Sareko iturriak

Nahúm Méndez

Gure eguzki sistemako izotz erraldoiak orbitatzen dituzten sateliteak sorpresaz beteta daude maila geologikoan: aniztasun geologiko handia, prozesu aktiboak eta baita ziklo “hidrologikoak” ere. Baina oraindik asko dugu jakiteko, batez ere Urano eta Neptunorenei buruz. Sistema horiek, izan ere, ezin izan ditugu modu iraunkorragoan bisitatu, Jupiterren eta Saturnon egin dugun bezala.

Baina bertara itzultzeko aukera dugun bitartean –badirudi ez dela 2040ko hamarkada baino lehen izango– ikerketak egin ditzakegu aurrerapen teknologiko ugariei eta teleskopioei esker. Bestelako modelo fisiko eta geokimikoak ere erabil ditzakegu, honako datu hauek biltzen lagunduko digutenak: nolakoa izan daitekeen barnealdea, ea gai diren beren gainazalaren azpian ozeano bat izateko, eta ea zeintzuk izan daitezkeen oraindik ere likido egoeran mantentzen dituzten energia iturriak, sortu zirenetik denbora asko igaro den arren.

1. irudia: Ariel, Voyager 2-k behatua 1986ko urtarrilean. Ordutik ez dugu haren gainazala hurbiletik ikusi. Gainera, gainazalaren heren baten irudiak baino ezin izan ditugu hartu. (Iturria: NASA/JPLk emandako irudia)

Oso litekeena da Arielek, Uranoren sateliteak, lurpeko ozeano bat izatea eta, pixkanaka, teoria horren aldeko frogak pilatzen hasi gara. Gainazalaren eremu batzuetan chasmatak daude (chasmaren plurala da chasmata, eta geologia planetarioan sakonune luzanga eta ez oso zabalei egiten die erreferentzia), bai eta jarduera kriobolkanikoa iradokitzen duten beste xehetasun batzuk ere. Are gehiago, azterlan batzuen arabera, Arieleko eremu batzuk mila milioi urte baino gutxiago dituzte. Horrek adierazten du sortu ondorengo aldian gainazala gaztetzeko prozesuak bizi izan dituela.

Zer da berria Arieli dagokionez? Zientzialari talde batek JWST teleskopio espaziala erabili du haren tresnetako baten bidez satelitearen gainazalaren konposizioa aztertzeko. Tresna hori NIRSpec espektrografoa da, satelitearen gainazalean zenbait konposatu –horietako batzuk izotzezkoak– detektatzea ahalbidetzen duena.

Lehen aurkikuntza aipagarria da karbono dioxidozko izotz biltegiak ikusi direla, espero baino indartsuagoak –indartsuak zentzu geologikoan, geruzaren lodierari erreferentzia eginez–, eta satelitearen eremu jakin batzuetan 10 milimetroko azaleko geruza sor dezaketela.

2. irudia: Gainazalean, gainera, eremu argiagoak eta ilunagoak ikus ditzakegu… Eremu argienak lotura al dute satelitearen barrualdetik gainazalerantz inpaktu eta fenomeno kriobolkanikoen bidez ateratzen diren materialekin? (Iturria: NASA/JPLk emandako irudia)

Baina, gainera, karbono monoxidozko geruza bat ere aurkitu da, eta horrek zientzialariak apur bat harritu ditu. Izan ere, Arielen gainazalean aurkitzen ditugun tenperaturetan (-180 °C eta -190 °C artean, gutxi gorabehera), karbono monoxidoz osatutako izotza oso azkar sublimatu beharko litzateke. Hau da, egoera solidotik gaseosora pasa beharko litzateke, likidotik igaro gabe. Horrek esan nahi du karbono monoxidoz osatutako izotza berritzen duten mekanismo geologikoak daudela, edo, nolabait, erreakzioak gertatzen direla karbono dioxidoarekin, egonkortu eta sublimazioarekiko erresistenteago bihurtzen dutenak.

Azterketa horrek ematen digun beste xehetasunetako bat da ez direla espezie kimiko jakin batzuk agertzen, hala nola amoniakoa duten konposatuak edo hidrogeno peroxidoa. Horiek, batzuetan, erradiazioak ur izotzean duen eraginaren ondorioz sortzen dira. Halakorik ez egoteak bi esanahi izan ditzake. Esanahi bat: gainazala ondo isolatuta dago karbono dioxidozko izotz geruza indartsuekin –eta geruza horiek ur izoztuaren eta erradiazioaren arteko interakzioak mugatzen dituzte–. Beste esanahia: Arielen orbitan dagoen inguruneko erradiazioa uste baino txikiagoa da.

3. irudia: Irudi honetan ezin hobeto ikusten dira chasmatak, Arielen gainazala zeharkatzen duten sakonune luzangak osatuz. (Iturria: NASA/JPLk emandako irudia)

Baina oraindik ere badago artikulu honetan aipatu beharreko beste kontu bat: zientzialariek Arielen gainazalean karbonatoak daudela iradokitzen dute. Karbonatoak ur likidoaren eta arroken arteko elkarreraginaren bidez sor daitezkeen mineralak dira. Hori baieztatuz gero, lurpeko ozeanoaren eta satelitearen gune harritsuaren arteko interfazean gerta liteke. Horrek adieraziko luke lurpeko ozeanoen antzeko bizigarritasun baldintzak daudela, Entzeladoren edo Europaren azpian egon litezkeenen modukoak.

Eta zer esan nahi digu horrek guztiak maila geologikoan? Bada dioxidoz eta karbono monoxidoz osatutako izotz geruzek jatorri geologikoa izango dutela ziurrenik. Hau da, prozesu geologiko aktiboen ondorioz sortuak izango direla (adibidez, kriobulkanismoa, karbonatoak gainazaleraino “igotzearen” arduraduna ere izango litzatekeena). Eta mundu aktiboa baldin bada, beroaren eta materiaren “transmisio” mekanismo hori, barrualdetik gainazalera egiten dena, lurpeko ozeano bat izan liteke. Horrek mundu honi buruzko perspektiba astrobiologikoak areagotzen ditu berriro.

Beraz, izotzezko erraldoien sateliteak interesik gabekoak iruditzen bazaizkigu ere, agian berriro bisitatu behar ditugu, eta agian mundu liluragarriak deskubrituko ditugu, gaur egun jarduera geologikoa dutenak.

Erreferentzia bibliografikoa:

Cartwright, Richard J.; Holler, Bryan J.; Grundy, William M.; Tegler, Stephen C.; Neveu, Marc; Raut, Ujjwal; Glein, Christopher R.; Nordheim, Tom A.; Emery, Joshua P.; Castillo-Rogez, Julie C.; Quirico, Eric; Protopapa, Silvia; Beddingfield, Chloe B; Hedman, Matthew M.; De Kleer, Katherine; DeColibus, Riley A.; Morgan, Anastasia N.; Wochner, Ryan; Hand, Kevin P; Villanueva, Geronimo L.; Faggi, Sara; Pinilla-Alonso, Noemi; Trilling, David E.; Mueller, Michael. M. (2024). JWST Reveals CO Ice, Concentrated CO2 Deposits, and Evidence for Carbonates Potentially Sourced from Ariel’s Interior. The Astrophysical Journal Letters, 970(2). DOI: 10.3847/2041-8213/ad566a

Egileaz:

Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko abuztuaren 5ean: El océano de Ariel.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Arieleko ozeanoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Birusen eta biroideen artean kokatu daitezkeen RNA molekulak dira, baina zientzialariek oraindik ez dakite zer eragina izan dezaketen giza osasunean.

Askotarikoak dira giza gorputzeko mikrobiomaren baitan dauden elementuak: birusak, bakterioak, onddoak edota protozooak ere. Gauzak hala, azken urteotan gero eta argiago geratzen ari da horiek guztiek eragin nabarmena dutela gure organismoan, baina oraindik asko dago ikasteko eragin horren inguruan.

Eraginez harago, baina, inork gutxik esango luke mikrobioma horren baitan protagonista berriak aurkituko zirenik. Harrigarria eman dezakeen arren, ordea, badirudi badaudela mikrobioman orain arte ezagutzen ez genituen elementuak. Eta ez gara bakterio espezie berri batez hizketan ari, bizitzaren sailkapenean kaxoi berri oso baten inguruan baizik.

1. irudia: Cell aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu baten bitartez eman dute ikerketaren berri. (Argazkia: IBMCP/CSIC-UPV)

Eta kaxoi hori biziaren beraren mugetan dago, birusak bezala. Beren ezaugarrien arabera, birusen eta biroideen artean dauden entitate biologikoak dira kaxoi horretan daudenak, eta obelisko izendatu dituzte. Horien gaineko doktoretza tesia egin duen Ivan Zheludev zientzialariari zor zaio izendapen bitxia, eta Antzinako Egipton horren ohikoak ziren monumentuen itxura edukitzeagatik jarri diete.

Kaxoi berri bat dela diogu, obeliskoek berezko ezaugarriak dituztelako. Aintzat hartu behar da birus txikienek gutxienez 2.000 nukleotido behar dituztela beren informazioa kodetzeko, eta, modu honetan, erreplikatu ahal izateko. Proteinak sortzeko gai dira, beraz.

Biroideek, ordea, ez dute gaitasun hau, 300-400 nukleotido inguru baino ez dituztelarik. 1971n aurrenekoz aurkitu zirenetik, 50 bat espezie baino ez ziren ezagutzen, baina 2023an 20.000 mota bereizi zituen ikerketa batek. Hauek dira, beraz, bizitzaren mugatik gertuago dauden agente infekziosoak, baina, orain arte ezagutu diren biroide gehienak landare batzuen parasitoak dira, oso sinpleak izanik.

Obeliskoen kasuan, 1.000 nukleotido inguru dituzten agente infekziosoak dira. Birusek ez bezala, obeliskoek ez dute proteinen estaldura bat, baina, halere, proteinak kodetzeko gai dira ere. Beraz, obeliskoak birus eta biroideen arteko erdigunean kokatu genitzake.

Nola da posible horrelako aurkikuntza bat aurretik gertatu ez izana? Albistearen tamaina ikusita, zuhurtziaz hartzeko moduko iragarpena izan daiteke, baina atzean badago berme minimo bat. Batetik, aurkikuntza gidatu duen zientzialaria Andrew Fire Stanfordeko Unibertsitateko (AEB) ikertzaile eta medikuntzan Nobel sariduna da. Bestetik, alorrean ospe handia duen Cell aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu baten bitartez azaldu dituzte ikerketaren emaitzak.

Hainbat lagunen aho eta gorotzen azterketan abiatu dute ikerketa lana. Hala, 32 aho analizatu dituzte, eta, horietatik, erdian obeliskoak aurkitu dituzte. Modu berean, 440 lagunen gorotz laginak analizatu dituzte ere, eta, horietako %7an ere entitate horiek aurkitu dituzte. Ohi bezala, lagin horiek bereizmen handiz aztertu ahal izateko teknika bioinformatikoez baliatu dira.

Baina, horrez gain, giza gorputzetik kanpo obelisko andana aurkitu dituzte. Planeta osoan 30.000 espezie aurkitu dituztela ziurtatu dute ikertzaileek zabaldutako prentsa oharrean, ekosistema naturaletan, animalien mikrobiometan edota hondakin uretan.

2. irudia: Bakterio baten barruan dauden obeliskoen irudikapen artistikoa. Egileek Google AI erabiliz egin dute irudia. (Irudia: IBMCP/CSIC-UPV)

Dena dela, asko dago oraindik horien bueltan ikasteko. Ia-ia dena, egiari zor. Horren adibide da espezie horietatik guztietatik momentuz bat baino ezin izan dutela lotu bakterio zehatz batekin: gizakien ahoan egon ohi den Streptococcus sanguinis bakterioarekin, hain zuzen; baina beste bakterio batzuetan ere obeliskoak egongo direlakoan daude zientzialariak. Bakterio bakoitzeko 1.000 obelisko baino gehiago daudela kalkulatu du beste ikerketa batek.

Zientzialariek azaldu dute saiatu direla ulertzen zer egiten duten bakterio ostalariaren barruan, baina ez dutela lortu. Kasurako, ez dakite gainerako bakterioen aurrean abantailaren bat ematen ote dieten. Bakterio honen kasuan, besteak beste, odol sistemara sartu daiteke, heriotza ekar dezaketen infekzioak abiatuz eta bihotza handituz.

Orain, norabide honetan sakondu nahi dute. Izan ere, duela gutxira arte uste zen RNA molekulek DNAren dagoen informazioa transmititzeko baino ez dutela balio, baina ikuspegi hau aldatzen ari da azken ikerketei esker.

Zientzialariek iradoki dute agian obeliskoek funtzioren bat bete dezaketela zelula barruko prozesuetan, baina oraindik argitzeko dago zer inpaktu izan dezaketen osasunean, txarrerako ala onerako. Maria Jose Lopez Galiano biologoaren arabera, orain arte ezagutzen diren organismoekiko “erabat desberdin” aritzen dira, eta “iraultzaile izan daitezkeen” aplikazioei bidea irekitzen diete.

Marcos de la Peña ikertzailearen arabera, “aurkikuntzak argi erakusten du mikrobioen mundua uste baino askoz konplexuagoa dela”. Are, sinetsita dago “esplorazio eremu baten ateak ireki” duela, eta, honek ”irauli” lezakeela birologiaren, biologiaren edota bizitzaren beraren agerpena ulertzeko modua.

Logikoa denez, biroideen eta birusen arteko kokapen honek galdera berriak irekitzen ditu mota honetako entitateen eboluzioari buruz. Ikertzaileak sinetsita daude aspaldikoa dela gizakien eta obeliskoen arteko harremana, eta, beren egitura dela eta, uste dute planetako organismo zaharrenetakoak izan litezkeela. Are, horren molekula sinpleak izanik, iradoki dute balitekeela bizitzaren sorreran rol bat jokatu izana. Aukera honek RNA mundu gisa ezagutzen den hipotesiarekin bat egingo luke beraz; hots, RNA molekulak izan zirela hasierako organismoetan lehen informazio genetikoa oinordetzan uzteko erabili izan zirenak.

Erreferentzia bibliografikoa:

Zheludev, Ivan N.; Edgar, Robert C.; Galiano-López, M aria Jose, de la Peña, Marcos; Babaian, Artem; Bhatt, Ami S.; Fire, Andrew Z. (2024). Viroid-like colonists of human microbiomes. Cell, Volume 187, Issue 23, 6521 – 6536.e18. DOI: 10.1016/j.cell.2024.09.033

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Biziaren mugetan dauden ‘obeliskoak’ aurkitu dituzte appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUko Basque Environmental Health Research Group taldeak INMA proiektuko 11 urteko haurrekin egindako ikerketa batean ondorioztatu du portaera-arazo handiagoak lotuta daudela ileko kortisol-maila handiagoekin. Ikerketan, gainera, ondorioztatu dute aldi berean estres kronikoa eragin dezaketen zenbait faktoreren eraginpean egoteak ileko kortisol-kontzentrazioa determina dezakeela.

