Zientzia Kaiera

Ainara Sangroniz eta Leire Sangroniz

Ig Nobel sariek, lehenengo, barrea eragiten duten eta ondoren pentsarazten duten ikerketak saritzen dituzte ezagutza arlo ugaritan. Sariak Boston-en banatu ziren irailaren 18an. Helburua jendartean zientziarekiko interesa piztu eta ikerketa gerturatzea da. Orain arte, sarituek 10 trilioi dolarreko txekea jasotzen zuten, baina Zinbaweko dolarrak zirenez, non inflazioa oso handia zen, sariak euro bat baino gutxiago balio zuen. Aurten, ordea, diru-sariaren ordez, irabazleek paper-zapi bat jaso dute. Behean aurtengo lan sarituak aipatzen dira arlo bakoitzeko.

Behiak marra zuri-beltzez margotzen badira eta zebren itxura eman, murriztu egingo da jasotzen duten euli-ziztaden kopurua. Lan honek jaso du biologiako saria. Ikertzaileek hiru behi multzo aztertu zituzten: behi arruntak, marra beltzez margotutakoak eta marra zuri-beltzez margoturikoak. Azken hauek zebra itxura zeukaten. Euliek behi mota bakoitza zenbat aldiz ziztatzen zuten aztertu eta gero, marra zuri-beltzak zituzten behiek, behi arruntek baino ziztada gutxiago zutela ikusi zuten. Horrela, marra zuri-beltzak margotzea eulien ziztadak ekiditeko metodo eraginkorra dela egiaztatu dute. Metodo honek pestiziden erabilera ordezkatu dezake, ondorio onuragarria abereentzat eta ingurugirorako.

1. irudia: behiak marra zuri-beltzez margotzen badira eta zebren itxura eman, murriztu egingo da jasotzen duten euli-ziztaden kopurua. (Iturria: Kojima, Tomoki; et. al (2019))

Pasta gazta- eta piperbeltz-saltsarekin jatea ohikoa da Italian, baina saltsa hau lortzea ez da batere erreza! Hain zuzen ere, fisikako saria saltsa honen fase-portaera aztertu duten zientzialarientzat izan da. Ikerketa horretan, saltsa egiteko, gazta-, ur- eta almidoi-proportzio ugari erabili dituzte eta zenbait tenperaturatan prestatu dute. Pasta egostean, almidoia pastatik ur-fasera pasatzen da. Haren kontzentrazioa txikia denean (% 1 azpitik) pikorrak osatzen dira eta saltsaren testura ez da egokia. Horregatik, komeni da almidoi kontzentrazioa % 1-3 artean mantentzea. Osagaien proportzio eta tenperatura egokiak zeintzuk diren jakitea ez da erraza; horregatik, zientzialariek gazta- eta piperbeltz-saltsa perfektua egiteko errezeta proposatu dute.

Ezaguna da tefloia material inertea dela. Hori aintzat hartuta zientzialari talde batek material horixe proposatu du elikagai-gehigarri bezala asetasuna areagotzeko, ez baitu kaloriarik. Hori izan da kimikako saria jaso duen lana. Horretarako, Dupont etxeak 60ko hamarkadan egindako lan batean oinarritu dira, non saguei tefloiarekin nahastutako janaria ematen zieten (% 25 tefloia) 90 egunez. Saguek ez zuten azaldu erantzun toxikorik eta pisua galdu zuten. Taldeak ideia patentatu bazuen ere, Elikagai eta Sendagaien Administrazio estatubatuarrak (FDA) ez du tefloia elikagai gehigarri bezala onartzeko asmorik.

Ezaguna da, oinetakoen kiratsa ekiditeko, haiek ondo aireztatu eta garbitu behar direla. Oinetakoak ez badira ondo aireztatzen bakterio ugari hazten dira bertan. Bakterioek larruazaleko zelula hilak eta izerdia kontsumitzen dituzte eta sufre-konposatuak ekoizten dituzte, oinetakoei kirats bereizgarria ematen dietenak. Zapatilak ondo aireztatu gabe oinetako-altzarian gordetzen badira, altzari hori erabiltzea ez da oso atsegina izango. Hori dela eta, ikertzaile talde batek oinetakoen altzarien diseinua hobetzea proposatzen du argi ultramore-lanpara bat jarriz bertan. Lanpara honek argi ultramorea igortzen du, bakterioak hiltzeko gai dena, kiratsaren arazoa ekiditeko. Lan honek irabazi du ingeniaritzako saria.

2. irudia: oinetakoak ez badira ondo aireztatzen bakterio ugari hazten dira bertan. (Argazkia: Pixabay – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Ezaguna da alkohola edatea eta gidatzea bateraezina dela. Bada saguzarren kasuan ere mozkortuta hegan egitea ez dela aproposa frogatu dute. Hain zuzen ere, alkoholak saguzarren hegan egiteko ahalmenean daukan eragina aztertzen duen lanak jaso du hegazkintza saria. Ikertzaileek alkoholik gabeko eta % 1 alkohol duen janaria eman zieten saguzar talde banari eta haien portaera aztertu zuten. Alkohola kontsumitu duten saguzarrek denbora gehiago behar dute distantzia jakin bat egiteko eta arazoak dituzte ekolokalizatzeko; hau da, soinu-uhinen bidez inguruan daukaten eremuaren irudia osatzeko. Horrek arriskuan jarri ditzake saguzarrak. Izan ere haien erreakzio-denbora murrizten du eta, ondorioz, harrapakin errazagoa bihurtzen ditu gaueko harraparientzat. Beraz, ez da harritzekoa saguzarrek alkohola daukaten frutak ekiditea.

Gutariko askok gustuko dugu baratxuria; bularreko haurrek ere gogoko dute baratxuri-zaporea daukan esnea. Hain zuzen ere, ikerketa honek jaso du pediatriako saria. Amak baratxuria jatean, aldatu egiten da ekoizten duen esnearen usaina; haurrek gogoko dute hura, eta luzeagoak bihurtzen dira hartualdiak. Ikerketa honek eragin handia izan zuen bere garaian (1995), bularra ematen zuten amei baratxuria ez jatea gomendatzen baitzitzaien umeak esnea gustuko izango ez zuelakoan. Jaio berritan izandako zapore esperientziek eragina daukate gustuko izango ditugun elikagaietan.

Gizakiak ez ezik, muskerrak ere pizza-zaleak dira Togon. Baina ez dute gustuko edozein pizza, lau gaztakoa gogoko dute baina lau urtarokoari muzin egiten diote. Zientzialariek zelai batean lau gazta-pizza eta lau urtaro-pizza zatiak jarri dituzte agerian eta harrituta ikusi dute muskerrek soilik lau gaztako pizza jaten dutela. Lan honekin irabazi dute nutrizioko saria.

Umeek adimenaren inguruan eskolan edo gurasoengandik jasotzen duten iritziak eragin handia dauka beren adimenaren pertzepzioan. Helduetan ere, kanpotik jasotzen diren iritziek eragin nabarmena izan dezakete. Hori aztertzeko, 361 pertsonako talde batekin egin dute lan, batzuei azkarrak direla esanez, eta besteei, motelak. Azkarrak direla esateak nartzisismoa sustatzen duela frogatu da. Ikerketaren arabera, bizitzan zehar norbaitek bere ahalmenen inguruan jasotzen duen iritziak eragin handia dauka norbanakoaren adimen-pertzepzioan. Lan honekin psikologia saria jaso dute.

35 urtez azazkalen hazkuntza aztertu duen lanarentzat izan da literatura saria. Azazkal bakoitza abiadura batean hazten da; erdiko hatza azkarren eta hatz lodia edo txikiena motelen. Azazkalen arteko abiadura-erlazioa konstantea denez, azazkal bat zenbat hazten den jakinda gainontzekoen hazkuntza kalkulatu daiteke. 35 urtez gaia ikertu ondoren, adinarekin azazkalen hazte-abiadura moteldu egiten dela frogatu dute.

Alkoholak eragin kaltegarriak dituela ezaguna den arren, badirudi atzerriko hizkuntza baten ahoskera hobetu dezakeela. Hori da hain zuzen ere ikertzaile talde batek frogatu duena: horretarako, nederlandera bigarren hizkuntza bezala ikasten ari diren 50 aleman aukeratu dituzte. Taldeko pertsona batzuei alkoholdun edariak eta besteei alkoholik gabekoak eman eta beren artean nederlanderaz egindako eztabaida bat grabatu zuten. Grabazio horren azterketak erakutsi du ahoskeran puntuazio altuagoa lortzen dutela alkohola edan dutenek. Lan honek bakearen saria jaso du.

Erreferentzia bibliografikoak:

Kojima, Tomoki; Oishi, Kazato; Matsubara, Yasushi; Uchiyama, Yuki; Fukushima, Yoshihiko; Aoki, Naoto; Sato, Say; Masuda, Tatsuaki; Ueda, Junichi; Hirooka, Hiroyuki; Kino, Katsutoshi (2019). Cows painted with zebra-like striping can avoid biting fly attack. PLoS One, 14. DOI: 10.1371/journal.pone.0223447

Bartolucci, G.; Busiello, D. M.; Ciarchi, M.; Corticelli, A.; Di Terlizzi, I.; Olmeda, F.; Revignas, D.; Schimmenti, V. M. (2025). Phase behavior of Cacio e Pepe sauce. Physics of Fluids, 37. DOI: 10.1063/5.0255841

Naftalovich, Rotem; Naftalovich, Daniel; Greenway, Frank L. (2016). Polytetrafluoroethylene ingestion as a way to increase food volume and hence satiety without increasing calorie content. Journal of diabetes science and technology, 10, 971-976. DOI: 10.1177/1932296815626726

Kumar, Vikash; Mittal, Sarthak (2021, December). Smelly Shoes-An Opportunity for Shoe Rack Re-Design. In International Conference of the Indian Society of Ergonomics (pp. 287-293). Singapore: Springer Nature.

Sánchez, Francisco; Melcón, Mariana; Korine, Carmi; Pinshow, Berry (2010). Ethanol ingestion affects flight performance and echolocation in Egyptian fruit bats. Behavioural Processes, 84, 555-558. DOI: 10.1016/j.beproc.2010.02.006

Mennella, J. A.; Beauchamp, G. K. (1991). Maternal diet alters the sensory qualities of human milk and the nursling’s behavior. Pediatrics, 88, 737-744. PMID: 1896276

Dendi, Daniele; Segniagbeto, Gabriel Hoinsoude; Meek, Roger; Luiselli, Luca (2023). Opportunistic foraging strategy of rainbow lizards at a seaside resort in Togo. African Journal of Ecology, 61, 226-227. DOI: 10.1111/aje.13100

Zajenkowski, Marcin; Gignac, Gilles E. (2021). Telling people they are intelligent correlates with the feeling of narcissistic uniqueness: The influence of IQ feedback on temporary state narcissism. Intelligence, 89. DOI: 10.1016/j.intell.2021.101595

Bean, W. B. (1980). Nail growth: thirty-five years of observation. Archives of internal medicine, 140(1), 73-76. DOI: 10.1001/archinte.140.1.73

Renner, Fritz; Kersbergen, Inge; Field, Matt; Werthmann, Jessica (2018). Dutch courage? Effects of acute alcohol consumption on self-ratings and observer ratings of foreign language skills. Journal of Psychopharmacology, 32(1), 116-122. DOI: 10.1177/0269881117735687 

Egileez:

Leire Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen PMAS Saileko (Polimero eta Material Aurreratuak: Fisika, Kimika eta Teknologia Saila) ikertzailea Polymaten eta Ainara Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakaslea Polymaten.

The post Ig nobel sariak: saguzar mozkorrak eta oinetako kirasdunak appeared first on Zientzia Kaiera.

Mikel Larrea Sukia, Aritz Etxebarri Coello, Eloy Irigoyen Gordo eta Lucia Iturbe Rey

Adimen artifizialaren erabilera bizitzako esparru askotan ematen ari da. Ingeniaritza arloan asko zabaldu diren teknikak ditugu eta zehatzago Sistemen Ingeniaritza eta Automatika eremuan eman direnak aztertzen dira Ekaia aldizkarira aurkeztutako lan honetan.

Automatika eta Kontrolaren arloan erabiltzen diren adimen artifizialeko teknika hauen artean, sistema adituak, logika lausoa, algoritmo ebolutiboak eta neurona-sare artifizialak aurkezten dira. Honez gain, hauen nondik-norakoak eta aplikazioak aztertzen dira.

Irudia: kontrol adimentsuaren azterketa-ildoak. (Irudiak: Freepik eta unDraw. Iturria: Ekaia aldizkaria)

Sistema Adituak 70. hamarkadan hedatu zen teknika bat da, non prozesuei buruz izan daitekeen ezagutza aditua erregela bidez adieraztea den helburua. Erregela hauek prozesuan suertatu daitezkeen gertakizunei erantzuna eman ahal izateko sortzen dira. Ezagutza hau giza adituena izan ohi da, eta behin erregela bidez adieraziz gero ezagutza oinarria sortzen da. Ezagutza oinarri honen eta prozesuaren datuak kontuan hartuz, erabakiak automatiza daitezke. Modu honetan, giza adituaren ezagutza ez da galtzen eta errepikatzeko aukera dago. Honen adibide gisa, ur depositu baten tenperaturaren kontrola aurkezten da, non adituaren ezagutzak adierazten digun 50ºC baina gutxiago baditugu berogailua piztu beharko dela eta berau itzali baldin eta 75ºC pasaz gero.

Logika lausoak sistema adituen oinarriak erabiltzen ditu (hala nola; erregela bidezko ezagutza). Erregela hauek boolearrak izan ordez, multzo lausoak erabiltzen dituzte, modu honetan kontzeptu zehaztugabeak adierazteko (adibidez,  zer da prozesu batean tenperatura altua edo baxua izatea?). Logika lausoa prozesuen kontrolagailu eta prozesuen eredu gisa erabili ohi da. Ur deposituaren tenperatura kontrolarekin jarraituz, tenperatura neurketa lausotze prozesu batetik pasatzen da, eta zenbakizko datua tenperatura baxua edo altu gisa aztertzen da. Nolabait, gizakiok erabil dezakegun hitz egiteko modu bati gerturatzen da logika lausoa.

