Zientzia Kaiera

Juanma Gallego Nekazari izateak denbora librea kendu zigulako hipotesia berretsi dute antropologoek, landa lanean: gizarte tradizional batean egiaztatu ahal izan dute ehizan eta bilketaren ekonomiari lotuta mantentzen direnek aisialdi gehiago daukatela.

Lehen aldia zen AEBtako presidente bat Hiroshima bisitatzera zihoana, Bigarren Mundu Gerraren amaieran izandako pasarte latzaren orrialdea behin-betiko atzean uzteko asmoz. Marine One helikopteroan zihoala, alboan zuen Ben Rhodes segurtasun aholkulariari irakurtzen ari zen liburu bati buruz hitz egin zion Barack Obamak. “Interesgarria da ikustea nola gizakiek ez dioten onura gehiegirik atera nekazaritza-iraultzari. Aitzitik, bizitza hobeagoa zuten ehizan eta bilketan aritzen ziren gizarteetan zeudenean”, laburbildu zion. Rhodesek berak jaso ditu orduko azalpenak, Obamaren alboan igarotako urteak kontatzeko plazaratu duen The World as It Is liburuan.

1. irudia: nekazaritzak izugarrizko onurak ekarri dizkio gizateriari, baina, norbanakoen ikuspuntutik, antropologo askok uste dute ehiza eta bilketan oinarritutako ekonomikak abantailak zituela, bai nutrizioaren zein denbora librearen aldetik. (Argazkia: BBH Singapore/Unsplash)

Azalpen herretan sakondu zuen Obamak. “Nekazaritza iraultzaren hasieran jendea zerealetan zentratu zen. Baina alean oinarritutako dieta bat ez da proteinan, frutan eta fruitu lehorretan oinarritutakoa bezain nutritiboa eta orekatua. Ehiztari-biltzaileen gizarteetako kideak komunitate txikietan bizi ziren, hamar-hamabi lagunez osatutakoa, eta nekazaritzan aritzeko jendeak halabeharrez seme-alaba gehiago izan behar zituen. Horrek gaixotasunak biderkatu zituen, eta haurren heriotza tasa handitu zen ere. Funtsean, bizitzak txarrera jo zuen”.

Esku artean zuen liburua Yuval Noah Harari historialariaren Sapiens zen, eta, seguruenera, garai horretan munduan botere gehien zuen pertsonaren altzoan egotea nolabaiteko bermea izan zen gizateriarentzat. Honetan, eztabaida askorako zirrikiturik ez dago: Fox News baino aholkulari dezente hobeagoa da Harari. Orain euskaratu berri duten Sapiens liburu horretan zabaldu da, luze eta zabal, nekazaritzan zentratutako ekonomiara egindako jauziari buruzko hausnarketa hori, baina antropologoen artean aspaldiko eztabaida da hori.

Izan ere, adituek behin baino gehiagotan zalantzan jarri dute eskola garaian horrenbeste errotu ziguten ideia; edo, gutxienez, ñabardura ugari gehitu dizkiote. Ohiko planteamendu horrek dio Neolitoan gizakiak landareen eta animalien gaineko kontrola eskuratu zuela, eta horrek ahalbidetu ziola garapenaren bidezidorrean sartzeko, ehiza eta bilketaren garaiko ziurtasunik ezak eta arriskuak atzean utzita. Oro har, gizarte batean nekazaritza garatuta dagoenean, elikagaiak gertuago izateko abantaila dago, eta *ehiza eta bilketa neketsuan ibili beharrean, bizitza hobeagoa gozatzeko aukerarekin lotu ohi da. Trukean, —ohiko gizarteetan bederen—, nutriente aukera estuagoa eskuratzen da, ereiten diren landareen araberakoa baita nutrizioa, eta osasun egoera ere kaltetu ohi da.

Ondorio sozioekonomiko itzelak ekarri zuen ere nekazaritzak, noski. Nekazaritza garatu ahala, gero eta jende gehiagok aukera izan zuen ekoizpenari lotuta ez zeuden jardueretan aritzeko, uztak handitu ahala soberakina zegoelako. Hor hasi ziren loratzen, bada, zibilizazioak, eta, horiekin batera, soberakin horretaz profitatzen ziren apaizak, soldaduak, funtzionarioak, filosofoak, abokatuak, bertsolariak, JavaScrip programadoreak, kazetariak eta gainerako jendilajea.

Behar material gutxiago

Ideia horren aurkako planteamendua aspaldi jarri zuen mahai gainean Marshall Sahlins antropologoak. Haren ikuspuntutik, nekazaritzan oinarritutako ekonomiarako trantsizioak lan karga gehiago eta denbora libre gutxiago ekarri zituen, albo-ondorio modura. Funtsean, Sahlinsek proposatu zuen gizarte tradizional horiek behar material gutxiago zituztela, eskura zituzten baliabideen arabera bizi zirelako.

2. irudia: Filipina uharteetan bizi da agta herria, eta bertako kide batzuk nekazaritzan hasi badira ere, beste batzuk ehiza eta bilketan mantendu dira. Horrek aukera eman die ikertzaileei aspaldiko hipotesi bat egiaztatzeko. (Argazkia: Mark Dyble/University of Cambridge)

Dena dela, jakina da zientzian gauzak proposatzea libre dela, baina, ideiez harago, mahai gainean jartzen diren ebidentzien pisuaren araberakoa izango dela idea batek jasotzen duen onarpena. Horretaz jabetuta, antropologo talde batek hipotesia egiaztatzeko eredu baten bila ibili dira.

Agta herriaren hamar kanpamendutan egindako landa lana baliatu dute horretarako. Ez da lehen aldia Filipinetako herri hori halako ikerketa batean erabiltzen dutena. Duela gutxi bertan beste hipotesi bat mamitzeko baliatu zuten agta herria: istorioen narrazioak balore adaptatiboa izan dezakeela dioen ideia, hain zuzen.

Oraingoan, eta agta herriaren baitan ehizan eta bilketan oinarritutako ekonomian aritzen direnak zein nekazaritzarako pausua egin duten populazioak badaudela aprobetxatuta, ikusi nahi izan dute ea hautu horrek zer nolako aldaketak dakartzan aisialdiari dagokionez. Horretarako, funtsean, haien jarduna zein den ikusi dute, eta hori kuantifikatu eta sailkatu dute.

Landa antropologiaren ohitura onei jarraiki, tokian bertako jarraipena egin dute, bi urtez. Zehazki, 359 lagunen jarraipena egin dute, goizeko 6etatik arratsaldeko 6ak arte uneoro zer egiten ari ziren erregistratuz. 11.000 behaketa inguru, orotara. Modu horretan, bereizi ahal izan dute noiz ari ziren umeen zaintzan, etxeko lanetan, kanpamendutik kanpoko lanean eta aisialdian.

Nature Human Behavior aldizkarian argitaratutako zientzia-artikulu batean jaso dute ikusi eta ikasitakoa. Emaitza garbia atera dute. Batez bestean, nekazaritzan ari direnek astean 10 ordu gutxiago eskaintzen diete aisialdiari. Nekazariek astean 30 orduko “lan astea” dute, eta ehiztari-biltzaileek, berriz, 20 ordukoa.

Oro har, haien jarduna modu horretan antolatzen da: 24 ordu lanean kanpamendutik kanpo, 20 ordu kanpamenduan, etxeko lanak egiten, eta 30 ordu aisialdian. Baina aurretik aipatutako alde nabarmen hori ikusi dute jarduera ekonomiko bakoitzean aritzen direnen artean.

Lanaren banaketa sexuala dagoela egiaztatu dute ere: gizonezkoek denbora gehiago ematen dute kanpamendutik kanpo eta emakumezkoak kanpalekuan, etxeko lanetan eta umeen zaitzan. Baina nekazaritzaren heltzearekin batera, emakumeek nekazaritzan ere parte-hartzen dute, eta horiek galtzen dute aisialdi gehien. Aisialdi gutxiago duten agtarrak 30 urte ingurukoak dira, bai emakumezkoetan zein gizonezkoetan, baina aisialdirako aukera handitzen da zahartzen direnean.

Zientzia-artikuluarekin batera argitaratutako iruzkin batean, Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko ikertzaile Victoria Reyes-Garciak ohartarazi du kontuz ibili behar dela datu hauek Historiaurreko gizarteekin alderatu nahi baditugu, besteak beste, gaur egungo paisaiak oso desberdinak direlako, eta orain egiten den nekazaritzak ez duelako zerikusirik Historiaurrean egin zitekeenarekin. Ohartarazi du ere gaur egun Mendebaldeko gizarteetan aisiari buruz dugun kontzeptua aisialdia ongizateari lotzen zaiolako, baina hau ez da izan behar halabeharrez gizarte txikietan edo Historiaurrean.

Reyes-Garciaren aburuz, bada ikerketan atera daitekeen irakaspen garrantzitsu bat, eta, horretarako, jatorrizko teoriara jo du. “Sahlinsek argudiatu zuen ehiza eta bilketan oinarritutako gizarteek aisialdi gehiago zutela behar ‘mugatuak’ zituztelako. Gaur egun, krisi ekologikoan gaudelarik, eta materialen kontsumo mugagabeagatik baliabideak gehiegi xahutzen ditugun honetan, badirudi Sahlinsen argudioak garrantzi handia duela. Agian atzera begira jar gintezke, ehizan eta bilketan oinarritutako Historiaurreko gizarteei begira, gure desio materialak mugatzeko, eta, aldi berean, aisialdi pixka bat berreskuratzeko“.

Erreferentzia bibliografikoa:

Dyble, M., Thorley, J., Page, A.E., Smith, D. & Migliano, A.B. (2019): Engagement in agricultural work is associated with reduced leisure time among Agta hunter-gatherers. Nature Human Behaviour (2019). DOI: 10.1038/s41562-019-0614-6

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Nekazaritzaren albo-ondorioa: aisialdi gutxiago edukitzea appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Zientzialariak aspalditik arduratu dira garunaren eta nerbio-sistemaren funtzionamenduaz. Horrek azaltzen du, esaterako, nola sentitzen ditugun besteen emozioak eta zergatik garen gai -edo ez- enpatikoak izateko. Mina sentituko zenuke deskarga elektriko bat jasaten ari den kide bat ikusiko bazenu? Bada, Current Biology aldizkarian argitaratu berri den ikerketa baten emaitzek erakutsi dutenez, arratoiak gai dira beste arratoien mina haien buruan sentitzeko. Aurkikuntza honek ispilu-neuronen funtzioak ulertzeko eta azaltzeko baliagarria izango da eta, hortik, gizakiok emozioak sentitzeko dugun mekanismo biologikoa argitzen lagundu dezake.

1. irudia: Arratoiak gai dira beste arratoien mina eta beldurra sentitzeko. (Argazkia: Robert-Owen-Wahl – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Mekanismo horien zergatian sakontzeko, nerbio-sistemaren osagai nagusienaz hitz egin behar da, alegia, neuronetaz. Nerbio-sistemaren beste osagaien funtzioa neuronen lana ahalbidetzea da, horixe baita guztiaren funtsa. Nerbio-sistema, azken batean, elkarren artean konektatuta dauden neurona multzo izugarria da. Neuronak hizpide izan dira Zientzia Kaieran, geure inguruan dagoen guztia hautemateko, ulertzeko eta ezagutzeko oinarrizko eta funtsezko zelulak baitira. Neuronek jasotzen eta igortzen duten informazioari esker gara garen bezalakoak.

Neuronak, zelula bereziak

Mota desberdinetako neuronak daude eta haien artean itxura ezberdina badute ere, neurona guztiek antzeko atalak dituzte. Formaren aldetik, palmondo batekin aldera daiteke neurona. Goiko aldean, hostoen barruan, gorputz zelularra edo soma dago eta bertan kokatzen da zelularen nukleoa. Hostoak dendritak lirateke, hau da, zelularen luzapenak. Somatik ateratzen diren dendrita horiek neuronara iristen diren seinaleak jasotzen dituzte. Axoia -palmondoaren enborra-, dendriten antzeko luzapena da, baina, normalean bakarra izaten da. Kasu honetan, bere funtzioa informazioa beste neurona bati igortzea da. Geure enborraren amaieran axioiaren terminala legoke, alegia, axioiaren bukaera osatzen duen atala. Bere sustrai anitzek beste zelulekin komunikatzeko balio dute. Neuronen egituraren zehaztasunak BozemanSciencek argitaratutako bideo argigarri honetan ikus daiteke, esaterako.

Ispilu-neuronen aurkikuntza

Ispilu-neuronak Giacomo Rizzolatti ikertzaileak identifikatu zituen 90eko hamarkadaren amaiera aldera egindako lan batzuei esker. Rizzolatti eta bere lankideek makakoekin lan egiten zuten eta esperimentu haietan, makako bati kaskezurrean egindako zulotxo batetik elektrodoak jarri zizkioten. Elektrodoak kortex motorreko neuronak aztertzeko jarri zituzten, hain zuzen ere muskuluak mugitzeko aginduak ematen dituzten neuronetan. Esperimentu horiek egiten ari zirela, ustekabez, makako bati muskuluak mugitzeko neuronak aktibatu zitzaizkion gizaki baten mugimendua ikusi zuenean. Nolabait, mugimendu jakin bat ikustearekin bakarrik, halako mugimendua sortzeko neuronak aktiba daitezke. Hortaz, beste norbait mugitzen ari dela behatzean ispilu-neuronak aktibatu egiten dira, ekintza hori egingo bagenu bezala.