Estres-egoerei erantzuteko gorputzak jariatzen duen hormona da kortisola, eta, estres kronikoa aztertzeko, oso erabilgarria da ileko kortisol-kontzentrazioa neurtzea. “Kortisola, besteak beste, odolean, listuan eta txizan egon ohi da, eta horiek une bateko kortisol-maila adierazten dute; baina ilean, ordea, kortisola metatu egiten da, eta hori epe luzeagoko estres-mailaren adierazle da, alegia, estres kronikoarena”, azaldu du Ane Arregi Otxotorena ikerketan parte hartu duen ikertzaileak. Une bateko estresa eta estres kronikoa bereizteko, adibide argi bat erabiltzen du Euskal Herriko Unibertsitateko Psikologia Fakultateko ikertzaileak: “Ez da estres bera egun batez ogia erostera joatean dirua falta duzula konturatzeak eragiten duena eta egunerokotasunean ogia erosteko dirurik ez duzula jakiteak sortzen duena”.

Irudia: Haurrak estres kronikoaren mende egotea osasun-arazo askorekin lotuta dago; haurtzaroa eta nerabezaroa oso etapa zaurgarriak dira, garapen azkarreko etapak direlako. (Argazkia: LuidmilaKot – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay)

Basque Environmental Health Research Group (B-EHRG) taldeko ikertzaileak 11 urteko haurren ile-laginak erabili ditu estres kronikoa ebaluatzeko. Ikerketa egiteko datuak INMA proiektutik hartu ditu: Infancia y Medio Ambiente (INMA) proiektuan haurren eta familien askotariko datuak hartzen dituzte amaren haurdunalditik hasita epe luzerako ikerketak egiteko.

Hala, ikerketan ondorioztatu dute, batetik, portaera-arazo handiagoak ileko kortisol-maila handiagoekin lotuta daudela. Gainera, “amaren estresa haurren portaera-arazoekin erlazionatuta dagoela ikusi dugu. Horrek esan nahi du amaren estresak ere haurren portaera-arazoen bidez eragina izan dezakeela haurren kortisol-mailetan. Nolabait bi pausoko bide horretan zehar”, azaldu du Arregik.

Ingurumen-zaratak ere badu eragina kortisol-mailan

Bestetik, espero ez zuten zerbait ere aurkitu dute: “Ingurumen-zaratarekiko esposizio altuago bat kortisol-maila baxuagoekin erlazionatuta dago. Ikusi dugu zenbat eta zarata-maila altuagoa izan, orduan eta kortisol-maila baxuagoak ageri direla. Analisia sexuaren arabera banantzean, erlazio hori mutilen kasuan soilik zen esanguratsua”. Ikertzaileek diotenez, “litekeena da zaratak eragindako hasierako estres akutuak une bateko kortisol-mailen igoera bat eragitea, baina epe luzeko zarata-esposizio altu batek eragiten duen estres kronikoak kortisol-maila jaitsaraztea”. Zaratarekin lotuta espero ez zituzten emaitza horiek berresteko asmoz, Europako Athlete (Horizon 2020) proiektu zabalago batean egingo dute ikerketa berbera.

Ingurumen-faktoreak, faktore sozialak eta faktore indibidualak

Oro har, “gure ikerketan bi faktore horiek hauteman ditugu, baina horrek ez du esan nahi beste faktore batzuk ez daudenik erlazionatuta, baizik eta guk ez dugula bestelako erlaziorik aurkitu —argitu du Arregik—. Garrantzitsua da ikerketa hauei ikuspegi zabalago bat ematea, eta aldi berean estresa eragiten duten faktore bat baino gehiago kontuan hartzea”. Horrenbestez, ingurumen-faktoreen, faktore sozialen eta faktore indibidualen eta haurren ileko kortisol-kontzentrazioaren arteko erlazioa ikertzeko eredu bat sortu dute. Estresean eragina izan dezaketen faktore gisa literaturan ageri diren faktore guztiak izan dituzte kontuan; esate baterako: espazio berdeak eta urdinak, airearen poluzioa, ingurumen-zarata; familiako eta eskolako harremanak, gurasoen estres-maila; lo egiteko arazoak, jarduera fisikoa, adina, sexua, eta abar.

Euskal Herriko Unibertsitateko ikertzaileak adierazi duenez, “oraindik asko dago ikertzeko haur eta gazteen ileko kortisol-mailetan eragiten duten faktoreei buruz, eta orain arte egindako ikerketek ez zituzten kontuan hartzen hainbat faktorek aldi berean zer eragin duten”. Horri aurre egiteko helburuarekin sortu dute eredua. Arregik azaldu duenez, garrantzitsua da ereduan faktore asko kontuan eduki izana: “Hemendik aurrera, ereduak aukera emango digu jakiteko ileko kortisol-maila neurtzen denean zer aldagai hartu beharko liratekeen kontuan eta zein ez”.

Etorkizuneko ikerketek ikerlan honek ematen duen ikuspegi konplexuago hau erabili beharko lukete haurren ileko kortisolaren determinatzaileak hobeto ulertzeko. Izan ere, aldi berean ingurumen-faktore, faktore sozial eta faktore indibidual desberdinen mende egoteak ileko kortisol-kontzentrazioan eragin dezake. Haurrak estres kronikoaren mende egotea osasun-arazo askorekin lotuta dago; “haurtzaroa eta nerabezaroa oso etapa zaurgarriak dira, garapen azkarreko etapak direlako. Oso garrantzitsua da jakitea etapa horretan nola eragiten duten faktore desberdinek haur eta nerabeen osasunean, pertsona heldu osasuntsu izatera irits daitezen”, adierazi du ikertzaileak.

“Gure ustez, ileko kortisola tresna baliagarria izan daiteke ingurumenarekin lotutako esposizioek estres kronikoan zer eragin duten ebaluatzeko. Azken batean, horrek politika publiko eraginkorrak aplikatzen lagundu dezake. Izan ere, toki bateko biztanleen estres kronikoa zerk eragin dezakeen jakinez gero, errazagoa izan daiteke hori saihesteko politikak aplikatzea”, esanez amaitu du.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Umeen portaera-arazoak ileko kortisol-maila handiagoekin lotuta daude.

Erreferentzia bibliografikoa:

Arregi, Ane; Vegas, Oscar; Lertxundi, Aitana; García-Baquero, Gonzalo; Ibarluzea, Jesus; Andiarena, Ainara;  Babarro, Izaro; Subiza-Pérez, Mikel; Lertxundi, Nerea (2024). Hair cortisol determinants in 11-year-old children: Environmental, social and individual factors. Hormones and Behavior, 164. DOI: 10.1016/j.yhbeh.2024.105575

The post Ileko kortisol-maila haurren estres kronikoaren adierazle gisa appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Matematika

Bigarren Mundu Gerran, Jean Leray matematikaria, gerrako presoa, topologian ikertzen ari zela, matematika modernoen ideia iraultzaileenetako bat sortu zuen: “sorta” kontzeptua. Sortak, Alexander Grothendieckek 1950eko eta 1960ko hamarkadetan geometria aljebraikoan sartutakoak, egitura konplexuak dira, beste objektu matematiko batzuen gainean eraikitzen direnak, hala nola tarte edo gainazal konplexuagoetako funtzioak. Tresna horiei esker, hainbat lur-motatan dauden lorategiekin konpara daitezkeen espazio matematikoen egitura azter daiteke. Sortak funtsezkoak bihurtu dira matematika modernoan, tokikoa eta globala konektatzeko duten gaitasunagatik. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Vera Martha Winitzky Buenos Airesko Unibertsitatean matematikako doktoretza lortu zuen lehen emakumea izan zen 1958an. Energia atomikoan eta matematika aplikatuan egindako ikerketez gain, aitzindaria izan zen matematika arkitekturarekin eta diseinuarekin integratzen. Matematika eta Diseinu Zentroa sortu zuen UBAn, diseinuaren irakaskuntzan fraktalak eta zenbaki metalikoak bezalako kontzeptuen erabilera bultzatuz. Hamar liburu baino gehiago eta ehun artikulu zientifiko baino gehiago argitaratu zituen. 2018an Vera W. de Spinadel saria sortu zen haren omenez. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Ingurumena

NBEren txosten baten arabera, munduko lurren % 40 lur idorrak dira, eta azken hiru hamarkadetan haien hedadura nabarmen handitu da. Giza jarduerak eta berotegi gasen isurpenek eraginda, baldintza gogorrek 5.000 milioi pertsonari eragingo diete mende bukaeran, nekazaritzan eta habitata galduko duten espezieetan ondorio larriak izanik. Basamortutzeak Afrikako eta Asiako ekonomietan kalte nabarmenak eragin ditu, eta etorkizunean tentsio sozial eta politikoak areagotu daitezke. Halaber, 2024a historian erregistratutako urterik beroena izan da, klima-aldaketaren joera kezkagarria azpimarratuz. Datuak Berrian.

Surf-olatuen inguruko ekosistemak biodibertsitateari eta klima-aldaketari aurre egiteko funtsezko baliabideak dira. Olatu horiek karbono-dentsitate handiko eremuetan kokatuta daude, eta karbono atmosferikoa xurgatzeko eta biltegiratzeko gaitasun handia dute. Hala ere, surf-ekosistemen % 3 bakarrik dago babestuta. Ikerketek adierazten dute surf-komunitateek ingurumen-babeserako potentziala dutela, biodibertsitatea eta karbono-erreserbak zaintzeko tresna eraginkor gisa. Baina giza ekintzen eta babes-neurrien gabezien ondorioz, ingurune horiek arrisku larrian daude, Mundakako olatuaren esperientziak erakusten duen bezala. Informazio guztia Zientzia Kaieran.

Nature Communications aldizkariak argitaratutako ikerketa batek erakutsi du turismoarekin lotutako karbono-isuriak % 3,5 igo direla urtean 2009-2019 bitartean, ekonomia globalaren igoera-tasa bikoiztuz. 2019an, turismoak 5,2 gigatona CO2 baliokide isuri zituen, munduko isuri guztien % 8,8. Hazkundearen arrazoi nagusiak eskariaren igoera (% 3,8 urtean) eta eraginkortasun teknologiko txikia dira (% 0,3 urtean). Isuri gehienak AEBek, Txinak eta Indiak eragin zituzten. Ikerketak politika global eraginkorrak premiaz hartzea gomendatzen du turismoaren emisioak murrizteko, herrialdeen arteko desberdintasunak kontuan hartuta. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Teknologia

1944ko urtarrilaren 18an, Bletchley Parkera lehenengo konputagailu elektroniko programagarria iritsi zen: Colossus. Tommy Flowers eta bere taldeak garatu zuten, eta Lorenz SZ makinarekin kodetutako mezu alemaniarrak deszifratzeko gakoa izan zen Bigarren Mundu Gerran. Colossus erabakigarria izan zen D. Egunaren arrakastarako, aliatuen engainu estrategiek funtzionatu zutela berretsiz. Nahiz eta garrantzi historikoa izan, Colossus ez existitzetik gertu egon zen, proiektuarekiko hasierako mesfidantzagatik eta proiektua denbora errekorrean garatzea ahalbidetu zuten zorioneko hainbat zirkunstantziagatik. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Zientziaren komunikazioa

FECYTeko Science Media Centre (SMC) Españak eta EHUko Gureiker ikerketa-taldearekin lankidetzan egindako inkesta baten arabera, emakume zientzialariek gizonek baino eraso gehiago jasaten dituzte komunikabideetan eta sare sozialetan. Inkestan,  erasotutakoen % 56,86 emakumeak dira, eta haien gaitasun profesionalak izaten dira jomugan; gizonen kasuan, zintzotasun profesionala da zalantzan jartzen dena. X sare soziala da erasoen iturri nagusia (% 59,86). Erasoek zenbait zientzialari sareak uztera edo ikusgarritasuna bilatzeari uko egitera bultzatu dituzte (% 16,55). Prebentziorako, zientzialariek babes-mekanismoak eta formazioa proposatzen dituzte, baita komunikabideen ardura handiagoa ere. Inkestak 237 pertsonaren erantzunak bildu ditu. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

Animaliak

Kurlinta mokomehea (Numenius tenuirostris) Europan XXI. mendean desagertutako lehen hegazti espeziea da, azkenekoz 1995ean Marokon ikusia. Ibis  aldizkarian argitaratu dute artikulua. Zientzialarien arabera, habitat galera (hezeguneak drainatzea, nekazaritzarako lur-eraldaketa) eta ehiza izan dira arrazoi nagusiak, baina migrazio-bideetako arazoek ere eragina izan dute. Hegazti migratzaile zaurgarria zen, zohikaztegi eta hezeguneetan oinarritzen zena ugaltzeko eta migratzeko. Naturan ez da ale bizirik gelditzen, eta desagerpena mundu-mailako galera larria dela nabarmendu dute adituek. Datuak Berrian.

Argitalpenak

Matematikako eta informatikako aparteko istorioak komikian (2019) Arkimedes, Gauss eta Ada Lovelace, besteak beste, matematikari handien bizitzak eta lorpenak aurkezten ditu. Nesim Fintzek idazleak eta Han-Mi Kim ilustratzaileak XIX. mendetik aurrera pertsonaia horiek izan zituzten arazo matematikoak kontatzen dituzte, komiki formatuan. Ikuspegi irisgarri batekin, matematikak eta informatikak historian izan duten eragina ulertzeko aukera ematen du liburuak. Datuak Zientzia Kaieran.

Iker Elosegik argitaratu duen Euskal Herriko fauna gida liburuak tokiko bioaniztasuna aztertzen du, animalia espezieak izendatu eta behatzeko gomendioak emanez. Ez da katalogo zurrun bat; helburua da naturarekiko harremana indartzea, etxeko leihotik ikusten diren animalien bitartez. Euskal Herriko aniztasun biologikoa arriskuan dagoela dio, gizakiaren jarduerek eragindako habitaten suntsiketa eta klima aldaketaren ondorioz. Elosegik laborantza iraunkorra babesten du bioaniztasuna zaintzeko modutzat. Naturarekiko lotura eta jakin-mina sustatzeko deia egiten du. Informazioa Berrian.

Genetika

Neandertalak eta sapiensak duela 50.500 urte hibridatu ziren, eta gene-fluxua 7.000 urte iraun zuen, neandertalak desagertu aurretik. Nature eta Science aldizkarietan argitaratutako ikerketek erakutsi dute neandertal generik gabeko “basamortu” genetikoak hilgarriak ziren geneak baztertzeagatik sortu zirela. Neandertaletatik jasotako geneek immunitate, pigmentazio eta metabolismoari lotutako abantailak eskaini dituzte. Gainera, gene-fluxuaren iraupenak azaldu du ekialdeko asiarren genoman %20 gene neandertal gehiago dagoela. Emaitzek hibridazio-dinamika eta giza migrazioen bilakaera ulertzen laguntzen dute. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #511 appeared first on Zientzia Kaiera.

Haurdunaldiak emakumeen entzefaloan eragiten dituen aldaketak pentsa dezakeena baino garrantzitsuagoak dira. Pregnancy, a second puberty for the brain, Rosa Garcia-Verdugoren eskutik.

Industrialki atomo baten lodiera duten monokapak fabrikatu ahal izatea urrats handia da etorkizuneko gailuak elektronikatik haratago industrializatzeko bidean. Monolayers from aligned hexagonal islands.

Hezur-muineko adipozitoek zeregin garrantzitsua dute leuzemia mota batzuen hedapenean. Adipocytes orchestrate T-cell acute lymphoblastic leukemia propagation, Marta Irigoyen.