Algoritmo ebolutiboak naturan ematen den eboluzio biologikoari begira dagoen teknika multzoa da, bertan sailkatu ditzakegu algoritmo genetikoak, partikula-multzo bidezko optimizazioa edo inurrien kolonia bidezko optimizazioa. Teknika multzo hauek prozesuetan eta hauen kontrolean agertzen diren optimizazio arazoei aurre egiteko erabiltzen dira, baita diseinu atalean ere, optimizazio arazo konplexuei aurre egiteko aurkezten duten onuragatik.

Azkenik, gaur egun oso ezagunak diren neurona-sare artifizialak aurkitzen dira. Hau ere naturari begira dagoen teknika bat da, non giza burmuinak dituen neuronak eredu gisa erabiltzen dituen informazioa prozesatu ahal izateko. Hauen potentziala askatzeko, sare batean elkartzen dira neuronak eta honela daukaten prozesamendu ahalmena biderkatzen da. Sare hauek prozesuen datu eta informaziotik ikas dezakete, eta lortutako informazioa modu ezberdinetara aplika daiteke, adibidez ereduztapenean, kontrolean, etab.

Hemen adierazi diren teknika ezberdinak badute beraien erabilera kontrol esparruan, baina ez dira bakarrak. Teknika esanguratsuenak eta hauen aplikazioak aurkeztu nahi izan dira Ekaia aldizkarian argitaraturiko lanean. Honez gain, teknika bakoitzean aurkitu daitezkeen ikertzaile garrantzitsuenetarikoak ere izendatzen dira irakurleak teknika konkreturen baten ildoa jarraitu nahiko balu.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Adimen Artifizialaren eragina kontrolaren esparruan.
• Laburpena: Adimen artifizialak kontrolaren esparruan duen eraginari buruzko ikuspegi bat eman nahian sortu da lan hau. Kontrol-teknika klasikoak alde batera utzi gabe, kontrol adimentsua zer esparrutan zabaltzen den aztertu dugu, horretarako ikuspegi akademikoa eta industriala uztartuz. Adimen konputazionaleko zenbait teknika azaldu, eta haien aplikazio-esparrua aztertu dugu, kontrol-arazoak ebaztean egiten den aplikazioaren adibide argigarriak emanez. Gaur egun, adimen artifizialean oinarritutako aurrerapen teknologikoen hazkunde esponentziala nabarmena den unean, horrek ingeniaritzan eta konputazioaren zientzian duen eragina azaldu dugu.
• Egileak: Mikel Larrea Sukia, Aritz Etxebarri Coello, Eloy Irigoyen Gordo eta Lucia Iturbe Rey
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 203-227
• DOI: 10.1387/ekaia.26345

Egileez:

Mikel Larrea Sukia eta Aritz Etxebarri Coello EHUko Gipuzkoako Ingeniaritza Eskolako ikertzaileak dira.

Eloy Irigoyen Gordo eta Lucia Iturbe Rey EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Adimen artifizialaren eragina kontrolaren esparruan appeared first on Zientzia Kaiera.

Elena Vecino Cordero Biologia Molekular eta Histologian katedraduna da Euskal Herriko Unibertsitatean, bai eta neuroftalmologiako munduko aditurik handienetako bat ere. Bere lanen artean nabarmentzekoak dira glaukomari, malkoari (gure osasunari buruzko informazio iturri gisa) eta erretinosi pigmentarioari buruzkoak. Horrez gain, Arte Ederretan lizentziaduna da Euskal Herriko Unibertsitatean, eskultura modalitatean. Bere alderdi artistikoa zientzia dibulgazioaren alde erabili du nazioko zein nazioarteko museo eta kultura espazioetan eginiko erakusketen bidez.​ Ikerketan lortutako emaitzen ondorioz, sariak jaso ditu nazioarteko erakundeen eskutik. Besteak beste: Estatu Batuetako Glaukomaren Fundazioa (2004), Fundaluce (2004), Fundación ONCEren Nazioarteko Lehen Saria (2005) eta Alcon Fundazioaren Saria Glaukomaren Ikerketako Bikaintasunari (2015).

Irudia: Elena Vecino Cordero ikertzailea. (Argazkia: Elena Vecinok emana.)Zein da zure ikerketa arloa?

Neuroftalmologia. Glaukoma eragiten duten kausak ikertzen ditut. Glaukoma gaixotasun neurodegeneratiboa da, bai eta munduan itsutasuna eragiten duen lehen kausa ere. Erretina neurobabesteko eta malkoan biomarkatzaileak identifikatzeko terapiak diseinatzen saiatzen gara, gaixotasun neurodegeneratiboak goiz diagnostikatu ahal izateko.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

1981ean biologiako karreran ikasketak hasi nituenetik, nerbio sistema eta, bereziki, ikusmen sistema interesatu zitzaizkidan. Lehenengo urteetan ikusmen sistemaren eta erretinaren funtzionamendua ikasi nituen sakonago, bereziki anatomia konparatuaren eta garapenekoaren ikuspegitik. Baina, duela 30 urte Euskal Herriko Unibertsitateko Medikuntza eta Erizaintza Fakultatean sartzean, balantzak biomedikuntzaren eta oftalmologiaren arlorantz jo zuen, eta ikertalde bat osatu genuen (GOBE). Taldean oftalmologiako doktoregoko ikasleak sartzeak medikuntzara aplikatutako ikerketarantz motibatu nau.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Pertsona askok izan dute eragina nire ibilbide profesionalean; gauza asko ikasi ditut haiengandik, eta horrek ere markatu du nire ibilbidea. Karrera profesionala hasten ari nintzela, New York Medical Collegeko Sansar C. Sharma doktoreak bere laborategira gonbidatu ninduen, oraindik doktorego tesia amaitu gabe nengoenean. Harengandik ikasi nituen ikertzailea izateko oinarriak: sen kritikoa, proiektu bat eskatu eta ebaluatzeko modua, artikulu bat idazteko prozesua. Eta, egun, harremanetan jarraitzen dut berarekin. Erretiratuta dago jada, baina proiektuei buruz eztabaidatzen jarraitzen dugu. Zalantzarik gabe, maisu figura bat izan da.

Ikerketaren aplikazioaren alderdiari dagokionez, Pennsylvaniako Unibertsitateko Gustavo Aguirre doktoreak ikerketa preklinikoan parte hartzeko aukera eman zidan, eta, horri esker, ikusmen sisteman lehen terapia genikoa izan denaren lehen urratsak ikusi ahal izan nituen.
Parisko Hôpital Pitie-Salpêtrière ospitaleko ikertzaile Cuca Alvarado-Mallart doktorea izan zen nire lehen emakumezko ikertzaile erreferentea. Bere jakintzak eta profesionaltasunak, eskuzabaltasunak, umiltasunak eta adeitasunak pentsarazi zidaten egunen batean ezaugarri horiek guztiak eta Cucaren jarrera bilduko zituen ikertalde bat zuzendu nahi nuela. Ez dut sekula ahaztuko.

Horrez gain, Lundeko Unibertsitatean (Suedia) nire tesiko zuzendari izan zen Peter Ekström doktoreak ere eragina izan du nire lanean; zalantzarik gabe, nire laborategiko ordenak eta diziplinak suediar jatorria dute. Mundu osoko hamahiru laborategitan egin dut lan, eta horietako guztietako langileekin jarraitzen dut harremanetan eta lankidetzan. Egonaldi bakoitzean ikasi dut zerbait nire lankideengandik, eta horrek guztiak nire ibilbidea bideratu du pixkanaka. Egun, ikasten jarraitzen dut egin behar dudanari eta egin behar ez dudanari buruz.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Glaukoman itsumena eragiten duen kausa deskubritu nahi nuke, hura eragotzi ahal izateko. Eta jada glaukoma duten pertsonei begira, ikusmena berreskuratu ahal izateko terapia bat garatu nahi nuke.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketa txundigarria da, baina pasioa eta jakingura sentitzea ezinbestekoa da lan horretarako, oso gogorra baita. Hasteko, oso aldi gogorrak bizi behar dira egonkortasuna lortu eta zure esparruan ikerketa eta aintzatespen nitxo bat aurkitzeko. Eta, ondoren, bizitza osoa dedikatzen dugu finantzaketa aurkitzera. Ikerketaren emaitzei dagokienez, beti egongo dira frustrazio uneak, euforiaz eta zoriontasunaz ere lagunduta. Hau da, oso ziur egon behar da eta jakingura izan behar da ikerketako karrera batera arrakastaz dedikatzeko. Barru-barruan sentitu behar da; oso bokazionala da.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko martxoaren 1ean: Elena Vecino: «Me gustaría descubrir la razón que causa la ceguera en el glaucoma y poder impedirla».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Elena Vecino: «Glaukoman itsumena eragiten duen kausa deskubritu nahi nuke, hura eragotzi ahal izateko» appeared first on Zientzia Kaiera.

Gizaki anatomikoki modernoak Eurasiara iritsi zirenean, Neandertalak aurkitu zituzten: sendoagoak, indartsuagoak eta klima hotzera moldatuagoak ziren lehengusuak. Ez dira gure arbaso zuzenak… edo agian bai? Teknologia nahiko sofistikatua zuten, Mousteriar kulturako harrizko tresnak, sua pizteko gaitasuna, arropa sinpleak, sendabelarrak erabiltzeko ezagutza eta janaria sukaldatzeko moduak. Baliteke pentsamendu sinbolikoa eta hizkuntza artikulatua ere izatea. Anatomikoki, ordea, ez ziren gu bezalakoak: bekoki atzeratua, sudur handiagoa eta kokotsik gabea zuten, baita argi gutxiko ingurura moldatuta zeuden.

Orain dela 40.000 urte inguruan desagertu ziren, baina zergatik ez dakigu ziur: Homo sapiensen presioa, populazio txikien isolamendua, klima-aldaketak edo sumendi baten eztanda izan zitezkeen arrazoiak. Hala ere, guztiz desagertu ez ziren: gizaki modernoekin nahastu ziren eta gaur egungo europar eta asiarren genomaren % 3 inguru neandertalen jatorrikoa da. Gainera, Denisovarrekin egindako nahasketek are konplexuagoa egiten dute gure arbasoen sarea. Gaur dakigunez, gure arbasoak Afrikatik atera eta beste giza taldeekin gurutzatu ziren, giza historia korapiloz betetako sare handia bilakatuz.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Gure lehengusu neandertalak appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martínez

Arrantza ontzi batean igotzen baldin bagara Ipar itsasoan eta arraste sare bat botatzen baldin badugu Herbehereetako kostaldearen aurrean, uretatik atera dezakegun itsas altxorrik ohikoena ez dira legatzak edo bakailaoak, baizik eta mamut, errinozero iletsu eta haitzuloetako lehoien hondar fosilak. Eta horien presentziak Atlantidaren kondairen tankerako urperatutako munduen historia txundigarria kontatzen du.

Abenturari ekiteko, 20.000 urte inguru egin behar dugu atzera. Aldi horri Azken Maximo Glaziar deritzo, hau da, unerik hotzena, zeinetan azken glaziazioko izotz mantu eta kasko kontinentalek aurrerapen handia egin zuten ipar hemisferioan. Izotz pilatze hori gertatu zen itsasoko ur lurrundua lur irmoan bahituta geratzen zelako. Izan ere, kontinentean prezipitazio forman erortzen zenean, berehala izozten zen, ozeanora azaleko ur gisa itzultzeko aukerarik izan gabe, eta horrek saihetsezina zena ekarri zuen: itsas maila jaitsi zen; are gehiago, egungoaren 120 metro azpitik ingurura iritsi zen.

1. irudia: Ipar itsasoko hondoak arakatzen ari zen Danimarkako itsasontzi baten arrantza sareetan aurkitutako mamuten hondar fosilak. (Iturria: North Sea Fossils)

Itsas maila baxuko baldintza horietan, Europako Ozeano Atlantikoaren itxura guztiz bestelakoa zen egungoarekiko. Egun Britainiar uharte gisa ezagutzen duguna Europa kontinentalera zegoen lotuta Danimarkako iparraldetik Frantziako iparralderaino luzatzen zen lur adar baten bidez, eta horrek guztiak Doggerland izeneko penintsula erraldoia osatzen zuen.

10.000 urte inguruan zehar, Doggerlandek itsas mailaren igoerari eutsi zion. Igoera hori azken aldi glaziarrean glaziar kontinentaletako ura ozeanoarekin fusionatzearen ondoriozkoa izan zen. Horiek horrela, itsasbazterreko ingurune gisa mantendu zen, eta bertan estuario eta padura zabalak sortu ziren. Leku horiek faunaren etengabeko igarobidea ziren, egungo Europa kontinentalaren eta Britainiar uharteen artean: mamutak, errinozeroak, oreinak eta, jakina, gizakiak barne. Izan ere, Ipar itsasoan eginiko urpeko arkeologiako ikerketetan, kokaleku mesolitiko batzuk aurkitu dituzte, non giza populazioek ornodun handien ehiza aise egiten zuten.

2. irudia: azken glaziazioaren amaieran Britainiar uharteak Europa kontinentalarekin lotzen zituen Doggerland izeneko lurrezko zubiaren berreraiketa. (Maparen egileak: William E. McNulty eta Jerome N. Cookson. Iturria: National Geographic Magazine)

Litekeena da holozenoaren beroaldian gertatutako itsas mailaren igoera geldiezinak Doggerland urpetu izana, Britainiar uharteak isolatuta utzita. Baina, Brexit politikoak bezalaxe, Britainiar uharteen banaketa geologikoa ere ekitaldi katastrofikoa izan zen.

Duela 8.200 urte inguru, Storegga lerradura gisa ezaguna den ekitaldia gertatu zen (hitzaren jatorria norvegiarra da eta “ertz handi” esan nahi du). Sedimentuen askatze handia izan zen –kalkuluen arabera, Islandiako egungo uhartearen bolumenekoa–, Norvegiako plataforma kontinentaletik Norvegiako itsasoko ozeano hondorantz. Oraindik ez dago oso argi zerk eragin zuen lerradura hori, Norvegiako bazter kontinentalari eragin zion urpeko lurrikara baten edo sedimentuen egonkortasun ezaren ondoriozkoa izan zen, elkarri lotuta mantentzen zituen izotz mantua urtu ondoren; baina badakiguna da horrek zer-nolako eragina izan zuen inguruan zegoen guztiarengan. Sedimentuen bolumen hori itsas hondora erortzean, ozeanoko milioika ur tona lekualdatu zituen, eta 10 metrotik gorako olatuko tsunami erraldoi bat sortu zen. Tsunamiak Norvegiako itsasbazter osoa suntsitu zuen, egungo Ipar itsasoaren bidez iparralderantz sartuta. Han, urak Doggerlandeko estuarioen esparru osoa urperatu zuen, bidean aurkitzen zituen kokaleku mesolitiko guztiak hondatuz eta milaka pertsona suntsituz.