Ispilu-neuronak besteen intentzioak ulertzeko eta imitatzeko gaitasunaren zergatia izan daiteke. Neurona horiei esker, beste norbaiten jokabidea ikustean bere asmoak eta intentzioak aurreikusi ditzakegu. Horrexegatik uste da ispilu-neuronei esker jaioberriek beste pertsonak imitatzeko duten gaitasuna jatorrizkoa izan daitekeela. Gizakiok hizkuntza garatzeko dugun ahalmenaren zergatia ere ispilu-neuronetan egon daiteke, baina, momentuz hipotesi hutsak dira.

Arratoiak kideen mina sentitzen dute

Gizakion neuroirudikapen ikerketek erakutsi dutenez, geure buruan mina sentitzen dugunean garunaren atal bat aktibatzen da, kortex zingulatua deritzona. Jakina denez, beste norbait mina jasaten ikuste dugunean eremu hori bera aktibatzen da. Hori jakinda, Maria Carrillo eta bere lankideek ikerketa bat argitaratu berri dute zeinetan mekanismo horren azalpenak bilatzen hasi diren. Carrilloren hipotesien arabera, aurreko kortex zingulatuan -aktibatzen den zonalde zehatzean- ispilu-neuronak egon behar dira eta mina pairatzen ari den kide bat ikustean aktibatu egiten dira. Horren ondorioz, ikusleak ere mina sentitzen du. Arratoiekin egin dute lan eta, lehen aldiz arratoien enpatiaren teoria garatzen hasi dira.

Esperimentuetan hainbat arratoirekin egin dute lan, eta arratoi batzuk behartzen zituzten beste batzuk mina jasaten ikustea -deskarga elektriko txikien bidez eragindako mina-. Ikerketa horren emaitzek adierazi dutenez, arratoiak gai dira beste arratoien mina haien buruan sentitzeko, baita beldurraren kasuan ere. Arratoiek beldurra dutenean geldi geratzen dira, arriskuetatik babesteko. Ikerketan ikusi denez, beldurra duen arratoi bat ikustean, haiek ere geldi geratzen dira. Era berean, drogen bidez kortex zingulatuko neuronak desaktibatuta uzten zituztenean, ez zituzten erreakzio horiek ikusten.

Orain arte ispilu-neuronak mugimenduari lotuta bakarrik identifikatu dira, baina, ikerketa honek lehen aldiz emozioak ispilu-neuronekin lotu ahal izan ditu. Ikertzaileek diotenez, arratoien kasuan eta gizakion kasuan garuneko atal berak aktibatzen dira, hortaz, litekeena da geure garunak ere antzeko moduan lan egitea. Hala ere, momentuz hipotesiak besterik ez dira. Horrekin lotuta, esan behar da sarri askotan ispilu-neuronen gaitasunak modu desegokian azaldu direla eta ez dela argi utzi une honetan frogak behar direla ispilu-neuronen garrantzia eta funtzioa hobeto ulertzeko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Carrillo, M., Han, Y., Migliorati, F., Liu, M., Gazzola, V., Keysers, C. (2019). Emotional mirror neurons in the rats anterior cingulate cortex. Current Biology, 29(8), 1301-1312. DOI: 10.1016/j.cub.2019.03.024

Informazio osagarria:

• I feel you: emotional mirror neurons found in the rat, neurosciencenews.com, 2019.
• El padre de las neuronas espejo busca tratamientos en el mundo virtual, agenciasinc.es, 2018.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Sentitzen dut appeared first on Zientzia Kaiera.

Baliteke noizbait ikusi izana txirrindulariren bat mendatea jaisten, ezta? Horrela izan bada ikusiko zenuen postura aerodinamikoak hartzen dituztela jaitsieran. Kronoari milaren bat lapurtzeko egiten dute. Baina balio al du zerbaiterako horrelako postura bat hartzeak? Eta horrela balitz, zein litzateke posturarik hoberena abiadura handiena lortzeko?

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Zein da posturarik aerodinamikoena txirrindularientzat? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Nutrizioa

Askotan entzun izan ohi dugu landa eremuko elikadura osasungarriagoa dela. Bada, zientzialari talde batek ezagutu du azken hamarkadetan, obesitatea bereziki landa eremuan handitu dela. Datu asko jaso dituzte eta beraz, mapa bilduma interaktibo bat egin dute. Espainiari eta Frantziari dagokienez, indizea handitu da, bereziki gizonezkoen artean. Dena dela, alde gutxi dago herriaren eta hiriaren arteko zifretan, Juanma Gallegok artikulu honetan adierazten digun moduan.

Nerea Segura nutrizionista elkarrizketatu dute Berrian. Bertan, eskoletako menuak asko hobetu behar direla dio, hau da, fruta, barazki eta lekale gehiago, eta prozesatutako janari gutxiago. “Fruta aldetik hobeto gaude, baina gehiago jan behar dute haurrek. Barazkiak, aldiz, oso gutxi jaten dituzte, eta aniztasuna falta da”, dio Segurak.

Kimika eta fisika

Kilogramoaren (Nazioarteko Unitate Sistemaren masentzako oinarrizko unitatea da), amperearen (korronte elektrikoko intentsitate elektrikoaren oinarrizko unitatea), kelvinaren (tenperatura termodinamikoaren unitatea) eta molaren (materiaren unitatea) definizioak aldatu dituzte, Elhuyar aldizkarian azaltzen dutenez.

Astronomia

New Horizons zunda Ultima Thulera iritsi zenetik, lehenengo emaitzak argitaratu dituzte. Gogora dezagun unibertsoko gorputzik urrunena dela Ultima Thule: Neptunotik harago dago, Kuiperren gerrikoan, beste milaka asteroide eta milioika kometen artean, eta eguzki-sisteman inoiz ikusitako objekturik gorriena dela adierazi dute. Elhuyar aldizkariak kontatzen digun moduan, gure planeta-sistemaren hastapenak ikertzeko balio handiko objektua dela aurreikusi dute, espazioko fosil bat bailitz. Ez galdu artikuluan ematen diren xehetasunak!

Jaione Romero nafarrak NASAn egiten du lan. Bertan hasi zenean, nanoteknologia departamentuan zegoen, biosentsore bat sortu nahi zuten garuneko estimulazio sakona egiteko, sistema motorearekin arazoak zeuzkaten gaixoentzat. Haren lana biokonpatibilitate ikasketa zen: “Egiaztatu edo ebaluatu sentsorearen materialek ez zutela toxikotasunik sortzen”. Gero, bioingenieriako departamentura jauzi egin zuen eta bertan espaziorako ura birziklatzen hasi zen, “bereziki osmosi zuzeneko mintzak, gernua ur edangarri bihurtzeko”. Horretaz gain, beste proiektu batean bdabil buru belarri: “Gizakiaren hesteen antza daukan ur birziklatze sistema bat sortu nahian gabiltza, genetikoki eraldatutako bakterioek osmosi sistema baten bidez birsortua”. Zuzeun irakur daiteke.

Geologia

Denok dugu buruan Jurasiko Periodoa, baina ba al dakigu zein den Kretazeo Periodoa? Mikel Horguek artikulu honen bidez azaltzen digu. Kretazeo Periodoan sedimentuak itsasora garraiatzen zituzten ibaiez gain, bazeuden deltak, hondartzak, estuarioak, …, hau da, ingurune sedimentarioak. Gure lurraldeko arrokak ikurtuz jakin daiteke periodo horretan gure lurraldea gune subtropikala zela eta ingurune-aldaketa ugari jasan zituela. Horguek adierazten duen moduan Kretazeoa bi denbora-ataletan banatzen da Goiztiarra eta Berantiarra. Bi garai hauei buruz gehiago jakin nahi baduzue, irakur ezazue artikulua osorik.

Matematika

Baieztapen matematiko guztiak ez dira ez egiazkoak ez gezurrezkoak. Fenomeno hau azaltzeko adibide bat ipini dute: Jarraituaren Hipotesia, zenbaki arrunten eta errealen kardinalari buruz egiten duen baieztapena. Honela dio Jarraituaren Hipotesiak: “Inongo multzok ez du zenbaki arruntena baino kardinal hertsiki handiagoa eta zenbaki errealena baino kardinal hertsiki txikiagoa”. Hauxe proposatu zuen Georg Cantorrek eta hainbat saiakera egin zituen frogatzeko. 1940. urtean, Kurt Gödelek frogatu zuen hipotesia ezin dela gezurtatu, hau da, ezin dela frogatu errealen eta arrunten artean dagoen multzo bat existitzen denik, kardinalari dagokionez. Hau eta gehiago Javier Cantoren artikuluan.

Medikuntza

Biodonostia ikerketa zentroko laborategi esperimentalean, zirujauak berreraikitzeko kirurgia egiten ari dira, minbiziarengatik aurpegiaren zati bat galdu dutenei zati hori berregiteko. Horretarako, zerriak erabiltzen dituzte, Donostiako Onkologikoa zentroko Jose Angel Gonzalez otorrinolaringologoak Berrian azaltzen duen moduan, “modelo ideala ugaztuna” delako, “eta horien artean zerria, gure antz ikaragarria duelako”. Esperimentazioak egiteko animaliak erabiltzeari buruz, Gonzalezek dio: “Abereak niri laguntzen dit nire lana egiten eta sendagile hobea izaten herritarrentzat. Horrek errespetua eskatzen du. Bera ez da jabetzen, baina errespetua hari eskerrak emateko modu bat da, ia, gizarteari egiten dion mesedearengatik”.

Dibulgazioa

Asteon, Eduardo Punset dibulgatzailea hil da, gaixotasun luze baten ondorioz, 82 urte zituela, Berrian irakur daitekeenez. Punset ezagun egin zen zientziari buruzko dibulgazio programei esker. Bazituen ere zientziari lotutako liburuak eta lanak.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #256 appeared first on Zientzia Kaiera.

Sommelierrak, elikagaiaen kalitatea aztertzeko aditu panelak… Tresna geometriko batek egin dezake, erabiltzen jakinez gero. David Orden, tresnetako garatzaileetako bat Sensograph: Fast sensory evaluation using computational geometry

Auzokideak Mercedes bat erosten badu, gutxienez, BMW bat erosi beharko dut nik. Zer pentsatuko dute auzokideek Opel batekin banabil. Arrazoitzeko modu hau, oso gutxitan esplizitua dena, berdintasun ezari ezinikusiaren forma bat da. Antzeko premisa psikologikoa baliatuta arriskuarekiko hanbat jarrera garatzen ditugu. José Luis Ferreiraren How to model utility in risky social contexts

Azalen gaineko sintesi kimikoaren errebisio batek ikerketa alor honek lortzen ari den heldutasuna jarri du agerian. Baita aplikazio industrialen hurbiltasuna ere. DIPCkoek On-surface synthesis: a guide for explorers

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #263 appeared first on Zientzia Kaiera.

Estatistikaz hitz egiten dugunean matematikaren arloa etortzen zaigu burura, baina estatistika aplikatua beste esparru askotan ere erabil daiteke. Estatistika aplikatua zientzia esperimentalean eta osasun zientzietan erabiltzen denean, bioestatistika kontzeptuaz hitz egin behar dugu. Bioestatistikaren helburua honakoa da: ikerketa aplikatuetako datuak hartuta, prozesu horren metodologia garatzea, balioztatzea eta inplementatzea.

Beraz, bioestatistikak osasunari lotutako erronkan parte aktiboa hartzen du. Izan ere, osasuna neurtzeko parametro berriak eta osasun eredu prediktiboak eskaintzen dizkigu.

Bioestatistika zertan datzan hobeto ulertzeko eta bere aplikazioetan sakontzeko, Inmaculada Arosteguirekin, UPV/EHUko irakasle eta Bioestatistika ikerketa taldeko ikertzailearekin, hitz egin dugu.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Inmaculada Arostegui: “Estatistika aplikatua beste esparrutan dauden arazoak konpontzeko erabiltzen dugu” #Zientzialari (116) appeared first on Zientzia Kaiera.

Mikel Horgue Zenbait zinema-ekoizpeni esker, oso ezaguna dugu egun gure planetaren historiaren zati bat. Hain zuzen ere orain dela 201 eta 145 milioi urte (ma) bitartekoa: Jurasiko Periodoa. Honek hedapen mediatiko izugarria izan du azken urteotan eta denok atseginez ikusgai izan ditugun dinosauroak buruan gordeak dira betiko.

Geologoa naiz eta eskertu egiten dut aipatutako hedapen honek eragin duen Lurraren ezagutzarako bultzakada hau. Baina gure planetak badauka 4500 ma-ko historia liluragarria eta Geologiak, horixe eskaini nahi digu beste zientzien laguntzarekin. Bertatik, Kretazeo Periodoa (145-100 ma) dut orain buruan… Zergatik?

Gure arbasoengandik hartutako lurraldearekiko loturaren ondorio diren gure bailarak eta haranak aspaldian baititugu gure sentitzen. Hauen jatorrizko osagaia bereziki itsasoan eratutako arroka sedimentarioak dira eta hain zuzen ere, Kretazeokoak dira gaur egun hedapen handiena dutenak… Gehien ukitzen ditugunak!