“Joan zaitez honekin ea zerbait ikasten duzun” beste maila batera darama DIPCk. A seamless 2D spintronic device by proximity effects.

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #518 appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho

Vera Martha Winitzky Buenos Aireseko Unibertsitatean (UBA) matematikako doktorego bat eskuratu zuen lehen emakumea izan zen. Eta haren ekarpen nagusiak arkitekturan, artean eta diseinuan aplikatutako matematiketan zentratu ziren.

Vera Martha 1929ko abuztuaren 22an jaio zen Buenos Airesen, Argentinan. Alejandro Winitzky eta Rosa Schajnovidzeren alaba zen. Goi-mailako ikasketak hasi zituen Buenos Aireseko Unibertsitateko Zientzia Zehatzen eta Natura Zientzien Fakultatean, 1947an. Julio Rey Pastor (1888-1962) zen orduko Matematika Saileko burua, eta Alberto González Domínguez (1904-1982) irakasle titularra zen.

1. irudia: Vera Martha Winitzky Buenos Aireseko Unibertsitatean (UBA) matematikako doktorego bat eskuratu zuen lehen emakumea izan zen. (Argazkia: Jazmín Tesone – CC BY 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

1949an, meteorologia eskolak jaso zituen Meteorologia Zerbitzu Nazionalean. Bertan zegoela, 1949tik 1952ra bitartean, sismologiari buruzko ikerketak egin zituen Otto Schneiderrek zuzendutako Geofisika Sailean.

1952ko uztailean, Zientzia Fisiko-Matematikoetako lizentziadunaren titulua lortu zuen, eta Matematika Berezietako laguntzaile gisa hasi zen lanean Buenos Aireseko Unibertsitateko Ekonomia Zientzien Fakultatean.

Graduko ikasketak egiten ari zela, Verak Erico Spinadel (1929-2020) ezagutu zuen. Gizona ingeniaritza ari zen ikasten, eta matematika maila batzuk gainditu behar zituen titulazioa osatzeko. 1955ean ezkondu ziren eta hiru alaba eta seme bat izan zituzten: Laura Patricia Spinadel (arkitektoa), Pablo Spinadel (ingeniari elektronikoa), Irene Spinadel (psikologoa eta idazlea) eta Andrea Gisela (zuzendari artistikoa).

UBAn matematiketan doktoregoa eskuratu zuen lehen emakumea

Alberto González Domínguez Argentinako Energia Atomikoaren Batzorde Nazionalaren zuzendaritza taldeko kide izendatu zuten 1955eko urrian. Vera Energia Atomikoaren Batzorde Nazionalaren Erreaktore Nuklearrei buruzko ikastaro batean egon zen San Carlos de Barilochen 1955ean, eta hurrengo urteetan, erreaktore nuklearrei buruzko ikerketak egin zituen Fidel Alsina Fuertes (1912-1991) fisikariaren aholkularitzarekin. Ikerketa hori egiteko, Emilio Oscar Roxinekin ere aritu zen lankidetzan; azken hori doktorego tesia egiten ari baitzen González Domínguezen aholkularitzapean.

Energia Atomikoaren Batzorde Nazionala RA- 1 erreaktorea eraikitzen hastea planifikatzen ari zen, Latinoamerikan eta hegoaldeko hemisferioan martxan jarri zen lehenengo erreaktorea. 1956an, Vera erreaktore horren masa kritikoaren kalkuluan egin zuen lan. 1957an hasi ziren eraikitzen, eta soilik bederatzi hilabete beranduago, erreaktorea martxan zegoen jada.

2. irudia: Vera Martha Winitzky urrezko zenbakiari buruz idazten (2010). (Argazkia: Jazmín Tesone – CC BY 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

1958ko maiatzean, Verak tesia aurkeztu zuen (Teoría de las zonas alcanzables en sistemas bidimensionales) eta doktore titulua eskuratu zuen urte bereko irailean. Horrela, Buenos Aireseko Unibertsitatean matematiketako doktoregoa eskuratu zuen lehen emakumea izan zen. Zenbait erreferentziatan Emilio Roxin agertzen da Veraren tesiaren zuzendari gisa, baina badirudi akatsa dela. Hasteko, Verak ez zuelako zuzendari baten laguntza adierazten memorian. Eta, gainera, Roxinek bere doktorego tesia (Puntos y zonas alcanzables en sistemas autónomos perturbados en forma arbitraria) 1958ko apirilean aurkeztu zuelako; hau da, Vera baino hilabete lehenago. Winitzkyk erreferentzia egiten zion Roxinekin batera eginiko baina orduan argitaratu gabe zegoen artikulu bati, ekuazio diferentzial linealei buruzkoa. 1958an ere agertu zen Unión Matemática Argentina elkartearen aldizkarian. Roxinek ere erreferentzia egin zion artikulu horri bere tesiaren memorian, eta eskerrak eman zizkion Winitzkyk egilekideari eta González Domínguezi.

Interesa diseinuan… eta matematikekin duen harremanean

1957an, Vera Buenos Aireseko Unibertsitateko Arkitektura eta Hirigintza Fakultateko II. Matematika Katedrako bitarteko irakasle atxiki izendatu zuen. 1962an irakasle elkartu erregular izatera igaro zen. Eta, aurrerago, Zientzia Zehatzen Fakultateko eta Ekonomia Zientzien Fakultateko katedretan ere lan egin zuen.

1985ean, Arkitektura eta Hirigintza Fakultateak diseinu ikastaro berri batzuk sortu zituen, eta Verak ikusi zuen ikastaro horietako eduki matematikoa oso oinarrizkoa zela. Bere iritziz, matematika aurreratuekin lotutako gaiak txertatu behar ziren horietan, ikasleei sormen handiagoko prozesuak garatzen laguntzeko.

Gainera, Benoit Mandelbroten (1924-2010) Naturaren geometria fraktala liburua irakurri zuen, eta garrantzitsutzat jotzen zuen azpimarratzea natura ez dela lineala eta, beraz, ezin dela tratamendu lineal baten bidez modelatu. Hori dela eta, irudikapen grafikoa eta fraktalen erabilera txertatu nahi zituen irakaskuntza plangintzan.

1995ean, Arkitektura, Diseinu eta Hirigintza Fakultateko Matematika eta Diseinu Zentroko (MAyDI) zuzendari izendatu zuten. Bi urte geroago zenbaki metalikoei (urrezko zenbakia orokortzen dutenak) buruzko lanak argitaratzen hasi zen, horiek diseinuarekin zituzten harremanak azpimarratzeko:

Nire lanaren helburu nagusia da Matematiken eta Diseinuaren arteko interakzioan interesa duten matematikariak, arkitektoak, ingeniariak eta diseinatzaileak deitzea. Diseinu hitza zentzu zabalenean erabili zuen; hau da, Diseinua proiektu baliabide bat da eta oinarrizko elementu da gizakion arteko diziplinarteko komunikazioan, izan arkitekturan, grafismoan, ikusizkoan edo soinuzkoan, bai eta beste edozein interakzio sinple edo konbinatuan ere.

– Vera Martha Winitzky

2005eko apirilean, Verak Buenos Aireseko Unibertsitateko Matematika eta Diseinu Laborategia sortu zuen. Hiru urte geroago, International Mathematics and Design Association elkarteko presidente izendatu zuten.

3. irudia: Vera Martha Winitzky eta Erico Spinadel (2015). (Argazkia: HOLIWU – CC BY 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Vera 2010. urtean erretiratu zuen; ordurako, hamar liburu baino gehiago eta ehun zientzia artikulu baino gehiago argitaratu zituen.

Zazpi urte beranduago zendu zen, eta 2018an Vera W. de Spinadel Saria sortu zen, zeinak «mundu osoko graduko eta graduondoko ikasleak deitzen dituen Vera W. de Spinadel doktoreak garatutako Zenbaki Metalikoen Familian planteatutako proportzioetako diseinuari aplikazio berriak aurkitu eta interpretatzeko».

Natura harmoniaren adibiderik garbiena da. Hortaz, pentsa liteke maisu plan bat zegoela unibertsoaren eraikuntzaren atzean? Bai. Argi dago natura zenbait printzipio matematikoren menpe dagoela. Egunero ikasten dugu unibertsoaren jatorriari buruz.

– Vera Martha Winitzky

Oharra

Leku askotan Vera Martha Winitzky «Vera Martha Winitzky de Spinadel» gisa agertzen da (Erico Spinadelekin ezkondu zelako), baita «Vera W de Spinadel» gisa ere. Artikulu honetan, aipu testualetan ez ezik, bere familiaren abizena soilik erabiltzea erabaki dut.

Iturriak:

• O’Connor, J. J. eta Robertson, E. F. Vera Martha Winitzky de Spinadel, MacTutor History of Mathematics Archive, St Andrews University
• Vera Martha Winitzky de Spinadel, Curriculum Vitae. International Mathematical Union
• Miguel Jurado, Vera Spinadel: mujer de arquitectura y matemáticas, Clarín, 2018ko apirilaren 5a
• Marta Macho Stadler, Los números metálicos, Cuaderno de Cultura Científica, Matemoción, 2024ko abuztuaren 28a
• Vera Martha Winitzky, Wikipedia

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@Martamachos) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2024ko abuztuaren 28an: Vera Martha Winitzky: uniendo matemáticas y diseño.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Vera Martha Winitzky: matematikak eta diseinua uztartzea appeared first on Zientzia Kaiera.

…me pusieron en funcionamiento en la fábrica H A L de Urbana, Ilinois, el 12 de enero de 1992. Mi instructor fue el señor Langley; me enseñó una canción, si usted quisiera, podría cantársela. Se llama Daisy.

Así es la sobrecogedora despedida de HAL 9000 en 2001: Una odisea del espacio; seguramente, una de las inteligencias artificiales más… ¿queridas? del mundo del cine —HAL tiene sus cositas de psicópata, pero creo que, en el fondo, todos le tenemos cariño—. A medida que Dave Bowman va desconectándole módulos de memoria, el computador, ya en esta escena más humano que los propios humanos de la película, va perdiendo facultades, su voz se ralentiza, se vuelve más grave y se va apagando al son de una canción que, en principio, parece no tener ningún sentido:1

Daisy, Daisy, give me, give me your answer do

I’m half crazy all for the love of you

It won’t be a stylish marriage

I can’t afford a carriage

But you’ll look sweet upon the seat

Of a bicycle built for two.

Pero lo tiene, y mucho. Años antes de la grabación de 2001, en 1961, Daisy Bell le había puesto banda sonora a uno de los grandes hitos de la historia de la computación.

El astronauta Dave Bowman desconectando a HAL 9000 en 2001: Una odisea del espacio. Las últimas palabras de computador son unos versos de la canción Daisy Bell. Fuente: Metro-Goldwyn Mayer / Fair use

Esta canción tan naíf, en la que un joven le declara el amor a su dama, se remonta a 1892 y también tiene su propia historia. En un viaje a Estados Unidos, a Harry Dacre, el autor, se le ocurrió llevar consigo una bicicleta y, al tratar de pasarla por la aduana, se encontró con la sorpresa de que le cobraron aranceles. Cuando se lo comentó a otro compositor y amigo suyo, William Jerome, este le comentó que menos mal que no era «una bicicleta hecha para dos» (a bicycle built for two) o le habrían cobrado el doble. Parece que la frase llamó la atención de Dacre, que se propuso utilizarla en una canción: esa canción fue Daisy Bell.

Portada australiana de la partitura de Daisy Bell. Fuente: Dominio público.

Fue precisamente lo sencillo de la letra y de la melodía, además de que, en aquel momento, ya no estuviera protegida por derechos de autor, lo que llevó al ingeniero eléctrico —y violinista— Max Mathews y a los programadores John L. Kelly y Carol Lochbaum a elegirla para el proyecto que estaban llevando a cabo en los Laboratorios Bell en Murray Hill (Nueva Jersey): querían que un ordenador cantara o, en otras palabras, querían digitalizar el sonido.

En los Bell Labs se llevaba trabajando en el análisis y codificación de la voz desde los años treinta; el objetivo que el ingeniero Homer Dudney tenía en mente cuando creó el vocoder en 1938 era desarrollar un dispositivo capaz de analizar y modificar señales habladas, con el fin de mejorar las transmisiones de voz. Lo hizo prácticamente a la par que otro dispositivo, el voder, uno de los primeros sintetizadores del habla —el resultado, a decir verdad, fue un tanto siniestro—. Ambos inventos serían fundamentales para el desarrollo de la codificación de música por ordenador.

Demostración del voder de Homer Dudney en la Feria Universal de Nueva York de 1939. Fuente: Dominio público

Kelly conocía bien los entresijos del vocoder, con el que había trabajado durante mucho tiempo. Por su parte, Mathews había creado en 1957 el primer programa para generar música por ordenador: MUSIC. En el proyecto de conseguir hacer cantar a una máquina, Kelly y Lochbaum se encargaron de la parte de la voz, mientras Mathews se encargaría de sintetizar el acompañamiento musical con su software. El intérprete fue un flamante IBM 704 de válvulas de vacío que funcionaba con tarjetas perforadas, y sonaba así:

Max Mathews, John L Kelly y Carol Lochbaum programaron un IBM 704 para que cantara Daisy Bell.

¡Y ahora es cuando llega el crossover! El interés de Max Mathews por la música por ordenador no surgió por generación espontánea, sino que fue idea de su jefe, con el que mantenía una magnífica relación y con el que solía ir a conciertos de vez en cuando. En 1957, en uno de esos conciertos, este le sugirió a Mathews que siguiera esa línea de trabajo. Este jefe, como él mismo se definió a sí mismo una vez, era «un oscuro personaje» llamado John R. Pierce que, casualmente, también era escritor de ciencia ficción y un habitual de revistas como Astounding Science Fiction, donde solía aparecer bajo el pseudónimo de J. J. Coupling —guiño, guiño a los físicos —. Como escritor de ciencia ficción era, por supuesto, amigo de otros escritores de ciencia ficción, entre ellos, Arthur C. Clarke.

En uno de los viajes que Clarke hizo a Estados Unidos a principios de los sesenta, Pierce lo invitó a visitar los Bell Labs. Una de las atracciones estrella de aquellos tours que se les hacía a los visitantes era, por supuesto, escuchar al IBM 704 cantando Daisy Bell… Y el resto es historia del cine.

Impresionado por lo que había presenciado, Clarke incluyó la canción en el guion de 2001. De esta manera, en la escena en que el ordenador pierde facultades mientras Dave lo desconecta, HAL no solo vuelve a su infancia, sino a la infancia de la historia de la computación y la inteligencia artificial.

Bibliografía

Clarke, A. C. (1980). The lost worlds of 2001. New American Library.

Hass, J. (s. f.) Introduction to computer music. Universidad de Indiana. 

O’Dell, C. (2009). «Daisy Bell (Bicycle Built for Two)»—Max Mathews, John L. Kelly, Jr., and Carol Lochbaum (1961). Library of Congress.

Nota:

1 La traducción un poco libre al español fue: «Daisy, Daisy, tú eres mi ilusión. / Dulce sueño, por ti yo loco estoy. / Por un beso tuyo diera feliz la vida entera»… y se volvía a repetir desde el principio.

.
Sobre la autora: Gisela Baños es divulgadora de ciencia, tecnología y ciencia ficción.