3. irudia: duela 8.200 urte inguru Norvegiako itsasoan gertatutako Storegga lerradurak eragindako sedimentuen urpeko deposituaren kokapena. Horiz adierazten dira sortutako tsunamiaren olatuen altuera zenbatetsiak. (Irudi eraldatua: Lamiot – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons)

Tsunamia amaitu eta urak baretu zirenean, Doggerlandeko lur adarra desagertu zen, eta Mantxako kanala oztopo bihurtu zen Britainiar uharteak eta Europa kontinentala banatuz. Horrek itsasertzeko fauna handiek alde batetik bestera igarotzeko aukera eten zuen, bai eta tribu mesolitiko britainiarren eta europarren arteko kultur trukea ere. Horren ondorioz, gizartearen bilakaera ez zen berdina izan bi bazterretan. Hau da, benetako Brexita duela 8.200 urte inguru gertatu zen.

Beti esaten dudan moduan, Geologia zientzia liluragarria da, eta hari esker uler dezakegu gure gizartearen bilakaera denboran zehar. Herbehereetako itsasertzaren aurreko itsas hondoan aurkitutako mamut eta errinozeroen hondar fosilen aurkikuntzarekin hasi zen istorioari esker, honi guztiari buruz hitz egin ahal izan dizuet: klima-aldaketa, itsas mailaren aldakuntzak, duela milaka urteko gizakion kokalekuak, eta Erresuma Batuaren (eta Irlandaren) Europar Batasunetiko jatorrizko irteera (geologikoa). Espero dut harri eta zur utziko zintuztedala.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 13an: El verdadero Brexit geológico.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Benetako Brexit geologikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Akuario batera joatea esperientzia zoragarria da edozein adinetan. Arrainak eta beste organismo urtar batzuk beren eremu naturalean nola bizi diren gertutik ikusteko aukerak txundituta uzten ditu publiko guztiak.

Jeanne Villepreux-Power (1794-1871) Frantziako naturalista autodidakta bat izan zen, eta bere zientzia esperimentu gehienak Messinan (Italia) egin zituen. Bertan asmatu zituen akuarioak, egun ezagutzen ditugun moduan, animalien bizimoduarekiko zuen jakingurari esker.

1794ko irailaren 25ean jaio zen Juillac komuna frantsesean, Akitania Berria eskualdean. Jatorri xumekoa zen, eta Frantziako Iraultzaren ondoko garairik zailenetako batean bizi izan zen. 18 urte zituenean, Parisera lekualdatu zen, eta Europako goi gizarteko bezeroak zituen jostun baten laguntzaile gisa aritu zen.

1. irudia: Jeanne Villepreux-Power (1861). (Argazkia: Eugène Disdéri – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons)

Siziliako printzesa batentzako eztei-jantzi bat egiten parte hartu zuenean, Jeannek James Power merkataria ezagutu zuen, eta harekin ezkondu zen 1818an Messinan.

Messina eta animaliekiko eta naturarekiko maitasuna

Italiako eskualde horretan bizi izan zen 20 urtez baino gehiagoz. Han hasi zen sentitzen naturarekiko erakarpena, eta modu autodidaktan prestatzeari ekin zion. Irlan zeharreko ibilbideetan ikusten zuen flora eta fauna guztia erregistratzen eta deskribatzen hasi zen. Mineralak, fosilak eta tximeleta eta maskorren espezie ezberdinak ere jaso zituen.

Baina Jeannek gehien maite zuena animaliak ziren. Eta horietan kuttunenak izaki urtarrak zituen. Horrexegatik, hain zuzen ere, asmatu zuen horiek gertutik aztertu ahal izateko modua.

Itsas munduarekiko lilurak bultzatuta, akuarioak asmatu zituen, itsas zientzien garapenerako oinarrizko tresnetako bat. Izan ere, espazio horietan espezieen portaerari buruzko ikerketak egin daitezke —aske bizi direnean ezinezkoa dena—, eta animalien ongizatean eta kontserbazioan hobekuntzak aplika daitezke.

Jeannen akuario motak

Jeannek hiru akuario mota sortu zituen: lehena kristalezkoa zen, bere bulegoan bertan zeukan eta egun ezagutzen ditugunen antzekoa zen; bigarrena ere kristalezkoa zen, baina sareta batek inguratzen zuen, itsasoan sartu eta molusku txikiak ikertu ahal izateko; eta, azkena, molusku handientzako kaiola bat zen, sakontasun jakin batean aingura zitekeena.

Baina, akuarioak asmatzeaz gain, tresna horien erabilera handienetako bi ere aurkitu zituen: horien bidez itsas fauna eta haren portaera aztertu ahal izan zituen, baina haztegi gisa ere erabili zituen, ia desagertuta zeuden arrainekin errekak birpopulatzeko.

Gazte frantziarrak moluskuak ikertu zituen nagusiki, batez ere Argonauta argo zefalopodoa. Bere miaketa lan nekaezinari esker, deskubritu zuen animalia horrek bere maskorra fabrikatzen duela bere gorputza estaliz, eta ez maskorra beste animalia batzuengandik hartuta, ordura arte uste zen moduan.

2. irudia: Argonauta argo baten maskor hutsa. (Argazkia: Emőke Dénes – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)Argitalpenak eta legatua

Ospe handia lortu zuen eginiko ikerketengatik. Izan ere, 1832az geroztik, Cataniako Natur Zientzien Akademiako lehen emakumea —eta bakarra— izan zen. Kide korrespontsala ere izan zen beste 17 akademiatan, Zoological Society of London barne. Azken hori Jeannek Italian gauzatzen zituen lanen hartzailea zen.

1839an, bere lehen liburua argitaratu zuen, Observations et expériences physiques sur plusieurs animaux marins et terrestres, non bere esperimentuetako emaitza asko bildu baitzituen. Hiru urte geroago, bigarren liburua argitaratu zuen, Guida per la Sicilia, irlako ingurumenaren deskribapen xehatua.

Baina, liburu horrek, Siziliako natura deskribatzeaz gain, kontserbaziorako ekarpen gisa ere balio izan zuen, jasotzen zituen iradokizunei esker. Liburuari esker, halaber, eskualdeko akuikulturaren oinarriak finkatu ziren: gomendatu zen arrainak harrapatu eta elikatzea uretan berriro sartzeko tamaina lortu arte, eta gero horiekin errekak birpopulatzea.

Naturalista eta senarra 1843an joan ziren Siziliatik, Paris eta Londres artean bizitzeko. Tamalez, bidaia horietako batean, Jeanneren bildumaren zatirik handiena —oharrak eta marrazkiak, adibidez— zeraman itsasontzia hondoratu egin zen Erresuma Baturako bidean, eta material hori guztia galdu egin zen.

1870eko iraila eta 1871ko urtarrila bitartean, Parisko gertakari historiko zailenetako bat jazo zen: Prusiako Erresumako armadak hiria setiatu zuen. Horren ondorioz, hiritik alde egin eta Juillac bere sorterrira itzuli zen; eta han zendu zen urte batzuk geroago.

Jeanne Villepreux-Power eta bere obra ezezagunak izan ziren mende batez baino gehiagoz, bere eskuizkribu, bilduma eta ohar asko itsasoan galdu ondoren. Hala ere, XX. mendearen azken urteetan, Jeannen figura eta akuariofilian izan zuen funtsezko rola aldarrikatu ziren. 1995ean, Messinako Sozietate Historikoak Jeanneren bigarren liburua argitaratu zuen berriro, eta 1997an, Artizar planetako krater bati bere izena jarri zioten.

Iturriak:

• Association Jeanne Villepreux-Power
• Rodríguez, Patricia (2014ko azaroaren 9a). La gran bióloga de los océanos. Principia.
• Jeanne Villepreux. Inventó los acuarios para estudiar la fauna marina, Oceánicas.
• Manteca Vilanova, Francisco Javier (2023ko apirilaren 24a) ¿Por qué los acuarios ayudan a la supervivencia en libertad de delfines, belugas y otros mamíferos marinos?. The Conversation.

Egileaz:

Analía Boggia Komunikazio Sozialean lizentziaduna, kazetaria, irakaslea eta dibulgatzailea da. Egun, Ikerketa Zientifikoko Komunikazio Sozialari buruzko Master ofiziala egiten ari da Valentziako Nazioarteko Unibertsitatean.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko urtarrilaren 29an: Jeanne Villepreux-Power, una vida dedicada al estudio de la fauna marítima.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Jeanne Villepreux-Power, itsas faunaren ikerketari dedikatutako bizitza appeared first on Zientzia Kaiera.

“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.

Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Zergatik mugitzen dira planetak?

Itziar Garate Lopez

Planetak irauteko mugitzen dira: izar baten inguruan orbitatuko ez balute, izarrak irentsi egingo lituzke. Hala ere, ez da batere erraza hori egitea, oso abiadura zehatzean mugitu behar baitira, ikusiko dugun legez.

Gakoa inertzia da

Gorputz orok inertzia bat dauka, hau da, joera du bere abiadura ez aldatzeko, ez zenbatekoan ez norabidean. Hortaz, inongo indarrik ezartzen ez bazaio, gorputz horrek geldi jarraituko du hasieran geldi bazegoen, eta, mugitzen ari bazen, lerro zuzenean mugitzen jarraituko du, eta abiadura berean.

Adibidez, kotxean azeleratzean, badirudi gorputza pixka bat atzera joaten zaigula, bere joera delako lehendik zeukan abiadura txikiagoan jarraitzea. Aldiz, frenatzen dugunean, badirudi aurrerantz makurtzen garela, gure inertziak bultzatzen gaituelako lehen geneukan abiadura handiago horretan jarraitzera.

Alabaina, objektu bati ezartzen bazaio indar bat, perpendikularra dena objektuaren abiaduraren norabidearekiko, beste gauza bat gertatuko da: norabidea kurbatu egingo zaio. Horixe gertatzen da baloi bat altura batetik eta guztiz horizontalki jaurtitzen badugu: grabitatearen indarrak (perpendikularrean aplikatzen baitzaio pilotaren hasierako norabideari) haren ibilbidea aldatuko du, beherantz kurbatuz eta, lehenago edo geroago, baloia lurrera erortzera behartuz.

https://zientziakaiera.eus/app/uploads/2025/09/planeten-grabitatea.mp4 Kanpoko inongo indarrik ezartzen ez bazaio, gorputz bat lerro zuzenean eta abiadura konstantean mugituko da. Alabaina, indar perpendikular bat ezartzen bazaio, adibidez grabitatea, gorputz horren ibilbidea kurbatu egingo da grabitatea sortzen duen objekturantz. Wisconsin-Madisoneko Unibertsitatea

Gorputz batek indar perpendikular hori luzaroan jasaten badu eta bidean oztoporik aurkitzen ez badu, gerta liteke ibilbidea zirkulu batean ixtea. Imajinatu harri bat soka batetik lotuta duzula eta zeure buruaren gainetik bueltaka jartzen duzula: sokaren tentsioa uneoro perpendikularra denez abiadurarekiko, harriaren ibilbidea zirkunferentzia perfektu bat izango da.

https://zientziakaiera.eus/app/uploads/2025/09/planeten-grabitatea-1.mp4 Gorputz batek uneoro jasaten badu  indar bat (gezi urdina) perpendikularra dena bere abiadurarekiko (gezi berdea), eta indarra eta abiadura aldatzen ez badira, gorputzaren ibilbidea zirkunferentzia bat izango da. Animalia Life Oreka ia ezinezkoa

Planeta batek izar baten inguruan orbita zirkularra egin dezan, oreka jakin bat gertatu behar da: gorputz hori orbitaren erdigunera erakartzen duen indarra (grabitatea) berdina izan behar da orbita horretatik uxatzen duen indarrarekin (indar zentrifugoa).

Lehenengoa —grabitatea— sortzen da gorputz biek (izarrak eta planetak) badaukatelako masarik, eta bigarrena —indar zentrifugoa— planetaren inertziagatik sortzen da. Bi indarren arteko oreka abiadura jakin batekin lortzen da. Hori formula honen bidez adierazten da: v2 = G·M/d. Bitxia bada ere, ez dago planetaren masaren menpe, ezpada izarraren masaren (M), izarraren eta planetaren arteko distantziaren (d) eta grabitazio unibertsalaren konstantearen (G) menpe.

Taula: Eguzki sistemako planeten zenbait parametro orbital: Eguzkiarekiko distantzia, orbita periodoa eta orbita abiadura. Planeta bat Eguzkitik zenbat eta urrunago egon, orduan eta txikiagoa da haren abiadura, honen arabera: v=(G M/d)ren erro karratua

Planetaren abiadura handiagoa bada oreka-abiadura baino (hau da, grabitatea eta indar zentrifugoa berdinak diren abiadura berezi hori baino), orduan planeta orbita horretatik irtengo da, izarretik urrunduz eta urrunduz; ziur aski, planeta alderraia bihurtuko du azkenean. Aitzitik, haren abiadura txikiagoa bada oreka-abiadura baino, orbitaren erdigunerantz jausiko da. Orduan, seguruenik, izar horrek irentsi egingo du.

Baina… eta Keplerren legeak?

Pentsa liteke planeta baten abiaduraren eta distantziaren balio inbariante hauek bateraezinak direla Keplerren legeekin, baina ez da hala.

Gogora ditzagun legeok labur-labur:

1. Planeta guztiak Eguzkiaren inguruan mugitzen dira, ibilbide eliptikoa (ez zirkularra) eginez.
2. Planeta bat Eguzkiarekin lotzen duen lerro zuzenak azalera berdina estaltzen du denbora tarte berdinetan (beraz, abiadura ez da konstantea).
3. Planetak orbita osatzeko behar duen periodoaren karratua proportzionala da Eguzkirako batez besteko distantziaren kuboarekiko.

Orbitak ez dira zirkularrak Eguzki sistemako planetak ez daudelako bakarrik. Gure auzune kosmikoko munduen arteko grabitatearen ondorioz, planetek pixka bat aldatzen dute Eguzkiarekiko  distantzia beren bidaian barrena, orbita eliptikoa sortuz.