Geologiaren ikuspuntutik, Eusko Kantauriar lurraldea deritzogu, Euskal Herria eta ondoko zenbait herrialde (Kantabria, Burgos,…) barne hartzen dituen eremuari. Lurralde hau, Pirinioen mendikateak sorrera izan zuen sedimentu eta arroken tolestura prozesu berean sortu zen; hain zuzen ere Mendebaldeko Pirinioak izenarekin ere ezagutzen dugu.

Triasiko (orain dela 200 ma inguru) eta Paleogeno (35 ma inguru) Periodoen artean gure lurraldearen antzak ez zuen gaurkoarekin inongo zerikusirik: sedimentazio kontinentala eta itsastarra zituen eremu zabal honek eta Asturiasko Mazizoa zuen mendebaldeko muga, Demanda Mendizerra hegoaldekoan eta Bortziri-Aldude Mazizoa ekialdekoan. Sedimentazio-lurralde historiko hau Eusko Kantauriar Arroa izendatzen dugu geologook. Pentsa dezakegu aipatu ditugun lehorreko guneetatik bideratzen ziren ibaiez elikatzen zela itsaso hau.

1. irudia: Eusko Kantauriar Lurraldeko irudia, orain dela 100 milioi urte inguru (Albiar Aroan). Irudia airetik hartu izan balitz bezala aurkezten da, hego-ekialdera begira hain zuzen ere. Euskal Herriko mapa geologikoetako irudi moldatua (Ilustrazioa: EVE. Ente Vasco de la Energia / Energiaren Euskal Erakundea)

Baina irudi hau ez zen estatikoa, eta aldatzen zihoan denboran zehar: Iberiar plaka europar plakatik urruntzen zihoan bitartean eta Bizkaiko Golkoa eratuz zihoala (2. irudia), itsaso hori pixkanakako hedapena eta sakonera handiagoa hartzen zihoan, Pirinioak eratu arte. Azken mendikate honetatik, gaur ezagutzen dugun higadurazko lurraldea sortu zen (3. irudia).

2. irudia: Iberiar plakaren eta europar plakaren arteko kokapen erlatiboa Jurasikoan eta Kretazeo Berantiarrean. Bertan antzematen da Bizkaiko Golkoaren irekiera, bi plaken arteko mugimendu erlatiboaren ondorioz sortua. (Ilustrazioa: Bodego et al. Eds. 2014 liburutik hartua)

Kretazeo Periodoan sedimentuak itsasora garraiatzen zituzten ibaiez gain, bazeuden deltak, hondartzak, estuarioak, …, geologoentzat ingurune sedimentarioak direnak. Hauek denboran zeharreko aldaketak jasaten zituzten bizidunentzako biotopoak ziren, eta sedimentuetan eta arroketan, bizidun horien markak aurki daitezke. Bizidun fosilen ikerketa oso lagungarria da ingurune sedimentarioa ulertzeko, eta alderantziz ere, ingurune sedimentarioak ondo ezagutzeak laguntza ematen du bizidun fosilen ikerketan. Izan ere, olatuak bezalako eragile fisikoek eta uraren gazitasuna bezalako eragile kimikoek eragina dute bizidunen garapenean eta sedimentuen banaketan eta metaketan.

3. irudia: Egungo Pirinioetako mapa geologikoa. Eusko Kantauriar Lurraldea mendikate honetako mendebaldeko partea da. Kolore berdeko eremuak arroka sedimentario tolestuak dira. Kolore horiz, gaurko sedimentazio kontinentala duten eremuak irudikatu dira. (Ilustrazioa: Bodego et al. Eds. 2014 liburutik hartua)

Eusko Kantauriar Arroaren historian zenbait prozesu geologikok eragiten zuten, besteak beste failen aktibitatea, bolkanismoa, eta itsasoaren eremuaren zabaltzea. Gure lurraldeko arrokak ikertuz prozesu hauen eragina ezagutu dezakegu. Horrela, badakigu Kretazeo Periodoan gure lurraldea gune subtropikala zela eta ingurune-aldaketa ugari jasan zituela. Kretazeoa bi denbora-ataletan banatzen dugu: Goiztiarra eta Berantiarra; hauetan berez denborazko atal txikiagoak bereizten dira, eta Aro izenez ezagutzen dira atal horiek. Azken hauek erabiliko ditugu ondoren gure lurraldeko ingurune eta fosil nagusiak azaldu eta argitzeko.

Gure historia Kretazeo Goiztiarrean hasten da (Berriasiarretik Barremiarrerartekoa; 145-125 ma): ibai nagusiek Asturiasko mendiguneak drainatzen zituzten, eta euren sedimentuak oso sakonera txikiko itsasoan uzten zituzten. Kostaldeko inguruneetan arrain teleosteo primitiboak (4. irudia) garatu ziren; arrain horiek, gaurko arrain-espezie nagusien aitzindariak zirenak.

4. irudia: Ezkutuberezi carmeni izeneko arrain fosila. Teleosteo primitiboa da eta gure lurraldean, hezurrak lotuta dituen, aurkitu eta deskribatu den lehen ornodun fosila. Kretazeo Goiztiarra. Fosila 10 cm luze da, gutxi gorabehera. (Argazkia: Mikel A. López-Horgue)

Pixka bat beranduago geologiaren ikuspegitik, (Aptiar eta Albiarrean; 125-100 ma), itsasoaren hedapena eta sakonera handiagotu egin ziren. Failen aktibitatea ere areagotu egin zen, eta ondorioz itsasoaren sakonera kontrolatua gertatu zen: bloke hondoratuetan itsasoaren ur-zutabea handiagoa zen (>200m) bloke goratuetan baino (Sakonera txikiagoko guneek harea eta buztinen metaketa murritza erakusten zuten eta bertan koralen, bibalbio errudisten, algen eta bakterioen komunitateak kaltzio karbonatozko metaketa eragin zutelarik, plataforma eta arrezife kareharriak eratzen ziren.

Gaur egun metaketa honen adibide politak ditugu gure mendietako gailurretan bereziki: Karrantza, Anboto, Aizkorri, Aralar, besteak beste. Itsaso-sakonera handiagoetan, sedimentazioa buztintsua eta hareatsua zela, amoniteak ditugu ugari; maskorra geladuna zuten zefalopodo hauek habitat pelagiko ezberdinetako biztanleak ziren. Albiarrean zehar itsaspeko bolkanismoa eragin berezikoa zen ingurunean: prozesu honen bidez burdina bezalako metalen itsasoratzea eta inguruko tenperaturaren aldaketak gertatzen ziren.

Mikrobioz (bakterioak, algak,…) ugariak ziren kareharrien ugaritasuna eta zenbait talde anizkoitz ditugu (adib. krustazeo dekapodoak-karramarroak, otarrainak- eta amoniteak; 5. irudia) Eusko Kantauriar Arroko Albiarrean gertatutako eboluzio-gertaeren adibide, nahiz eta oraindik bolkanismoarekiko lotura frogatua ez izan.

5. irudia: Ezkerrean, Albiar Aroko Otarrain fosila. Sakonera txikiko itsasoan bizi zen, kostatik hurren. Fosila 10 cm luze da, gutxi gorabehera. (Argazkia: Patxi Rosales Espizua). Eskuman, tamaina handiko amonitea. Albiar Aroa. Sakonera handiagoko ingurune itsastarrean bizi zen. Fosilaren diametroa: 45 cm. (Argazkia: Mikel A. Lopez-Horgue)

Ingurune-aldaketa nagusiarekin batera hasten da Kretazeo Berantiarra (Cenomaniar Aroan, 100-93 ma): itsas mailaren igoera zela eta, lurraldeko eremu kontinental zabalak pixkanaka itsaspean geratuz joan ziren (prozesu honi itsas-transgresioa deritzogu), eta kostalerroa gaurko Soriaren hegoalderaino heldu zen. Itsaso zabal honetan kaltzio karbonatozko sedimentazioa nagusitu zen, bereziki zelula bakarreko bizidun planktonikoen oskolez osatuta.

Ikertzaileen arabera Bilbo-Plentziaren aldeko eremuan itsasoaren sakonera 1500-2000 metrora heldu zen Coniaciar Aroan (86 ma). Transgresio hau prozesu geologiko nahiko arina izan zen (iraupena 15 ma), eta bertan, hainbat prozesu gertatu ziren: plataforma itsastarreko hedapenaren handiagotzea, sakonera-aldaketak, korronte ozeanikoen banaketaren aldaketa. Neurri handi batean, baldintza berri hauei aurre egin beharra erronka handia izan zen bizidunentzat baina modu berean sortzear zeuden talde berrientzako aukera ere. Esate baterako, Kretazeo Goiztiarreko amonite talde ugari desagertu ziren Albiarraren amaieran (99 ma), berriz talde gutxitik dibertsifikatuz baldintza berrietan. Halaber, arrain teleosteo primitiboak desagertu egin ziren, arrain berriei bidea utzita.

Arrezife eta karbonatozko plataformen “eraikitzaileak” (koralak, bibalbio errudistak,…) Eusko Kantauriar Lurraldearen hegoaldeko sakonera txikiko zenbait ingurunetara mugatu ziren. Itsaspeko bolkanismoaren garai berria gertatu zen Santoniarrean (86-83 ma) itsas hondo sakonetan.

Ibaiak iparralderantz hedatu ziren Campaniarrean eta Maastrichtiarrean (83-66 ma), eta horrela ingurune-aldaketa bideratu zen . Aro hauetako estuario eta kostetan hareak eta buztinak ditugu sedimentu nagusi; ingurune hauetan marrazoak eta arraiak dibertsifikatu ziren. Garaikideak ziren ibaietako sedimentuetan Europako Kretazeo Berantiarreko ornodun-fauna kontinental dibertsifikatua eta garrantzitsuenetakoa gorde zen, 40 espezie baino gehiago izanik orain arte aurkituak direnak: dinosauroak, pterosaurioak, krokodiloak, dortokak, sugeak, muskerrak, anfibioak, ugaztunak eta arrainak.

Yucatanera eroritako meteorito baten talkak adierazten digu Kretazeoaren amaiera (66 ma), gure planetako bizidunen suntsipen masiboa eragin zuelarik. Izan ere, espezietako %76aren desagerpena ekarri zuen. Lurreko historian gutxienez 7 suntsipen masibo bereizi dira orain arte. Gure lurraldean prozesu hau Sopela, Zumaia eta Bidarteko itsas sakoneko sedimentuetan erregistratu zen. Hauetan, iridio metalaren kontzentrazio oso altuak dituen 1-7 cm-ko lodierako buztin-geruza mehe bat antzeman zen. Buztin-geruza honek lurrazaleko iridio-kontzentrazioa baino ehun aldiz altuagoa erakusten du. Datu hau meteorito baten talkaren adierazle argia da, Lurretik kanpoko gorputz hauek antzeko iridio-kantitatea izaten dute eta.

Bizia Kretazeoaren ostean berriro hasi zen jorratzen bere bidea, baita aldaketak jasaten ere. Geologiak Lur dinamikoa erakusten digu, eta dinamismo horrek bizidunen garapena zein ingurune-aldaketak kontrolatzen dituzten prozesu ugari hartzen ditu barne. Kretazeoa Lurraren historiaren tarte txikia baina zoragarria da, eta bere erregistroa Eusko Kantauriar Lurraldean bereziki garrantzitsua dugu.

Eta, honen ondoren, baietz ikusi gure paisaia beste ikuspuntu batetik?

Gehiago jakiteko:

• Bodego, A., López-Horgue, M. A., (2018). “Geología de los Pirineos occidentales: evolución ambiental a través de sus rocas y fósiles”. Registro fósil de los Pirineos occidentales, Eds.: Badiola et al., p.35-52. Vitoria-Gasteiz. Eusko Jaurlaritza.
• López-Horgue, M. A., Agirrezabala, L. M., Burgos, J., (2018). “Los ammonoideos de Mutriku: patrimonio único a preservar”. Registro fósil de los Pirineos occidentales, Eds.: Badiola et al., p.269-271. Vitoria-Gasteiz. Eusko Jaurlaritza.
• Bodego, A., López-Horgue, M. A., (2018). “Grandes desconocidos del registro fósil: los crustáceos decápodos del Mesozoico y Cenozoico de los Pirineos occidentales”. Registro fósil de los Pirineos occidentales, Eds.: Badiola et al., p.109-116. Vitoria-Gasteiz. Eusko Jaurlaritza.

———————————————————————————-

Egileaz: Mikel López-Horgue Estratigrafia eta Paleontologia Saileko irakaslea da eta Kretazeoan ikertzailea UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultatean.

———————————————————————————-

The post Parke Kretazeoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Gizentasuna gaitzat hartuta, gaur egungo populazioaren egoeraren ‘erradiografia’ osatu dute zientzialariek, eta ondorio garbia atera dute: bereziki landa eremuan handitu da azkarren gorputz-masaren indizea.

“Herri usaina dago”. Zeinek ez du esan edo entzun hori noizbait. Inguru natural osasungarriarekin parekatu ohi dugu landa eremua, baina, egia esanda, gure garunak marrazten duen irudia eta errealitatea gehienetan ez doaz batera. Festa hondatu nahi izan gabe, usain horren atzean tximinietatik datorren errekuntza dago, karbono monoxidoa gehienetan; baina hori baino gehiago ere bada, sutara bidaltzen den materialaren arabera.