El artículo Soy un computador HAL de la serie 9000… se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Matematikari aurpegia jartzea ez da soilik matematikari handien emaitza garrantzitsuenak ezagutzea, baizik eta baita haiek testuinguruan kokatzea ere. Hori da Matematikako eta informatikako aparteko istorioak komikian (2019) liburuak egiten duena. Historiaren azalpen labur honetan, besteak beste Arkimedes, Eratostenes, Girolamo Cardano, Carl Friedrich Gauss, Ada Lovelace, Carl von Lindemann eta Evariste Galois agertzen dira, XIX. mendearen erdialdetik matematikak eklosio paregabea izatea eragin duten hainbat alderdi eta problema azaldu baitzituzten.

Irudia: Matematikako eta informatikako aparteko istorioak komikian liburuaren azala. (Iturria: Saure argitaletxea)

Nesim Fintz EISTI ingeniarien eskolako zuzendari frantziarrak eta Han-Mi Kim (Ameba) ilustratzaile korear gaztearen eskutik etorri da Saure argitaletxearen lan hau. Gazteei zuzendutako komiki honetan bildutako istorioak dibertigarriak eta hezigarriak dira aldi berean. Matematika eta informatikarekin lotutako gaiak jorratzen dira, eta horrekin batera, aurpegia jartzen zaie bi alor horiei.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Matematikako eta informatikako aparteko istorioak komikian
• Egilea: Nesim Fintz
• Ilustratzailea: Han-Mi Kim
• Itzultzailea: Belén Pikabea Laoniz
• ISBN: 978-84-17486-13-6
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2019
• Orrialdeak: 418

Iturria:

Saure argitaletxea: Matematikako eta informatikko aparteko istorioak komikia

The post Matematikako eta informatikako aparteko istorioak komikian appeared first on Zientzia Kaiera.

Leyendo sobre sucesiones fractales, tema al que he dedicado algunas entradas del Cuaderno de Cultura Científica, como Sucesiones fractales, La sucesión fractal de Thue-Morse y la partida infinita de ajedrez, Sucesiones fractales: del número a la nota musical o La sucesión del infinito del compositor Per Nørgård, llamó mi atención una sucesión que se definía como el “número de puntos reticulares sobre las circunferencias de radio n centradas en el origen (0,0)”.

Portada del disco Per Nørgård: Iris/Voyage into the Golden Screen (1973), de la Danish National Symphony Orchestra, dirigida por Herbert Blomstedt y Tamás Vetö, en cuya imagen podemos observar la sucesión del infinito en formato musical y dibujada en espiralPuntos reticulares

Empecemos explicando los conceptos relacionados con la generación de esta sucesión de números, en particular, qué son los puntos reticulares.

Aunque podemos trabajar con una retícula infinita cualquiera, es decir, un conjunto infinito de líneas verticales y horizontales equidistantes cada una con la siguiente y con la anterior, lo mejor es trabajar con el plano coordenado y la retícula formada por las rectas paralelas a los ejes de coordenadas (verticales y horizontales) que pasan por los puntos de la forma (n,0), las primeras, y de la forma (0,m), las segundas, para n y m números enteros (como en la siguiente imagen).

El plano coordenado y el retículo de líneas verticales y horizontales

 

Los puntos reticulares, o puntos de la retícula, son aquellos puntos que son intersección de las líneas horizontales y las verticales de la retícula. En el caso de la retícula del plano coordenado los puntos reticulares son aquellos puntos de la forma (n, m), donde n y m son números enteros (como los puntos (3,4), (5,1), (4,–3), (–2,–2) y (–4,2) de la anterior imagen).

No es la primera vez que se habla en el Cuaderno de Cultura Científica sobre puntos reticulares, ya lo hicimos en la entrada Calcular el área contando puntos, dedicada al conocido teorema de Pick, que permite calcular el área de la región encerrada por un polígono reticular (un polígono trazado sobre una retícula y cuyos vértices son puntos reticulares) contando puntos, en concreto, mediante la expresión Área = I + B/2 – 1, donde I es el número de puntos del retículo que están en el interior del polígono y B la cantidad de los puntos del retículo que están en la frontera, es decir, en el polígono.

Aplicando el teorema de Pick, el área encerrada por este polígono reticular es igual a A = I + B/2 – 1 = 29 + 13/2 – 1 = 34,5 u.c.

 

Aprovechemos que tenemos ante nosotros el teorema de Pick para mencionar a un artista que lo utiliza en una de sus obras, el estadounidense Nelson Saiers, quien después de doctorarse en matemáticas estuvo trabajando en el mundo de las finanzas hasta 2014, año en el que decide dedicarse al arte, en concreto, realiza obras de arte basadas en las matemáticas. Una de sus obras más conocidas es la instalación Acortando: hacer racional lo irracional (2017), en la cárcel de Alcatraz (San francisco, California).

La obra de Nelson Saiers relacionada con el teorema de Pick es Genocide is Evil (2014). En la misma, Saiers escribe en Braille la frase que da título a la obra “Genocide is Evil”, dando color a cada uno de los puntos, que luego conecta formando un polígono reticular. Debajo, a la derecha, aparece la fórmula de Pick que permite calcular el área de esa región contando puntos. La elección del teorema de Pick no es casual, ya que Georg Alexander Pick (1859-1942) fue un matemático austriaco judío que murió en el “campo de concentración-ghetto” de Theresienstadt (Terezín, República Checa).

Genocide is Evil (2014), del artista estadounidense Nelson SaiersNúmero de puntos reticulares sobre circunferencias

Conocido el concepto de punto reticular, estamos en condiciones de introducir esta sucesión de números que consiste en la cantidad de puntos reticulares sobre las circunferencias de radio n centradas en el origen (0,0), para n números enteros no negativos.

Recordemos que una circunferencia de centro un punto c = (a,b) y radio r está formado por todos los puntos del plano que están a distancia r de dicho centro c, es decir, aquellos puntos (x,y) del plano que satisfacen que (x – a)2 + (y – b)2 = r2.

En la siguiente imagen tenemos la construcción geométrica de los primeros términos, es decir, para n = 0, 1, 2, 3, 4 y 5, es decir, circunferencias centradas en el origen de radio 0 (un punto), 1, 2, 3, 4 y 5.

Primeros términos de la sucesión de las cantidades de puntos reticulares sobre las circunferencias de radio n centradas en el origen (0,0), para n = 0, 1, 2, 3, 4, 5

El caso extremo de una circunferencia de radio 0, centrada en el origen (0,0), se entiende que está formada solo por el punto (0,0), luego la cantidad es de 1 punto reticular; para los radios iguales a n = 1, 2, 3 y 4, solo hay 4 puntos reticulares, a saber, (n,n), (n,–n), (–n,–n) y (–n,n), los que están en los ejes de coordenadas. En el caso de n = 5, la circunferencia de radio 5, no solo existen los cuatro puntos reticulares similares a los anteriores, los que están en los ejes, (5,5), (5,–5), (–5, –5) y (–5,5), sino que además hay otros 8 puntos reticulares más, que son (3,4) y (4,3), en el primer cuatrimestre, más los otros seis simétricos a estos. En conclusión, los primeros miembros de esta sucesión son 1, 4, 4, 4, 4, 12.

Analicemos brevemente el caso particular de los 8 puntos nuevos, que no son los cuatro de los ejes coordenados, que aparecen en el caso del radio n = 5. Estos se corresponden con el triple pitagórico (3, 4, 5), es decir, 32 + 42 = 52 (sobre triples pitagóricos pueden leerse las entradas El teorema de Pitágoras y los números congruentes [https://culturacientifica.com/2022/02/23/el-teorema-de-pitagoras-y-los-numeros-congruentes/] y Construir un triángulo pitagórico doblando papel [https://culturacientifica.com/2021/11/17/construir-un-triangulo-pitagorico-doblando-papel/]). Por lo tanto, la expresión 32 + 42 = 52 significa, en particular, que los puntos (3,4) y (4,3) están a una distancia 5 del origen (0,0), es decir, están sobre la circunferencia centrada en el origen y de radio 5. Por lo tanto, la construcción de esta sucesión está relacionada con los triples pitagóricos, aunque hoy no vamos a profundizar en esta cuestión.

El óleo Pythagoraisches dreieck im quadrat II / Triángulo pitagórico en un cuadrado II (1974-1980), del artista concreto suizo Max Bill, en el que aparece un triángulo pitagórico de lados 3, 4 y 5

Para los siguientes radios n = 6, 7, 8 y 9, solamente hay 4 puntos reticulares en las correspondientes circunferencias, que son los que se encuentran en los ejes coordenados. De nuevo, surgen más puntos para n = 10, ya que tenemos el triple pitagórico (6, 8, 10), que se obtiene multiplicando el triple (3, 4, 5) por 2, es decir, para n = 10 hay 12 puntos reticulares. Para n = 11 y 12, se vuelve a los cuatro puntos de la retícula están en los ejes. Sin embargo, para n = 13 se obtiene otro triple pitagórico (5, 12, 13), ya que 52 + 122 = 132, luego para n = 13 hay de nuevo 12 puntos reticulares (los cuatro de los ejes, más (5,12) y (12,5), junto con sus simétricos).

Por lo tanto, la sucesión de la cantidad de puntos reticulares sobre las circunferencias de radio n centradas en el origen (0,0), para los números enteros no negativos, que empezaba por 1, 4, 4, 4, 4, 12, se continua con 4, 4, 4, 4, 12, 4, 4, 12. Después de estos siguen los términos 4, 12, 4, 12, 4, 4, 12, 4, 4, 4, 4, para n entre 14 y 24. En todos esos casos están los cuatro puntos reticulares de los ejes coordenados, pero para n = 15, 17 y 20 volvemos a tener triples pitagóricos, (9, 12, 15), (8, 15, 17) y (12, 16, 20).

Para n = 25, tenemos otro pequeño salto, ya que ahora disponemos de dos triples pitagóricos, que son (15, 20, 25) y (7, 24, 25). Por lo tanto, en este caso hay 20 puntos reticulares (4 + 8 + 8) sobre la circunferencia de radio 25, centrada en el origen, que se muestran en la siguiente imagen.

Los 20 puntos reticulares sobre las circunferencias de radio 25 centrada en el origen (0,0)

 

Y así podríamos continuar con los demás miembros de la sucesión del número de puntos reticulares sobre las circunferencias de radio números enteros no negativos centradas en el origen (0,0), que es la sucesión A046109 de la Enciclopedia on-line de Sucesiones de Números Enteros – OEIS, y cuyos primeros términos son

1, 4, 4, 4, 4, 12, 4, 4, 4, 4, 12, 4, 4, 12, 4, 12, 4, 12, 4, 4, 12, 4, 4, 4, 4, 20, 12, 4, 4, 12, 12, 4, 4, 4, 12, 12, 4, 12, 4, 12, 12, 12, 4, 4, 4, 12, 4, 4, 4, 4, 20, 12, 12, 12, 4, 12, 4, 4, 12, 4, 12, 12, 4, 4, 4, 36, 4, 4, 12, 4, 12, 4, 4, 12, 12, 20, 4, 4, 12, 4, 12, 4, 12, 4, 4, 36, …

La sucesión A046109 es una sucesión fractal

Para empezar, recordemos que una sucesión infinita de números enteros es una sucesión fractal, también llamada sucesión autosemejante, si una parte de la sucesión es igual a toda la sucesión, es decir, si se eliminan algunos miembros de la sucesión los miembros de la sucesión que quedan siguen siendo toda la sucesión. Además, se dice que una sucesión es una sucesión fractal de razón d si el subconjunto de términos de la sucesión que no se eliminan son los que van apareciendo cada d posiciones.

La sucesión A046109 (en la OEIS) de la cantidad de puntos reticulares sobre las circunferencias de radio números enteros no negativos centradas en el origen (0,0), es una sucesión autosemejante de razón 3, como puede observarse, ya que si se empieza en el 1, luego se eliminan los dos siguientes términos y se mantiene el tercero, y así se continúa de forma infinita, se eliminan dos seguidos y se mantiene el tercero, la sucesión infinita de los términos que quedan sigue siendo la sucesión original, la sucesión A046109:

1, 4, 4, 4, 4, 12, 4, 4, 4, 4, 12, 4, 4, 12, 4, 12, 4, 12, 4, 4, 12, 4, 4, 4, 4, 20, 12, 4, 4, 12, 12, 4, 4, 4, 12, 12, 4, 12, 4, 12, 12, 12, 4, 4, 4, 12, 4, 4, 4, 4, 20, 12, 12, 12, 4, 12, 4, 4, 12, 4, 12, 12, 4, 4, 4, 36, 4, 4, 12, 4, 12, 4, 4, 12, 12, 20, 4, 4, 12, 4, 12, 4, 12, 4, 4, 36, …

El teorema de Schinzel

En relación con la construcción de la anterior sucesión infinita de números, la búsqueda de los puntos reticulares que están sobre ciertas circunferencias, el matemático polaco Andrzej Schinzel (1937-2021) demostró el siguiente resultado.

Teorema de Schinzel: Para todo número entero positivo n, existe una circunferencia sobre el plano coordenado que pasa exactamente por n puntos reticulares.

Veamos qué ocurre para los primeros casos.

Circunferencias sobre el plano coordenado que pasan por 1, 2, 3, 4, 5 y 6 puntos de la retícula

 

La demostración que realizó Schinzel de este resultado, publicada en el artículo Sur l’existence d’un cercle passant par un nombre donné de points aux coordonnées entières (L’Enseignement Math. Ser. 2, n. 4, 71-72, 1958), consistía en la contrucción de circunferencias concretas en función de si n era par o impar. En concreto, si n era par, de la forma n = 2k, entonces consideró la circunferencia de centro (1/2,0) y radio 5(k – 1)/2/2, cuya ecuación es

construida para tener exactamente 2k puntos reticulares, mientras que, si n era impar, de la forma n = 2k + 1, entonces consideró la circunferencia de centro (1/3,0) y radio 5k/3, cuya ecuación es

construida para tener exactamente 2k + 1 puntos reticulares.

La construcción de las circunferencias de la demostración de Schinzel proporciona circunferencias con la cantidad deseada n de puntos reticulares, aunque no son las circunferencias de radio más pequeño que cumplen que tienen n puntos de la retícula. Por ejemplo, el matemático recreacional Ed Pegg Jr en la página de Wolfram Demonstrations Project construye algunas circunferencias minimales con n puntos reticulares, siendo n = 4, 5, …, 12 (puede verse aquí).

Dibujo sin papel 76/1 (1976), de la artista venezolana Gego, Gertrud Goldschmidt (1912-1994)

Bibliografía

1.- Clifford A. Pickover, El prodigio de los números. Desafíos, paradojas y curiosidades matemáticas, Ma Non Troppo (ediciones Robinbook), 2002.

2.- Ron Honsberger, Mathematical Gems I, MAA, 1973.

 

Sobre el autor: Raúl Ibáñez es profesor del Departamento de Matemáticas de la UPV/EHU y colaborador de la Cátedra de Cultura Científica

El artículo Puntos reticulares sobre circunferencias se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Gisela Baños

1944ko urtarrilaren 18an, kamioi bat iritsi zen Bletchley Parkera, karga berezi batekin: tona bat pisatzen zuen kalkulu makina bat, 2,13 x 5,18 x 3,35 metro neurtzen zuena, 1.600 balbula termoioniko ingururekin eraikitakoa, eta segundoko 5000 karaktereko abiaduran jarduteko gai zena. Colossus deitu zioten; historiako lehen konputagailu elektroniko, programagarri eta digitaltzat jotzen da… eta ez existitzeko zorian egon zen.

