Zientzia Kaiera

Oxel Urra

Azken hamarkadetan, arkitektura tridimentsional metalorganikoek mundu osoko ikertzaileen arreta jaso dute. Horren ondorioz, aurtengo kimikako Nobel saria 1990eko hamarkadan material mota hori aurkitu zuten zientzialariei eman diete. Sendagaien garraioan zein gas kutsatzaileen pilaketan ehunka aplikazio dituen egitura molekularra giltzarri izan daiteke klima-aldaketaren eragile nagusiena den negutegi-gasen isurketa murrizteko. Izan ere, gas mota hauen gehienak tenperatura altuetan (>200 °C) isurtzen dira, eta orain, lehen aldiz, UC Berkeley-ko ikertalde batek zink hidruroak arkitektura metalorganikoekin batu ditu tenperatura altuko karbono dioxidoa pilatzeko.

30 urte baino gehiago pasa dira lehen aldiz ioi metalikoz eta molekula organikoz osaturiko egitura errepikakorra aurkitu zenetik. 1989 urtean, aurten kimikako Nobel saria irabazi duen Richard Robson-ek ioi metalikoak konposatu organiko zurrunekin lotu zitezkeela aurkitu zuen Melbourne unibertsitateko laborategietan. Gaur egun, konposatu metalorganiko (‘Metal–Organic Frameworks (MOF)’ ingelesez) deitu ohi zaien egitura hauek porositate handiko sare tridimentsional infinitu periodikoak eratzen dituzte eskala mikroskopikoan.

1. irudia: egitura metalorganikoak aurkitzeagatik 2025 kimikako Nobel saria irabazi duten ikertzaileak. (Iturria: The Nobel Prize)

Garai hartan, ikertzaile australiarrak garatutako material berria oso hauskorra zen eta MOF egitura berriak ez ziren 1990ko hamarkadaren amaiera arte indartu. Izan ere, urte horietan zehar, Robson-ekin Nobel saria irabazi duten Omar M. Yaghi-k eta Susumu Kitagawa-k ikerketa ugari egin zituzten egitura molekular horien aplikazio eta propietateen inguruan. Ondorengo hamarkadetan, hiru ikertzaileek egindako aurkikuntzak aukera eman die munduko milaka ikertzaileri gas-pilaketan, energian, erreakzio kimikoen katalisian, medizinan zein ur-tratamenduan erabiltzen diren 3D-ko arkitektura molekularrak garatzeko. Eta, orain, XXI. mendeko lehengo laurdena igaro denean, material mota hori gako bihur daiteke gaur egun errealitate bihurtu den aldaketa-klimatikoari aurre egiteko. Izan ere, Science aldizkarian argitaratutako ikerketa batek egitura metalorganiko tridimentsional berri bat aurkeztu du CO2 beroa xurga dezakeena.

Tenperaturak baldintzatutako funtzionamendua

Porlana edo altzairua ekoizten duten fabrikek negutegi-efektuko gas kantitate handiak igortzen dituzte. Gaur egun, gas mota hauek pilatzen eta deuseztatzen laguntzen duten teknologiek arazoak izaten dituzte tenperatura altuetan jarduteko. Izan ere, teknologia hauek amina deituriko konposatu likido organikoak erabiltzen dituzte karbonoa xurgatu eta atmosferara ez igortzeko, eta aminen eta karbonoaren arteko esteka sortzen duen erreakzio kimikoa 40-60ºC-an gertatzen da soilik.

2. irudia: munduko karbono dioxido isurien hiru laurden tenperatura altuetan gertatzen da. (argazkia: ulleo – jabari publikoa. Iturria: Pixnio.com)

Horiek horrela, aipatutako industriek nahiz erregai fosilak erabiltzen dituzten energia-zentralek, oro har negutegi-efektuko gas gehien igortzen dituztenek, 200ºC-tik gora jardun dezaketen teknologia berriak eskatzen dituzte. Nahiz eta azken urteetan ikertzaileak material berriak probatzen aritu diren, amina erantsiak dituzten MOF azpimotak barne, garatutako teknologiek ez dute 150ºC-ko langa gainditu. Hori dela eta, gaur egun zenbait estrategia erabiltzen dira gas kutsatzaileak hozteko, baina Kurtis Carsch-ek, Science aldizkarian argitaratu den artikuluaren bigarren autoreak, adierazten duenez, “Azpiegitura garestiak eta ez-jasangarriak behar dira gas beroko korronte horiek hartu eta karbono-xurgapen teknologiek funtzionatzen duten tenperaturetara hozteko”.