Funtsean, lurraldean sakabanatutako milaka erraustegi txikien arrosarioa osatzen dute herrietako tximiniek, ez baherik ez ingurumen kontrol zehatzik ez dauzkatenak. Herri usaina, hain justu. Eta osasun arazoak eman, ematen dituzte, noski. MOE Munduko Osasun Erakundeak zabaltzen dituen zenbakiak ikustea besterik ez dago: zortzi milioi lagun inguru hiltzen dira urtero kutsadura dela eta; eta ardurak, gutxi gorabehera, erdibana banatuta daude: erdia ingurumeneko kutsaduraren errua da, eta, beste erdia, kozinatzeko eta berotzeko erabiltzen diren etxe barruko suteena.

irudia: osasun arazo askorekin lotzen da obesitatea: besteak beste diabetesa, hipertentsioa, bihotzeko gaitzak eta hezurren zein artikulazioen arazoak. (Argazkia: Anmol Kerketta/Unsplash)

Kutsadurarena ez da arlo honetan dagoen mito bakarra. Esaterako, landa eremuko ohiko elikadura osasungarriagoa dela “saltzen” da askotan, edota landa eremuan egiten den nekazaritza txikiak duen ingurumen inpaktua ezkutatu ohi da ere, diesel traktorearen idealizazio xelebre batean. Sendabelarrak ez aipatzearren. Funtsean, eta “baserriaren” idealizazio baten ondorioz, hiria garapen basatiaren gunetzat hartzen den modu berean, landa eremua jasangarritasunaren eredutzat hartu ohi da, eremu geografiko biak ala biak gizakiak txarrerako aldarazitako inguruneak izanda ere.

Halakoetan egiaren bila ari garenean, datuetara jotzea da hoberena. Oraingoan, datu andana eskutan, zientzialari talde batek errotutako beste ideia bat alboratu du. Kasu honetan, populazioaren obesitateari buruzkoa da ideia hori. Nature aldizkarian argitaratutako gutun batean eman dituzte datuak: azken hamarkadetan, obesitatea bereziki landa eremuan handitu dela erakusten dute zenbakiek.

NCD-RisC kolaborazioak egin du ikerketa. Kutsagarri ez diren gaitzak ikertzen ditu taldeak, mundu mailan. Londresko Imperial College erakunde ezagunak du talde hori koordinatzeko ardura: orotara, 1.000 zientzialarik baino gehiagok parte hartu dute lanean. 200 herrialdetan jaso dituzte datuak, 1975-2017 tartean. Izan duten lana ez da makala izan: 112 milioi lagun helduren pisua eta altuera kalkulatu dute, eta, era horretan, haien gorputz-masaren indizea (GMI) ondorioztatzeko modua izan dute.

Datu asko dira, eta horiek erakusteko mapa bilduma interaktibo bat prestatu dute. Baina adierazle nagusienek ondo erakusten dute zein den joera: 1985. urtetik, mundu mailako gizakien pisua 2,0 kg/m2 hazi da emakumezkoetan eta 2, kg/m2 gizonezkoetan. Horrek esan nahi du pertsona bakoitza 5-6 kilo gehiago gizendu dela. Landa eremuetan, batez besteko gehikuntza 2,1 kg/m2 izan da. Hirietan, berriz, 1,3 kg/m2 emakumezkoetan eta 1,6 kg/m2 gizonezkoetan. Maila globalean, hazkundearen erdia baino gehiago landa eremuei dagokie (zehazki, %55), baina hainbat herri txiroren kasuan portzentajea %80ra iritsi da.

Joera hau ez da beti berdina izan. 1985ean hirietan bizi zirenek landa eremuan bizi zirenak baino gizenagoak ziren. Hala zen, behintzat, munduko lau tokitatik hirutan. Baina gauzak dezente aldatu dira denbora pasa ahala.

Gure inguruko datuei dagokienez, Espainia eta Frantzia antzeko egoeran daude: indizea handitu da, bereziki gizonezkoen artean. Dena dela, alde gutxi dago herriaren eta hiriaren arteko zifretan. Mendebaldeko herrialdeei dagokienez, AEBetan igo da bereziki obesitatea. Mundu mailan, Ozeano Bareko uharteetan dago gizentasun gehien. Etiopian eta Madagaskarren, berriz, mailarik txikienak.

Azalpen bila joan direnean, oro har, mundu osoan gertatutako diru sarreren handitzeak zerikusia izan duelakoan daude zientzialariak. Herrialde aberatsetan bereziki emakumeen artean igo da obesitatea: hezkuntza maila txikiagoa edota diru sarrera urriagoak aipatu dituzte, azalpen bat eman nahian. Herrialde txiroetan, berriz, azpiegiturak hobetu dira eta nekazaritza mekanizatu da, eta horrek osasunean onerako eragin du. Baina, txanponaren beste aldean, horrek ere ariketa fisiko gutxiago egotea eragin du, eta baina elikaduraren gehitzea.

irudia: ia mundu osoko herrialdeak kontuan hartu dituzte inkesta erraldoi hau egiteko; emaitzen berri zehatzagoa eskura daiteke NCD-RisC kolaborazioaren webgunean. (Irudia: NCD-RisC)

Argudiatu dutenez, hirietan aukera gehiago dago ariketa fisikoa egiteko edo hobeto elikatzeko. Mundu osoko landa eremuaz ari dira, noski, eta ez soilik mendebaldeko gizarteetan izan ohi diren landa eremu hiritartuei buruz. “Diru sarrera handia dituzten herrialdeetan, askotan hirietan da errazagoa modu osasungarrian jatea, elikagai freskoak daudelako eskura, eta agian merkeagoak dira; kirol instalazioak daude ere”, nabarmendu du Londresko Osasun Publikorako Imperial Collegeko epidemiologo Majid Ezzatik.

“Ikerketa honetako emaitzak zabalduta egoen pertzepzioa aldatu dute; obesitatearen zifrak handitu izana hirietako populazioari zor zitzaiola zioen pertzepzioa, hain zuzen. Horrek eskatzen du arazoari aurre egiteko modua aldatu behar dugula”, aipatu du adituak.

Garapen bidean dauden zein herrialde garatuen kasuan, nekazaritza asko hobetu dela azaldu dute egileek, eta horrek, noski, nekazarien jardun fisikoa asmo moteldu du. Faktore moduan ere aipatu dute, erregulazio egokia ez dagoen herrialdeetan kalitate baxuko elikagaiak kontsumitzeko joera, eta baita janari prozesatuaren ardura ere.

“Osasun publikoari buruzko ikerketetan normalean hirietan bizitzeak dituen alde negatiboetan jartzen da arreta. Baina benetan hiriek nutrizio hoberako aukerak eskaintzen dituzte, eta baita ariketa fisiko eta aisialdi gehiagorako, osasunaren onerako. Zailagoa da halako gauzak landa eremuetan topatzea”, gaineratu du. Zentzu horretan, eskatu du herri txikietan malnutrizioak ez ordezkatzea desnutrizioa.

Halere, mundu mailako joeran, Saharaz hegoaldeko Afrika salbuespena izan da. Bertako hirietako emakumeek pisu gehiago irabazi dute. Honi eman dioten azalpena izan da hiri horietan energia gutxiago behar dituzten lanak egiten dituztela, desplazamendu txikiagoak egiten dituztela eta prozesatutako elikagaiak eskuratzeko aukera gehiago dituztela. Landa eremuan, aldiz, egurra biltzea edota ura hartzea bezalako jardunak aipatu dituzte.

Erreferentzia bibliografikoa:

NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC), (2019). Rising rural body-mass index is the main driver of the global obesity epidemic in adults. Nature 569, 260–264. DOI: https://doi.org/10.1038/s41586-019-1171-x

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

1. irudia: osasun arazo askorekin lotzen da obesitatea: besteak beste diabetesa, hipertentsioa, bihotzeko gaitzak eta hezurren zein artikulazioen arazoak. (Argazkia: Anmol Kerketta/Unsplash)
2. irudia: ia mundu osoko herrialdeak kontuan hartu dituzte inkesta erraldoi hau egiteko; emaitzen berri zehatzagoa eskura daiteke NCD-RisC kolaborazioaren webgunean. (Irudia: NCD-RisC)

The post Hirietan baino, landa eremuan zabaldu da gehien obesitatea appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Canto Ezagutza zehatza eta ziurra dela esan ohi da matematikari buruz. Teorema matematikoak egiazkoak dira, haien frogapena ezaguna delako. Hala ere, baieztapen matematiko batzuk ez dira ez egiazkoak ez gezurrezkoak. Sarrera honetan azalduko dugu nola den posible baieztapen bat ez izatea ez egiazkoa ez gezurrezkoa, eta halako baieztapen baten adibidea emango dugu.

Ziurgabetasun egoera hau ulertu ahal izateko, matematikaren oinarrietara jo behar dugu, multzo-teoriara bereziki. Multzo-teoria XIX. mendearen bukaeran jaio zen, Georg Cantor matematikariaren eskutik. Cantorrek multzoaren definizio intuitiboa eman zuen: Cantorren arabera, multzo bat elementuen bildura bat da. Matematikako objektu gehienak multzo bezala ikus daitezke. Adibidez, zenbaki arruntek (1, 2, 3, 4…) multzo bat osatzen dute; triangelu bat planoko puntuen multzo gisa uler daiteke. Multzo bat infinitua ala finitua izan daiteke, bere barnean dauden elementuen kopuruaren arabera. Adibidez, zenbaki arrunten multzoa infinitua da, eta triangelu baten erpinek multzo finitu bat osatzen dute, hiru elementukoa. Badago elementurik ez duen multzoa: multzo hutsa deritzo.

1. irudia: Jarraituaren Hipotesiak Georg Cantor matematikariaren multzo-teorian du abiapuntua. (Argazkia: Johannes Plenio / pixabay.com)

Zoritxarrez, Cantorrek emandako definizio intuitiboak arazo larri bat dauka, kontraesan bat duelako bere baitan. Bertrand Russellek 1901. urtean topatu zuen arazo hau, eta gaur egun Rusellen Paradoxa deritzo. Fenomeno hau ulertzeko, adibide argigarri bat emango dugu.

Rusellen Paradoxaren adibidea

Demagun herri txiki batean ile-apaintzaile bakarra dagoela, Peio izenekoa. Peiok herriko biztanle batzuei ilea mozten die, baina ez guztiei. Bakarrik bere buruari ilea mozten ez diotenei mozten die ilea Peiok. Egoera honen aurrean galdera bat sortzen zaigu: Peiok bere buruari ilea mozten al dio? Erantzunak aldi berean baiezkoa eta ezezkoa izan behar du. Baiezkoa bada, hots, Peiok bere buruari ilea mozten badio, orduan ezin dio bere buruari ilea moztu. Eta, alderantziz, ez badio bere buruari ilea mozten, bere buruari ilea moztu behar dio. Laburbilduz, Peiok bere buruari ilea mozten dio baldin eta soilik baldin ez badio bere buruari ilea mozten.

Itzul dezagun problema hau multzo-teoriaren hizkuntzara. Kasu honetan, herria multzoen unibertsoa da eta biztanleak multzoak dira. Batek ilea bere buruari moztea multzoa bere buruaren elementua izateari dagokio kasu honetan. Izan bedi M multzoa non M-ren elementuak bere burua barnean ez duten multzoak diren. Honela definituta, M M-ren elementua al da?. Ile-apaintzailearen adibidean bezala, erantzuna honako kontraesana da: M M-ren elementua da baldin eta soilik baldin M ez bada M-ren elementua.

Rusellen Paradoxak agerian uzten du funtsezkoa dela multzoaren definizio egoki bat hartzea. Bestela, matematika guztiak ez luke zentzurik izango, kontraesanak ezin ditugulako onartu! Aurreko mendearen hasieran, multzo-teoriaren oinarriak ondo finkatu ziren, gaur egun erabiltzen dugun sistema axiomatikoa sortuz. Sistema hau Zermelo-Frankelen sistema deitzen da, bi matematikariek 1930eko hamarkadan egindako garapenen omenez.

2. irudia: Ernst Zermelo (1871-1953) matematikaria 1902. urtean hasi zen lanean multzo-teorian. 1904. urtean Jarraituaren Hipotesiaren inguruan urrats garrantzitsu bat egin zuen. (Argazkia: Wikimedia – domeinu publikoko argazkia)

Axiomak

Zer da sistema axiomatiko bat? Axioma bat a priori egiazkotzat hartuko dugun baieztapen bat da, hots, garatu beharreko teoriaren oinarri bat. Axiometatik abiatuta, eta arrazoinamendu logikoei jarraituz, beste baieztapen batzuk egingo ditugu. Lortutako baieztapen berriei teorema deritze. Sistema axiomatiko bat axioma kopuru finitu batez osatuta dago eta ez darama kontraesan batera.

Multzo-teoria estandarra hamar axiomaz osatuta dago. Horietako axioma bat “osagairik gabeko multzo bat existitzen da” baieztapena da, eta normalean existentziaren axioma deitzen da axioma hau. Axioma hauek multzoen oinarrizko propietateak deskribatzen dituzte, bai eta multzoak elkarren artean erlazionatzen diren modua ere. Teoria estandarra osatzen duten axiomei ZF edo ZFC axiomak deritze. Z eta F letrak Zermelo eta Frankelen omenez erabiltzen dira, baina C letra aukeraren axioma (ingeleraz, axiom of choice) erabiltzen dugunean jartzen den letra da. Sistema axiomatiko honen ezaugarririk garrantzitsuena hau da: ezin da kontraesanik lortu teoria honetan. Hau da, axioma hauetatik abiatuta, ezinezkoa da baieztapen bat aldi berean egiazkoa eta gezurrezkoa dela frogatzea.