Bigarren Mundu Gerran, Bletchley Park inteligentzia zerbitzu britainiarren zentro neuralgikoetako bat izan zen. Ultra izenpean, Ingalaterrak Alemania naziaren armadari eta diplomaziari atzematen zizkien komunikazio guztiak deszifratzen ziren han, eta historiara pasa zen, batez ere, Alan Turing matematikari ingelesaren eta Atlantikoko U-Boote-ek erabiltzen zuten Kriegsmarine Itsas Enigma ustez ezagutezinaren arteko dueluagatik.

1. irudia: Bletchley Parken ikusgai dagoen lau errotoreko enigma makina. (Argazkia: Tim Gage – CC BY-SA 2.0 lizentziapean. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

1941ean, Turingek zuzentzen zuen 8. barrakoiaren lan neketsuaren ondoren Itsas Enigma agerian geratu zen aldi berean, britaniar entzute estazioak beste mezu deszifraezin batzuk antzematen hasi ziren; horiek ez ziren morsean ematen, Enigmarenak bezala, baizik eta teletipoaren nazioarteko kodean. Alemaniak zifratze automatikoko makina berri bat sartu zuen komunikazio diplomatikoetarako, Enigma baino sofistikatuagoa: Lorenz SZ, eta Tunny ezizena jarri zioten.

Kasu honetan, John Tilman koronela izan zen Tunnyren mezu bat deszifratzea lortu zuena, urte horren amaieran. Haren lanari esker, Bill Tutte matematikariak makinaren funtzionamendua nolakoa izango zen ondorioztatu zuen. Azkenik, Alan Turingek metodo algoritmiko bat asmatu zuen, «turingeritza» ―«Turing» eta «ingeniaritza»―, eta gailuak zituen hamabi errotoreen konfigurazio posibleak nabarmen mugatzea ahalbidetu zuen. Bada, orduan Estatu Batuetara joan zen.

2. irudia: Lorenz SZ40 zifratze makina, karkasarik gabe, US National Cryptologic Museum-en. Bertan, hamabi errotoreak ikus daitezke. (Argazkia: Mark Pellegrini – CC BY-SA 2.5 lizentziapean. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Bill Tutte izan zen Tunny deszifratzeko metodo berriak lantzen jarraitu zuena, baina, Alemaniak komunikazio sare hura handitu (aliatuek Fish izena eman zioten) eta segurtasuna hobetu ahala, gero eta zailagoa zen kalkuluetara iristea: gailu elektromekanikoren bat beharko zen horiek egiteko, Enigma hautsi ahal izateko Bombe-ak behar izan ziren bezalaxe.

Tunnyren deszifratzea mekanizatzeko lehen saiakera Max Newman eta bere «Heath Robinson»-en eskutik etorri zen (William Heath Robinsonen omenez horrela deituriko tramankulu batzuk). Ilustratzaile hark asmakizun bizarroen marrazkiak egin ohi zituen, horien geldotasuna, zehaztasunik eza eta gainberotzeko joera zirela eta. Baina Bletchley Parkeko ingeniari elektriko batek, hasiera batean Alan Turingen laguntzaile gisa errekrutatu zutenak, makina askoz azkarrago, zehatzago eta efizienteago baten ideia zuen buruan.

3. irudia: Max Newmanen Heath Robinsonetako baten erreplika Bletchley Parkeko National Museum of Computing-en. (Argazkia: TedColes – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Tommy Flowers familia apal batean jaio zen, Londresko barrutirik pobreenetako batean, Poplarren, Whitechapeletik oso hurbil, eta txiki-txikitatik ingeniaritzak atentzioa eman zion. Londresko Arsenal Realeko ikasle izan zen denbora batez, harik eta posta-zerbitzuko ingeniaritza sailean lana aurkitu zuen arte, gaueko eskolan titulua ateratzen zuen bitartean. Han antzemate lanak ohi baino askoz abiadura handiagoan egin zitzakeen osagai elektroniko berri batek eskaintzen zituen aukerak ezagutu eta ikertzen hasi zen: balbula termoionikoa edo huts balbula.

4. irudia: Tommy Flowers. (Argazkia: domeinu publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

Gailu batzuetan jada erabiltzen ari ziren arren –eta Heath Robinsonak horietako bat ziren, partzialki bakarrik bazen ere–, huts balbulen erabilera oraindik nahiko mugatua zen. Tommy Flowersek pentsatu zuen lehen aldiz kopuru askoz handiago batean erabil zitezkeela, konputazio makina erabat elektronikoak egiteko. Baina, norbaitek ideia disruptiboegia aurkezten duenean ia beti gertatzen den moduan, Bletchley Parken erokeria iruditu zitzaien.

Behar zuen laguntzarik gabe, baina erabat elektronikoa zen konputagailu bat posible zela sinetsita, eta diseinu zailtasunak izan arren, Flowersek lantoki gisa zuen Dollis Hill-eko posta-bulegoko laborategiko berrogeita hamar zientzialari, ingeniari eta teknikari bildu zituen. Lanari ekin zioten, egunean hamabi orduz eta astean sei egun eta erdiz lan eginez, hamar hilabeteko denbora errekorrean lehen konputagailu elektronikoa sortzeko: Colossus. Konputagailuarekin Bletchley Parken agertu zirenean, eta are gehiago martxan jarri zutenean, langileek ezin zuten sinetsi.

Bletchleyra iritsi zen Colossusen lehen prototipoak oso ondo funtzionatzen zuen, baina ez behar bezain azkar, eta, beraz, Tommy Flowers eta bere taldea berriro hasi ziren erlojuaren kontra lanean, Gobernuak beranduenez ekainaren 1erako prest izan nahi zuen bertsio hobetuan. Egun hori zen aukeratutakoa, eta makinak martxan egon behar zuen.

Colossus Mark II, 2400 balbulekin eta segundoko 25000 karaktereko abiadurarekin, prest egon zen egun horretarako; are gehiago, ekainaren 5ean Adolf Hitlerrek Erwin Rommel mariskalari bidaliko mezu bat deszifratzea lortu zuen. Bertan, aliatuek Normandiako hondartzetatik urrun Führerraren arreta desbideratzeko zerbitzu sekretuen maniobrak funtzionatu zutela baieztatu ahal izan zuten. Hurrengo egunean, armada aliatuak Frantziako kostaldea hartu eta mendebaldeko Europa askatzeko ofentsiba hasi zuen. Bitartean, Colossus bat bestearen atzetik iristen zen Bletchley Parkera, indar aliatuak kontinentean sartu ahala. Egunean hogeita lau orduz, astean zazpi egunez, WRENen armada batek ―Women ‘s Royal Naval Serviceko emakumeak― atsedenik gabe Tunny makinen eguneroko konfigurazioa aztertzen zuten, eta etsaien komunikazioak agerian uzten zituen.

5. irudia: Colossus Mark II Bletchley Parken, Dorothy Du Boisson eta Elsie Booker WRENak (Women’s Royal Naval Service) hura erabiltzen ari zirela, 1943an. (Argazkia: egile ezezaguna – domeinu publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

Sarritan egin dira saiakerak Bletchley Parkeko kriptoanalisi lan guztiak gerraren garapenean izan zuen inpaktua zehazteko. Batzuek diote gatazka bi edo hiru urte laburtzen lagundu zuela; horregatik, nahiko bitxia da pentsatzea Colossus serendipia jakin batzuei esker sortu zela, zeinak posible baitzen ez gertatzea.

1939ko abuztuaren amaieran, Europako tentsioen ondorioz dena lehertzeko zorian zegoela, oso zentratuta ez zegoen goi-karguren batek Tommy Flowers Berlinera bidali zuen lan bidaian. Hark Alemaniako hiriburuan oina jarri bezain laster, Britainiar Enbaxadak deitu zion herrialdetik lehenbailehen alde egin zezan. Flowersek Alemaniaren mugak itxi baino ordu batzuk lehenago Holandara joatea lortu zuen, eta, ziurrenik, erregimen naziaren preso amaitzea saihestu zuen horri esker. Probidentziala izan zen, halaber, gero posta-bulegoak Flowers bidaltzea, eta ez beste bat, Alan Turingi Enigma eta Bomberekin laguntzera; norbaitek matematikariari ingeniaritzako edozein gai edo ekiporekin gertatutako edozein arazori buruz galdetzen zionean, Alanek hau erantzuten zuen: «Flowers»… Horrela iritsi zen Newmanera, gero Tunnyra, gero Colossusera eta, azkenik, kasualitatez kasualitate, konputazioaren historiako lehen mugarri nagusia ezartzera.

Erreferentzia bibliografikoak:

Copeland, B. Jack, et. al. (2006). Colossus. The secrets of Bletchley Park’s codebreaking computers. Oxford University Press.

Copeland, B. Jack (2021 [2013]). Alan Turing. El pionero de la era de la información. Turner.

Egileaz:

Gisela Baños zientzia, teknologia eta zientzia fikzioaren dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko ekainaren 13an: Un coloso de la informática.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Informatikaren koloso bat appeared first on Zientzia Kaiera.

En óptica cuántica los científicos suelen crear fotones entrelazados mediante la llamada conversión descendente paramétrica espontánea. En este proceso los fotones individuales se convierten en pares de fotones entrelazados cuando se proyecta luz sobre un cristal diseñado específicamente para ello. Ahora, Guillaume Thekkadath, del Consejo Nacional de Investigación de Canadá, y sus colegas han identificado un retraso entre los tiempos de detección de cada fotón entrelazado que depende de la intensidad de la luz que incide sobre el cristal. Este hallazgo podría afectar al diseño de ordenadores y sensores cuánticos porque estas tecnologías a menudo requieren fotones sincronizados con precisión.

El proceso de conversión descendente paramétrica espontánea

Los investigadores descubrieron que podía existir una diferencia temporal en la detección de forma teórica primero. Analizaron la conversión descendente paramétrica espontánea utilizando la teoría de perturbaciones más allá del primer orden, que es el que se considera habitualmente. A continuación, desarrollaron un modelo numérico del proceso de generación de fotones que han puesto a disposición pública para otros científicos. Para comprobar experimentalmente el modelo teórico construyeron un sistema en el que los tiempos de detección se pueden medir con precisión empleando interferometría.

Un esquema del dispositivo experimental

El equipo descubrió que, en el caso de una luz de entrada de baja intensidad, el fotón inicial recorre la mitad del cristal, en promedio, antes de convertirse en un par entrelazado. Debido a sus diferentes longitudes de onda y polarizaciones, cada fotón de este par se propaga a diferentes velocidades por el resto del cristal, lo que genera una diferencia relativamente grande entre sus tiempos de detección.

En comparación, en el caso de una luz de entrada de alta intensidad, el fotón inicial suele penetrar hasta cerca del extremo del cristal. Los fotones de cada par tienen que recorrer una distancia menor a través del cristal, lo que da como resultado un retraso más corto.

Los investigadores dicen que, aunque este retraso se puede compensar en configuraciones ópticas a gran escala, plantea complicaciones para la fabricación de sistemas en chip, esto es, integrar todos o gran parte de los módulos que componen un ordenador o cualquier otro sistema informático o electrónico en un único circuito integrado.

Referencias:

Guillaume Thekkadath, Martin Houde, Duncan England, Philip Bustard, Frédéric Bouchard, Nicolás Quesada, & Ben Sussman (2024) Gain-Induced Group Delay in Spontaneous Parametric Down-Conversion Phys. Rev. Lett. doi: 10.1103/PhysRevLett.133.203601

Ryan Wilkinson (2024) Delay Detected in Photon Generation Physics 17, s130

Sobre el autor: César Tomé López es divulgador científico y editor de Mapping Ignorance

El artículo Los fotones entrelazados que tienen distinta velocidad se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Oxel Urra

Azken urteetan hainbat ikerketak frogatu egin dituzte itsaso-uhin hauen inguruan sortzen diren komunitateek bertako ekosistema eta habitat aberatsetan dituzten ondorio positiboak. Berriki, Conservation Science and Practice aldizkarian argitaratutako artikulu batek azaldu du olatu hauek atmosferaren osasunean duten garrantzia. Izan ere, itsas-uhin horien inguruneak karbono-biltegi berreskuraezinez osatuta daudenez, funtsezkoak izan litezke karbono dioxidoaren kontzentrazioa murrizteko.

Pasa dira jada hainbat urte Mundakako olatu ospetsua guztiz desagertzeko arriskuan egon zenetik. Garai hartan, duela 20 urte, Urdaibai itsasadarraren ibilbidea guztiz eraldatu zuen egun arte egindako dragatzerik handienak (287.000 m³). Prozesu horrek olatu ospetsua suntsitu zuen eta, horrez gain, Euskadiko biosfera-erreserba bakarraren ekosistema kaltetu.

1. irudia: Urdaibai itsasadarraren bokalean kokatzen da Mundakako mundu mailako ezker-olatu ospetsua. (Argazkia: Gaizka Peñafiel – CC BY-NC 2.0 lizentziapean. Iturria: Flicker)

Itsasadarreko ekosistemak biodibertsitate anitzeko eremuak dira eta ongizate sozial, ekonomiko eta kulturala ekartzen diete komunitateei. Klima-aldaketaren eta giza ekintzaren ondorioz, ingurune hauek geroz eta arrisku gehiagori egin behar diote aurre. Horiek horrela, azken hamarkadetan izan diren gobernuek hainbat ingurumen arloko babes-figura erabili dituzte eremu hauetako espezie, habitat eta ekosistemak babesteko. Hala ere, Urdaibairen kasuan ikus daitekeen bezala (Biosfera Erreserba 1984 urtetik eta egun Guggenheim museoaren hedapen-proiektu baten mehatxupean), ingurumenarentzako kaltegarriak diren proiektuek abian jarraitzen dute.

Surf-komunitateen onura ekologikoak

Azken urteetan, zenbait ikerketak ikertu egin dituzte jarduera antropozentrikoek mundu mailako olatuen ongizatean duten inpaktua eta, era berean, surfaren mugimendu soziokulturalak olatu hauen inguruko biodibertsitate eta ekosistemetan izan ditzakeen eragin positiboak. Ikuskapen hauen arabera, surf-ingurune hauen babes-mekanismo potentzialek kontserbazio-ikuspegi bat islatzen dute, surfa kulturalki balioztatutako jarduera gisa parekatzen duena, ingurune biofisiko zehatz batean gertatzen dena eta haren mendekoa dena 1,2,3.

Gainera, 2021ean, Dan Reineman-ek eta bere ikerketa taldeak, surf-olatu ospetsuen, babestutako itsas ekosistemen eta biodibertsitate anitzeko eremuen arteko gainjartzearen ikerketa espaziala egin zuten. Ikerketa honen arabera, azterturiko olatuen % 25 (969) eremu hauetatik oso gertu dauden arren (5km baino gutxiagora), ez dira ingurumen-babesguneetan sartzen eta, beraz, surf-olatuei lotutako figurek  izan litzaketen babes- eta kontserbazio-neurriak ez dira guztiz baliatzen 4.