Paradigma alda dezakeen amina gabeko MOF teknologia

Gaur egun pilatzen diren negutegi efektuko gasak lur azpian biltegiratzen dira edo balio erantsiko produktu kimiko berriak garatzeko erabiltzen dira. Estrategia hauek klima-aldaketaren paradigma alda dezakete, baina ezinbestekoa bihurtu da gas kutsatzaile gehien igortzen dituzten industrietan esku-hartzea. “Altzairuaren eta zementuaren industrien CO2 emisioetan pentsatzen hasi behar dugu, karbonoa kentzeko zailak baitira; izan ere, litekeena da CO2 igortzen jarraitzea, baita gure energia-azpiegitura energia berriztagarrietara gehiago bideratzen den heinean ere”, adierazten du lanaren lehen autore den Rachel Rohde-k.

3. irudia: ZnH-MFU-4l deituriko egitura molekular metalorganikoa, karbono dioxidoa modu itzulgarri eta selektiboan finkatzeko gai dena. (Argazkia: Rachel Rohde, Kurtis Carsch and Jeffrey Long, UC Berkeley)

UC Berkley-ko ikertaldeak hamarkada bat baino gehiago darama CO2-a adsorbatzen duten MOF-ak ikertzen. 2015 urtean, ikertaldea zuzentzen duen Jeffrey Long irakasleak etorkizun handiko materiala sortu zuen. Teknologia honetan azalera erraldoia duen matrize porotsu eta kristalinoa eskaintzen zuen MOF-ak, eta aminak finkatzen zuen karbono dioxidoa. “MOF-ek duten egitura paregabeei esker, CO2 kondizio egokietan harrapatu eta askatzeko puntu asko aurki dezakegu”, dio Carsch-ek. Baina, materialak aminen beharra zuenez, ez zen eraginkorra tenperatura altuetan. Orduan, UC Berkeleyko ikertzaileak aminarik gabeko MOF egiturak ikertzen hasi ziren.

Molekula organikoen alternatibak bilatzen ari zirela zink hidruroekin egin zuen topo ikertaldeak. Normalean hidruro metaliko molekularrak erreaktiboak dira eta, beraz, nahiz eta CO2-a finkatzeko gaitasuna handia duten, egonkortasun txikia izan dezakete. Rodhe-ren hitzetan, ordea, “garatutako materiala oso egonkorra zen, eta karbonoa sakon finkatzen zuen. Horrela, karbono dioxidoaren % 90 harrapatzen zuen amina erantsia duten MOF-en antzera, baina tenperatura askoz altuagoetan”.

Tenperatura igo ahala entropiak karbono dioxidoa gas-fasean egotea ahalbidetzen duenez, lehen pentsatzen zen ezinezkoa zela molekula horiek solido porotsu batekin harrapatzea 200 °C-tik gorako tenperaturan. “Lan honek erakusten du, behar bezalako funtzionaltasunarekin (kasu honetan, zink hidruroko finkapen-puntuak erabiliz), tenperatura altuetan (adibidez, 300 °C-an) CO2-aren finkapen azkarra, itzulgarria eta gaitasun handikoa lor daitekeela”, dio UC Berkleyko Long irakasleak.

Orain ikertzaileak aztertzen ari dira garatutako materialek zer beste gas adsorba dezaketen edo zein izango diren CO2 are gehiago adsorbatzeko aukera emango dieten aldaketak. “Zorionez, aurkikuntza honek bide berriak ireki ditu gasen bereizketaren zientzian, tenperatura altuetan lan egin dezaketen adsorbatzaile solido funtzionalen diseinuan oinarrituta”, ondorioztatzen du Carsch-ek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Rohde, Rachel C.; Carsch, Kurtis M.; Dods, Matthew N.; Jiang, Henry Z. H.; McIsaac, Alexandra R.; Klein, Ryan A.; Kwon, Hyunchul; Karstens, Sarah L.; Wang, Yang; Huang, Adrian J.; Taylor, Jordan W.; Yabuuchi, Yuto; Tkachenko, Nikolay V.; Meihaus, Katie R.; Furukawa, Hiroyasu; Yahne, Danielle R.; Engler, Kaitlyn E.; Bustillo, Karen C.; Minor, Andrew M.; Reimer, Jeffrey A.; Head-Gordon, Martin; Brown, Craig M.; Long, Jeffrey R. (2024). High-temperature carbon dioxide capture in a porous material with terminal zinc hydride sites. Science, 386, 814–819. DOI: 10.1126/science.adk5697

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Hoztu gabeko karbono dioxidoa pilatu dezakeen egitura molekularra appeared first on Zientzia Kaiera.