ZF edo ZFC axiometatik abiatuta, eta arrazoinamendu logikoari jarraituz, ondo lor daitezke matematika estandarraren teorema guztiak. Esaterako, hor ditugu Aritmetikaren Oinarrizko Teorema -zenbaki guztiak lehenen biderketa dira, era bakarrean- edo Euklidesen Teorema -infinitu zenbaki lehen daude-.

Orduan, zergatik ez da kontraesana Russellen paradoxa ZF axiometan? Teoria honetan, ezin da multzoen multzo arbitrario bat hartu, multzoak osatzeko era jakin bat dago. Adibidez, multzo guztien bildura hartzen badugu, objektu hori ez da multzo bat, klase bat baizik. Gauza bera gertatzen da bere barnean ez dagoen multzoen bilduraren kasuan. Beraz, kontraesanera eramaten gaituen objektua ez da multzo bat eta, hortaz, teoriatik kanpo gelditzen da. Horregatik ez du arazorik sortzen.

Jarraituaren Hipotesia

Teoria axiomatiko honetan kontraesanik ez badago ere, badaude beste baieztapen batzuk, teoriaren hizkuntzan idatz daitezkeenak, baina teoriaren kanpo geratzen direnak. Hau da, ezin da frogatu baieztapen hauek egiazkoak diren edo ez. Honen adibide bat dugu Jarraituaren Hipotesia, zenbaki arrunten eta errealen kardinalari buruz egiten duen baieztapena.

Multzo baten kardinala era formal eta zehatzean definitzea ez da gauza erraza. Horretarako multzo-teoriaren teknizismo abstraktu eta nahiko korapilatsuak erabili behar dira. Hala ere, ideia intuitiboa oso naturala da: multzo baten kardinala multzoa osatzen duten elementuen kopurua da. Multzo finituen kasuan, kardinala zenbaki bat da. Adibidez, multzo hutsaren kardinala zero da, eta triangelu baten erpinen multzoaren kardinala hiru da. Multzo infinituen kasuan, ez da hain erraza multzoen kardinala zein den esatea.

3. irudia: Georg Cantor (1845-1918) matematikariak irmoki sinesten zuen Jarraituaren Hipotesia egia zela. Ahalegin handia egin zuen hipotesia egia zela frogatzeko baina ez zuen lortu. (Argazkia: Wikimedia / domeinu publikoko argazkia)

Ezaguna da multzo infinituak direla bai zenbaki arruntak -kontatzeko erabiltzen ditugunak (1, 2, 3…) eta bai zenbaki errealak -era hamartarrean idatzi ahal direnak (infinitu digitu dezimalekoak)-.

Baina ez dira infinitu kopuru berdina, errealen kopurua arruntena baino askoz handiagoa baita. Beste era batera esanda, zenbaki arrunten kardinala zenbaki errealena baino hertsiki txikiagoa da. Cantorrek frogatu zuen bi kardinal hauen arteko desberdintasuna oso froga dotorea emanez, Cantorren argumentu diagonal izenekoa.

Arrunten kardinala infinitu zenbakigarria deitzen da, infinitua izan arren nolabait zenbatu dezakegulako. Errealen kardinala, berriz, infinitu jarraitua deitzen da. Izen hau dauka zenbaki errealak, irudikatzeko askotan zuzen jarraitu bat erabilzen delako, zuzen erreala hain zuzen.

Honela dio Jarraituaren Hipotesiak:

“Inongo multzok ez du zenbaki arruntena baino kardinal hertsiki handiagoa eta zenbaki errealena baino kardinal hertsiki txikiagoa”.

Hipotesi hau Cantorrek proposatu zuen, eta hainbat saiakera egin zituen frogatzeko. 1940. urtean, Kurt Gödel matematikariak frogatu zuen hipotesia ezin dela gezurtatu, hau da, ezin dela frogatu errealen eta arrunten artean dagoen multzo bat existitzen denik, kardinalari dagokionez. Azkenean, 1963an Paul Cohenek frogatu zuen hipotesia ezin dela frogatu, hau da, errealen eta arrunten artean dagoen multzo horren existentzia ezin dela gezurtatu. Horrela guztiz frogatuta dago Jarraituaren Hipotesia ZF axiomekiko independentea dela, ezin dela ez egia ez gezurra izan.

———————————————————————————-

Egileaz: Javier Canto Llorente matematikaria da eta Basque Center for Applied Mathematics (BCAM) ikerketa-zentroko ikertzailea.

———————————————————————————-

The post Matematikaren ziurgabetasuna: Jarraituaren Hipotesia appeared first on Zientzia Kaiera.

Maitemintzen garenean, besteak beste, hormonak hasten dira dantzan gure gorputzean. Hasieran, estrogenoak (emakumezkoetan) eta testosterona (gizonezkoetan). Gerora, beste substantzia batzuez mozkortzen da gure gorputza: norepinefrina, serotonina, dopamina… Eta urteak eman ondoren bikotearekin, zer gertatzen ote da?

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Zer gertatzen da gorputzean maitemintzen garenean? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Biologia

Ikerketa askok erakutsi dute txakurrek gizakiekin komunikatzeko gaitasun kognitiboak garatu dituztela eboluzionatzen joan diren heinean. Katuen eta gizakien harremanari buruz ez dugu informazio askorik. Halere, jakin badakigu, adibidez, katuak hautespen naturalez etxekotu zirela (txakurrak ez bezala). Ildo horri jarraiki, 2013. urtera arte ez zen ezagutzen ea katuek haien jabearen ahotsa ahots ezezagunetatik bereizteko gai ziren edo ez. Saito eta Shinozuka zientzialariak hori argitzeko asmoz, ikerketa bat abian jarri zuten. Badirudi katuek ez diotela modu aktiboan erantzuten jabearen ahotsari, nahiz eta jabearen ahotsa modu argian bereizteko gai diren.

Tara Oceans espedizio ozeanografikoko zientzialariek munduko ozeanoetako birusen katalogoa berritu dute, orain arte egin den katalogorik osatuena. Juanma Gallego kazetariak azaldu digu guztira 195.738 birus populazio identifikatu ahal izan dituztela. Itsas birusen katalogoa asko handitu dute: 12 aldiz biderkatu dute ezagututako birusen kopurua. Desberdintasun horren aurrean, azalpen bat: sekuentziazio genomikorako teknika berriak erabili ahal izan dituzte. Horretaz gain, ikerlariek ondorioztatu dute Artikoan dagoela birus bioaniztasun gehien.

Paleontologia

Lau hankako balea baten fosila aurkitu dute Perun. Ameriketako zaharrena da eta Indiatik eta Pakistandik kanpo aurkitutako fosilik “osoena” dela azaldu dute adituek. Aurkitutako espezie horretatik etorriko lirateke egun ezagutzen ditugun baleak eta izurdeak. Espeziearen bilakaerari buruzko informazio baliotsua eman dezakeela uste dute adituek. Berrian aurkitu daiteke albistea.

Ekologia

Munduko ibaien lehenengo ebaluazio globala egin du McGill Unibertsitateko eta World Wildlife Fund-eko (WWF) ikertzaile-talde handi batek. Elhuyar aldizkariak eman dizkigu emaitzak: munduko ibai luzeen % 37k baino ez du isuri librea, iturburutik itsasoraino. Gainera, ikertzaileek esan dute presak eta urtegiak direla ibaien jarraitutasuna eta ibaien arteko lotura galtzearen eragile nagusiak.

Psikiatria

Cesar Valcarcel psikiatra elkarrizketatu dute Berrian. Bertan, berretsi du harremana dagoela haurren maila sozioekonomikoaren eta buruko osasunaren artean. Gasteizko Santiago Ospitaleko Haurren eta Nerabeen Ospitaleratze unitateko psikiatra da eta mundu osoko hainbat ikerketa aztertu ditu ondorio horretara heltzeko. Bi hipotesi daudela azaltzen du: “Haur baten familiak zailtasun ekonomikoak dituenean, gizarte bazterkeria bizi duenean, haurrak egoera estresagarriak bizi ditu. Horrek eragina du garatzen ari den garunean, eta arazoak eragiten ditu aurrera begira. Bigarren hipotesiak kontrakoa esaten du. Buruko gaitzak dituzten pertsonak espiral batean sartzen dira, eta horrek gizarte bazterkeriara eramaten ditu”.

Osasuna

Harrigarria bada ere, Euskal Herrian eta munduan, elgorri kasuak ugaritu egin dira, txertaketek behera egin baitute. Urte askotan ez da egon kasurik baina 2017tik aurrera adituek zenbait kasu identifikatu dituzte. Paramixovirus familiako birus batek eragiten du gaixotasuna, eta airearen bidez transmititzen da. Sukarra eta ondoeza izan ohi dira lehen sintomak. Halere, Larruazaleko infekzioa izaten da adierazle nagusia. Berrian informazio gehiago.

Genetika

Koldo Garciak erakargarritasunean parte hartu dezaketen gene-osagaiak azaldu dizkigu honetan. Berriki egin den ikerketa batek, adibidez, aurpegi-erakargarritasunean eragin dezaketen gene-osagaiak aztertu ditu. Garciak dioen moduan, erakargarritasuna ezaugarri konplexua izanda, egokia izan daiteke galdetzea zein heinetan eragiten duten ezaugarri horretan geneek. Aipaturiko lanean ikusi dute geneen eragina aurretik kalkulatu zena baino baxuagoa dela.

Emakumeak zientzian

Oso zaila behar du izan bi Nobel saridunen alaba izatea. Areago familia hori Curietarrak (Pierre eta Marie fisikariak) baldin badira. Jaio zenetik, Irène Joliot-Curieri oso pisutsua egin zitzaion abizena. Halere, bere senarrarekin batera, Kimikako Nobel saria irabazi zuen 1935ean, erradioaktibitate artifiziala aurkitzeagatik. Bakarka zein bere senarraren laguntzaz, lan garrantzitsuak egin zituen erradioaktibitate naturala eta artifizialaren inguruan, elementuen transmutazioan eta fisika nuklearrean, besteak beste.

Sariak

Aurten 25 urte bete dituzte CAF-Elhuyar sariek, eta ekitaldi berezia egin zuten CAFen egoitza nagusian. Aurtengo irabazleak ezagutu nahi badituzu, zoazte artikulura! Saritu dituzten artikulu edo lanen laburpenak ere aurkituko dituzue bertan.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #255 appeared first on Zientzia Kaiera.

Animaliek eskubideak dutela suposatuta, betebeharrik ez baitute, noraino helduko lirateke? The limits of animal ethics, Jesús Zamora Bonillaren eskutik.

Zelan eta zertarako erabiltzen dituzte zientzialariek sare sozialak? Martha Villabonaren Use of social networks by scientists

Espintronikaz haratago, “harantronika” (valleytronic) giro teneraturan futzionatzea da eskakizuna elektronikaren hurrengo belaunaldirako. DIPCkoek aurrera pausua eman dute horretan: Towards advanced room-temperature valleytronic nanodevices.

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #262 appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin Marie Curie aipatzen den bakoitzean, miresmen handiko isiltasuna sortzen da inguruan, haren ondotik ezer egongo ez balitz bezala, agian amildegia bakarrik, eta Curie bera osotasuna izango balitz bezala. Oso zaila behar du izan bi Nobel saridunen alaba izatea. Areago familia hori Curietarrak (Pierre eta Marie fisikariak) baldin badira. Jaio zenetik, Irène Joliot-Curieri oso pisutsua egin zitzaion abizena. Eta ez da gutxiagorako.

Rafa Cabeleira kazetariak duela gutxi idatzi zuen artikulu batean gurasoek arrakasta izan duten ogibide bera aukeratzea hondamendirako apustu bikaina dela. Guztioi gerta dakiguke, eta jakina, alderaketak gorrotagarriak dira. Izan ere, kasu honetan, ezin da ukatu zientziaren munduan mito bat dela Madame Curie, baina ezin da ukatu bere alabak ere gauza izugarriak egin zituela. Patuari iskin egin zion Irènek; eta kontrakoa bazirudien ere, Marie Curieren itzalak ez zuen inoiz bere alabarena jan.

1. irudia: Irène Joliot-Curie lanean 1927. urtean. (Argazkia: Wikimedia Commons – jabego publikoko irudia)

Irènek, bere senarrarekin batera, Kimikako Nobel saria irabazi zuen 1935ean, erradioaktibitate artifiziala aurkitzeagatik. Lan hura artikulu batean laburbildu zuten, Production artificielle d’éléments radioactifs. Preuve chimique de la transmutation des éléments (1934) izenekoan, alegia. Bakarka zein bere senarraren laguntzaz, lan garrantzitsuak egin zituen erradioaktibitate naturala eta artifizialaren inguruan, elementuen transmutazioan eta fisika nuklearrean, besteak beste.