Distantzia aldaketa hori dela eta, planetek abiadura egokitu behar dute periastroan dauden (hau da, izarretik gertuen dagoen puntuan) ala apoastroan dauden (hau da, izarretik  urrunen dagoen puntuan). Eta Keplerren hirugarren legeak orbita eliptiko batera egokitzen du v2 = G·M/d  formulak adierazten duen baldintza.

Abiaduraren jatorria

Gurea bezalako planeta sistema batean gorputz ia guztiek (izarrek, planetek, ilargiek, asteroideek, kometek…) jatorri bera dute: molekula laino baten grabitazio kolapsoa.

Laino hauen alderdi batzuetan material gehiago biltzen da. Bestela esanda: “pinporta” batzuk sortzen dira, baina tamaina astronomikokoak. Gertaera kosmikoren batek, adibidez gertuko supernoba baten leherketak, pinporta horietako batzuk elkarrengana hurbiltzen baditu, masa metaketa horrek sortutako grabitateak bere inguruko materiala erakarriko du eta are gehiago haziko da.

Horrela, lainoa trinkotzen hasiko da alderdi txiki batean. Bertan, handik milioika urteetara, izar bat sortuko da bere planetekin.

Irudia: izar baten eta bere planeten sorrera, gas eta hautsezko molekula laino batetik abiatuta.  © Bill Saxton, NRAO/AUI/NSF.

Bere baitara amiltzen den bitartean, lainoak bere errotazioa azeleratzen du, biraka dabilen irristatzaile batek besoak biltzen dituenean bezala. Errotazio abiadura behar bezain handia denean, indar zentrifugoak zeregin garrantzitsua betetzen du berriz. Indar zentrifugoa da kurba batean edo zaldiko-maldikoetan gabiltzanean kanporantz sakatzen gaituena, eta masa esferiko bat disko lau bihurtzen duena errotazioan biraka ari denean.

Izar bat eratzen ari denean, bere inguruan materialezko disko bat dabil jiraka, eta disko horretan sortuko dira planetak. Milioika eta milioika urte igaroko dira, eta prozesu asko gertatuko dira (partikulen akrezioa, gorputzen fusioa, inpaktuak…), harik eta Lurra edo Jupiterren moduko planeta bat sortu arte. Prozesuan, gorputzen abiadura aldatuz joango da. Eguzkirainoko distantziarako egokia den abiadura lortzen dutenek baino ez dute iraungo, guk geure buruari galde diezaiogun: zergatik mugitzen dira planetak?

Egileaz:

Itziar Garate Lopez EHUko Fisika Aplikatua Saileko irakaslea da eta Zientzia Planetarioen Taldeko kidea.

Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Por qué se mueven los planetas? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com

The post Zergatik mugitzen dira planetak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Zientzialari talde batek aurkitu du izotzak flexoelektrizitatea duela: tolesten denean elektrizitatea sortzen du. Tximisten sorrera azaltzeko ez ezik, aurkikuntza honek gailu berriak sortzeko balio dezakeelakoan daude.

Esan beharrik ez dago: horri dezente ohituta gauden arren, izotzak izugarrizkoak diren paisaiak marrazten ditu. Lur planetan ez ezik, Ilargiko edota Marteko poloetan, edota Pluton bezalako mundu urrunetan egitura zirraragarri bezain ederrak zizelkatzen ditu. Baina naturan zein gure eguneroko bizitzan bertan leku askotan dagoen egitura izan arren, izotzak oraindik sekretu asko gordetzen ditu. Horietako bat hasiera batean bederen oso oinarrizko kontu bat dirudien gai batetik abiatzen da: elektrizitatea. Izan ere, eta harrigarria ematen badu ere, oraindik ekaitz elektrikoak zehazki nola sortzen diren ez da guztiz ezagutzen, eta are gutxiago horietan izotzak zer nolako rola betetzen duen.

1. irudia: tximisten sorreran izotz partikulek betetzen duten rola hobeto ulertu dute ikerketa berri honi esker. (Argazkia: Raychel Sanner – Unsplash lizentziapean. Iturria: Unsplash)

Berez, tximistak hodeietan dauden izotz partikulen arteko talketatik sortzen dira, hodeiak elektrikoki kargatzen direnean eta potentzial erraldoi bat metatzen denean. Behin puntu batera iritsita, tximista bezala deskargatzen da pilatutako potentziala. Kontua da izotza ez dela piezoelektrikoa, beste hainbat material ez bezala, eta, hortaz, ezin daitekeela kargatu talka hutsagatik. Hoys, orain arte ezagutzen zen hodeietan sortzen diren deskarga elektrikoak izotz partikulen arteko talketatik abiatzen direla, baina ez zegoen argi zer nolako prozesua gertatzen den hori gertatzen denean.

Gauzak argitu bidean egon daitezke, ordea, Nature Physics aldizkarian ezagutarazi duten ikerketa batean jaso dutenez. Jiaotong (Xi’an, Txina) eta Stony Brook (New York, AEB) unibertsitateetako ikertzaileekin elkarlanean ICN2 Kataluniako Nanozientzia eta Nanoteknologia Institutuko ikertzaileek aurrenekoz demostratu dute izotz hexagonalak elektrizitatea sortu dezakeela tolesten denean. Horregatik, uste dute ekaitz hodeietan,elkar jo eta modu irregularrean deformatzen direnean, izotz partikulek karga elektrikoak sor ditzaketela.

Izotz hexagonala naturan dagoen izotzaren aldaerarik zabalduena da. Besteak beste glaziarretan, kazkabarrean edo elur malutetan aurkitu daiteke izotzaren egituraketa hori. Orain demostratu dutenez, deformatzean, izotzaren egiturak karga elektrikoa sortzen du. Flexoelektrizitate esaten zaio fenomenoari.

Kontua aztertzeko, ikertzaileek bi izotz metalikoren artean purutasun handiko ura izoztu dute, eta ondoren mugimenduak sortu dituzte, izotza tolestuz eta bertan den elektrizitatea neurtuz. Laborategian egindako esperimentuez gain, ikertzaileek ordenagailu bidezko simulazioak egin dituzte. Azken hauen bitartez ikusi nahi izan dute nolakoa den izotzaren portaera ziztu bizian deformatzen denean, ekaitzetan gertatzen den bezala.

“Aurkitu dugu izotzak karga elektrikoa sortzen duela tenperatura guztietan estres mekanikoaren aurrean”, azaldu du Xin Wen egile nagusiak prentsa ohar batean .

Ikertzaileek diote neurtutako baloreak “bateragarriak” direla ekaitzetan izan diren baldintza berdinetan izotz partikulen arteko talketan ikusten diren egoerekin. Hots, egileen arabera, simulazio horietan sortzen den elektrizitatea bat letorke naturan izaten diren ekaitzetan gertatzen denarekin.

2. irudia: besteak beste, orain naturako zenbait fenomeno behatu nahi dituzte, izotzak izan dezakeen eragina berraztertzeko. (Argazkia: Tomas Tuma – Unsplash lizentziapean. Iturria: Unsplash)

Nabarmendu dute izotzak eman duen erantzun elektrikoa oso indartsua izan dela, eta parekatu daitekeela gaur egun gailu teknologikoetan erabiltzen diren puntako zenbait materialarekin, hala nola titanio dioxidoarekin edota estrontzio titanatoarekin.

Modu berean, datu berri hauek agerian uzten dute izotzaren portaera elektrikoa desberdina dela tenperaturaren arabera. Izan ere, egiaztatu dute izotzak bi modutan sor dezakeela elektrizitatea. Batetik, oso tenperatura baxuetan (-113 ºC-tik behera) izotzaren azalerak polarizazio elektriko naturala garatzen du ferroelektrizitatea sortuz. Tenperatura altuagoetan —hots, zero gradura iritsi artekoetan–, berriz, izotza tolestean sortzen da elektrizitatea, aipatutako flexolektritatea dela eta.

“Honek esan nahi du izotzaren azalerak polarizazio elektriko naturala sor dezakeela, eta horri buelta eman dakiokeela, iman bateko poloak alderantzikatzen diren modu berean”, azaldu du Wenek.

Zientzialariek diote ekaitzen elektrifikazioaren puzzlean oraindik argitzeko dagoen pieza izan daitekeela. Etorkizunean ikertu nahi dituzte fenomeno honetan eragina izan ahal duten beste faktore batzuk, hala nola izotzaren haustura, masa transferentzia edota materialaren barruko ezpurutasunak. Funtsean, izotzak naturan parte hartzen dituen prozesuen gaineko berrazterketa zabala egin nahi dute, orain arte aintzat hartu ez den izotzaren ezaugarriren bat ote dagoen aztertu aldera. Halako ikerketetan ohikoa den bezala, egileek ohartarazi dute oraindik ikerketa gehiago beharrezkoak direla behin betiko ondorioetara iristeko.

Gatzarekin, are indartsuago

Honetara mugatu ez, eta bigarren zientzia artikulu batean erakutsi dute izotz arruntari gatza gehitzeak dezente handitzen duela tolestean elektrizitatea sortzeko duen gaitasuna. Hala, behin izotzak duen flexoelektrizitate gaitasuna aurkituta, ezagutza honetaz baliatu nahi izan dira elektrizitatea sortzeko aukeretan sakontzeko, eta oraingoan ere, antza, ezustekoa hartu dute, espero ez zituzten propietateak aurkitu dituztelako.

Oraingoan Nature Materials aldizkarian argitaratu dute ikerketaren berri ematen duen artikulua. Bertan azaldu duenez, ikerketa berrian ikusi dute gatzaren kontzentrazioa %25 handituz karga elektrikoa sortzeko izotzak duen gaitasuna mila aldiz biderkatzen dela. Diotenez, maila hori iristen da gaur egun elektronikaren munduan erabili ohi diren material piezoelektrikoek daukatenera.

Kasu honetan, aurkitu duten azalpena da izotza tolestean ur molekulak eta harrapatutako gatz ioiak tolestutako eremuetatik tenkatuetara mugitzen direla, eta mugimendu horrek korrontea sortzen duela.

Erreferentzia bibliografikoak:

Wen, X.; Ma, Q.; Mannino, A.; Fernandez-Serra, M.; Shen, S.; Catalan, G. (2025). Flexoelectricity and surface ferroelectricity of water ice. Nature Physics. DOI: 10.1038/s41567-025-02995-6

Wen, X.; Ma, Q.; Liu, J.; Saeed, U. ;  Shen, S.; Catalan, G. (2025). Streaming flexoelectricity in saline ice. Nature materials. DOI: 10.1038/s41563-025-02332-5

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Tximisten sorreran izotzak izan dezakeen rola appeared first on Zientzia Kaiera.

Izei Múgica, Usue Mori eta Borja Calvo

Adimen artifiziala eremu ia gehienetan txertatzen ari den garai honetan, erronka berriak agertzen ari dira egunero. Nola diseina eta entrenatu ditzakegu geroz eta konplexuagoak diren ereduak gizakiok ditugun portaera eta jokabideak ahalik eta ondoen simulatzeko? Nola azaldu daitezke hizkuntza ereduek, adibidez, aurkezten dituzten portaerak parametro-kopurua handitzearen ondorioz? Adimen artifizialeko aplikazioak garatzean zein algoritmo erabiltzea komeni da? Badago hori hobetzea? Argi dago asko direla erantzun beharreko galderak eta landu beharreko esparruak, eta horretan datza adimen artifizialaren gaineko ikerketa, besteak beste.

Planteatu berri ditugun galdera horietatik guztietatik, adimen artifizialerako erabil daitezkeen algoritmoen errendimenduaren ingurukoak tratatzea garrantzitsua deritzogu, ezinbestekoa baita erabiltzen ditugun algoritmoen errendimendua aztertzea intereseko aplikazio ahaltsuak eraiki nahi baditugu. Alabaina, algoritmoen errendimendua neurtzea eta kuantifikatzea kasu askotan lan nekeza izan ez ezik, errendimenduen arteko konparaketak egitea ere ez da batere erraza. Izan ere, kasu gehienetan, algoritmo baten bitartez lortutako emaitzak erabilitako datuen izaeraren eta algoritmoen estokastizitatearen arabera aldakorrak dira, eta honek konparaketa zaildu egiten du.

Irudia: ezinbestekoa da erabiltzen ditugun algoritmoen errendimendua aztertzea intereseko aplikazio ahaltsuak eraiki nahi baditugu. (Argazkia: Jorge Franganillo – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Flickr.com)

Alegia, ziurgabetasuna tartean egonik, eskura ditugun datuetan lortutako errendimenduaren adierazle diren emaitzez harago joan beharra dago. Zorionez, egon badaude metodologia eta teknika desberdinak arazo horiei aurre egiteko, gaur egun oso erabiliak direnak ikerketa munduan. Dena den, metodologia horiek aplikatzeko eta bereziki emaitzak interpretatzeko estatistikaren ezagutza sakona ezinbestekoa da, eta honakoa sarritan kontuan hartzen ez den aspektu bat da. Horren adibide garbiak ziurgabetasunaren kuantifikaziorako urteetan zehar erabili diren estatistika frekuentistako hipotesi-probak ditugu, beren gabeziak kontuan hartu gabe begi itsuan aplikatu direnak.

Testuinguru horretan kokatzen da artikulu honen muina, algoritmoen errendimenduen konparaketarako erabil daitezkeen teknika batzuen azterketa bat proposatzen baita. Zehazki, ziurgabetasunarekin lan egiteko estatistikaren ikuspegi frekuentista eta bayestarra aurkezten dira hasieran, arreta berezia ipiniz bi hurbilpenetan oinarritutako tekniken indargune eta gabezietan. Hipotesi-proba frekuentista ohikoek intereseko galderari erantzunik ematen ez diotela ikusita, test bayesiarrak alternatiba interpretagarriago gisa begi onez ikusi dira azken urteotan. Alabaina, hurbilpen bayestarrak izaera konplexuagoa duenez, baita erabiltzailearen susmoen edo suposizioen gaineko menpekotasuna ere, ez da erraza hura zuzentasunez erabiltzea.