Cristina Romo-Valera, Maddalen Rodriguez-Astigarraga, Jon Arluzea eta Noelia Andollo

Hidrogelak % 99 arteko ura atxiki dezaketen sare polimeriko hidratatuak dira, eta horrek material egoki bilakatzen ditu giza gorputza bezalako inguruneetan erabiltzeko. Medikuntza birsortzaileak ehun eta organoen birsorkuntza helburu duten teknologiak hartzen ditu bere baitan, hala nola molekula disolbagarrien erabilera, terapia genikoa, zelula amekin egindako terapia eta ehun-ingeniaritza. Azken honetan, hidrogelek aplikazio ugari dituzte, besteak beste, farmakoak eta zelulak garraiatzeko, 3D hazkuntza-ereduak sortzeko, zauriak orbaintzeko, odol-jarioak prebenitzeko, erradioterapian ehunak babesteko edo inplanteen biobateragarritasuna hobetzeko.

Hidrogelen propietate fisiko-kimikoek haien portaera eta egokitasun biologikoa baldintzatzen dituzte. Sarearen tamainak biomolekulak edo zelulak askatzeko abiadura erregula dezake; puzte-gaitasunak farmakoen askapen kontrolatua ahalbidetzen du; biskoelastikotasunak portaera likatsu edo elastikoa doitzeko aukera eskaintzen du, hidrogelen eta zelulen arteko elkarrekintzan eragina izan dezakeelarik; eta biodegradagarritasuna, berriz, gorputzarentzat kaltegarriak ez diren osagaien degradazioa bermatzeko funtsezkoa da. Bestalde, biobateragarritasunak, materialak sistema immunearen aurkako erreakziorik eragin gabe erabiltzea ahalbidetzen du. Aplikazioaren espezifikotasunari dagokionez, hidrogelak kanpo-estimuluei (hala nola tenperatura, argia edo indar mekanikoak) edo barne-estimuluei (esaterako, pH-aldaketak edo jarduera entzimatikoa) erantzuteko gaitasunarekin diseina daitezke. Gainera, hidrogel eroaleek terapia bioelektrikoan eta ehun-ingeniaritzan aukera berriak irekitzen dituzte, zelulen detekzioa eta estimulazio elektrikoa bideratuz, zauriak azkarrago orbaintzea eta ehun kaltetuak berreskuratzea sustatuz.

Irudia: hidrogelen diseinuan kontuan izan beharreko propietate nagusiak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Hidrogelen sintesia erretikulazio-metodoaren arabera sailka daiteke, fisikoa edo kimikoa izan daitekeelarik. Fisikoki erretikulatutako hidrogelak interakzio iragankorretan oinarritzen dira, hala nola hidrogeno-loturak, interakzio hidrofobikoak edo ionikoak. Hauek malgutasun eta biobateragarritasun handiagoa eskaintzen dute, eta aproposak dira zelulen hazkuntza edo farmakoen askapen kontrolatuan erabiltzeko. Interakzio fisikoen bitartez gurutzatutako hidrogelek ez dute erretikulazio eragilerik eta egonkor mantentzen dira kristalinotasunari, hidrogeno-loturei, interakzio hidrofobikoei, interakzio elektrostatikoei edo kateen korapilatzeari lotutako lotura iragankorrei esker. Erretikulazio eragilerik gabeko hidrogelak sortzeko, interakzio ionikoak, interakzio hidrofobikoak edo hidrogeno-loturak besteak beste, aztertu eta ulertzeak interes handiagoa izan du berriki. Bestaldetik, kimikoki erretikulatutako hidrogelek lotura kobalente iraunkorrak dituzte, eta horrek egonkortasun eta erresistentzia handiagoa ematen die. Erradikal askeen polimerizazioz, erradiazioz, molekula txikien erretikulazioz edo entzimek eragindako erretikulazioz osa daitezke. Hidrogel hauek ezin hobeak dira euskarri sendoak behar dituzten aplikazioetan, hala nola ehun-ingeniaritzan eta inplanteetan.