Bere eskola, etxea

Txikitatik matematikarako erraztasuna agertu zuen Irènek. Hamar urte bete zituenean, etxea zuen eskola egiatan; haren irakasleak Marie Curie, Paul Langevin eta Jean Perrin izan ziren. Fisika eta Matematika ikasten hasi zen Frantziako Sorbonan 1914an baina Lehenengo Mundu Gerraren kariaz ikasketak utzi, eta Belgikako eta Frantziako ospitale militarretan hasi zen lanean, erradiologia departamentuetan, bere amari laguntzen, hain zuzen ere. Gerra amaituta, Domina eman zioten gerraren testuinguruan egindako lan harengatik.

1919an, Radioaren Institutuan hasi zen lanean, amaren laguntzaile gisa. Bere ikerketa propioak ere egin zituen, hala nola 1925ean amaitu zuen polonioaren alfa partikulei buruzko tesia Parisko Unibertsitatean. Geroago, Radioaren Institutuan, Frédéric Joliot ezagutu zuen, han hasi baitzen lanean eta Irènek irakatsi egin zion erradioaktibitatearekin lan egiteko ezagutu behar zituen teknika oro. Horren ondotik, bikotea ezkondu egin zen eta handik aurrera elkarrekin lanean jarraitu zuten.

2. irudia: Irène Joliot-Curie 1921. urtean Pennsylvaniako Unibertsitatean haren amari emandako ohorezko titulu bat jasotzen bere izenean. (Argazkia: Wikimedia Commons – jabego publikoko irudia)

Urteetan zehar, ikerketa ugari egin zituzten, modu artifizialean sortutako erradioaktibitatea kasu, egindakoen artean esanguratsuena. Lehenengo aldiz frogatu zuten erradioisotopo artifizialen sorrera boroaren eta aluminioaren nukleoak alfa partikulekin bonbardatuz (helio-nukleoak). Harrituta gelditu ziren bonbardatutako sustantzietan erradiazioak jarraitu egiten zuelako. Guztira, 400 erradioisotopo berri baino gehiago lortu zituzten.

Alabaina, Nobel saria lortu aurretik beste bi ikerketa abiatu zituzten baina bietan huts egin zuten. 1932an, Irènek eta Frédéricek neutroiak lehenengo aldiz interpretatzeko esperimentu bat egin zuten baina ez ziren horiek modu zuzenean identifikatzera iritsi. Geroxeago, James Chadwickek esperimentua errepikatu, eta irakurketa zuzena eginda, neutroiak identifikatu zituen. Modu berean gertatu zen positroiak aurkitu zituztenean. Joliot-Curie senar-emazteak oso gertu izan zuten eureka momentua baina azkenean Carl David Andersonek aurrea hartu zien. Dena dela, ezin daiteke esan inolaz ere Irènek eta Frédéricek porrot egin zutenik, ez litzateke zilegi izango. Thomas Edisonek behin esan zuen moduan: “Ez dut hutsik egin, bonbilla bat gaizki egiteko 999 modu aurkitu ditut soilik”. Akatsaren edertasuna.

Arma nuklearren garaia

Esperimentu horiek atzen utziz, fisika nuklearrari buruzko ikerlanetan murgildu ziren. Izan ere, identifikatu zituzten fisio nuklearrean parte hartzen duten elementuak eta modu berean, erradioaktibitatearen erabilerak izango zuen inpaktu sozialaz hausnartu zuten. 1938an, bere ikerketa-lana neutroien ekintza elementu astunen gainean izan zen, aurrerapauso handia izan zen gerora uranioaren fisioaren aurkikuntza egiteko.

Haatik, mundu nuklearraren ateak ireki zituzten erabat, arma nuklearrak sortzen eta erabiltzen hasi ziren. 1945ean Hiroshiman eta Nagasakin jazotako bonbardaketa atomikoa izan zen esanguratsuena baina beste hainbat adibide daude harrezkero. Jakina, zientzialariek proiektu horietan parte hartu zuten baina batzuk ez zeuden ados, Joliot-Curie senar-emazteak kasu. Kontrako jarrera honek Energia Atomikoko Batzordeko postuetatik horiek kanporatzea eragin zuen 1950ean.

3. irudia: Irène eta haren senarra, Frédéric Joliot, lanean laborategian. (Argazkia: Mujeres con Ciencia)

Dena dela, garai hartan, Radioaren Institutuan zuzendari izaten jarraitu zuen Irènek eta Parisko Zientzien Fakultatean irakasle izan zen 1937tik aurrera. Gainera, bere laborategi propioa eraikitzea erabaki zuen bere senarrarekin, Energia Atomikoko Batzordetik kaleratu zutenean, hain zuzen. Orsayko Unibertsitatean fisika nuklearreko laborategi berria izango zenaren planoak diseinatu zituen 1955ean. Ez zuen bere ametsetako laborategia eraikita ikusi leuzemiaz jota hil zelako urtebete geroago, bere bizitzan zehar jasandako erradiazioak eraginda. Bere senarrak, aldiz, bai.

Zientziaz gain, politikan ere izan zuen interesa Irènek. Adibidez, Espainiako Gerra Zibilaren hasieran, Espainiako Errepublikako Gobernuan parte hartu zuen eta urte berean, 1936an, Frantziako Frente Popularreko gobernuko kide izan zen beste bi emakumerekin batera. Horretaz gain, emakumeen aldeko aurrerapen sozialetan parte hartu zuen; esaterako, Emakume Frantziarren Batasuneko Batzorde Nazionaleko, eta Bakearen Munduko Kontseiluko kide izan zen. 1943an, Suitzako mugan atxilotu zuten, naziengandik ihes egiten ari zenean. Bere ama hain zen ezaguna, ezen kartzelatik ateratzeko ahalegina egin baitzuten bere abizenagatik baina Irènek ez zuen inolako pribilegiorik nahi. Hortaz, kartzelan jarraitu zuen askatu zuten arte.

Curie abizena aipatzen den bakoitzean, Marie datorkigu burura eta ez bere alaba, Irène. Ez dugu nahita egiten, biak izan direlako zientzian eredu. Bada, zalantzarik izan ote zuen Irènek bere ikasketak hautatzerako garaian, amaren arrakasta ikusita? Zalantzak zalantza, ondo maneiatu zuen horrek zekarren presioa, ez zuen beldurrik izan eta azkenean, lan bikaina egin zuen, bere amaren parekoa. Amaitzeko, Cabeleira kazetariak artikulu hartan esandako esaldi bat etorri zait burura: agian garai hartan mundu guztia ziur zegoen Irèneren porrotaz, bere amak egin zuena oso zaila baitzen gainditzea, baina horrek, azken batean, ez al du kontrako efektua eragiten? Akaso jendeak ez zuen Irènerengan sinisten eta horregatik, litekeena zena gertatu zen: arrakasta izan zuen.

Iturriak:

• Biografías y Vidas: Irène Joliot-Curie
• Elhuyar aldizkaria: Irene Joliot Curie
• Mujeres con ciencia: Irène Joliot-Curie, Premio Nobel de Química
• The Nobel Prize: Irène Joliot-Curie

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Irène Joliot-Curie (1897-1956): Marie Curie zuhaitzaren adar sendoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia Metroan edo autobusean zoaz, idazki hau irakurtzen. Geltoki berri bat. Burua altxatzen duzu eta sartzen den jenderi erreparatzen diozu. Aurpegi bat ikusten duzu eta zure barnean zerbaitek esaten dizu aurpegi hori erakargarria dela. Ez dakizu zergatik baina hala da. Aurpegi hori burutik ezin duzu kendu, aurpegi horrek sorgindu zaitu. Hau eleberri baten hasiera izan liteke baina, hein batean, genetika da.

1. irudia: Metroan aurpegi erakargarriak aurki daitezke. (Argazkia: Engin Akyurt / pixabay.com – Pixabay lizentziapean)

Edertasunaren inguruan asko idatzi da historian zehar eta arte-lanak saiatu dira edertasuna irudikatzen. Gizakia edertasunarekin tematuta bizi da eta, gaur egun, industria erraldoi baten oinarria da edertasuna. Modu inkontzientean bada ere, hainbat ezaugarrietan arreta jartzen dugu edertasuna neurtzeko. Sakonean aztertu direnen artean daude gaztetasuna, osasun-egoera, gantz-kopurua, gorpuzkera, kolorazioa, ohikotasuna, simetria eta izaera. Erakargarria zer den indibiduoen eta kulturaren arabera aldatzen bada ere, gizaki ezberdinei erakusten bazaie aurpegi sorta berdina, erakargarritasunaren inguruan adostasunak agertzen dira bai kultura baten barruan, bai kultura ezberdinen artean. Horrek iradoki dezake oinarri biologiko bat egon daitekeela ederra zer den erabakitzerako orduan.

Zeresan asko eman du, eta ematen jarraituko du, erakargarritasunaren inguruan egon daitekeen eboluzio-oinarria. Gai konplexua da aztertzea ea bikotea hautatzerako garaian, erakargarritasunak eta bere osagaiek balio ote duten balizko bikotearen “kalitatea” neurtzeko. Adibidez, emakumeek aurpegi gaztea izatea lotu daiteke erreprodukzio gaitasunarekin; gantz-kopuruak eta gorpuzkera izan daitezke osasun-egoeraren ispilu; edota beste ezaugarri batzuek adieraz dezakete biziraupena berma dezaketen geneen eramailea izatea. Baina ezaugarrien eta gene “desiragarrien” arteko lotura ez da horren argia: lotura horien adibide bezala jarri badira ere simetria, maskulinitatea, pisua edota ohikotasuna, ezbaian daude balizko lotura horiek. Bikote “egokia” aurkitzeko erakargarriak diren ezaugarriak eboluzioak hautatu dituela iradoki bada ere, hori espekulazio bat besterik ez da. Aurpegi batek zer egiten duen erakargarri soziologian edota psikologian aztertu bada ere, bere gene-oinarria, egotekotan, ez da oso ezaguna.

2. irudia: Aurpegien erakargarritasunean geneek eragin dezakete? (Argazkia: Grae Dickason / pixabay.com – Pixabay lizentziapean)

Berriki egindako ikerketa batek aztertu ditu aurpegi-erakargarritasunean eragin dezaketen gene-osagaiak. Kontuan izan behar da ez dela erraza gene-datuak eta erakargarritasunari buruzko informazioa duten datu-sortak lortzea, denbora asko behar baita. Lan horretan erabili dira jada informazio horiek biltzen dituen Wisconsin Longitudinal Study izena duen ikerketaren datuak. Wisconsin Longitudinal Studyko parte-hartzaileak dira 1957an Winconsineko (EEBB) institutuetan graduatutako ikasleen heren bat. Beren gene-datuak 2006. eta 2007. urteetan jaso ziren beren listua erabilita. Beren erakargarritasuna hamabi parte-hartzailek (sei emakumek eta sei gizonek) neurtu zuten 2004. eta 2008. urteetan 1957. urteko argazkietan oinarrituta, institutuko urtekariko argazkiak erabilita hain zuzen ere. Esan behar da kide bakoitzaren argazkia hamabi parte-hartzailek baloratu bazuten ere, argazki guztiak ez zituztela hamabi parte-hartzaile berberek aztertu, balorazio-lanetan laurogei pertsona inguru aritu baitziren. Datuak jaso eta egokitu ostean, ia lau mila pertsonen erakargarritasunean eragin zezaketen zazpi milioitik gorako gene-markatzaile aztertu ziren genoma osoko asoziazio-analisiaren bidez.

Erakargarritasuna ezaugarri konplexua izanda, egokia izan daiteke galdetzea zein heinetan eragiten duten ezaugarri horretan geneek. Lan berri honetan ikusi dute geneen eragina aurretik kalkulatu zena baino baxuagoa dela. Hala ere, aukera izan dute genomako hainbat eskualde erakargarritasunarekin lotzeko: horietako eskualde bik lotura argia izan zuten eta beste hamar eskualdek lotura nahiko sendoa. Esan behar da eskualde horietako batzuen lotura izan zela sexuaren araberakoa: bai behatzailearen sexuaren araberakoa, baita neurtutako pertsonen sexuaren araberakoa. Hortaz, egileek iradokitzen dute aurpegi-erakargarritasunaren gene-oinarria sexuarekiko espezifikoa izan daitekeela.

Genomako eskualde horietan kokatzen ziren gene-osagaiak aztertuta ikusi zuten aurretik gene-osagai horiek lotu zirela azalaren kolorearekin, gorputz-masaren indizearekin, altuerarekin, gerri/aldaka ratioarekin eta aurpegiaren morfologiarekin. Gainera ikusi zuten erakargarritasunaren gene-oinarriak korrelazioa zuela beste ezaugarri batzuen gene-oinarriarekin: emakumeetan gorputz-masaren indizearekin eta gizonetan gantz-ezaugarriekin. Hau da, erakargarritasunaren genetikak lotura zuela erakargarritasuna baldintza dezaketen faktoreen genetikarekin.

