu dute eta ikusi dute Ipar Atlantikoko kostatik iristen direla hara; hau da, Estatu Batuetako ekialdetik eta Europako Atlantikoko kostatik. Ikertzaileen ustez, Artikoko eremu horien hondoa plastikoen hobi bilakatzen ari da, eta horrek Artikoko ekosisteman izan ditzakeen ondorioen larritasunaz ohartarazi dute.

Geologia

Nikole Arrieta UPV/EHUko Kimika Analitikoko Saileko ikertzaileak beachrockak –jarduera metalurgikoko hondakin industrialak barruan gordetzen dituzten hondar zementatuak dira– aztertu ditu, garapen industrialaren inpaktuak kostaldean izan duen eragina ezagutzeko asmoz. Marearteko eremuetan sortzen diren harri-egiturak dira eta normalean, eremu tropikal eta subtropikaletan sortzen dira. Hala ere, Bizkaiko kostaldean ere badira halakoak. “Oso arraroa da gurea bezalako latitude epeletan aurkitzea; munduan 8-10 kasu daude” eta gehitzen du Arrietak: “Sedimentuen artean, zementua sortu da. Hala, hondarra ez dago solte, beste hondartzetan bezala, eta harri horiek sortzen ditu”. Argitaratutako lanean egindako ikerketaren ardatza zementu horien karakterizazioa da.

Astrofisika

Agustin Sanchez Lavegak jasoko du 2016ko Euskadi Ikerkuntza saria eta Berriak elkarrizketa egin dio. Astronomian emandako bere lehen pausoak azaldu ditu lehenik eta behin. Zale gisa hasi zen eta horrek eraman zuen astrofisikara: “Baina garai hartan Euskadin ez zegoen aukera askorik eta kanpora atera behar izan nuen. Calar Altoko behatokian (Almeria, Espainia) lan egiteko aukera izan nuen, behatokiko lana eta planeten atmosferari buruzko doktoretza tesia uztartuz. Zazpi urteren ondoren, Bilboko Ingeniaritza Eskolara etorri eta beste gai batzuetan ibili zen lanean. Bere tesia gauzatzeko, Saturnoko ekaitzen inguruko ikerketa abiatu zuen. Beste hainbat arloren inguruan hitz egin du astrofisikariak. Ez galdu!

Osasuna

Munduan 350 milioi pertsonari erasotzen die depresioak eta suizidio askoren arrazoia izaten da: 15-29 urteko gazteen artean bigarren heriotza motibo nagusia: urtean 800.000 pertsonak baino gehiagok bere buruaz beste egiten du. NBE Nazio Batuen Erakundeko osasun eskubideen gaineko kontalari Danius Purasek salatu du maiz jotzen dela botikak erabiltzera. “Joera hori nagusitu da; aldiz, ez da frogetan oinarritzen lehen erantzun gisara botika psikotropikoak erabiltzea, batez ere depresio kasu arinetan”. Martxoaren hasieran, psikiatriari buruzko kongresu bat egin zen Gasteizen —Psikiatria Gaietan Eguneratzeko Espainiako Ikastaroa—, eta han Bildu ziren adituek ere ohartarazi zuten depresioaren kontrako botikez egiten den erabileraz. Suizidioak eragozteko bideez mintzatu ziren ere. Philippe Courtet psikiatrak azaltzen du, besteak beste: “Depresioaren kontrako botikak erabiltze hutsarekin ez da aski gaixoak suizidiotik babesteko”.

Elikadura eta garunaren osasuna eskutik doazela berretsi du ikertzaile talde batek. Ikerketak sei urte baino gehiago iraun ditu eta “dieta mediterraneoarekiko gertuago egotearen eta garuneko atrofia gutxiago izatearen arteko erlazioa dagoela aurkitu dugu”, diote egileek. Zahartzen garen heinean, garuna uzkurtzen da eta ikertzaileek azaltzen duten bezala, dieta mediterraneoak garunaren osasunean “eragin positiboa” du. Hortaz, dieta eta garunaren osasunaren arteko korrelazioa badagoela dirudi baina atzean egon daitezkeen zio zehatzak ez dira ezagutzen.

———————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin Deiako kazetaria da.

———————————————————————–

The post Asteon zientzia begi-bistan #151 appeared first on Zientzia Kaiera.