Hau dena kontutan izanik, ziurgabetasunarekin lan egiteko bi hurbilpenen baitan badira beste metodo batzuk oraindik gehiegi esploratu ez direnak, eta artikulu honetan ziurgabetasuna ilustratzeko bootstrap ez- parametrikoaren erabilera aztertuko dugu. Metodo frekuentista honek zenbait abantaila ditu, intuitiboa dela, besteak beste, baina bere erabilera algoritmoen errendimenduaren konparaketa egiteko ez da ohikoa. Bootstrap ez-parametrikoaren bidez emaitza koherente eta interesgarriak lortu daitezkeelakoan, metodo honen portaera estatistika bayestarrarekin alderatuko dugu esperimentu sorta baten bidez, antzekotasunak eta desberdintasunak agerian jarriz. Beharbada, teorikoki desberdinak izan arren, hurbilpen frekuentista eta bayestarra ez dira praktikan hain desberdinak.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Bootstrap ez-parametrikoa algoritmoen errendimenduaren konparaketarako estatistika bayestarraren alternatiba gisa.
• Laburpena: Adimen artifiziala eremu ia gehienetan txertatzen ari den garai honetan, ezinbestekoa da erabiltzen ditugun algoritmoen errendimenduen konparaketak egitea. Sarritan, algoritmo baten bitartez lortutako emaitzak erabilitako datuen izaeraren eta algoritmoen estokastizitatearen arabera aldakorrak dira, eta horrek konparaketa zailtzen du. Testuinguru horretan, beraz, algoritmoen arteko konparaketa egitean, lortutako ziurgabetasunaren kuantifikazioa alderdi garrantzitsua da, baina gehienetan ez zaio nahikoa garrantzi ematen. Izan ere, ziurgabetasunaren kuantifikaziorako urteetan zehar erabili diren estatistika frekuentistako hipotesi-probek gabezia nabariak dituzte arlo honetan. Alternatiba gisa, estatistika bayestarra da soluziorik onartuena gaur egun, baina badira beste metodo batzuk oraindik esploratu ez direnak. Artikulu honetan, ziurgabetasuna azaltzeko, bootstrap ez-parametrikoaren erabilera aztertuko dugu, eta metodo horren portaera estatistika bayestarrarekin alderatu eta antzekotasunak eta desberdintasunak agerian jarriko ditugu.
• Egileak: Izei Múgica, Usue Mori eta Borja Calvo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 185-201
• DOI: 10.1387/ekaia.26327

Egileez:

Izei Múgica, Usue Mori eta Borja Calvo EHUko Informatika Fakultateko Intelligent Systems Group taldeko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Bootstrap ez-parametrikoa algoritmoen errendimenduaren konparaketarako estatistika bayestarraren alternatiba gisa appeared first on Zientzia Kaiera.

María Ángela Nieto Toledano (Madril, 1960) Alacanteko Neurozientzien Institutuko Ikerketako irakaslea (CSIC-UMH), CSICen Conexión Cáncer sarearen koordinatzailea eta Biologia Molekularreko Europako Laborategiaren (EMBL) Kontseiluko presidentea da. Bere ekarpen nagusia izan da aztertzea enbrioien geneak berraktibatzeak zer-nolako inpaktua duen gaixotasun batzuetan; esaterako, minbiziaren aurrerapenean eta organoen endekapenean. Espainiako, Europako, Frantziako eta Latinoamerikako Zientzien Akademietako kide da, eta, besteak beste, honako sari hauek jaso ditu: 2019an Santiago Ramón y Cajal ikerketa sari nazionala, eta 2022an Europarako L’Oréal-UNESCO for Women in Science saria.

Irudia: Angela Nieto ikertzailea. (Argazkia: Leticia Díaz de la Morena. Iturria: Angela Nietok emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Biomedikuntza.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Txiki-txikitatik hori egin nahi izan dudalako. Aztergai dugun prozesua funtsezkoa da enbrioiak garatzeko; aldiz, helduetan aktibatzen denean, minbiziak aurrera egitea eta organoak endekatzea ekar dezake. 30 urte daramatzagu prozesu hori aztertzen.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Emakume adoretsu eta eskuzabalak.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Gustatuko litzaidake gure ezagutzari esker minbiziaren eta zahartzaroaren aurkako terapia eraginkorragoak sortzea.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Zehaztasunez, pasioz eta eskuzabaltasunez lan egiteko.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 15ean: María Ángela Nieto, buscando terapias eficientes contra el cáncer y el envejecimiento.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post María Ángela Nieto, minbiziaren eta zahartzearen aurkako terapia eraginkorren bila appeared first on Zientzia Kaiera.

Orain dela 40.000 urte, gure Europako arbasoak txirulak egiten, gizakien forma zuten estatuak sortzen eta kobazuloetako paretak margotzen hasi ziren. Anatomikoki modernoak ziren, gure antza zuten, baina portaeran jauzi handia egin zuten eta portaera guztiz modernoa garatu zuten. Cro-Magnon izenarekin ezagutzen ditugu, Neandertalen ondoren iritsi ziren Europako lehen biztanle modernoak.

Ehunka mila urtez gizakien garapen teknologikoa motela izan zen, baina Cro-Magnonek berrikuntza ugari izan zituzten: tresna berriak, jantziak, apaingarriak, Venus estatuak eta labar-artea. Sinismenak zituztela erakusten duten lurperatzeak egin zituzten, eta baliteke hizkuntza sinboliko garatu bat erabiltzea ere. Cro-Magnonak gure arbasoak izan ziren, baina ez da kategoria erraza definitzen; hainbat olatutan iritsi ziren eta geroago nahasi egin ziren beste giza-taldeekin.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Cro-Magnonen ondorengo al gara? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ur-hartzak edo goroldiozko txerriak izen bitxien atzean, izaki harrigarri bat ezkutatzen da: tardigradoa. 0,5 milimetro inguru besterik ez dute neurtzen eta mikroskopioz soilik ikus daitezke, baina bizirauteko gaitasun ikaragarriak dituzte. Izan ere, muturreko baldintzetan ere moldatzen dira.

Gaur, Kiñuk animalia nimiño hauen munduan murgilduko gaitu. Zer egiten dute hain bereziak? Nolatan gai dira muturreko egoerak jasateko? Eta nola lortu dute izaki mikroskopiko izanik ikertzaile askoren ikerketa-gaia izatea? Gure kirikiñoak azalduko dizkigu animalia hauek dituzten berezitasunak eta bizirauteko estrategiak.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: tardigradoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Judith Graham Pool biokimikaria eta fisiologoa izan zen. Hemofiliaren ikerketan espezializatu zen, eta metodo bat garatu zuen erraz gorde zitezkeen eta odol-jarioaren kasuetan patologia hori zuten pazienteei aplika zekizkiokeen koagulazio faktoreak erraz eskuratzeko. Horiek horrela, paziente horien bizi itxaropena hobetu eta odolusteko arriskua murriztea lortu zuen.

Giza gorputzak badu mekanismo bat odolustuta hiltzeko arriskuari aurre egiteko, eta zauria benetan larria ez bada, funtzionatu egiten du: odoleko plaketak zaurian jarri eta solidotzen dira; hau da, koagulatzen dira, odola irteten jarrai dadin saihesteko. Aldeak gorabehera, igeltsero trebe batek urei eusteko dike batean zulo bat estaltzeko erabiliko lukeen sistema bera da, ura dagokion aldean gera dadin.

Hemofilia odolaren nahasmendu hereditarioa da; eta kasu horretan, igeltseroaren zementua ez da gogortzen, dikeko zuloa ezin da estali, eta ura etengabe isurtzen da egon behar ez duen lekurantz. Odolustuta hiltzeko arriskuak ez du mekanismo eraginkorrik. Hemofilia duten pazienteen osasuna arrisku larrian egon daiteke beste batzuek tirita, benda edo, asko jota, pare bat punturekin konponduko lituzketen zaurien ondorioz.

Irudia: Judith Graham Pool ikertzailea laborategian. (Iturria: Mujeres con Ciencia)Zuntz muskularretatik odolaren koagulaziora

Judith Graham Pool New Yorkeko Queens auzoan (Estatu Batuak) jaio zen 1919an. Bere aita burtsako artekaria zen, eta bere amak eskola batean irakasten zuen; Judith hiru seme-alabatik nagusiena izan zen. Institutua amaitu ondoren, Chicagoko Unibertsitatean egin zuen matrikula, eta Fisika eta Biokimika ikasi zituen. Unibertsitateko lehenengo urtean ezkondu zen, 1938an, zientzia politikoetako ikasle batekin. Gerora, bi seme izango zituzten.

Karrera amaitu ostean, denbora batez lan egin zuen bere saileko laguntzaile gisa, eta ondoren baita fisikako irakasle gisa ere Genevako Hobart Collegen (New York). Bitartean, tesia idazten jarraitu zuen, zuntz muskularren elektrofisiologiaren azterketari buruz; zehazki, isolatutako zuntz muskular bakar baten potentzial elektrikoari buruz. Azkenean, 1946an lortu zuen tesia.

Doktoregoa lortu ondoren, familia osoa Kaliforniara lekualdatu zen, Poolek lanpostu bat lortu baitzuen Stanfordeko Ikerketa Institutuan. 1953. urtean, Bank of America eta Giannini Fundazioaren beka bat jaso zuen, eta bere espezialitatea izango zen esparrua ikasten hasi zen Stanfordeko Unibertsitateko Medikuntza Eskolan: odolaren koagulazioa. Hurrengo urtean argitaratu zuen lehenengo ikerketa. Ordurako modu independentean ari zen lanean; eta hori ez zen oso ohikoa esparruan urtebete besterik ez zeramala aintzat hartuta.

Denbora gutxian ikertzaile elkartu senior izendatu zuten, eta egonaldi bat egin ahal izan zuen Oslon (Norvegia), beka bati esker. 1972an  ospe handia zuen jada; eta, ondorioz, irakasle izendatu zuten zuzenean, irakasle eta ikertzaile izateko ohiko bideko hainbat urrats saihestuta.

VIII faktorea eskuratzea eta horrek hemofilikoengan duen eragina

Odolaren koagulazioaren eremuan, Poolen ekarpen handiena izan zen beste bi kiderekin gauzatutako lana, zeinetan faktore antihemofilikoa edo VIII faktorea isolatzea lortu zuten. Faktore hori erabiltzen zen, eta oraindik ere erabiltzen da, hemofilikoei odol-galerak kontrolatzeko egiten zaizkien transfusioetan. Poolek metodo bat garatu zuen, krioprezipitazio izenekoa, odol-plasmatik abiatuta VIII faktore hori duten proteinen kontzentrazio altuko soluzio bat modu kontrolatuan lortzeko.

2. irudia: VIII faktore birkonbinatua autotratamendurako. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Metodo horri esker, substantzia horren kantitate handia lor zitekeen odol-emaile bakar batengandik, edo emandako odol kantitate handietatik; eta, horrela, hemofilikoen tratamendua askoz soil eta merkeagoa zen: zauri baten aurrean, osagai hori ematen zitzaien odol-galera kontrolatzeko, galdutako odola berrezartzeko hainbat transfusio egin beharrean. Pazienteari kirurgia egin aurretik ere eman ziezaioketen, haren ondoko arriskua murrizteko. Horiek horrela, beharrezkoak ziren baina arrisku handia zela-eta egiten ez ziren operazioak egiteko aukerak zabaldu ziren.

Poolek eta bere kideek garatutako prozesua 1964an argitaratu zen lehen aldiz, eta denbora gutxian hemofilikoen tratamendu estandarra izan zen.

Hemofilikoentzako eta emakumezko ikertzaileentzako legatua

Poolen beste ekarpenetako bat izan zen odolaren koagulazioa neurtzeko tekniken ikerketa. Zehazki, VIII faktorearen beraren substantzia inhibitzaile baten presentzia neurtzean zentratu zen. Substantzia hori transfusio asko jaso dituzten hemofilikoen % 10-20ak garatzen du, eta odol-galerak nabarmenki txarragoak izatea eragiten du.

VIII faktorearen krioprezipitatuaren deskubrimenduak mundu mailako ospea eman zion Pooli bere esparruaren barruan. Gonbidapenak bidali zizkioten mundu osoko unibertsitate eta ikerguneetatik horietan hitzaldiak emateko, eta Gurutze Gorriko eta Osasunaren Institutu Nazionalen Odola Emateko Programako aholkularitza batzordeetako kide izendatu zuten. Horrez gain, sari ugari jaso zituen.

Poolek bere ospea baliatu zuen zientzian genero-berdintasuna sustatzeko eta emakumeen presentzia eta haientzako aukerak areagotzeko. Publikoki ere hitz egin zuen gaiari buruz: “Orain pixka bat hobeto ulertzen dugu emakumeek lanbide eskoletan eta gradu eskoletan sartzean aurkitzen duten erresistentzia, eta jakitun gara, gero eta gehiago, horrek eragiten duen kalteaz, maila txikian zein handian, unibertsitate, gobernu-agentzia eta industriaren arloko aurrerapenei dagokienez”, adierazi zuen behin prentsaren aurrean. Emakumeak Zientzian Elkarteko presidentekidea izan zen, bai eta Stanfordeko Unibertsitateko Medikuntza Zentroko Emakume Profesionalen elkarteko lehenengo emakumezko presidentea ere.

Tamalez, Poolek ezin izan zuen bere legatua handitzen jarraitu, erlatiboki gazte hil baitzen, 56 urte zituela, garuneko tumore baten ondorioz. Hil ondoren, Hemofiliaren Fundazio Nazionalak Poolen izena jarri zien erakundearen urteko ikerketa bekei.

Iturriak:

• Judith Ethel Graham Pool, Wikipedia
• Hampton ,Kathleen (1971ko abuztuaren 10a). Women Scientists Probing Discrimination In Their Field, The Ann Arbor News.
• Creger, William P.; Maffly, Roy; Payne, Rose. Memorial Resolution Judith Graham Pool, Stanford University
• Pool, Judith Graham (1919–1975), Encyclopedia
• Judith Pool, biochemist at Stanford and co-president of AWIS, AWIS
• Lepson, Lisa. Judith Graham Pool, The Shalvi/Hyman Encyclopedia of Jewish Women.
• Sicherman, Barbara; Hurd Green, Carol (1980). Notable American Women: The Modern Period : a Biographical Dictionary, Volume 4. Harvard University Press. 553-554 or.,

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 19an: Judith Graham Pool, la fisióloga que descubrió cómo ayudar a las personas hemofílicas a no desangrarse.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Judith Graham Pool, hemofilikoak ez odolusteko modua deskubritu zuen fisiologoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Harrigarria badirudi ere, azken hamarkadetan erretako baso-azalera murriztu egin da mundu mailan. Hala ere, datu hau engainagarria izan daiteke; izan ere, nahiz eta kiskaldutako azalera txikiagoa izan, gero eta bortitzagoak dira baso-suteak. Klima-aldaketaren, biztanleriaren hazkundearen, migrazioen eta ohiko landa-lanen desagerpenaren ondorioz, ugaritu egin dira herritar gehiagori eragiten dieten baso-suteak.