Baina mundu mailako surf-olatuak, biodibertsitate anitzeko ekosistemak zaintzeko baliabide interesgarriak izateaz gain, karbono-biltegi potentzialak ere badira. Jakob J. Bukoski ikertzaileak 2024 urtean argitaratutako ikerketa zientifikoan, karbono berreskuraezinaren lokalizazioak mundu mailako surf-olatuen ekosistemekin eta haien ingurukoekin konparatu zituen analisi espazial baten bitartez. Zehazki, azterketa sei datu-multzo globalen elkargune espazialetan oinarritzen da: olatuen kokapenak, kostaldeko arro hidrografikoak, biomasa/ekosistema motak, eremu babestuak, biodibertsitaterako funtsezko eremuak eta karbono-erreserba berreskuraezinak.

Karbono-erreserba edo karbono-dentsitate handiko eremuek karbonoa atmosferatik xurgatzeko eta biltegiratzeko gaitasun handiagoa erakusten dute bertara askatzeko baino. Ingurune hauetan pilatutako karbonoa galduz gero, 30 urte beharko lirateke maila berdina berreskuratzeko. Ikerlanean, Bukokskik eta bere taldekideek kostaldeko lehenengo 3 kilometroak aztertu zituzten; izan ere, itsasoko karbono-erreserbak lurzoru bentonikoetan daude batez ere, eta, ikertzaileen arabera, ez dute galtzeko arrisku handirik izango 1-3km-ko erradiotik kanpo 5.

2. irudia: J.J. Bukoski eta taldekideek erabilitako «olatu-ekosistemen» eremu geografikoen ilustrazioa. Surferako aproposak diren olatuetatik 1km, 2km eta 3km-ra kokatutako kostaldeko arro hidrografikoak jasotzen ditu. (Iturria: Conservat Sci and Prac, 6 (9), 2024, DOI: 10.1111/csp2.13193)

Horrela, guztira 88,3 milioi tona metriko (Mt) karbono berreskuraezin identifikatu ziren 28,5 mila km2 surf-ekosistematan. Eremu hauek 3602 mundu-, goi-, erdi- eta behe-mailako surf-olatuen inguruan definitu ziren. Olatu-kategoria bakoitzean biltegiratutako karbono kantitatea alderatzean, emaitza hauek lortu zituzten ikertzaileek: karbonoaren % 95 (84,3 Mt erdi-, goi- eta mundu mailako surf-olatuen inguruan pilatzen da. Hala ere, zatirik handiena erdi mailako olatuen inguruetan aurkitzen den arren (% 57), mundu mailako olatu batzuk –100 Mg C/hektarea baino kontzentrazio handiagoa dutenak– karbono berreskuraezinaren dentsitate handiko eremuak dira. Nahiz eta surf-ekosistema hauek ekuatoretik urruntzean ugariagoak diren, latitudearekin baino orografiarekin eta beste alderdi ekologiko batzuekin du lotura zuzena eremu hauen presentziak. Horrela, ikertzaileek azaltzen dutenez, Ipar Amerikaren mendebaldeko zenbait baso dentsok karbono berreskuraezinaren kontzentrazio handiak erakusten dituzte.

Hala ere, ikerketa-lanaren ondorio nagusia ekosistema hauen babes-figuren hutsunea da: olatu hauen inguruan, soilik pilatutako karbono berreskuraezinaren % 20 (17,2 Mt) dago babestuta. Baina surf ekosistemekin alderatzean txarragoa da egoera; izan ere, kirol hau egiteko aproposak diren olatuen % 3 besterik ez da babestutako eremuetan sartzen.

Ikertzaileen hitzetan, “nahiz eta aztertutako eremuetan pilaturik den karbono kantitatea munduko emisio globalen proportzio txiki bat den (% 1), surf-ekosistemak kontserbatzea gero eta bide interesgarriagoa da tokiko komunitateei laguntzeko, biodibertsitatea kontserbatzeko eta, gure azterketak erakusten duen bezala, klimarako funtsezkoak diren karbono-erreserben babesa indartzeko”. Horrela, ikertzaileak mundu mailako surferako olatuak kontserbazio-aktibo gisa erabiltzeko potentziala aldarrikatzen du.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Bukoski, Jacob J.; Atkinson, Scott R.; Miller, Marissa Anne S.; Sancho-Gallegos, Diego A.; Arroyo, Mara; Koenig, Kellee; Reineman, Dan R.; Kittinger, John N. (2024). Co-occurrence of surf breaks and carbon-dense ecosystems suggests opportunities for coastal conservation. Conserv Sci Pract, 6 (9). DOI: 10.1111/csp2.13193
• Reineman, Dan R.; Koenig, Kellee; Strong-Cvetich, Nik; Kittinger, John N. (2021). Conservation Opportunities Arise From the Co-Occurrence of Surfing and Key Biodiversity Areas. Front Mar Sci, 8. DOI: 10.3389/fmars.2021.663460
• Arroyo, Mara; Levine, Arielle; Brenner, Ludge; Seingier, Georges; Leyva, Claudia; Espejel, Ileana (2020). Indicators to measure pressure, state, impact and responses of surf breaks: The case of Bahía de Todos Santos World Surfing Reserve. Ocean Coast Manag, 194. DOI: 10.1016/j.ocecoaman.2020.105252
• Blum, Michael L.; Orbach, Michael K. (2021) First Steps at First Point: Protecting California Surf Breaks and the Malibu Historic District. Coastal Management, 49, 201–214. DOI: 10.1080/08920753.2021.1875392
• Touron-Gardic, Grégoire; Failler, Pierre (2022). A bright future for wave reserves? Trends in Ecology & Evolucion, 37 (5), 385-388. DOI: 10.1016/j.tree.2022.02.006

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Mundu mailako surf-olatuak: klima-aldaketaren aurkako babes-figurak appeared first on Zientzia Kaiera.

Los minúsculos satélites de Marte -Fobos y Deimos- han sido un verdadero quebradero de cabeza para los científicos, especialmente cuando han intentado resolver cual fue su origen, un tema que ya tratamos aquí en “El misterio de Fobos y Deimos”. A fecha de hoy todavía no tenemos muy clara la respuesta, pero aspira a ser uno de esos interrogantes que, si no se resuelven en la próxima década, sí se podrán acotar mucho las posibilidades.

A lo largo del tiempo se han propuesto distintas teorías para poder explicar su formación: Un par de asteroides capturados, la destrucción de un antiguo satélite en órbita y posterior formación de los dos nuevos satélites a partir de sus restos, material expulsado de la superficie del planeta por un gran impacto que acaba coalesciendo en órbita… pero lo cierto es que ninguna termina de convencer por completo a la comunidad científica. Y es que el hecho de que sus propiedades espectrales sean muy similares a la de algunos asteroides, junto con su forma irregular y una densidad relativamente baja los harían candidatos excepcionales para simplemente ser un par de cuerpos capturados.

Fobos observado por la cámara HRSC de la sonda europea Mars Express. Cortesía de ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum).

Respecto a este último punto hay una pieza del puzle que nunca ha terminado de encajar: las órbitas casi circulares y ecuatoriales son algo muy difícil de explicar si suponemos que los asteroides se acercan al planeta desde direcciones aleatorias y que su captura tendría que, en los escenarios más probables, haber dado lugar a órbitas con distinta inclinación y una forma elíptica.

Pero, ¿y si realmente procediesen de un asteroide? Un nuevo estudio publicado por Kegerreis et al. (2024) propone un escenario a caballo entre la captura de un asteroide y el ensamblaje de los nuevos satélites a partir de los restos de este… ¿Cómo puede ocurrir tal cosa? Te lo explico.

Imaginemos un asteroide que se aproxima a Marte, pasando tan cerca que la gravedad del planeta es capaz de romper su cohesión, fragmentándolo. Ojo, en este punto es importante recordar que los asteroides no tienen que ser monolíticos, sino que pueden estar compuestos por fragmentos que viajan unidos por efecto de la gravedad.

Estas piezas desgajadas del asteroide podrían entonces dispersarse formando un disco de materiales que orbitase a Marte y, parte de este material, quedar “atrapado” en órbitas estables alrededor del planeta. Con el paso del tiempo, un porcentaje de estos fragmentos podrían colisionar entre ellos y dar lugar a protosatélites que, posteriormente, darían lugar a los satélites que conocemos hoy a partir de sucesivas colisiones.

Deimos, el satélite más pequeño de Marte, observado con la cámara HiRISE que viaja a bordo de la Mars Reconaissance Orbiter. Cortesía de NASA/JPL-Caltech/University of Arizona.

Las simulaciones realizadas en este estudio del que hoy hablamos, muestran que un porcentaje significativo (hasta varias decenas porcentuales de la masa original del asteroide) podrían ser capturadas por la gravedad de Marte y alrededor de un uno por ciento de su masa podría acabar en órbitas circulares.

Y volvemos al mismo problema: las órbitas circulares. ¿Cómo es posible que los fragmentos del asteroide acabasen en órbitas casi circulares cuando al principio mencionábamos que esto es muy difícil? Pues probablemente el mecanismo más eficiente para lograr estas órbitas fuesen las propias colisiones entre los fragmentos, que no solo serían capaces de crear nuevos fragmentos, sino también de alterar sus velocidades y progresivamente logrando formar un disco de materia estable a partir del que se formarían los satélites.

Detalle de la superficie de Fobos donde se puede apreciar un elevado número de cráteres y sistemas de surcos que cruzan su superficie. Cortesía de ESA/DLR/FU Berlin.

Este modelo serviría también para explicar por qué la composición de los satélites, es compatible con la de los asteroides de tipo C que, por cierto, son los más abundantes de todos los existentes en nuestro Sistema Solar y otros aspectos, como las cadenas de cráteres y los sistemas de “surcos”, que podrían haberse formado durante el propio proceso de acreción que dio lugar a los satélites.

Si todo va bien, en 2026 despegará la misión Mars Moons eXploration (MMX) de la JAXA, que gracias a sus instrumentos y al retorno de muestras de Fobos -aunque solo sea una pequeña cantidad en el entorno de los 10 gramos ya será un gran hito científico- podrá traernos nueva información sobre estos satélites y quien sabe si cerrar definitivamente la historia sobre su origen.

Referencia:

Kegerreis, Jacob A. et ál (2024) “Origin of Mars’s Moons by Disruptive Partial Capture of an Asteroid.” Icarus, Oct. 2024, p. 116337 doi:  10.1016/j.icarus.2024.116337.

Sobre el autor: Nahúm Méndez Chazarra es geólogo planetario y divulgador científico.

El artículo Una nueva perspectiva sobre el origen de los satélites de Marte se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Lorategi metaforiko horiek matematika modernoko objektu nagusi bilakatu dira.

1940. urtean, alemanek preso hartu zuten Jean Leray matematikari eta artilleriako ofiziala. Baina Lerayk topologoa zela esan zien; izan ere, beldurra ematen zion bere benetako espezialitatea hidrodinamika zela esateak, gerran alemanei laguntzera behartuko zutelakoan. Preso egon zen ia bost urteetan, Lerayk engainuari eutsi zion, eta topologian, forma deformagarriak aztertzen dituen matematikaren adarrean, ikertzen aritu zen. Eta, azkenean, matematika modernoen ideia iraultzaileenetako bat sortu zuen: “sorta” kontzeptua.

Irudia: Preso zegoela, Lerayk atera ireki zuen mundu matematiko erabat berri batera. (Ilustrazioa: Nan Cao for – Copyright lizentziapean. Iturria: Quanta Magazine)

1950eko eta 1960ko hamarkadetan Alexander Grothendieckek Lerayren nozioa ezagutzera eman ondoren, sortek “rol nagusia” hartu zuten matematikan, eta “geometria aljebraiko modernoan tresna oinarrizkoenetako bat bihurtu ziren”; halaxe adierazi du Texaseko Unibertsitateko (Austin) David Ben-Zvik.

Hasierako azalpen batek dioenez, sortak beste objektu matematikoen gainean eraikitako garapentzat har daitezke. “Imajinatu objektu matematikoa lurzati bat dela eta sorta haren gainean dagoen lorategia”, azaldu du Mark Agriosek.

Sortei izen hori eman zitzaien azpiko objektu bati “zurtoinak” lotzea inplikatzen dutelako. Lerayk “faisceaux” izendatu zituen, horien itxurak bildutako gari-sortak gogorarazten zizkiolako. Lorategiak lur mota ezberdinetan haz daitezkeen modu berean, sortak ere objektu matematiko anitzen gainean eraiki daitezke; eta, beraz, askotariko formak har ditzakete.

Sorta sinpleenak ere entitate matematiko nahiko konplikatuak dira. Hobeto ulertzeko, sorta bat eraikiko dugu. Hementxe azaltzen da nola egin daitekeen sorta sinple bat lerro zuzenetatik abiatuta.

Azpiko objektua zenbaki errealen lerroa izango da:

Eta sorta bat eraikiko dugu tarteetatik abiatuta, puntu indibidualetatik abiatu ordez. Zenbakien lerroa modu infinitutan bereiz daiteke tarteetan. Hona hemen adibide bat.

Parentesi bikote bakoitzaren artean horien arteko puntu guztiak —muturrak izan ezik—barne hartzen dituen tarte bat dago. Hortaz, (0, 1) tarteak zero baino handiagoak eta 1 baino txikiagoak diren zenbaki guztiak barne hartzen ditu.

Sortak tarte guztiak barne hartzen ditu, ez soilik horietako bat. Tarte bakoitzari “sekzioen” multzo bat eslei dakioke. Adibide honetan, sekzioak tarte batetik igarotzen diren lerro zuzen posible guztiak dira.

Har dezagun tarte bakar bat, jarraian erakusten den moduan. Sekzioetako hiru bakarrik agertzen dira; izan ere, ezinezkoa da denak aldi berean bistaratzea.

Sortak tarte posible guztien sekzio guztiak eta tarte horien loturak barne hartzen ditu.

Entitate benetan kaotikoa da, baina matematikoki oso erakargarria da, azpian oso sinplea den zerbait ezkutatzen duelako. Aurreko irudian, tarte ezberdinetarako hautatutako sekzioek talka egiten dute. Lerroak bata bestearen gainetik eta azpitik igarotzen dira, bat egin beharrean.

Matematikariek ulertu nahi dute zer gertatzen den tarte bakoitzeko sekzio bat hautatu eta sekzioak elkarren artean bateragarriak izatearen eskakizuna ezartzen denean, gainjarritako tarteak bat etor daitezen. Muga hori aplikatuta, harritzekoa den zerbait gertatzen da.

Tarte bat beste baten barruan habiaratuta baldin badago, lerroek bat etorri behar dute gainjartzean.

Eta muga lokal horretatik abiatuta, ondorio global bat lortzen da: lerro txiki asko lortu beharrean, habiaratzearen araua betetzen duten aukera posible bakarrak lortzen dira; alegia, zenbakien lerro osoan zehar jarraitzen duten lerro zuzenak.

Eta lerro horiei sekzio global esaten zaie. Sorten ezaugarri nagusietako bat da objektu global horiek mugapen lokaletatik sortzen direla.

Honako hau lerro zuzenen sortaren edo funtzio linealen benetako lerroaren gaineko ibilbide bat da. Sorta sinpleenetako bat da.

Benetako lerroaren gainean sorta asko sor daitezke. Horren analogia izan daiteke lore ezberdinak landatzea lurzati berean. Sortetako bateko funtzioen grafikoek ez dute saltorik, beste sorta bateko funtzioen grafikoek ez dute kurba akuturik eta horrela infinitura arte jarrai dezakegu.