Hidrogelen garapenak diziplina anitz biltzen ditu eta gurutzaketa-metodoaren hautaketak, bai eta propietate fisiko-kimikoen egokitzapenak ere, funtsezko garrantzia dute. Gurutzaketa-metodoak hidrogelaren egonkortasuna eta sendotasun mekanikoa baldintzatzen ditu, baita ingurune biologiko konplexuetan osotasuna mantentzeko duen gaitasuna ere. Azken batean, hidrogelen diseinuak orekaz jokatzea eskatzen du, gurutzaketa-metodo egokiaren eta aplikazioaren eskakizun espezifikoei lotutako propietateen artean. Ikuspegi integratu honek, materialaren egokitzapen eta funtzionaltasun optimoa bermatzeaz gain, biomaterialen ingeniaritzan etengabeko berrikuntza sustatzen du, aukera terapeutikoak nabarmen hobetuz eta medikuntza birsortzailean eta osasun pertsonalizatuan muga berriak zabaltzen lagunduz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Medikuntza birsortzailerako hidrogelak.
• Laburpena: Hidrogelak gurutzatutako monomeroez osatutako sare polimerikoak dira, hidrofilizitate mailaren arabera % 99ra arteko ura atxikitzeko ahalmena izan dezaketenak. Horrek aplikazio translazional askotarako konponbide oso egoki bihurtzen ditu. Hidrogelak helburu biomediko anitzetarako erabil daitezke, hala nola farmakoak edo zelulak garraiatzeko, ehunen birsorkuntzarako, 3D hazkuntza-ereduen bidez zelulen ugalketa sustatuko duten ehunen mikroinguruneak sortzeko, odol-jarioen prebentziorako, erradioterapian ehunak babesteko edo inplanteen biobateragarritasuna hobetzeko. Aipatutako gaitasunen ondorioz, hidrogelak baliagarriak dira larritasun-maila ezberdineko gaixotasun eta afekzio medikoetarako, bai eta hain ohikoak ez diren eremuetarako ere, hala nola ingurumen-ingeniaritzarako. Artikulu honetan hidrogel-soluzioen sintesian erabil daitezkeen ezaugarri fisiko-kimiko nagusiak eta erretikulazio-teknikak deskribatzen dira. Propietate horiek ulertzea eta kontrolatzeko gaitasuna funtsezkoak izango dira aplikazio biomediko espezifikoa zehazteko.
• Egileak: Cristina Romo-Valera, Maddalen Rodriguez-Astigarraga, Jon Arluzea eta Noelia Andollo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 11-28
• DOI: 10.1387/ekaia.26797

Egileez:

Cristina Romo-Valera, Jon Arluzea eta Noelia Andollo EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko eta IIS Biobizkaia Osasun Ikerketarako Institutuko ikertzaileak dira.

Maddalen Rodriguez-Astigarraga EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Medikuntza birsortzailerako hidrogelak appeared first on Zientzia Kaiera.

Rosa Porcel Biologian lizentziaduna eta Biokimika eta Biologia Molekularrean doktorea da (Granadako Unibertsitatea). Egun irakasle titularra da Universitat Politècnica de València unibertsitateko Bioteknologia Sailean, bai eta ikertzailea ere Landareen Biologia Molekular eta Zelularraren Institutuan, non zuzendariordea ere baden. Horrez gain, unibertsitate bereko Ingeniaritza Agronomikoaren eta Ingurumenekoaren Goi Mailako Eskola Teknikoko zuzendariordea ere bada.

Ikertzaile gisa, Rosa Porcelek 25 urteko eskarmentua du landareen eta mikorrizen arteko sinbiosiaren eta estresaren aurreko tolerantziarekiko harremanaren ikerketan; zehazki, lehortearekiko eta gazitasunarekiko tolerantzia izan du aztergai. Horri buruzko ikerketa artikulu asko argitaratu ditu eragin handiko aldizkarietan. Horrez gain, doktorego tesi batzuk ere zuzentzen ari da arlo horretan. Bere ibilbide zientifikoa aintzatetsi egin dute Landareetako Harreman Hidrikoen arloko Ikerketako Sari Nazionalaren bidez, eta bere unibertsitateak ematen duen Ikerketako Ibilbide Bikainaren Sariko finalista ere izan da.