Aurtengo udan iberiar penintsulan gertatutako baso-suteek ireki dituzte munduko albistegi guztiak. Izan ere, Espainian azken hamarkadan piztu diren 50 sute handienetatik 19 izan dira abuztuko bi aste eskasetan, Europako baso-sute informazio-sistemaren arabera. Hain zuzen ere, abuztuaren 8tik 23ra suteek 358 mila baso-hektarea suntsitu zituzten eta, jada aurten, 2024 urtean erretako 400 mila hektareak gainditu dira.

Irudia: baso-suteen maiztasuna eta indarra handitzeko egoera paregabea sortzen dute klima-aldaketak, biztanleriaren mugimenduak eta landa-lanaren murrizketak. (Argazkia: Soly Moses – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Hala ere, paradoxa bat suertatzen da. Izatez, azken hamarkadetako datuak aztertzen baditugu, berehala ikus dezakegu erretako azaleraren joera beheranzkoa dela. Hain zuzen ere, mundu mailan, azken hamarkadetan erretako baso-azalera % 25 murriztu da1. Harrigarria badirudi ere, berdina da joera Espainian. Izan ere, aurten eta 2022ko udan jasandako baso-suteak ohikoak ziren XX. mendearen amaieran. Beraz, zergatik ikusten ditugu geroz eta indartsuagoak diren suteak?  Zergatik eragiten diete gehiago herri-inguruneei eta herritarrei? Science aldizkarian argitaratutako artikulu batek azaldu du zergatik, erretako azalera murriztu arren, handitzen den urtero herritarrek suteen aurrean duten esposzioa2.

20 urtez jasotako datuak

Ikerketa egiteko, Kaliforniako Irvine unibertsitateko ikertzaileek 2002 urtetik 2022 urtera mundu osoan jasotako datuak ikertu zituzten. Emaitzak aztertzean, mundu osoan 20 urte horietan gertatutako baso-suteek zuzenean guztira 400,2 milioi pertsonari eragin zietela aurkitu zuten zientzialariek, gutxi gorabehera Europar Batasuneko biztanleria osoaren pareko kopurua.

Sute indartsuenak Europan, AEBetan eta Ozeanian gertatzen diren arren, ikerketaren arabera herritarrengan duten inpaktua nabarmenagoa izan da Afrikan. Bertan, mundu osoan gertatu den su-eraginaren % 85,6 elkartzen da. Hain zuzen ere, Afrika erdialdeko bost herrialdek (Kongok, Hego Sudanek, Mozambikek, Zambiak eta Angolak) munduko giza esposizioaren erdia osatu zuten. Ordea, Estatu Batuek, Europak eta Australiak, guztizkoaren ehuneko % 2,5 baino gutxiago osatzen dute.

Bestalde, aztertutako aldian, baso-suteen aurreko giza esposizioa urtero 382.700 pertsona handitu zela aurkitu zuten ikertzaileek. Horrela, guztira 2022 urtean 7,7 milioi pertsona gehiago zeuden baso-suteen eraginpean.

Biztanleriaren hazkundea, klima-aldaketa eta migrazioak

Giza esposizioaren bat-bateko igoera hori ez zen gertatu sute-jardueraren hazkunde globalagatik, baizik eta, batez ere, biztanleriaren hazkundeagatik, klima-aldaketarengatik, landa-paisaien  aldaketarengatik eta herritarren migrazioarengatik. Izan ere, ikertutako urteetan mundu mailako biztanleria ia 2 mila milioi pertsona handitu zen eta, ikertzaileen arabera, populazio-dinamikak albo batera utziz gero, giza esposizioa nahiko egonkorra izango zen mundu osoan.

Bestalde, klima-aldaketak azken hamarkadetan izugarri handi du ikertzaileek “su-eguraldia” izendatu duten fenomeno meteorologikoaren frekuentzia. Gertakari horrek mundu osoan handiagotu ditu zenbait fenomeno atmosferikoen presentzia; besteak beste, berote handiak, hezetasun txikiak eta haize bortitzak. Horren ondorioz, muturreko suteak % 50 baino gehiago hazi dira azken lau hamarkadetan mundu mailan.

Hala ere, ikertzaileek Europan eta Ozeanian baso-suteen esposizioa murriztu egin zela ikusi zuten. Izan ere, eskualde hauetan herritarrek landa-eremuetatik hiri-eremuetara aldatzeko joera izan dutelako. Gertakari horrek, ordea, areagotu egiten du eremu horien baso-suteen arriskua eta agerian uzten du gizarte- eta ingurumen-faktoreen funtsezko zeregina.

Horiek horrela, biztanleriaren migrazio-dinamikak mundu mailan aztertzean, ikertzaileek aurkitu zutena da herritarrak sute-arrisku handiko eremuetara mugitzen ari direla. Amir AghaKouchak-ek, Kaliforniako Irvine unibertsitateko irakasleak, dioen bezala “Erretako azalera murriztearen eta giza inpaktua handitzearen paradoxa globala, neurri handi batean, giza kokalekuen eta suteak izateko joera duten paisaien arteko gainjartze gero eta handiagoari zor zaio”.

Prebentzioaren garrantzia

Egoera honi aurre egiteko, arreta baliabide gutxiko herrialdetan jartzearen garrantzia nabarmentzen dute zientzialariek. Eremu hauetan, handiagoa da gizakiek baso-suteen aurrean duten ahultasuna eta, horregatik, ezinbestekoa da hor prebentzio-estrategia proaktiboak garatzea.

Hala ere, prebentzioa ez da soilik ingurune horietara mugatu behar. Aurtengo udan Galiziako hegoaldean eta Gaztela eta Leoneko iparraldean ikusi den bezala, baso-suteen maiztasuna eta indarra handitzeko egoera paregabea sortzen dute klima-aldaketak, biztanleriaren mugimenduak eta landa-lanaren murrizketak. Horregatik, AghaKouchak-ek aipatzen duenez “Klima-aldaketak suteetarako klima egokia areagotzen duen neurrian eta munduko populazioak landa-lana murrizteko eta suteetarako joera duten eremuetara hedatzen jarraitzen duen heinean, prebentzio proaktiboa egitea gero eta garrantzitsuagoa izango da etorkizunean, baso-suteek eragindako hondamendien arriskua murrizteko”. Zenbait dira eskura dauden prebentzio-teknikak; besteak beste, landaretza kudeatzeko teknika, hezkuntza publikoa edota gizakiak eragindako suteak murrizteko ingeniaritza-soluzioak.

Erreferentzia bibliografikoak:

[1] Andela, N; Morton, D.C.; Giglio, L.; Chen, Y.; Van Der Werf, G.R.; Kasibhatla, P.S.; DeFries, R.S.; Collatz, G.J.; Hantson, S.; Kloster, S.; Bachelet, D.; Forrest, M.; Lasslop, G.; Li, F.; Mangeon, S.; Melton, J.R.; Yue, C.; Randerson, J.T. (2017). A human-driven decline in global burned area. Science, 356, 1356–1362. DOI: 10.1126/science.aal4108

[2] Seydi, Seyd Teymoor; Abatzoglou, John T.; Jones, Matthew W.; Kolden, Crystal A.; Filippelli, Gabriel; Hurteau, Matthew D.; AghaKouchak, Amir; Luce, Charles H.; Miao, Chiyuan; Sadegh, Mojtaba (2025). Increasing global human exposure to wildland fires despite declining burned area. Science, 389, 826–829. DOI: 10.1126/science.adu6408

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Baso-suteen eragin gero eta handiagoa herritarrengan appeared first on Zientzia Kaiera.

Ainara Sangroniz eta Leire Sangroniz

Azazkalak apaintzeko esmalte ugari erabiltzen dira: kolore argiak, ilunak, distiratsuak… Baina zerez daude eginak esmalteak?

Gizakiak aspalditik margotzen ditu azazkalak, hain zuzen ere K.a. 6000 urteko esmalte arrastoak aurkitu dira. Txinan eta Egipton henna, hostoak eta buztina erabiltzen ziren azazkalei kolore gorri-marroixka emateko. Nefertiti-k eta Cleopatrak azazkalak margotuta eramaten zituztela ere ezaguna da.

Irudia: gaur egun ezagutzen ditugun azazkalentzako esmalteak 1920an asmatu ziren. (Argazkia: Chu Chup Hinh – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Gaur egun ezagutzen ditugun azazkalentzako esmalteak 1920an asmatu ziren; nitrozelulosa deritzen polimeroan oinarrituta zeuden. Polimero hau disolbatzaile batean disolbatuta dago; gehienetan etil azetatoa edo butil azetatoa erabiltzen da. Behin esmaltea azazkalean barreiatuta, disolbatzailea lurrundu egiten da eta film bat osatzen da. Horretaz gain, itsasgarri bat darama, filma azazkalera itsasteko; eta film modifikatzailea, distira ematen diona. Plastifikatzaileak ere gehitzen dira filma malgua izan eta pitzadurarik agertu ez dadin. Esmaltea degradatu egin daiteke argiarekin eta ondorioz kolorea aldatu. Hori ekiditeko, bentzofenona izeneko konposatua gehitzen da formulazioan.

Azkenaldian gelezko azazkal esmalteek indarra hartu dute, luzaroan distiratsu eta egoera onean mantentzen direlako. Kasu hauetan, esmaltearen konposizioa desberdina da: fotohastarazle bat eta metakrilatoa darama. Esmaltea azazkalean barreiatu eta gero disolbatzailea lurruntzen da, baina ez da filma osatzen, urrats bat gehiago burutu behar da: argi ultramorea jarri behar da. Argiak fotohastarazlea aktibatzen du eta horrela erreakzio kimikoa hasten da, non metakrilato monomeroak bata bestearekin lotzen diren eta polimero kate luzeak osatzen dituzten. Behin prozesua amaituta, film solido iraunkor bat osatzen da azazkalaren gainean.

Esmalteen ezaugarri garrantzitsuenetarikoa kolorea da. Horretarako zenbait pigmentu erabiltzen dira: pigmentu inorganikoen artean burdin oxidoa dago, kolore gorri eta laranja ematen duena, edota burdin ferrozianuroa, kolore urdina ematen duena. Pigmentu organikoei dagokienez, berriz, elikagaietan erabiltzen direnen antzekoak dira. Badaude kolore bereziak dituzten esmalteak ere: perla moduko kolorea lor daiteke esmalteari titanio dioxidoa edo mika xehatua gehituz. Zenbait kasutan purpurina ere gehitzen da.

Badaude esmalte ikusgarriagoak; esaterako, inguruko baldintzen arabera kolorea aldatzen dutenak: termokromikoak, hau da, tenperaturaren arabera kolorea aldatzen dutenak, eta fotokromikoak, argiaren arabera kolorea aldatzen dutenak.

Azazkaletatik esmaltea kentzeko orduan, zenbait disolbatzaile erabiltzen dira filma disolbatzeko. Produktu hauek ezin dira oso lurrunkorrak izan azazkalean barreiatzean likido egoeran iraun eta polimeroa disolbatu ahal izateko. Gainera, ez dute inguruko azalean narriadura eragin behar. Gehien erabiltzen diren disolbatzaileak azetona, gamma-butirolaktona eta zenbait azetato dira, zenbait oliorekin batera; errizino-olioa edo lanolina, besteak beste. Produktu hauek oso erangikorrak dira esmalte arruntak kentzeko, baina ez gelezko esmalteen kasuan, haiek ezin baitira disolbatu. Azken kasu honetan, esmaltea limatu egiten da zuzenean, azazkaletik kentzeko.

Erreferentzia bibliografikoak:

de Paula, Aislana Cole; Uliana, Fabrício; da Silva Filho, Eloi Alves; Luz, Priscilla Paiva (2025). Nail Polishes: A Review on Composition, Presence of Toxic Components, and Inadequate Labeling. Dermatology Research and Practice, 1, 6330337. DOI: 10.1155/drp/6330337

Morris, Elizabeth (2024ko apirilaren 11a). The science behind UV-cured gel nail products. The Nail Hub Blog.

Beck, Julie (2018). What fresh gel is this? The Atlantic.

Egileez:

Leire Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen PMAS Saileko (Polimero eta Material Aurreratuak: Fisika, Kimika eta Teknologia Saila) ikertzailea Polymaten eta Ainara Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakaslea Polymaten.

The post Koloreaz haratago: azazkaletako esmalteetan dagoen zientzia appeared first on Zientzia Kaiera.

Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos, Usue Mori Carrascal eta Jose A. Lozano

Gure eguneroko bizitzan, gero eta maizago topo egiten dugu adimen artifiziala erabiltzen duten teknologia eta sistemekin, eta askotan hauek modu erabat integratuan erabiltzen ditugu konturatu gabe. Esate baterako, etxeko laguntzaile birtualak erabiltzen ditugunean, hala nola Amazon Alexa edo Google Assistant bezalako chatbot-ak, gure eskariak ulertzeko eta hauei erantzuna emateko gai dira. Bestalde, musika eta bideo plataformak, Spotify eta YouTube bezalakoak, gure gustuen eta ohituren arabera gomendioak eskaintzen dizkigute. Gomendio horiek gure aurreko entzuketa edo ikustaldi historikoan oinarritzen dira, adimen artifizialeko algoritmoek gure gustuak eta lehentasunak aztertzen baitituzte. Era berean, Interneten nabigatzean, gure interesetara egokitutako iragarkiak jasotzen ditugu, web orrialdeek gure jarduerak jarraitzeko eta gure portaerak aurreikusteko ahalmena dutelako, besteak beste, cookie-ak eta bestelako jarraipen-teknologiak erabiliz.