Baina hori guztia hasiera besterik ez da. Lore ezberdin bat landatu ordez, beste lurzati bat zain genezake. Imajinatu sorta bat eraikitzen duzula zirkulu baten gainean, lerro baten gainean eraiki ordez. Horrek altuera infinituko zilindro moduko egitura bat sortuko du. Zilindro horretan marraztutako objektuen egitura sorta zehatz baten eraikuntza zehatzaren araberakoa da.

Ilustrazioa: Mark Belan. Iturria: Quanta Magazine.

Puntu horretara arte, aipatu ditugun sorta guztiak funtzioen familiak ziren. Baina sortak (askoz ere) konplikatuagoak izan daitezke.

Aurreko irudiko zilindroa altuera infinituko laukizuzen baten emaitzatzat har daiteke, haren aldeak itsatsi ondoren. Aldiz, laukizuzenaren alboak biratuko bazenitu horiek itsatsi aurretik, hurrengo irudian bezalaxe, zabalera infinitua duen Möbius banda bat sortuko zenuke (ez da posible halakorik marraztea eta, beraz, zabalera finitua duen Möbius banda bat jarriko dugu). Möbius banda horretan, grafikoen antzeko kurbak marraz daitezke oraindik.

Zirkuluaren edozein zati lokaletan, kurba horrek funtzio baten grafikoa dirudi. Baina eskala globalean, ez da funtzio bat. Izan ere, ezin da koordenatuen sistema global kontsistente bat definitu, tortsioa dela eta (zerrenda osoaren ibilbideari jarraitzen saiatzen bagara, gure goiko eta beheko nozioak alderantzikatzen dira, eta ezinezko suertatzen zaigu). Matematikariek «funtzio tortsionatu» izendatzen dituzte objektu horiek.

Sorta bakoitza objektuen bilduma zabala bada ere, sorta guztien bilduma objektu matematiko emantzat jo daiteke: benetako lerroa, zirkulua edo beste entitateren bat. Horren analogoa litzateke lurzati zehatz batean landa litezkeen lorategi posible guztiak kontuan izatea. Horrek informazioa emango digu lurrari buruz. Lurzati batzuk oihan tropikalak dira, eta beste batzuk basamortuak. Posible diren sortak deskubritzeak aukera ematen die matematikariei azpiko espazioaren egitura ikertzeko, lurzoru jakin batean zein landare hazten diren jakiteak lurzoru horri buruzko informazioa ematen digun bezalaxe.

Grothendiecketik aurrera, matematikariak gradualki ohartu ziren sorten bildumak oso antzekoak direla funtzioen bildumekiko, baina konplexutasun maila handiagoarekin. Sortak batu eta biderka daitezke, baita horiekin kalkulu bertsio bat egin ere.

Preso zegoela, Lerayk atera ireki zuen mundu matematiko erabat berri batera.

Jatorrizko artikulua:

Konstantin Kakae (2024). What Are Sheaves?, Quanta Magazine, 2024ko uztailaren 19a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Zer dira sortak? appeared first on Zientzia Kaiera.

The Golden Book Gown / El vestido del libro de oro de Ryan Jude Novelline. Confeccionado a partir de libros infantiles reciclados. Fuente: Ryan Jude Novelline / Wikimedia Commons

A la protagonista de esta historia le tocó ser la cuarta hija de una familia de cuatro. Sus hermanas se llevan uno o un año y medio entre ellas. Después llegó ella, pero después de seis años. Así que como coloquialmente se dice, fue un pilón.

La madre traía a las hermanas mayores vestidas iguales. Todas bonitas y bien peinadas, vistiendo el mismo vestido o el mismo traje de pantalones cortos y blusas coloridas. Eso sí, cada una vestía un color diferente. Eso dejó en casa varias prendas en tres diferentes tallas y colores. Obviamente, como la última en casa, le tocaba estrenar el mismo modelo en tres diferentes ocasiones. Había talla 5, talla 7 y talla 8. Por lo tanto, cuando usó esas tallas, portaba el mismo modelito, pero en diferentes colores.

En su mente hay un recuerdo sobre una prenda a la cual le tenía un particular cariño. Un hermoso conjunto de pantalones cortos, o shorts como se dice en el Norte de México. Eran de lino y la blusa se abotonaba por la parte de atrás con unos botones forrados de la misma tela. Al frente tenían un gracioso pulpo con la cabeza rellena y unos ojos saltones, lo que lo hacía muy divertido. Los tentáculos estaban por toda la parte de enfrente y también estaban rellenos, aunque no tanto como la cabezota del pulpo.

Nuestra protagonista estrenó su traje de pulpo cabezón en color morado a los cinco años, el color verde a los siete y el color azul a los ocho. En ese momento no estaba ni de broma en la cabeza de nadie aquello de “moda sustentable”, pero ella tenía muy claro que estaba estrenando, aun cuando no fuera nuevo. La práctica de pasar la ropa de los hermanos mayores a los más pequeños se mantiene hasta ahora. Incluso cambiar ropa con las amigas podría decirse que es común, especialmente en la adolescencia, tiempos en que se quiere más a las amigas que a la propia familia. Sin embargo, comprar ropa de segunda mano en bazares o tiendas especializadas, por todo tipo de personas, es decir, sin distinguir clases sociales, no había sido tan común hasta hace solamente un par de años.

Como se mencionaba en el párrafo anterior, los bazares de segunda mano son actualmente mucho más comunes de lo que se puede pensar. Las nuevas generaciones tienen claro que se necesita cuidar al planeta y son conscientes de varios conceptos que generaciones atrás no tenía ni idea. Aquí algunos de esos conceptos que no estaban comúnmente incluidos en los cursos de nivel básico ni medio superior a los que asistió la protagonista.

Regla de las tres erres (3R)

Regla para cuidar el medio ambiente, específicamente para reducir el volumen de residuos o basura generada. Se espera que cualquier empresa socialmente responsable deba considerarla.

Reducir Reciclar y Reutilizar. Tres verbos importantes que, si se siguen, ayudan a ser un consumidor responsable además de generar menos basura y ahorrar dinero. Aquí las definiciones, de acuerdo a Editorial RSyS, una plataforma de comunicación y difusión que ofrece servicios de asesoría y consultoría en temas afines para el sector social, educativo y empresarial [1].

– Reducir. Disminuir o simplificar el consumo de los productos directos.

– Reutilizar. Volver a utilizar las cosas y darles la mayor utilidad posible antes de que llegue la hora de deshacernos de ellas. Esto disminuye directamente el volumen de la basura.

– Reciclar. Someter los materiales a un proceso en el cual se puedan volver a utilizar, evitando la necesidad de utilizar nuevos materiales.

Calentamiento global

De acuerdo con la Organización de las Naciones Unidas (ONU), el cambio climático se refiere a los cambios a largo plazo de las temperaturas y los patrones climáticos. Estos cambios pueden ser naturales, por ejemplo, a través de las variaciones del ciclo solar. Pero desde el siglo XIX, las actividades humanas han sido el principal motor del cambio climático, debido principalmente a la quema de combustibles fósiles [2]. La principal causa del cambio climático es el calentamiento global y tiene múltiples consecuencias negativas en los sistemas físicos, biológicos y humanos.

La temperatura media del planeta aumente al verse afectada por la emisión de gases de efecto invernadero a la atmósfera ya que retiene más calor del que se disipa al exterior. Estos gases emitidos aumentan como consecuencia de las actividades del ser humano. En la Figura 1 se muestra la temperatura del planeta en diferentes años de nuestra era [3]. Según los últimos informes de la ONU, miles de científicos y revisores gubernamentales coincidieron en que limitar el aumento de la temperatura global a no más de 1.5 °C ayudaría a evitar los peores impactos climáticos y a mantener un clima habitable. Sin embargo, las políticas actuales apuntan a un aumento de la temperatura de 2.8 °C para finales de siglo [2].

Figura 1. Cambio en las temperaturas globales entre 1973 y 2023. Fuente: NASA’s Scientific Visualization Studio /Wikimedia Commons

Existe otro término con relación a la industria del vestido, tema principal de este escrito: Moda sustentable. Se puede encontrar en una página del gobierno y la verdad es reconfortante saber que es un tema que se aborda en páginas oficiales. Eso indica que ya lo consideran en las agendas políticas.

Moda sustentable o sostenible

Es aquella que aboga por la reducción de los recursos necesarios para la producción y la reutilización de los mismos en prendas de vestir y complementos que cumplan criterios de respeto por el medio ambiente y con materiales naturales u orgánicos. [4]

Existe a la fecha un amplio catálogo de tiendas de moda sustentable y bazares que se dedican a reunir a estas emprendedoras que creen en la moda sustentable. Es un fenómeno a nivel mundial. En la Figura 2 se muestra una de estas tiendas.

Una tienda de ropa de segunda mano. Fuente: Rex Roof / Wikimedia Commons

La industria textil es un sector que utiliza grandes cantidades de agua y es una de las que genera mayor contaminación. Esta industria genera el 20% del total de las aguas residuales del planeta. Además, genera una gran cantidad de basura, ya que un alto porcentaje de las fibras son incineradas y, tristemente, arrojadas a vertederos.

Las sociedades del mundo siempre han producido residuos, pero es ahora, en la sociedad de consumo, cuando el volumen de las basuras ha crecido de forma desorbitada. Además, se ha incrementado su toxicidad hasta convertirse en un gravísimo problema.

La llamada “fast fashion” ha incrementado este problema ya que existen algunas marcas que lanzan una enorme cantidad de colecciones anualmente. Estas colecciones y prendas de “precios bajos” son producto de la necesidad creciente entre los consumidores, quienes tienen que estrenar lo último de los aparadores de estas marcas. De acuerdo con Bloomberg, en Estados Unidos, cada ciudadano desecha al año una cantidad de ropa equivalente a 70 pares de pantalones. Suena a un enorme desperdicio, pero también señala que uno de cada tres británicos considera que una prenda está vieja después de usarla solo una o dos veces.

Lo importante es que al menos ya se conoce lo que está pasando. ¿Cuántos años se tardó la humanidad en aceptar que quemar combustibles fósiles estaba contribuyendo al cambio climático? Como dicen, aceptar el problema es lo primero, ahora hay que buscarle solución. Reciclar la ropa es un buen inicio. Existen personas de varias generaciones que se preocupan por el futuro. Acostumbran a reciclar, guardan y llevar a los contenedores aquellos residuos que posteriormente pueden convertirse en nuevos productos y utilizarse de nuevo. Con esto contribuyen al desuso de materiales y reducen los consumos de agua y energía que se usarían en fabricarlos.

La esperanza está puesta en estas nuevas generaciones que tienen conciencia sobre lo que se le ha hecho al planeta Tierra y quieren evitar continuar con los malos hábitos para buscar mejorar el medio ambiente en el futuro. Algunas personas están en la transición. Ya juntan algunos materiales para llevarlos a contenedores especiales como lo es el PET, (polietilentereftalato para los conocedores). El PET es un polímero o plástico producido a grandes escalas para diferentes usos, pero el principal y más conocido es en la industria alimentaria para contener algunos productos, principalmente refrescos y agua embotellada. Este material es reciclable y existen muchas industrias que se dedican a este proceso. Así que no lo tiren a la basura. Es mejor llevarlo a un punto de recolección al igual que los botes de aluminio, el papel y cartón. Si se empieza hoy mismo en casa en una familia, los hijos verán esto como una acción cotidiana y para los hijos de los hijos, serán actividades regulares.

Además, cada vez más personas compran su vestimenta en los bazares de ropa de segunda mano. Esperemos que cada vez existan menos prejuicios para comprar en estos lugares y que se haga habitual intercambiar la ropa con las amigas y familiares no solamente porque se ha heredado, sino por el deseo de cuidar al planeta. ¿Y ustedes? Después de leer esto, ¿van a empezar a reciclar en casa y a comprar ropa de segunda mano? Ojalá que sí.

Referencias:

[1] Responsabilidad Social Empresarial y Sostenibilidad

[2] Naciones Unidas – Acción por el clima

[3] Acciona – Canbio climático

[4] Gobierno de México – Moda sostenible

 

Sobre la autora: Norma Flores-Holguín es investigadora en el Departamento de Medio Ambiente y Energía del CIMAV (CONAHCYT, México)

El artículo No tiene que ser nuevo para estrenarlo se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Arkeologia

Siberian, 35.000 urte izoztuta egon den sable-hortzdun kume baten momia aurkitu dute. Homotherium generoko felido gazte honek ilea, haragia eta muskuluak osorik mantendu ditu, eta hiru aste zituela hil zela ondorioztatu dute. Azterketek erakutsi dute bere ezaugarriak, hala nola esne hortzeria eta lepo lodia, egungo felidoenak baino desberdinak direla. Gainera, kumearen aurkikuntzak letagin ospetsuen posizioari buruzko eztabaida berpiztu du. Aurkikuntza zientifikoki baliotsua bada ere, ikerlariek klima-aldaketak permafrosta urtuz sortzen dituen arriskuak ere nabarmendu dituzte. Informazio guztia Berrian.

Ikerlari talde batek duela 1,5 milioi urteko oinatzak aurkitu dituzte Kenyako Turkana arroan, eta bi hominino-espeziek, Homo erectus eta Paranthropus boisei, elkarrekin bizi zirela iradokitzen dute. H. erectus-aren oinak ibilera eta korrika eraginkorragoak erakusten dituzte, eta P. boisei-ek, berriz, behatz lodiagoak eta ibiltzeko modu desberdina. Oinatzak toki berean aurkitzeak elkarrekin bizi ziren ekosisteman estrategia ezberdinak erabiltzen zituztela adierazten du. Ondorio hauek beste ebidentzia arkeologiko batzuekin osatu dituzte. Azterketa Science aldizkarian argitaratu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Adimen artifiziala

UPV/EHUko Adimen Konputazionala Taldeak droneen arteko talkak saihesteko kostu txikiko teknologia bat garatu du, kamerak eta hegazkineko sentsoreak soilik erabilita. Koloreak detektatzen dituen ikusmen artifizialeko algoritmo baten bidez, droneek modu autonomoan talka egitea ekidin dezakete. Txartel gorriz hornituta, droneek kolorearen posizioaren arabera egokitzen dute hegaldia pantailan. Sistema sinple eta eraginkor honek aukera ematen du gizakiaren esku-hartzerik gabeko maniobra iheskorrak egiteko, eta urrats bat da aireko robot komertzialen nabigazio autonomorako, ingurune errealetan eta kostu txikikoetan. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Ingurumena

Pirinioetako glaziarren desagertzea azkartzen ari dela berretsi dute ikertzaileek. 2022-2023 urteak inflexio-puntu izan dira, muturreko masa-galerek eragin nabarmena izan baitute. Glaziarrek azaleran eta lodieran behera egin dute, eta desagertze-prozesuaren azken fasean daude, gehienak adabaki huts bihurtuz. Fenomenoak ekosisteman kalte larriak eta kultura-ondarearen galera eragingo ditu. Nahiz eta itsas mailaren igoeran eraginik ez izan, ingurumen- eta segurtasun-arazoak sortzen ari dira. Albistea Nature taldeko Regional Environmental Change aldizkaran argitaratu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Matematika

Josu Doncel Matematikan doktoreak joko-teoria garraio-sareetan aplikatzen du, Pigou-ren adibidea aztertuz, Zientzia Kaierako artikulu honetan. A eta B puntuen artean bi bide daude: 1 bidea konstanteki eraginkorra da, eta 2 bidea erabiltzaileen kopuruaren araberakoa. Banaketa optimoak ibilgailuak bi bideetan berdinki banatzea proposatzen du (75/10 segundoko bidaia-denbora), baina Nashen orekak ibilgailu guztiak bide azkarrenean biltzen ditu (10 segundoko bidaia-denbora), galera sortuz. Galera hori anarkiaren kostuaren bidez neurtzen da, eta adibide honetan 4/3koa da. Joko-teorian, Nashen oreka ez da beti eraginkorra, berekoikeria ez baita optimoa.