Esparru akademiko eta ikertzailetik kanpo, Rosa Porcel dibulgatzaile zientifikoa da 2011az geroztik: La Ciencia de Amara izeneko bloga dauka, eta konferentziak eta dibulgazioko askotariko ekitaldiak egiten ditu. Dibulgazio Zientifikoko Antama Saria jaso zuen. Eso no estaba en mi libro de Botánica liburuaren egilea da (argitaletxea: Guadalmazán), eta lan horrengatik dibulgazio zientifikoko liburu onenaren Prismas 2021 saria eman zioten. Eta bere banakako bigarren liburua argitaratu berri du: Plantas que nos ayudan (argitaletxea: Destino).

Irudia: Rosa Porcel ikertzailea. (Rosa Porcelek emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Landareek lehortearekiko eta gazitasunarekiko duten tolerantzia. Duela 20 urte baino gehiago hasi nintzen lanean mikorrizekin. Mikorriza arbuskularrak onddo mikroskopikoak dira, eta sinbiosi mutualista batean bizi dira duela milioika urtetik landareen sustraiekin; mizelioen bidez konektatzen dituzte landare guztien sustraiak lurraren azpian, eta askotariko estresen aurrean babesten dituzte. Nire lanaren helburua zen argitzea zer mekanismo molekularri esker diren landare mikorrizak toleranteagoak lehortearekiko eta gazitasunarekiko. Egun, eremu horretan lan egiten jarraitzen dut.

Lehorteak eta gazitasunak modu larrian kaltetzen dituzte laboreak, eta gure ikertaldean tresnak garatu nahi ditugu nekazaritzako elikagaien arloan interesgarriak diren landareak egoera gogor horiek erresistitzeko gai izateko. Abordatze molekularrak erabiltzen ditugu, edizio genetikoa, adibidez; bai eta aplikatuagoak ere, hala nola bioestimulatzaile berrien identifikazioa, ebaluazioa eta karakterizazioa. Bioestimulatzaileak askotariko estresen aurrean (lehortea, beroa, gazitasuna, patogenoak, intsektuak, eta abar) laboreen hazkuntza, garapena eta tolerantzia hobetzen duten substantzia edo mikroorganismoak dira, eta hori guztia lortzen dute landareen prozesu naturalak estimulatzearen bidez.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Zortea dugu egunean behin baino gehiagotan jan ahal izateagatik, eta elikagai horietako asko landareak dira edo landareetatik datoz. Hortaz, elikatzen gaituzten laboreak izaten jarraitzen dugula bermatu behar dugu. Pentsatzen baduzu, ortuariak, frutak, barazkiak, zerealak eta lekaleak landareak dira, eta olioak, irinak, kakaoa, garagardoa, ardoa, fruitu lehorrak eta abar landareetatik datoz. Landareek ere pairatzen dituzte klima-aldaketaren ondorioak, eta ezinbestekoa da ekoizpenari eta jasangarritasunari eustea. Tamalez, lehorte batek arazo larriak ekar ditzake. Duela ez asko, 2023an, 12 euro ordaintzera iritsi ginen oliba olio litro batengatik. Beste arrazoi batzuen artean, hori gertatu zen muturreko lehorteko eta tenperatura altuko ondoz ondoko bi urte izan genituelako, eta horrek erdira murriztu zuen ekoizpena.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Ezin dut esan haurra nintzela figura nabarmen bat nuenik, baina egia da karrera zientifikoan aurrera egin ahala, nire zuzendariak izan nituela erreferente. Asko eta asko ikasi nuen nire tesi zuzendari Juan Manuel Ruiz Lozano doktorearengandik, eta gaur egun ere aparteko harremana daukagu, bai eta José Miguel Barea irakaslearengandik ere; mikorrizen arloko aitzindaria eta zientzialari bikaina da. Zorte handia izan dut Ramón Serrano irakaslea bezalako ikertzaileak gertu izan ditudalako; Ramón nazioarteko erreferentea da, ezagutu dudan pertsonarik argienetako bat. Zientzialari, irakasle eta pertsona zoragarria zen; honoris causa doktorea (Ratisbonako Unibertsitatea, Alemania), Alfontso X.a Jakitunaren Ordenako Gurutzea, Biologia Molekularreko Europako Erakundeko (EMBO) kidea, eta Biokimika eta Biologia Molekularreko Espainiako Sozietateko (SEBBM) ohorezko bazkidea. Nire gainbegiralea izan zen zenbait urtez nire doktorego ondoko lehen egonaldian. Ikerketa eta irakaskuntzarekiko bere pasioa transmititu zizkidan, eta esan dezaket bere ikertaldea familia balitz bezala zaintzen zuela. Pertsona bikaina izan zen.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Zorionez, aurrerapen handiak egiten ari dira arlo honetan, baina oraindik ere asko dago deskubritzeko. Nire helburua izango litzateke lehortepean efizientzia fotosintetikoa areagotzeko gai diren laboreak lortzea; hau da, aurkako baldintzetan ere, hazkuntza eta garapen ona dutenak. Konplexua da, eta, gainera, Europa ez da errazten ari CRISPR-ren erregulazioa; beste herrialde batzuk oso aurreratuta daude arlo horretan. Bioaniztasuna eta deskubritzeko dagoen guztia aintzat hartuta, landareen errizosferako mikroorganismo ezezagun bat identifikatu nahi nuke; ikaragarrizko efektuak izango lituzke laboreak babesteko eta horien hazkuntza sustatzeko, eta ez genuke kezkatu behar uzta txarrengatik ez eta produktuaren prezioagatik ere. Imajina ezazu!