3. irudia: Eragina mugatua izan badaiteke ere, badirudi aurpegiak sailkatzerakoan eragina dutela geneek. (Argazkia: Efraimstochter / pixabay.com – Pixabay lizentziapean)

Lan horrek datu berriak eskaini ditu erakargarritasunaren gene-oinarrian sakontzeko. Baina lan honek bere mugak ere baditu. Alde batetik, behatzaileek aldakortasun handia izan zuten pertsona bakoitzaren erakargarritasuna neurtzerakoan. Hau da, iritzi-ezberdintasuna egon zen erakargarria zein den erabakitzerakoan. Honek agerian uzten du behatzailearen eragina eta, ez da ahaztu behar, pertsona bakoitzaren erakargarritasuna ez duela behatzaile talde berberak baloratu. Bestetik, lan hau bakarrik egin zen europar jatorriko populazioarekin. Hortaz, beste populazio batzuetan antzekoak al dira gene-osagaiak edo beste ezaugarri batzuk al dira desiragarriagoak? Muga hauek gainditzea aldiz, ez da erraza izango. Lehenago esan dugun bezala, zaila da horrelako datu-sortak lortzea eta korapilatsua da zehaztea erakargarritasuna baldintza dezaketen faktore guztiak.

Laburbilduz, badirudi gene-oinarri bat egon daitekeela erakargarria egiten zaizkigun ezaugarrietan. Eta mugak baditu ere, lan hau urrats berri bat da ulertzeko zergatik ezin duzun burutik kendu metroan edo autobusean ikusi berri duzun aurpegi hori: bere geneak dira.

Erreferentzia bibliografikoak:

White et al. (2019). Genes influence facial attractiveness through intricate biological relationships. PLoS Genet 15(4): e1008030. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pgen.1008030

—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.
—————————————————–

The post Erakargarritasunaren gene-osagaiak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Sekuentziazio genomikoa erabilita, munduko ozeanoetako birusen katalogoa berritu dute Tara espedizio ozeanografikoko zientzialariek, eta birus andana dagoela aurkitu dute. Harrigarria bada ere, ondorioztatu dute Artikoan dagoela birus bioaniztasun gehien.

Hotzikara ematen duten hitzen artean, birus izango da, seguruenera, lehen postuetan dagoenetako bat. Hori aipatzean, berehala datozkigu burura sufrimendu latzak eta heriotza ekar ditzaketen gaixotasunak: gripea, GIB, Ebola…

Baina, ohi bezala, gure ikuspegia norberaren kezken arabera dago mugatuta gehienetan. Izan ere, birus gehienak ez dira gizakiarentzako kaltegarriak, baina bai mikrobioentzat. Birus bakteriofagoak dira gehienak, eta haien ardura bakarra da bakterio bat eskura izatea, bertan haien material genetikoa txertatzea, eta bertan oinordekoak ereitea, bakterioak lehertu arte.

1. irudia: 145 tokitan eskuratutako laginak analizatu dituzte, sekuentziazio genomikorako teknika berriak erabilita. Horri esker, 180.000 birus berri aurkitu dituzte. (Argazkia: Sullivan Lab/Ohio University)

Azken urteetan bakterioek arlo askotan betetzen duten rol garrantzitsuak ezagutzen ari dira. Ingurumenean ez ezik, geure gorputzean bertan dagoen mikrobioma ere aipatu beharra dago, noski. Baina ikaragarriena da mundu ezezagun bezain erraldoi baten atarian gaudela, eta mikrokosmosaren sekretuak argitzea lan eskerga izango dela. Ikusi dugunez, bakterio horien gaineko kontrol garrantzitsua egiten dute birusek, eta, horregatik, horiek kontuan izan behar dira ere munduan gertatzen dena, ─eta, bereziki, gertatuko dena─ ulertu nahi badugu.

Hori egin dute Tara Oceans espedizioko zientzialariek. Ozeanoetan dauden birusei dagokienez, orain arte egin den katalogorik osatuena aurkeztu dute Cell aldizkarian. Aurreikus daitekeenez, ez da inbentario txikia atera. Orotara, 195.738 birus populazio identifikatu ahal izan dituzte. Aurreko inbentario batean 15.280 birus populazio identifikatuak zituzten. Zenbaki hauek ikusita, beraz, agerikoa da itsas birusen katalogoa izugarri handitu dutela: 12 aldiz biderkatu dute ezagututako birusen kopurua.

Azalpen bat dago egindako jauzi kuantitatiboaren atzean: oraingoan sekuentziazio genomikorako teknika berriak erabili ahal izan dituzte. Horri esker, ikertzaileak sekuentziazio sakonagoa egiteko moduan egon dira, eta algoritmo berriak erabiltzeko aukera izan dute ere; modu horretan, errazago egin zaie organismo berriak identifikatzea.

Espeziea baino, “populazio” hitza hobetsi dute ikertzaileek, nahiz eta antzeko kontzeptua den. Jakina da espezieak bereizteko biologiak erabiltzen duen irizpide klasikoa: elkarren artean ugaltzeko gai diren izakiak dira espezie berekoak, beti ere haien ondorengoak ugaltzeko gai badira. Alabaina, Linneoren garaian nahiko erraza zirudiena dezente konplikatuagoa dela argi dute gau egungo zientzialariek, ñabardura askorako tartea dagoelako.

Baina birusen kasuan, kontzeptua bera erabilezin bihurtzen da, birusak bizidunak ote diren ere ezbaian dagoelako (bizitzaren atarian daudela esan ohi da), eta haien arteko DNA eta RNA transferentzia izugarri handiak daudelako. Hortaz, espeziea baino, populazio terminoa nahiago dute birologoek. Populazio horiek bereiztea ez da jakin-min hutsa: birusen jarduna modu egokian aztertu ahal izateko behar-beharrezkoa den informazio da hori. Zentzu honetan, birus berriak aurkitzeko ez ezik, katalogo hau egitea birus horiek sailkatzeko orduan erabil daitezkeen irizpideak eta sekuentziazio teknikak hobetzeko baliagarria dela nabarmendu dute.

Bost eremu ekologiko

Itsasoetan dagoen birusen bioaniztasuna izugarri handia dela konturatzeaz gain, bestelako irakaspenak atera dituzte ikertzaileek. Hala, eta birusen banaketari dagokionez, bost eremu ekologiko identifikatu dituzte munduko itsasoetan. Hauek dira eremu hauek:

1. Ozeano Artikoa.
2. Ozeano Antartikoa.
3. Tropikoetatik gertu dauden gainazaleko urak.
4. 150 eta 1.000 metro arteko sakontasunean dauden erdiko geruzak.
5. Geruzarik sakonenak, itsas hondora artekoak.

Espedizio honetan hartutako 145 puntutan bildutako laginak erabili badituzte ere, azken eremuaren analisirako 2010-2011 tartean burutu zen Malaspina espedizioan eskuratutako datuak erabili dituzte, espedizio horretan 4.000 metro arteko sakontasunera laginak eskuratu zituztelako.

2. irudia: Mundu osoan zehar ibili da Tara Oceans espedizioa, eremu ekologiko desberdinetan ur laginak hartzen; zientzia emaitza oparoak jasotzen hasiak dira. (Argazkia: S.Bollet/Tara Ocenas)

Datuen analisiaren ostean, beste ezusteko bat hartu dute. Ikusi dute birusen bioaniztasuna bereziki handia dela bi eremutan: tropikoetan, esperokoa zen moduan eta… Ozeano Artikoan. Azken honetan halako aniztasuna egotea ez zuten espero, inolaz ere, bioaniztasunaren munduan ia mantra bat delako ideia bat: tropikoetara hurbildu ahala, handitu egiten da bioaniztasuna, baina ez kontrako norabidean. Baina, esan bezala, sekuentziazio genetikoaren bidez ikusi ahal izan dute eremu hotz honetako birusen populazioak munduan aniztasun biologiko gehien dutenen artean daudela. Zirkulu artikoan 41 lagin hartu dituzte, eta horietan 75.000 birus populazio berri aurkitu dituzte.

Kontuan izanda klima aldaketak bereziki eragin handia izango duela halako latitude garaietan, ikertzaileek berotze globalak birusen banaketan eta, oro har, horrek kate tropikoetan izan dezakeen eragina nabarmendu dute.

Tara Oceans espedizioak dozenaka laborategi eta ehunka ikertzaile bildu ditu mundu osoko ozeanoak aztertzeko. Espedizioari izena ematen dion ‘Tara’ altzairuzko kroskoa duen 36 metroko goleta bat da. 2006an hasi zen proiektua. Urte horretan, Agnes Trouble moda diseinatzaileak haren familiakoa zen itsasontziaren dohaintza egin zuen, eta CNRS Frantziako Zientzia Ikerketarako Zentroaren esku jarri zuen, zientzia ikerketarako erabil zezan. Ordudanik, hainbat bidaia egin ditu munduan zehar, itsas biologia ikertzeko, eta emaitza oso ikusgarriak jasotzen ari da, arlo desberdinetan.

Adibidez, joan den otsailean, 133 plankton espezie berri ezagutarazi zituzten. Kasu honetan, zeharo bitxiak dira aurkitutako espezie horiek, energia lortzeko bideari dagokienez landareen eta animalien ezaugarriak zituztelako: fagozitosi zein fotosintesi bitartez elikatzeko gai ziren eta. Aurreko ikerketa batean 2009an hasitako espedizioaren emaitzak aurkeztu zituzten, Science aldizkariko ale berezi batean. Orotara, 35.000 plankton lagin eskuratu zituzten orduan. Lagin horiei guztiei esker, itsas mikrobioen 40 milioi generen datu basea osatu zuten. Horietatik gehienak (%80 inguru) guztiz berriak ziren zientziarentzat.

Erreferentzia bibliografikoa:

Gregory, Ann C. et al., (2019). Marine DNA Viral Macro- and Microdiversity from Pole to Pole. Cell, 177, 1–15. DOI: https://doi.org/10.1016/j.cell.2019.03.040

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Birusen inbentarioa egin dute itsasoan: 180.000 espezie berri appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Gizakiok ez ditugu elkarrekintzak gure artean bakarrik izaten, inguruan ditugun animaliekin ere nolabaiteko harremanak izan ditzakegu. Etxe-animalia ohikoenak txakurrak –Canis familiaris- eta katuak –Felis catus- dira. Jabeek ondo dakiten bezala, katuek eta txakurrek ez dute modu berean erantzuten gizakion estimuluei eta, oro har, erantzunaren ezaugarri horien ondorioz, katuak lasaiagoak, alferragoak, desatseginagoak, eta ez hain maitekorrak edo ulerkorrak direla pentsatzera eraman gaitzake. Katuek emandako erantzunak ulertzeko eta gizakioi benetan ulertzeko duten gaitasunaren inguruan zalantzak argitzeko Atsuko Saito eta bere kolaboratzaileek aurrerapauso garrantzitsuak eman dituzte eta, orain dakigunez, katuak uste baino gehiago ulertzen gaituzte.

1. irudia: Katuek gizakion ahotsa eta hitzak bereizteko duten gaitasuna ikertu dute Atsuko Saito eta bere kolaboratzaileek. (Argazkia: Josu Lopez-Gazpio)

Egindako ikerketek erakutsi dutenez, txakurrek gizakiekin komunikatzeko gaitasun kognitiboak garatu dituzte eboluzionatzen joan diren heinean. Txakurrek gaitasun handia dute gizakiek aurkeztutako gakoak ulertzeko -esaterako, hatzarekin norabide bat adierazten zaienean-, eta baita gizakien gorputza, burua edota begiak gako-iturri bezala erabiltzeko. Era berean, jakina da txakurrak gai direla haien jabearen ahotsa eta aurpegia bereizteko eta identifikatzeko. Alabaina, katuen kasuan ikerketa gutxiago egin dira eta katu-gizaki harremanen funtsa ez da hain ondo ulertzen, oraingoz.

Munduan 600 milioi katu bizi dira gizakiekin eta, jotzen denez, duela 9.500 urte hasi ziren gizakiekin batera bizitzen -txakurrak, aldiz, duela 15.000 urte etxekotu zirela pentsatzen da-. Txakurren kasuan ez bezala, katuak hautespen naturalez etxekotu ziren eta ez hautespen artifizialaren ondorioz. Katuek, kasu askotan, modu zuzenean edo zeharkakoan gizakien beharra dutenez janaria lortzeko gizakiekin komunikatzeko moduak garatu dituzte. Katuen miau egiteko modua, etxe-katuen komunikatzeko portaeratako bat, gizakiontzat Afrikako katu basatiena baino gozoagoa dela frogatu da. Era berean, katuen urruma egiteko modua desberdina dela ikusi da janaria eskatzeko egiten dutenean. Urruma horiek larriagoak eta desatseginagoak direla deskribatu dute katuen jabeek eta janaria eskatzeko urrumak eta beste urrumak desberdinak direla ikusi da.

Jabearen ahotsa bereizteko gai al dira?

Txakurrek bezala, katuek ere gizakien seinaleak bereizten dituzte eta erabiltzen dituzte, eta gizaki ezagun eta ezezagunen aurrean modu desberdinean erantzuten dute. Hala ere, 2013. urtera arte ez zen ezagutzen ea katuek haien jabearen ahotsa ahots ezezagunetatik bereizteko gai ziren edo ez. Hori argitzeko helburuarekin, Saito eta Shinozuka zientzialariek ikerketa bat jarri zuten martxan. 20 etxe-katu aztertu zituzten eta soinu-estimulu desberdinak prestatu zituzten. Estimuluetako bat jabearen ahotsa zen katuaren izena esaten. Ausazko moduan soinu-estimuluak jarri zitzaizkien katuei eta portaeran gertatutako aldaketak jaso zituzten -belarriak, burua edo isatsa mugitzea, begi-niniak dilatatzea, lekuz mugitzea edo miau egitea-.