Irudia: musika eta bideo plataformak gure gustuen eta ohituren arabera gomendioak eskaintzen dizkigute. Gomendio horiek gure aurreko entzuketa edo ikustaldi historikoan oinarritzen dira, adimen artifizialeko algoritmoek gure gustuak eta lehentasunak aztertzen baitituzte. (Argazkia: Joshua Miranda – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Adimen artifiziala, eta bereziki ikaskuntza automatikoa, datuen analisia eta prozesamendua teknologien oinarri nagusietako bat bilakatu da. Ikaskuntza automatikoak, hainbat ikaskuntza paradigmen bitartez, datu-multzo handietan patroiak bilatu eta ereduak eraikitzeko aukera ematen du. Arlo honetan biltzen diren teknikak hainbat eremutan aplikatu dira, hala nola, ordenagailu bidezko ikusmenean, non irudiak eta bideoak aztertzen diren; eta baita hizkuntzaren prozesamenduan, non testuak eta ahots-datuak tratatzen diren.

Literaturan jasotzen den bezala, ikaskuntza automatikoan gehien erabiltzen diren algoritmoak ikaskuntza gainbegiratuan oinarritzen dira. Paradigma horretan, ereduak ikasteko datu-sarrera bakoitzari dagozkion etiketak behar dira. Adibidez, irudi bat katu baten irudia dela ikasteko, ikasketa-algoritmoek irudi hori “katu” etiketarekin markatuta jaso behar dute aldez aurretik entrenamendu garaian. Paradigma honek emaitza onak eman ditu hainbat aplikaziotan, baina hainbat muga ere baditu. Etiketa horiek lortzeko prozesua oso garestia eta neketsua izan daiteke, eta askotan ez dago datu guztien etiketa egokirik eskuragarri.

Aipatutako oztopoak gainditzeko, azkenaldian ikaskuntza autogainbegiratua garrantzi handia hartzen ari da. Ikaskuntza-paradigma horrek aukera ematen du datuetatik etiketarik gabe ikasteko, datuen baitan ezagunak diren ezaugarri eta erlazio esanguratsuak iragarriz. Horrela, ikasketa-algoritmoek beren kabuz ikasten dute datuak antolatzen eta aztertzen, ikasketa-prozesua eraginkorragoa bihurtuz. Zehazki, ikaskuntza autogainbegiratuan, ereduek ataza nagusi bat burutzen laguntzen duten ataza osagarriak ikasten dituzte, eta horri esker, datuen errepresentazio esanguratsuak eta erabilgarriak sortzen dituzte. Horrek ikasketa-prozesua ez ezik, emaitzen kalitatea ere hobetzen du. Gainera, ikaskuntza autogainbegiratuak datu kantitate askoz handiagoekin lan egitea ahalbidetuz, azkenaldiko eredu berrienen muina bilakatu da, hala nola, Chat-GPT bezalako hizkuntza-eredu handien kasuan.

Lan honek ikaskuntza autogainbegiratuaren inguruko azterketa sakona eskaintzen du, paradigma honen barruan bereizten diren metodoak aztertuz. Halaber, hainbat datu-motatan aplikatzeko oinarrizko prozedurak ere aztertzen dira, ikaskuntza-paradigma berri honen potentziala azaleratuz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Ikaskuntza autogainbegiratuaren ahalmena azaleratzen.
• Laburpena: Ikaskuntza automatikoak nabarmen egin du aurrera azken urteotan, eta horren fruitu da garatutako algoritmo sorta izugarria, zeinek ahalmena ematen baitigute ataza mota ugari egiteko. Literaturaren arabera, algoritmo gehienak ikaskuntza gainbegiratuan oinarritzen dira. Hala ere, hainbat atazatan emaitza onak lortu arren, ikaskuntza-paradigma horren eragozpen nagusia etiketetiko mendekotasuna da; izan ere, etiketatze-prozesua oso garestia da. Gainera, ikaskuntza automatikoan erabiltzen diren ereduek joera handia dute alborapen okerrak bultzatzen dituzten bide laburrak ikasteko, eta, ondorioz, atazek porrot egiten dute. Arazo horiek saihesteko, ikaskuntza autogainbegiratuak arreta bereganatu du azkenaldian ikaskuntza-paradigma gisa. Lan honetan, ikaskuntza autogainbegiratuari dagokion literaturari buruzko sarrera bat eskaintzen dugu, eta ikaskuntza-paradigma horren barruan bereizten diren metodo motak biltzen eta azaltzen ditugu, zenbait datu motatan aplikatzeko oinarrizko prozedurak aztertuz.
• Egileak: Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos, Usue Mori Carrascal eta Jose A. Lozano
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 167-184
• DOI: 10.1387/ekaia.26347

Egileez:

Aitor Sánchez-Ferrera, Borja Calvo Molinos eta Usue Mori Carrascal EHUko Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saileko ikertzaileak dira.

Jose A. Lozano EHUko Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saileko eta Basque Center for Applied Mathematics (BCAM) zentroko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ikaskuntza autogainbegiratuaren ahalmena azaleratzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Alicia Dickenstein Buenos Airesko Unibertsitateko irakasle emeritua eta Argentinako Ikerketa Zientifiko eta Teknikoen Batzordeko goi mailako ikertzailea da (J). 2024ko maiatzetik, Argentinako Zientzia Zehatz, Fisiko eta Naturalen Akademia Nazionaleko lehenengo emakumezko presidentea izan da, akademiaren 150 urteko historian. Horretaz gain, Argentinako Zientzian Akademia Nazionaleko kidea da. 2015. eta 2018. urteen artean Nazioarteko Batasun Matematikoko presidenteordea izan zen. American Mathematical Society-ko eta Society for Industrial and Applied Mathematics-ko fellow-a da. Honoris Causa Doktoregoak jaso ditu Argentinako Hegoaldeko Estatuko Unibertsitatearen eta Itsasertzeko Estatuko Unibertsitatearen eta Suediako Royal Institute of Technology-aren eskutik. 2015ean TWAS saria (The World Academy of Sciences) eskuratu zuen matematiketan, bai eta “Zientzian Emakumeen alde” L’Oréal-UNESCO 2021 nazioarteko saria ere. Horretaz gain, duela gutxi, 2023an, Matematiketako Platinozko Konex saria eskuratu du.

Irudia: Alicia Dickenstein ikertzailea. (Argazkia: Buenos Airesko Unibertsitateko Zientzia Zehatz eta Naturalen Fakultatea.)Zein da zure ikerketa arloa?

Geometria aljebraikoko eta aplikazioen hainbat arlotan egiten dut lan. Zehazki, azken urteetan aljebra eta geometriako metodoak erreakzio biokimikoen sareen ikerketan aplikatzeko moduak aztertu ditut.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Nire ibilbidea ez da zailtasunetatik libre egon; urte asko behar izan nituen nire ibilbide matematikoa aurkitzeko. Ikasi nuen “bidea ibiliaz egiten dela”, Antonio Machadok esan zuen bezala. Eta, Pablo Picassok adierazi zuen moduan, “inspirazioa etorriko bada, lanean aurki nazala”. Ez dakit esaldi horrek hitzez hitz adierazten duen harena, baina horixe da ideia. Nire bidean ibiliaz gai horietan lan egitera iritsi nintzen, eta interes handia dut horien gainean.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Bernd Sturmfels. Duela 30 urte baino gehiago ezagutu genuen elkar, matematiketan lan egitearen poza berreskuratzen saiatzen ari nintzela. Sormen biziaz gain, bertute zoragarria ere badu: uste du beste pertsona batzuek oso gauza onak egin ditzaketela, eta uste horrek gauza onak gertatzea eragiten du! Berak 29 zituen, 80 paper inguru eta ez dakit zenbat liburu! Orduz geroztik, lagunak gara.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Badago ebatzi nahiko nukeen problema bat, eta enuntziatzen erraza da; beraz, azaltzen saiatuko naiz. René Descartes-ek, 1637an, bere Discours de la Méthode laneko “La Géometrie” eranskinean, honako ikurren arau hau proposatu zuen; sinple-sinplea da.

Berretzaileen arabera ordenatutako monomioak dituen aldagai baten koefiziente errealak dituen polinomio batean, adibidez, p = 1- x3 + 3x4 + 5x6 + 9x7 – x9 polinomioan, koefizienteen hurrenkera hartuko dugu (eta koefiziente nuluak baztertuko ditugu). p polinomio horretarako, honako hau lortzen dugu: {1, -1, 3, 5, 9, -1}. Beraz, ikurren aldakuntza v(p) zenbatuko dugu; hau da, zenbatuko dugu zenbat aldiz dituzten ikur desberdinak jarraian dauden bi koefizientek. Kasu honetan, v(p) = 3. Descartesen ikurren arauaren arabera, p-ren erro positiboen kopurua v(p)-k mugatzen du gainetik, eta paritate bera dute. Hortaz, kasu honetan 3ren edo 1en berdina izango da. Izan ere, p-k erro positibo bakarra du.

Interesgarria da ohartaraztea kota independentea dela polinomioaren mailarekiko. Gainera, doitua da (edo “sharp”), honako zentzu honetan: polinomio batzuetarako, goi-kota hori lortzen da; adibidez, kota zehatz-mehatza da erro guztiak errealak dituen edozein polinomio errealetarako (hala nola, matrize simetrikoen bereizgarriak diren polinomioak). Descartesek ez zuen emaitza egiaztatu, baina erraza da egiaztatzen polinomioaren maila indukzioa eginez, polinomio eratorria hartuta.

Beste egilekide batzuekin dimentsio anitzeko orokortze partzialak* aurki ditzakegu, zeinek kota handiagoa ematen duten soluzio isolatuen kopururako, eta emaitza horiek koordenatu guztiak positiboak dituzte; aurretik zehaztutako monomioak eta n aldagai dituzten n polinomio errealen sistema baten emaitzak dira (ingelesez “sparse system” dute izena).

Baina ez dago inolako aierurik bi aldagai edo gehiago daudenean egon beharko litzatekeen enuntziatu orokorraren inguruan!

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Nire aholkua da grina alde batean ez uztea. Askotan, lanak ahalegin handia eskatzen du, baina, azkenean, merezi du. Adimen matematikoa izateak gai anitzetan lan egitea ahalbidetzen du. Gainera, horri gehitu behar zaio gaur egun adimen artifizialaren garapen azkarrarekin egoera asko aldatzen ari dela; beraz, zaila iruditzen zait gure lanbidearen etorkizuna irudikatzea (bai eta ia lanbide guztiena ere)…

*Aipatutako artikuluak

Bihan, Frédéric; Dickenstein, Alicia; Forsgård, Jens (2021). Optimal Descartes’ Rule of Signs for Circuits. Mathematische Annalen, 381, 1283–1307. DOI: 10.1007/s00208-021-02216-4

Bihan, Frédéric; Dickenstein, Alicia (2017). Descartes’ Rule of Signs for Polynomial Systems supported on Circuits. International Mathematics Research Notices, 2017, 22, 6867–6893. DOI: 10.1093/imrn/rnw199

Müller, Stefan; Feliu, Elisenda; Regensburger, Georg; Conradi, Carsten; Shiu, Anne; Dickenstein, Alicia (2016). Sign conditions for injectivity of generalized polynomial maps with applications to chemical reaction networks and real algebraic geometry. FoCM Journal, 16, 1, 69-97. DOI: 10.1007/s10208-014-9239-3

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 1ean: Alicia Dickenstein: «Mi trayectoria no estuvo exenta de dificultades».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Alicia Dickenstein: «Nire ibilbidea ez da zailtasunetatik libre egon» appeared first on Zientzia Kaiera.

Arbasoak kontatzerakoan, lehen belaunaldietan kopurua ulergarria egiten zaigu: bi guraso, lau aiton-amona, zortzi birraitona-amona… Baina kopurua azkar hazten da, eta iritsiko da momentu bat non arbaso gehiago izango ditugun garai hartan munduan bizi ziren pertsonak baino.

Horregatik, denok gara pixka bat denetatik. Europarrok, esaterako, guztiok partekatzen ditugu duela milaka urte bizi izan ziren arbaso komun asko. Bideo honetan Eneko Arista, Nafarroako lehen erregea, aitzakiatzat hartuta, arbasoen matematikara eta genealogia genetikoaren mundura egingo dugu bidaia, non konturatuko gara gu guztiok garela giza familia handi bakar baten ondorengoak.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Denok gara Eneko Aristaren ondorengo appeared first on Zientzia Kaiera.

Usategiak baino uso gehiago daudenean, zenbait hegazti elkartu behar dira. Bistakoa den baieztapen horrek, eta haren kontrakoak, konexio sakonak ditu matematiken eta informatikaren arlo askorekin.

Hobe da txori bat eskuan ehun hegan baino, dio esaerak, baina informatikarientzat onena hauxe da: bi txori zulo batean. Izan ere, lekua partekatzen duten hegazti horiek usategiaren printzipioa izeneko teorema matematiko baten protagonistak dira. Teorema erraza dirudi, baina engainagarria da oso. Labur azaltzeko: hamar uso elkartzen badira bederatzi usategitan, gutxienez bi usok zuloa partekatu behar dute. Eta listo, hori da dena.

1. irudia: Usategiak baino uso gehiago daudenean, zenbait hegazti elkartu behar dira. Bistakoa den baieztapen horrek, eta haren kontrakoak, konexio sakonak ditu matematiken eta informatikaren arlo askorekin. (Argazkia: BenFrantzDale – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

«Usategiaren printzipioak irribarrea ateratzen digu», komentatu du Christos Papadimitriouk, Columbiako Unibertsitateko informatikari teorialariak. «Elkarrizketarako gai bikaina da».

Hala ere, usategiaren printzipioa ez da soilik txoriei buruzkoa. Benetan sinplea dirudien arren, tresna garrantzitsua da informatika teorikoaren proiektu nagusian lan egiten duten ikertzaileentzat: problemen arteko konexio ezkutuak mapatzean, alegia.

Usategiaren printzipioa objektuak kategorietara esleitzen diren eta objektuen kopurua kategoria kopurua baino handiagoa den edozein egoeratan aplika daiteke. Adibidez, 30.000 eserleku dituen eta bete-beteta dagoen futbol zelai batean, bertaratutako batzuek lau digituko pasahitz edo PIN berbera izango dute beren bankuko txarteletan. Kasu horretan, usoak dira futbol zaleak eta zuloak dira 10.000 PIN posibleak (0000tik 9999ra). Horrek esan nahi du digitu aukera txikiagoa dela pertsonen guztizkoa baino; eta, beraz, zaleetako batzuek digitu berberak izango dituzte.