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketa zientifikoa erronkaz beteriko bidea da, baina motibazioa ezezaguna deskubritzean datza. Hasteko, esango nioke sakondu zezala benetan zer gai maite dituen jakiteko, eta ikerketa arlo horietatik gehiago ezagutzeko interesa izateko. Mentoreez edo pertsona inspiratzaileez ingura dadila.

Zalantzarik gabe, lanbide bokazionala da, eta pazientzia, esfortzua eta sakrifizioa konstante bat dira. Hori izan behar du buruan beti. Karrera oso exijentea da, baina baita oso atsegingarria ere.

Eta, jada mundu honetan sartuta dagoenean, bestelako aholkuak emango nizkioke, gaitasun praktikoetara, etika zientifikora eta komunikaziora bideratutakoak, adibidez.

Ikerketa zientifikoa, askorentzat, bizimodu bat da.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko apirilaren 12an: Rosa Porcel: «La investigación científica es un modo de vida».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Rosa Porcel: «Ikerketa zientifikoa bizimodu bat da» appeared first on Zientzia Kaiera.

Homo sapiens, Homo neanderthalensis, Homo erectus, Homo antecessor,  Homo habilis… eta beste hainbat. Baina, lehenik eta behin, zer da espezie bat? Espeziea izaki bizidunak sailkatzeko oinarrizko unitatea da, eta definizio ohikoenaren arabera, espezie berekoak dira elkarrekin ugaltzeko eta kume emankorrak izateko gai diren izakiak. Ugaltzeko gaitasun hori nabarmen zailtzen da ugalketa asexuala duten izakietan, elkarrekin hibrido asko sortzen dituzten landareetan edo geneak trukatzen dituzten bakterioen artean. Fosilen artean, morfologiaren arabera egiten da espezie sailkapena. Gizaki modernoek eta neandertalek gurutzatu egin zutela badakigu, eta horrek erakusten du espezieen arteko bereizketa ez dela beti garbia.

Zientzialariek ikuspegi desberdinak dituzte: splitterrek diferentzia txiki oro espezie berritzat hartzen dute; lumperrek, berriz, dena espezie gutxi batzuetan biltzeko joera dute. Eboluzioa ez da egun batetik bestera gertatzen; aldaketa txikiek, belaunaldiz belaunaldi, populazio isolatuetan metatzen dira. Horregatik, batzuek uste dute espezie gutxi batzuk izan zirela (Homo habilis, Homo erectus…), eta beste batzuek, aldiz, zuhaitz adarkatu eta konplexu bat zegoela, hainbat gizaki espezierekin batera. Gaur egun espezie bakarra gara, Homo sapiens, baina iragana askoz nahasiagoa izan zen.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Zenbat gizaki espezie daude? appeared first on Zientzia Kaiera.

Tentsoreak matematiketan eta zientzian erabiltzen dira ezkutuko egi geometrikoak ezagutzera emateko. Baina, zer dira?

Albert Einsteinek bere erlatibitatearen teoria berezia 1905ean argitaratu ondoren, hurrengo hamarkada osoa eman zuen grabitatearen teoria garatzen. Hala ere, urteak eman zituen etengabeko arazo bati aurka egiten.