2. irudia: Sarritan erakusten ez duten arren, katuak gai dira gizakien ahotsak bereizteko eta haien jabearena identifikatzeko gai dira. (Argazkia: Quang Nguyen – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Lehen ikerketa honen emaitzak aztertuta, ez zen argi geratu giza ahotsaren zein elementu erabiltzen duten katuek bereizketak egiteko. Hala ere, argi geratu zen katuen erantzuna orientazioarekin lotutako portaerak direla -belarriak eta burua mugitzea-, baina, ez komunikazioarekin lotutakoak -isatsa mugitzea edo miau egitea-. Joera honek erakusten duenez, katuek ez diote modu aktiboan erantzuten jabearen ahotsari, nahiz eta jabearen ahotsa modu argian bereizteko gai diren. Hortaz, katuak haien axolagabetasunagatik ezagunak badira ere, jabearen ahotsa bereizten dute, eta ondo berezitu ere. Bestalde, Galvan eta Vonk ikertzaileen emaitzak ere hona ekartzea interesgarria da; izan ere, frogatu zutenez katuak haien jabeen emozioekiko sentikorrak dira.

Haien izena bereizteko gai al dira?

Urte batzuk beranduago, katuen portaera ulertzen jarraitzeko helburuarekin Atsuko Saito eta bere lankideek Scientific Reports aldizkarian beste ikerketa baten emaitzak argitaratu berri dituzte. Kasu honetan 78 etxe-katu aztertu dituzte eta helburua ez da izan ahotsak bereizten dituzten edo ez jakitea -hori jada frogatuta dago-, baizik eta haien izena beste hitzetatik bereizteko gai diren edo ez -izena esaten duen ahotsa jabearena edo beste norbaitena izanik-.

Esperimentuak diseinatzeko ikertzaileek ohitze-desohitze metodoa erabili zuten. Psikologian erabiltzen den metodo horren arabera, subjektuak estimulu baten aurrean jartzen dira -kasu honetan ahoz esandako hitzak-, subjektuak erreakziorik ez duen arte. Subjektuak ohitu direnean, beste estimulu bat aurkezten zaie -kasu honetan katuaren beraren izena- eta erreakziorik ba ote dagoen aztertzen da.

Saito eta bere lankideen esperimentuetan, katuen jabeei eskatu zitzaien ausazko lau hitz esatea -katuaren izenaren antzekoak zirenak- katuak hitz horietara ohitu ziren arte. Ondoren, jabeek katuaren izena esaten zuten momentu jakin batean eta, ikusi zenez, katuek bestelako erreakzioa zuten haien izena esandakoan. Beste esperimentu-sorta batean, katuaren jabea izan ordez, katuarentzat ezezaguna zen beste norbaitek errepikatzen zuen esperimentu bera. Kasu hauetan ere, frogatu zen katuak gai direla haien izena beste hitzetatik bereizteko -hala ere, pertsona ezezagun batek deitzerakoan erreakzioa mugatuagoa zen-. Hainbat katu gela berean kokatzea ere esperimentatu zuten eta, kasu horretan ere, katuak gai dira beraien izena beste katuen izenetatik bereizteko, alegia, katu bakoitzak bere izena zein den bereizteko gai da katu asko elkarrekin daudenean ere.

Egia da ez dela frogatu katuek haien buruaren kontzientzia duten edo ez, beraz, haien izena bereizteko gai direla esatean ez dugu ulertu behar beraien izen propioa bezala ulertzen dutenik. Zientziak frogatu duena da hitz jakin bati -guk katuaren izena dela dioguna-, modu desberdinean erreakzionatzeko gai direla. Ziur aski, katuak hori ikasi du bere izena sarritan esaten zaiolako errefortzu positiboekin –janaria, sariak– zein negatiboekin –zigorrak, albaitariarenera eramatea– lotuta. Inkesten bidez jakin denez, txakurren jabeek uste dute 30 bat hitz bereizteko gai direla, baina, ikerketek erakutsi dute txakurrek 200 eta 1000 hitz ezagutzeko gai direla. Orain dakigunez, katuak ere gai dira hitzak bereizteko -argitzeke dago zenbat hitz bereizteko gai diren-.

Edozein kasutan, azaldutako esperimentuekin frogatuta geratu da katuak gai direla gizaki desberdinen ahotsak bereizteko -eta gehiago erreakzionatzen dutela ahots hori jabearena denean- eta, bestalde, frogatuta geratu da katuak hainbat hitz bereizteko gai direla -eta gehiago erreakzionatzen dutela hitz hori beraien izena denean-. Hortaz, katuak txakurrak bezain onak dira horrelako ikasketa prozesuetan, nahiz eta pentsa daitekeen, katuen erantzuteko moduaren ondorioz, ez dutela jaramonik egiten. Ulertu, ulertzen digute, baina, berdin zaie guk jakitea.

Erreferentzia bibliografikoak:

Saito, A., Shinozuka, K., (2013) Vocal recognition of owners by domestic cats (Felis catus). Animal Cognition, 16 (4), 685-690. DOI: 10.1007/s10071-013-0620-4

Saito, A., Shinozuka, K., Ito, Y., Hasegawa, T., (2019). Domestic cats (Felis catus) discriminate their names from other words. Scientific Reports, 9, 5394. DOI: 10.1038/s41598-019-40616-4

Informazio osagarria:

• Cats recognize their own names – Even if they choose to ignore them. Jim Daley, scientificamerican.com, 2019.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Ez badute jaramonik egiten, ez da ulertu ez dutelako appeared first on Zientzia Kaiera.

Gibelak, birikiek edota giltzurrunek ez dute etenik egiten lotan gaudenean. Era berean, entzefaloak ere lanean jarraitzen du loaldian. Organo hauetako edozeinek funtzionatzeari utziko balioke lotan gaudenean, emaitza berbera litzateke kasu guztietan: heriotza. Baina gure kontzientzia ez badago operatibo, zertan dabil orduan gure garuna lotan gaudenean?

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Zer gertatzen da garunean lo egiten dugunean? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Fisika

Donostia International Physics zentroko bi adituk -Maia Garcia-Vergniory eta Fernando de Juan ikertzaileak- material topologiko kiral berri bat aurkitu dute, Berriak jakinarazi digunez. Aurkikuntza esanguratsua da: materiala aluminiozko eta plastikozko kristala da. Adituen arabera, ordenagailu kuantikoen garapenerako garrantzitsua izan daiteke.

Informatika

Adimen artifizialaren bidez sortutako musika existitzen da eta gainera diskoetxe handi batzuk hori erosten ari dira jada. Martxoan, adibidez, Warner Music zigiluak Endel izeneko algoritmo informatikoarekin sinatu zuen. Dagoeneko bost disko kaleratu ditu, eta berak sortutako beste hogei egin beharko ditu aurten. Algoritmo batekin grabazio kontratua sinatu duen lehen diskoetxea da Warner. Berriak kontatu dizkigu Endeli buruzko xehetasun guztiak!

Kimika

Haizea Ziarrusta EHUko Kimika Analitiko saileko zientzialariak frogatu du bere tesian botika eta eguzki iragazki batzuek ura kutsatzen dutela eta gainera, ondorioztatu osagai horiek arrainen ehunetan eta jariakinetan metatzen direla. Berriak egin dion elkarrizketan kontatzen duenez, kontsumitzen ditugun botiken zati bat kanporatu egiten dugu eta horrek egiten duen bidea azaldu digu: “Araztegietan urak garbitu arren, ez dira erabat ezabatzen botiken hondarrak, eta bertatik erreketara, eta gero itsasora joaten dira”. Hori saihesteko, Ziarrustak dio: “Ur lohiak gutxitzea da kontua; hau da, ura ez kutsatzea. Alde batetik, botiken kontsumoa neurtu behar da; bestetik, araztegi berriak diseinatu eta eguneratzeak ere arazoa konpon dezake”.

Koldo Herrerori esker jakin dugu arma kimikoak lehenengo aldiz antzinako Grezian erabili zirela. Adibidez, K.a. 600. urtean, atenastarrek helleborus landarearen sustraiak erabili zituzten setiatzen ari ziren hiri baten ura pozoitzeko. Halere, kontatzen du, Lehenengo Mundu Gerran erabili zirela gehien, ziape-gasa aipatzen du tartean. Ez galdu!

Neurozientzia

Zer da diskalkulia? Juanma Gallego kazetariak azaltzen digu zenbakiekin eta oro har, eragiketa matematikoak egiteko zailtasunak dituztenek dutela arazo kroniko hori eta populazioaren %3-6 ingururi eragiten diola. 1968an deskribatu zuten lehen aldiz kontzeptua. Berriki, Lars Michels neurologoak egin duen ikerketak itxaropena piztu du. Emaitzei dagokienez, batetik, ikusi dute diskalkuliak jotako umeek garuneko eremu askoren arteko hiperkonexioak erakusten dituztela zenbakiekin lanean daudenean. Bestetik, ikusi dute ere horri aurre egitea posible dela.

Astrofisika

Artikuluen egileek diotenez, fisikariak uste dute unibertso gazte bero osotik gaur egungo unibertso zaharrago eta hotzagora iristeko, fase-trantsizioak gertatu zirela. Diotenez, unibertsoan ere baliteke fase-trantsizioa toki guztietan berdin gauzatu ez izana, fase zaharreko ingurune horiei akats deitzen zaie. Akats ikertuenak “soka kosmikoak” dira. Zer dira baina? Artikuluan azaltzen digute: atomo baten zabalera baino txikiagoak dira, oso luzeak dira (unibertso osoan zehar zabaltzen dira), eta izugarrizko masa dute: soka kilometro batek Lurrak bezainbesteko masa eduki lezake.

Bioteknologia

3D inprimagailuez organo funtzionalak sortzeko baskularizazioa lortu dute Washingtoneko Unibertsitateko ikertzaileek, Elhuyar aldizkariak ezagutarazi digunez. Birikak imitatzen dituen aire-zaku moduko bat erakutsi dute ikertzaileek, inguruan sare baskular konplexua duena. Egin dituzten probek erakutsi dute sarea sendoa dela odol-fluxuak eta arnasketak sortutako mugimenduak jasateko.

Sariak

Maribel Arriortua Marcaida, Aitziber Lopez Cortajarena eta Maia Garcia Vergniory ikertzaileak saritu ditu Ikerbasquek, emakume ikertzaileen lana aitortzeko eman dituen aintzatespenen lehen edizioan. Ibilbide zientifikoa, ikerketa-esparru batean izandako lidergoa, eta emakume ikertzaile gazte batek egindako ekarpen nabarmena azpimarratu dute, hurrenez hurren. Emakume ikertzaileei buruz ehiago jakiteko, jo ezazue Elhuyar aldizkariko artikulura!

Juan Ignacio Pérez Iglesiasek, EHUko Kultura Zientifikoko Katedrako zuzendariak, jasoko du aurtengo Eusko Ikaskuntza-Laboral Kutxa Saria. Epaimahaiak honakoa esan du: “Zorroztasun akademikotik eta zientzia arlo guztien ezagutza zabaletik abiatuta, euskal gizartean kultura zientifikoa sustatu du. Euskal unibertsitatea gizartera gerturatu du, ezagutza maila areagotuz eta begirada kritikoa garatuz”. Zorionak! Elhuyar aldizkariak du informazioa.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #254 appeared first on Zientzia Kaiera.

Grabitate kuantikoa ulertzeko argiaren abiadurak zer esan anhi duen eta masaren jatorria zein den ulertu behar da. Daniel Fernándezen The road to quantum gravity (3): The speed of light and the origin of mass

Imajinatu zirujauak ebakuntza egin bitartean pazienteari abestea eskatzen diola ondo dabilen jakiteko. Bada, gertatzen da. Zoë Firth & Priscila Borba Borgesen Singin’ in the Brain: why brain tumour patients are singing on the operating table.

“Fisika berria” partikula talkagailu handian agertuko den esperantza dute askok. Egunero aurkitzen da laborategietan, ordea. Inoiz amestutako kuasipartikulak barne. DIPCren A higher spin generalization of Weyl fermions without equivalence in elementary particle physics

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #261 appeared first on Zientzia Kaiera.

Fourierren Analisia edo Analisi Harmonikoa analisi matematikoko arlo bat da. Beroaren ekuazioa ebaztean planteatutako serie eta integralak dira Joseph Louis Fourier matematikariaren analisi honen abiapuntua. XX. mendearen erdialdean asko garatu zen arloa da eta, ondorioz, gaur egun oso esparru zabala da.

Funtzioak aztertzen ditu Fourierren Analisiak, baina azterketa hau egiteko erabiltzen den ikuspuntua honakoa da: funtzioak seinaleak dira, eta seinaleak, berriz, uhin sinpleen elkarketaren bidez adierazten dira. Matematikarien hizkeran, denbora-espaziotik maiztasun-espaziora transformatu behar da funtzioa, eta urrats hori emateko behar den prozedura matematikoa da Fourierren transformatua.

Fourierren Analisian eta bere aplikazioetan sakontzeko, UPV/EHUko matematika saileko irakasle agregatu eta ikertzaile den Osane Oruetxebarriarekin hitz egin dugu.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Osane Oruetxebarria: “Fourierren munduko funtzioak maiztasunarekin lotuta daude” #Zientzialari (115) appeared first on Zientzia Kaiera.