Frogapen hori azpimarratzekoa da oso sinplea delako, baina baita ezkutuan uzten duenagatik ere. Zerbait existitzen dela frogatzeko metodo matematiko asko «konstruktiboak» dira; hau da, nola ebatzi ere erakusten dute. Frogapen «ez konstruktiboek», baina, hala nola usategiaren printzipioak, ez dute propietate hori. Futbol zelaiaren adibidean, badakigu pertsona batzuek PIN berbera izango dutela, baina ez dakigu zein diren pertsona horiek. Harmailetan ibil ginatekeen eta banan-banan galdetu. Baina, ez al dago beste bide errazagorik?

Horrelako galderak, problemak ebazteko modurik efizienteena aurkitzeari buruzkoak, ezinbestekoak dira konplexutasun konputazionalaren teoria izeneko informatikaren adarrean. Konplexutasunaren teorialariek horrelako galderak ikertzen dituzte, eta problemak zenbait klasetan sailkatzen dituzte, partekatzen dituzten propietateetan oinarrituta. Batzuetan, aurrerapen bat lortzeko lehenengo urratsa problemak sailkatzeko klase berri bat definitzea besterik ez da, ikertzaileek aurretik ikertu ez dutena.

Eta horixe bera gertatu zen 1990. urtean, Papadimitriouk eta konplexutasunaren beste teorialari batzuek problema klase berriak ikertzen hasi zirenean, zeinetan xedea baita existitu behar duen zerbait aurkitzea, usategiaren printzipioan edo beste frogapen ez konstruktiboren batean oinarrituta. Lan ildo horrek aurrerapen handiak ekarri ditu informatikaren eremu askotan, kriptografiatik hasi eta joko teoria algoritmikora arte.

2. irudia: Christos Papadimitriouk (argazki txikian) eta Oliver Kortenek frogatu zuten usategi hutsaren printzipioa lotuta dagoela matematiken eta informatikaren arloko problema garrantzitsuekin. Iturriak: Columbia Engineering / Argazki txikia: Christos Papadimitriouk emana.

2020ko urtarrilean, Papadimitriouk 30 urte zeramatzan usategiaren printzipioari buruzko hausnarketa lanetan. Hori dela eta, aho zabalik geratu zen bere ohiko kolaboratzaile batekin hizketan ari zela, ordura arte pentsatu ez zuten printzipioaren ikuspegi soil batera iritsi zirenean: zer gertatzen da zuloak baino uso gutxiago baldin badaude? Kasu horretan, usoak non gorde gorabehera, zulo hutsak egongo dira. Berriro ere, guztiz bistakoa dirudi. Baina, usategiaren printzipioari buelta emateak ba al du ondorio matematiko interesgarririk?

Bada, badirudi «usategi hutsaren» printzipioa jatorrizko teorema bera dela, beste izen bat hartuta; baina hori ez da egia. Pixka bat ezberdina da, eta, hori dela eta, tresna berri eta eraginkorra da problema konputazionalak sailkatzeko.

Usategi hutsaren printzipioa ulertzeko, itzul gaitezen bankuko txartelaren adibidera. Futbol zelaia ahaztu eta 3.000 eserlekuko kontzertu areto bat imajinatuko dugu; hau da, lau digituko PIN posibleen kopurua baino eserleku gutxiago dituen eremu bat. Usategi hutsaren printzipioak dio PIN posibleetako batzuk ez direla bertan irudikatuta egongo. Hala ere, falta diren PIN horietako bat aurkitu nahi badugu, badirudi bide bakarra dela pertsona guztiei banan-banan beren PIN zenbakia galdetzea. Orain arte, kutxatilategi hutsaren printzipioa haren kontrako alderdi famatua bezalakoa da.

Aldea soluzioak egiaztatzeko zailtasunean datza. Demagun norbaitek esaten duela futbol zelaian PIN berbera duten bi pertsona aurkitu dituela. Jatorrizko usategiaren planteamenduari dagokion kasu horretan, bada modu erraz bat baieztapen hori egiaztatzeko: bi pertsona horiekin zuzenean egiaztatzea. Baina kontzertu aretoaren kasuan, imajinatu norbaitek esaten duela ez dagoela 5926 PIN zenbakia duen pertsonarik. Kasu horretan, ezingo genuke hori egiaztatu bertan dauden guztiei zein PIN zenbaki duten galdetu gabe. Horrenbestez, usategi hutsaren printzipioa askoz konplexuagoa da konplexutasunaren teorialarientzat.

Papadimitriou usategi hutsaren printzipioari buruz hausnartzen hasi eta bi hilabetera, gaia atera zuen graduondoko ikasle izango zen batekin hizketan ari zela. Une hori fresko dauka gogoan; izan ere, COVID-19aren itxialdien aurretik izan zuen azkeneko zuzeneko elkarrizketa izan zen. Hurrengo hilabeteetan, etxetik atera ezin zenean, konplexutasunaren teoriari begira problemak dituen inplikazioak aztertu zituen. Azkenik, bere kideekin batera, artikulu bat argitaratu zuen usategi hutsaren printzipioari esker bermatutako soluzioak dituzten bilaketa problemei buruz. Interes berezia zuten usategi asko zeuden problemetan; hau da, uso baino usategi askoz gehiago daudenetan. Konplexutasunaren teoriako akronimo konplikatuen tradizioari jarraikiz, problema klase hori APEPP izendatu zuten, ingelesezko siglengatik: «usategi huts polinomial oparoaren printzipioa».

Klase horretako problemetako bat Claude Shannon informatikako aitzindariaren duela 70 urteko frogapen famatuan inspiratu zen. Shannonek frogatu zuen problema konputazional gehienak berez ebazteko zailak izan behar direla, usategi hutsaren printzipioan (hark ez zion hala deitu) oinarritutako argumentu bat erabiliz. Nolanahi ere, zenbait hamarkadatan, informatikariak saiatu dira frogatzen, arrakastarik izan gabe, problema jakin batzuk benetan zailak direla. Falta diren bankuko txartelen PINak bezalaxe, problema zailak ere existitu behar dira, identifikatu ezin baditugu ere.

Historikoki, ikertzaileek ez dute problema konplexuen bilaketa prozesua matematikoki azter daitekeen bilaketa problematzat hartu. Papadimitriouren ikuspegiak, baina, prozesu hori multzokatu zuen usategi hutsaren printzipioarekin lotura duten beste bilaketa problema batzuekin, eta bazuen konplexutasunaren teorian duela gutxi eginiko lanaren zati handi baten kutsu autoerreferentzial bereizgarria: konplexutasun konputazionala frogatzeko zailtasunari buruz arrazoitzeko modu berri bat eskaintzen zuen.

“Konplexutasunaren teoriaren eginkizuna aztertzen ari zara konplexutasunaren teoria erabilita”, azaldu du Oliver Kortenek, Columbiako ikertzaileak.

Korten pandemia aurretik Papadimitriourekin usategi hutsaren printzipioari buruz eztabaidatu zuen ikaslea da. Columbiara iritsi zen Papadimitriourekin lan egiteko, eta graduondokoaren lehenengo urtean frogatu zuen problema konputazional konplexuen bilaketa estuki lotuta zegoela APEPP klaseko gainerako problema guztiekin. Zentzu matematikoki espezifikoan, problema horretan egiten den edozein aurrerapen automatikoki izango da informatikari eta matematikariek denbora luzez ikertutako beste problema askotako aurrerapen, hala nola azpiegitura sinplerik ez duten sareen bilaketakoa.

Kortenen artikuluak beste ikertzaile batzuen interesa piztu zuen berehala. «Benetan harritu nintzen ikusi nuenean», esan du Rahul Santhanamek, Oxfordeko Unibertsitateko konplexutasunaren teorialariak. «Benetan zirraragarria da». Ordutik, Santhanamek eta beste ikertzaile batzuek Kortenen aurrerapena aprobetxatu dute zailtasun konputazionalaren eta ausazkotasunaren arteko konexioei buruzko emaitza berrien serie bat frogatzeko.

«Benetan aberasgarria da», esan du Papadimitriouk. «Konplexutasunaren arloko problema garrantzitsuen muinean jo du».

Jatorrizko artikulua:

Ben Brubaker. (2025). How a Problem About Pigeons Powers Complexity Theory, Quanta Magazine, 2025eko apirilaren 4a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Usoei buruzko arazo batek konplexutasunaren teoria bultzatu du appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho

Hiri berean, baina gutxi gorabehera mende bat lehenago, Papok beste matematikari bat aipatu zuen: Pandrosion. Papo oso kritikoa zen berarekin, baina baita Apoloniorekin ere; eta horrelakoa zen matematikari guztiekin, Euklides eta Arkimedesekin izan ezik, hein handi batean.

– Gráinne McLaughlin

Alexandriako Pandrosion IV. mendeko lehenengo erdiko matematikari bat izan zen. Ezaguna da Alexandriako Papok bere obretako batzuetan aipatu zuelako; hala ere, ez zuen goraipatu, aitzitik, bere gaitasun matematikoak gutxietsi zituen. Matematikari greziarrak Pandrosion bere etsaitzat zuela uste da, bera ere Alexandrian irakaslea baitzen, eta horregatik hura erasotzea erabaki zuen.

1. irudia: Alexandriako Pandrosionen inpresio artistikoa, El-Fayumgo erretratuetean inspiratuta. (Ilustrazioa: Closcope – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Paporen garaikidea zenez (c. 290–c. 350), Pandrosion 290. urte inguruan jaio eta 350. urte inguruan hil zela uste da; hortaz, Hipatiaren aurreko matematikaria da.

Baina, Pandrosion gizona edo emakumea zen?

Zergatik galdera hori? Bada, Paporen obren lehenengo itzulpenenetan, Pandrosion gizona da.

Zehazki, Friedrich Otto Hultsch historialariak 1878an Paporen Synagogeren (Bilduma) III liburua itzuli zuen grezieratik latinera; eta obra Pandrosion gizona izango balitz bezala itzuli zuen, Papok matematikariari buruz hitz egitean flexio femeninoak erabiltzen zituen arren. Hultschek erabaki zuen horrek akatsa behar zuela, eta Pandrosionekin kalifikatzaile maskulinoak erabili zituen; erabaki hori, gerora, mundu akademikora hedatu zen.

Ehun urte beranduago, matematiken historialari Paul Ver Eechek Pandrison gizontzat hartzen jarraitu zuen La collection mathématique: ouvres traduites pour la première fois du Grec en Francais avec une introducción et des notes artikuluan (1982).

Hala ere, matematiken historialari Alexander Raymond Jonesek 1988an ingelesera egindako itzulpenean argudiatu zuen Paporen liburuaren adiera femeninoa ez zela akatsa. Geroztik, akademiko desberdinek bat egin dute Jonesekin, eta Pandrosion emakumea zela argudiatu dute, hala nola Reviel Netzek Greek mathematicians: a group picture artikuluan (2002).

Teoria horren aldeko beste argudio bat da Pandrosion izena Pandroso izenaren txikigarria dela; edo, bestela esanda, Zekrope (Atenasko lehenengo erregea) eta Aglauroren alabaren izenaren txikigarria.

Kuboaren bikoizketa

Pandrosio matematika irakaslea izan omen zen Alexandrian K.o. IV. mendean.

Kuboa bikoizteko (kubo bat nola sortu aldez aurretik dagoen beste kubo baten bolumenaren bikoitzarekin) gutxi gorabeherako metodo bat aurkitu zuela uste da, edo, orokorrean, erro kubikoetara gerturatzeko metodo bat. Metodo geometriko errekurtsibo tridimentsional bat da. Papok ez du zehatz-mehatz adierazten jatorrizko metodoa Pandrosionena denik, baina Pandrosionen ikasleen ustezko akatsak zuzentzera bideratutako Synagogeko atalean gehitu zuen; eta, bertan, Papok baieztatzen du azalpen matematiko hori ez dela zuzena.

Kuboa bikoizteko problema aintzinako matematikaren hiru problema klasikoetako bat da (zirkuluaren koadraturarekin eta angeluaren trisekzioarekin batera), eta K.a. V. mendean sortu zen Grezia klasikoan. Pierre Wantzel matematikariak 1837an erakutsi zuen kuboaren bikoizketaren problema ezin dela ebatzi soilik erregela eta konpasa erabilita.

Synagogeren atal berean bazegoen beste metodo bat, hura ere zeharka Pandrosioni egotzia: batezbesteko geometrikoa sortzeko problemaren soluzio zehatza, Papok erabilitako metodoa erabilita baino modu sinpleagoan.

Asteroide bat Pandrosionen omenez

Pandrosionen ekarpena nabarmena izan al zen matematikak garatzeko? Ez da kontserbatu bere idazkirik, eta ondorengo idazle greziarrek ez dituzte aipatu. Hala ere, hori egile askorekin gertatzen da, baita Hipatiarekin ere. Eta, Paporen erasoak ikusita, baliteke ondorengo beste autore batzuek bere obra ez aipatzearen alde egin izana. Jakingo al dugu noizbait galdera horren erantzuna zein den? Ziurrenik ez.

Gutxienez, asteroide bat dago Pandrosionen omenez: (20996) Pandrosion; lehen (20996) 1986 PB izenez ezaguna zen, eta asteroide gerrikoaren objektu bat da. Eleanor Francis Helin astronomoak aurkitu zuen 1986ko abuztuaren 4an, Palomar behatokian. (20996) Pandrosion izena jarri zioten 2025eko otsailean, matematikari greziarraren omenez, balitekeelako ezagutzen dugun emakumezko matematikaririk zaharrena izatea…

Iturriak:

• Pandrosion et la duplication du cube, Micmaths,  Mickaël Launay-ren YouTube kanalean
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pandrosion of Alexandria, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pandrosion – man or woman?, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• O’Connor, J. J.; eta Robertson, E. F. (2018ko maiatza). Pappus criticises Pandrosion, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• McLaughlin, Gráinne (2004). The logistics of gender from classical philosophy, Fiona McHardy eta Eireann Marshall, Women’s Influence on Classical Civilization liburuan (Psychology Press, 2004), 7-25

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@martamachos.bsky.social) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ko ekainaren 11n: Pandrosion de Alejandría, ¿una matemática anterior a Hipatia?.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Alexandriako Pandrosion, emakumezko matematikari bat Hipatiaren aurretik? appeared first on Zientzia Kaiera.