Erakutsi nahi zuen grabitatea espazio-denboraren geometriaren deformazioa dela, materiaren presentziaren ondoriozkoa. Hala ere, intuizioak kontrakoa esaten badigu ere, bazekien denbora eta distantzia erlatiboak direla: erreferentzia-esparruaren arabera aldatu egiten dira. Azkar mugitzeak distantzia murriztu eta denbora geldotzen du. Hortaz, nola deskribatu daiteke grabitatea objektiboki, geldirik gauden edo mugitzen ari garen alde batera utzita?

Irudia: tentsoreak matematiketan eta zientzian erabiltzen dira ezkutuko egi geometrikoak ezagutzera emateko. (Ilustrazioa: Michele Sclafani / Quanta Magazine)

Einsteinek galdera horren erantzuna teoria geometriko berri batean aurkitu zuen; Gregorio Ricci-Curbastro eta Tullio Levi-Civita matematikari italiarrek argitaratu zuten urte batzuk lehenago. Teoria horretan, geroago “tentsore” izenez ezagutuko zen terminoaren oinarri matematikoak ezarri zituzten.

Geroztik, tentsoreen zeregina oinarrizkoa izan da Einsteinen erlatibitatearen teorian ez ezik, ikaskuntza automatikoan, mekanika kuantikoan zein biologian. «Gure ekuazioak antolatzeko paketatze-mekanismo efizienteena dira tentsoreak», azaldu du Dionysios Anninos-ek, Londresko King’s College-eko fisikari teorikoak. «Objektu geometrikoen lengoaia naturala dira».

Halaber, definitzen zailak dira. Informatikari bati galdetuz gero, tentsore bat datu garrantzitsuak biltzen dituen zenbakien matrize bat izan daiteke. Zenbaki bakar bat “0 mailako” tentsore bat da. Zenbakien zerrenda bat, bektore deritzona, 1. mailako tentsorea da. Zenbakien sareta bat, matrize deritzona, 2. mailako tentsorea da; eta horrela hurrenez hurren.

Baina fisikari edo matematikari bati galdetzekotan, definizio hori ez dute nahikotzat joko. Tentsoreak zenbakien antolamendu horren bidez irudikatu daitezkeen arren, esanahi geometriko sakonagoa dute.

Tentsoreen zentzu geometrikoa ulertzeko, bektoreetara jo behar dugu. Imajina ezazu bektorea espazioan flotatzen duen gezi bat dela: luzera eta norabidea dauzka. (Gezi horrek ez du puntu espezifiko batean ainguratuta egon behar: espazioan mugituz gero, bektore bera izaten jarraituko du). Bektore batek, adibidez, partikula baten abiadura irudika dezake: luzerak azkartasuna adierazten du, eta norabideak, berriz, ibilbidea.

Informazio hori zenbakien zerrenda batean paketatzen da. Bi dimentsioko espazio batean dagoen bektore bat, adibidez, bi zenbakiren bitartez definitzen da. Lehenengoak gezia eskuinerantz edo ezkerrerantz zenbat unitate hedatzen den adierazten du, eta bigarrenak, berriz, gora edo behera zenbat hedatzen den.

Hala ere, zenbaki horiek koordenatuen sistemaren definizioaren araberakoak dira. Demagun zure koordenatuen sistema aldatzen duzula:

1. grafikoa: Mark Belan Quanta Magazine-rentzat

Orain bektorea koordenatuen sistema berriaren norabide bakoitzean duen hedaduraren arabera adierazten duzu, eta, horren ondorioz, emaitza bestelakoa da. Hala ere, bektorea ez da aldatu: luzerak eta norabideak berdin jarraitzen dute, zure koordenatuen sistema edozein dela ere. Gainera, koordenatuen sistema batetik bestera nola aldatu baldin badakizu, automatikoki jakingo duzu nola aldatu beharko litzatekeen zure zenbakien zerrenda.

Tentsoreek ideia horiek orokortzen dituzte. Bektore bat 1. mailako tentsorea da; goragoko maila duen tentsoreek informazio geometriko konplexuagoa dute.

Demagun, adibidez, altzairuzko bloke bat duzula, eta haren gainean egin daitezkeen indar guztiak deskribatu nahi dituzula. 2. mailako tentsore baten bidez lor dezakezu, matrize gisa idatzita. Blokearen alde bakoitzak hiru norabide desberdinetatik jasotzen ditu indarrak. (Adibidez, blokearen eskuineko aldeak behetik gorako, ezkerretik eskuinerako eta atzetik aurrerako indarrak jasan ditzake).