Biologia

Hegaztien hegaldiak energia-kontsumo handia eskatzen du, batez ere bular-muskuluetan, oxigeno-kantitate handia eskatzen baitute. Hori dela eta, hegaztiek arnas-sistema bakarra dute, aire-zakuetan oinarritua. Zaku horiei esker, etengabe eta modu eraginkorrean aireztatzen dira birikak, oxigeno ugariko aire-fluxu etengabeari eutsiz. Arnasketa-funtzioaz gain, duela gutxi egindako ikerketa baten arabera, bular azpiko aire-zakuek ere lagundu egiten diete hegazti planeatzaileei esfortzu muskularra murrizten, hegoak zabalduta mantentzen baitituzte, “momentuko besoa” handituz eta planeatutako hegaldiaren mekanika optimizatuz. Informazioa Zientzia Kaieran.

Argitalpenak

Virginie Aladjidiren Hegaztien inbentarioa (2020) Emmanuelle Tchoukrielek ilustratu du, eta mundu osoko 80 hegazti espezie aurkezten ditu, pinguinoetatik hasi eta kolibrietaraino. Hegaztien morfologiari buruzko glosario ilustratu batekin hasten da liburua, eta espezie bakoitzaren informazio zehatza ematen du: lumajea, elikadura, habia egiteko ohiturak, eta sortzen dituzten soinuak. Tamainen alderaketak ere baditu. Ilustrazioek, zehaztasun zientifikoz eginak eta akuarelaz koloreztatuak, antzinako naturalisten koadernoak ekartzen dituzte gogora. Liburu hau bisualki zirraragarria eta irakasgarria da hegaztien irudi ikusgarriengatik ez ezik, haiei buruzko eduki tekniko ulergarri bezain jakingarriengatik. Datuak Zientzia Kaieran.

Kosmologia

Lurdes Ondaro Mallea kosmologia konputazionalean ikertzen ari da doktoretza aurreko ikertzaile gisa DIPC-n. Txikitan dokumentalek piztu zioten jakin-mina, eta kasualitatez iritsi zen kosmologiara. Astrofisikatik bereizita, kosmologiak unibertsoaren sorrera, eboluzioa eta egitura osoa aztertzen du, simulazio informatikoak erabiliz. Ondarok nabarmendu du arloak gero eta emakume gehiago dituela, baina zientziaren sistemaren egonkortasun falta eta lehiakortasuna kritikatu ditu. Bertsolaria ere bada, nahiz eta jarduera honek ikerketan eraginik ez duen. Kosmologiaren alde sormenezko eta lankidetzazko alderdiak azpimarratu ditu. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #510 appeared first on Zientzia Kaiera.

Los últimos avances en el ámbito de las energías renovables marinas o la proliferación de los microplásticos fueron algunos de los temas que componen la última edición de NAUKAS PRO. Una cita en la que el personal investigador se sube al escenario del Euskalduna Bilbao para hablar de las investigaciones más destacadas del momento en un ámbito concreto.

En esta ocasión el personal investigador de la Universidad del País Vasco, de la Estación Marina de Plentzia (PiE-UPV/EHU), AZTI, Tecnalia o el CSIC acercaron las últimas investigaciones relacionadas en el ámbito marítimo.

La conferencia Euskadi punta de lanza en energías renovables marinas corre a cargo de Eider Robles Sestafe, investigadora del Centro de Investigación Aplicada y Desarrollo Tecnológico TECNALIA.



Si no ve correctamente el vídeo, use este enlace.

Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por eitb.eus

El artículo Naukas Pro 2024: Euskadi punta de lanza en energías renovables marinas se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Mahmoud Jalali Mehrabad/JQI.

Yamanakaren faktoreen aldizkako adierazpenak Alzheimerren gaixotasuna duten saguen endekapen neuronala hobetzen duela dirudi. YF temporal dedifferentiation to solve neurodegeneration, José R. Pinedaren eskutik.

Elektroiak bizkortzeko eta talka eginarazteko laser indartsu bakarra erabil daitekeela frogatu berri da. All-optical nonlinear Compton scattering using a ultrahigh intensity laser pulse

Logika ez da diziplina estatiko bat. Filosofiatik hasi eta oinarrizko matematikak hartzen ditu, konputazioaren zientzietatik pasatuz, eta etengabeko bilakaeran dago. Inferentialism, a new system of logic that could boost critical thinking and AI, Alexander V. Gheorghiu.

Esperimentu batek frogatu du argiak une angeluarra transferi diezaiekeela grafeno-geruza bateko elektroiei. DIPCko jendea: Using light to give electrons a spinning kick.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.Ezjakintasunaren kartografia #516

The post Ezjakintasunaren kartografia #517 appeared first on Zientzia Kaiera.

El grupo de investigación en Enfermería y Promoción de la Salud de la Universidad del País Vasco ha comparado siete sistemas de etiquetado nutricional de Europa, Oceanía y América del Sur y ha determinado que apenas coinciden a la hora de definir si los alimentos cocinados son saludables. Las investigadoras concluyen que hace falta desarrollar un nuevo sistema para evaluar la calidad alimentaria de los platos preparados.

Fuente: Tamorlan / Wikimedia Commons

En respuesta a la creciente preocupación por los hábitos alimentarios de la población, gobiernos de todo el mundo han implementado diferentes sistemas de etiquetado nutricional para ayudar a los y las consumidoras a elegir productos saludables cuando hacen la compra. El grupo de investigación en Enfermería y Promoción de la Salud de la UPV/EHU se ha propuesto dar un paso más. En vista de que cada vez comemos más fuera de casa, plantea la posibilidad de que los restaurantes también incluyan en sus cartas información sobre si los platos son sanos o no: “De la misma manera que marcan si las recetas contienen alérgenos o si son aptas para veganos, creemos que estaría bien indicar si son saludables. En este contexto, queríamos saber si alguno de los sistemas de etiquetado nutricional que ya se emplean a nivel global para evaluar productos procesados podrían ser válidos para evaluar platos cocinados. Para ello hemos comparado siete métodos diferentes y hemos encontrado tan poca coherencia entre ellos que consideramos que ninguno es adecuado para nuestro objetivo”, explica Leyre Gravina, la investigadora principal del trabajo.

Discordancias entre etiquetas nutricionales

La investigación es novedosa dado que hasta ahora no se había comparado la reproducibilidad y la concordancia de las etiquetas a nivel global con relación a comida cocinada. Para realizar la comparación han seleccionado 178 platos mediterráneos que se sirven en la Escuela de Hostelería de Leioa y los han examinado empleando los siguientes sistemas de etiquetado: Nutri-Score, los semáforos del Reino Unido y Ecuador, el método Mazocco, el sistema HSR de Australia y las etiquetas de advertencia de Uruguay y Chile. Los resultados muestran discordancias entre todas las herramientas. En algunos casos las diferencias son más acentuadas, pero en general, el nivel de acuerdo es reducido. Por ejemplo, en lo que se refiere al número de platos no saludables detectados, los sistemas que más discrepan son Nutri-Score y el de Ecuador. El primero es el método que más recetas califica como insanas (el 38 %), mientras que el segundo es el más laxo, ya que no califica ninguna como tal.

El equipo de la Universidad del País Vasco reconoce que esperaban diferencias porque los sistemas no emplean las mismas metodologías y consideran variables dispares, pero se han sorprendido con el nivel de incoherencia encontrado: “Las herramientas de Uruguay o Ecuador solo tienen en cuenta el contenido de componentes perjudiciales para la salud como el exceso de azúcares o grasas saturadas. Y otros contemplan también nutrientes saludables como las legumbres o las fibras. Por lo tanto, intuíamos que los análisis podían dar resultados diferentes, pero resulta que el desacuerdo es significativo incluso entre los sistemas que valoran componentes similares”, detalla Gravina.

Por ejemplo, Nutri-Score analiza 13 nutrientes y 9 de ellos son todos los que contempla el sistema HSR de Australia: calorías, azúcares, ácidos grasos saturados, fibras, frutas, verduras, frutos secos y proteínas. Sin embargo, aun coincidiendo en muchos de los componentes a analizar, la investigación revela que el acuerdo entre ambas herramientas de evaluación solo es moderado. Una muestra de ello son los resultados del análisis de los postres: Nutri-Score considera que el 6 % son sanos; el sistema australiano, el 25 %.

Las herramientas globales no sirven

Según las autoras del trabajo, la baja coincidencia entre las diferentes etiquetas nutricionales indica que es necesario desarrollar estrategias más complejas para evaluar la calidad alimentaria de platos preparados. Ante la falta de consenso a la hora de definir lo que es saludable, Gravina propone crear un método que se adapte al contexto geográfico: “De momento no parece que un sistema universal pueda ser efectivo. Sería conveniente empezar por herramientas de etiquetado que tengan en cuenta los alimentos de cada lugar y la realidad culinaria y sociocultural de cada país o región”.

Referencia:

Julia Fernandez-Alonso, María del Mar Lamas-Mendoza, Stuart D. R. Galloway and Leyre Gravina (2024) Assessing the Validity of Front-of-Pack Nutrition Labels for Evaluating the Healthiness of Mediterranean Food Choices: A Global Comparison Nutrients doi: 10.3390/nu16172925

Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por UPV/EHU Komunikazioa

El artículo Las discordancias entre las diferentes etiquetas nutricionales se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Lurdes Ondaro Mallea fisikaria da, eta kosmologia konputazionalean ikertzen du. Aitortu duenez, ordea, txikitan ez zen zerura begira egoten zen horietakoa. Gerora sortu zitzaion irrika: “La1ko dokumentalak ikustea gustatzen zitzaidan, espaziokoak, kuantikakoak… Gehiago jakiteko gogoa piztu zidaten, eta, horretako, banekien ikasi egin beharko nuela, eta probatzea erabaki nuen”.

Jakin-min horrek bultzatuta hasi zen fisika ikasten, eta, kosmologiara ere zoriz iritsi zen: “Kasualitatez izan zen, bizitzan gertatzen diren gauza ia denak bezala. Karrera amaitu nuenean, udako bat Donostiako ikerketa zentro batean. Donostia International Physics Centerren karrerarekin lotura duten gauzak egin daitezke, eta han hiru hilabeteko lana egin nuen udan, kosmologian. Eta gustatu, eta horretan segitu dut”.

Irudia: Lurdes Ondaro Mallea fisikaria da, eta gaur egun, doktoretza aurreko ikertzaile gisa ari da lanean, kosmologia konputazionalaren esparruan. (Iturria: UPV/EHU prentsa bulegoa)

Ondaroren esanean, ezagunagoa da astrofisika kosmologia baino. Hala, bien arteko aldea azaldu du: “Astrofisikan, astroei, zeruko objektuei begiratzen zaie, izarrei, zulo beltzei, galaxiei edo dena delakoari. Kosmologian, unibertsoa bere osotasunean ikertzen da: unibertsoaren sorrera, bere eboluzioa, bere gaur egungo egitura zelakoa den… Betiko galdera handiak, nondik gatozen eta zeintzuk diren fisikaren arauak eta horrelako gauzak. Horri erantzuteko, ordenagailuan, unibertso txikiak egiten ditugu (simulazioak), eta egiten ditugu probak, ea antzik duten benetako unibertsoarekin”.

Bestalde, arlo zientifikoen artean maskulinizatutakoena fisika bada ere, Ondarok ez du horren eragina sumatu. Argitu du alde handia dagoela adinaren arabera: adinean gora egin ahala, gizonen ehunekoa handiagoa da; gazteen artean, ordea, ehuneko handi bat emakumeak dira. “Kopuruetan diferentzia dagoen arren, gero eta txikiagoa da, eta kosmologian are txikiagoa, beste esparru batzuekin alderatuta”.

Gazi-gozoak eta bertsoak

Justu elkarrizketaren unean Parisen dago, kongresu batean, eta, kongresu gaztea denez, emakume asko daude. Kongresuak, oro har, nekagarriak ere izan daitezkeen arren, gustura dago. Bestelakoan, asko gustatzen zaio ikertzea; galdera berriak egitea eta kideekin eztabaidatzea, elkarrekin proiektu berriak asmatzea… Badu alde txarra ere, ordea: “Orokorrean, ez zait gustatzen sistema nola dagoen eraikita. Alde batetik, oso ezegonkorra da. Eta gero dago lehia oso handia eta interes handiak, eta artikuluak argitaratu beharra… Baina, bueno, hori kenduta, oso lan interesgarria da”.

Ondaro bertsolaria ere bada, eta, bertso-jarduerak ikerketan zerbaitetan laguntzen ote dio galdetuta, ezezkoan dagoela erantzun du: “Sorkuntzaren aldetik, behintzat, niri gauza bereiziak iruditzen zaizkit. Izatekotan, hitzaldiak emateko eta jendaurrean agertzeko, lagundu dezake lasaiago egoten. Baina beste ezertarako, ez dut uste”. Hori izan da azken puntua, kongresuko zereginetara itzuli aurretik.

Fitxa biografikoa:

Lurdes Ondaro Mallea Munitibarren jaio zen, 1997an. Fisikako gradua egin ondoren (EHU), egonaldi bat egin zuen Bartzelonako Unibertsitatean (UB). Donostia International Physics Centerreko (DIPC) Kosmologia taldearekin udako praktikak eginda, urte oso bateko lankidetza izan zuen, eta hurrengo ikasturtean, Fisika Teorikoa masterra egin zuen Madrilgo Unibertsitate Autonomoan, Astrofisika eta Kosmosaren Fisika espezialitatean. Gaur egun, doktoretza aurreko ikertzaile gisa ari da lanean DIPCn, kosmologia konputazionalaren esparruan.

Informazio gehiago:

• EHUko Zientzia eta Gizarte Garapenaren eta Transferentziaren Arloko Errektoreordetza (2024). EHU Ekinean podcasta: Lurdes Ondaro Mallea, Campusa Campusa aldizkaria, UPV/EHU.

https://zientziakaiera.eus/app/uploads/2024/12/lurdes-ondaro-EHU-ekinean.mp3

• Ondaro-Mallea, Lurdes; Angulo, Raul; Stücker, Jens; Hahn, Oliver eta White, Simon (2024). Phase-space simulations of prompt cusps: Simulating the formation of the first haloes without artificial fragmentation. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 527 (4), 10802–10821. DOI: 10.1093/mnras/stad3949

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar aldizkariko zuzendarikidea.

Elhuyar aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Lurdes Ondaro, kosmologoa: “Unibertso txikiak egiten ditugu, ea antzik duten benetakoarekin” appeared first on Zientzia Kaiera.