2. grafikoa: Mark Belan Quanta Magazine-rentzat

Hortaz, indar horiek guztiak barne hartzen dituen tentsorea irudikatzeko 9 zenbakiko matrize bat erabil daiteke; hau da, zenbaki bana alde bakoitzean jasotzen duen indar bakoitzeko. (Kasu honetan kontrako aldeak erredundanteak dira).

Matematikariek tentsoreak bektore bat edo gehiago hartu eta beste bektore bat edo zenbaki bat sortzen duten funtzio gisa ulertzen dituzte. Hala ere, sortzen duten zenbaki hori ez da hautatutako koordenatuen sistemaren araberakoa. (Murrizketa horrek bereizten ditu tentsoreak funtzio orokorretatik). Tentsore batek, adibidez, laukizuzen baten ertzak osatzen dituzten bi bektore hartuko balitu, laukizuzenaren azalera sor lezake. Laukizuzena biratuko bagenu, x ardatzarekiko luzera eta y ardatzarekiko altuera aldatuko lirateke, azalera aldatu gabe.

3. grafikoa: Mark Belan Quanta Magazine-rentzat

Einsteinen erlatibitatearen teorian, distantzia eta denbora aldakorrak dira behatzaile desberdinentzat, aurretik absolututzat jotzen baziren ere. Hala ere, luzera eta altuera azalera kalkulatzeko konbinatu daitezkeen bezala, distantzia eta denbora ere konbinatu daitezke, bestelako propietate finkoak edo inbarianteak definitzeko. Tentsoreei esker, Einsteinek eraginkortasunez manipulatu zituen inbariante horiek, masa eta espazio-denboraren arteko erlazioa deskribatzeko. Ekuazio bakar baten bidez deskribatu zuen espazio-denboran materia kurboa nolakoa zen; hau da, kondentsatu zuen 16 ekuazio independente eta interkonektatuen bidez kalkulatu beharreko prozesua.

Ekuazio hori 1915ean argitaratu zenetik, tentsoreak nonahiko bihurtu dira. Fisikariek elektroiek nukleo atomikoen inguruan egindako mugimendua karakterizatzeko edo lotutako sistema kuantiko baten egoera deskribatzeko erabiltzen dituzte; informatikariek ikaskuntza automatikoko ereduen parametroak biltegiratzeko erabiltzen dituzte; biologoek leinuan zehar bereizgarriak arakatzeko erabiltzen dituzte; eta matematikariek, berriz, tentsore konplexuagoak lortzeko biderkatu eta horien espazio berriak aztertzen dituzte. Tentsoreei esker, matematikariek besteak beste simetria konplexuak miatu, forma berezien ezaugarriak (aldagai izenez ezagunak) aztertu eta funtzio desberdinen arteko harremanak iker ditzakete.

Einsteinek behin lagun bati eskatu zion tentsoreak ulertzen lagun zezala, erotuko zelakoan. Alabaina, ulertu egin zituen, eta geroztik ezinbestekoak izan dira zientzialariek gure mundua deskribatu ahal izateko.

Jatorrizko artikulua:

Joseph Howlett. (2025). The Geometric Tool That Solved Einstein’s Relativity Problem, Quanta Magazine, 2024ko abuztuaren 12a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Einsteinek erlatibitatearekin zuen arazoa konpondu zuen tresna geometrikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Rosa M. Tristán

Duela mende asko hasi ziren araknidoak ikertzen, baina XX. mendean emakume aitzindari baten interesa piztu zuen fauna horrek, eta Kaukaso europarrak araknidoei buruz ezkutatzen zituen hamaika misterio argitzen igaro zuen bizitza osoa. Tamara Severyanovna Mkheidze zientzialariari buruz ari gara. 2007. urtean zendu zen zientzialari horrek sartu zituen Georgiako espezieen zerrendan bera hiltzean ezagutzen genituen espezieen ia erdiak, eta berrogei espezie berri baino gehiago deskubritu zituen. “Emakume armiarma” izan zen, Europan zoologian lan egiten zuen emakume gutxi zen garai batean, eta are gutxiago sinpatia baino fobia gehiago sortzen duten araknidoen arloan.

Tamara Mkheidze 1915eko abenduaren 22an jaio zen Kutaisin, Georgiako mendebaldean, Errusiar Inperioaren parte zen garaian. 16 urte zituenean, bigarren hezkuntzan graduatu ondoren, zoologia ikasten hasi zen Tibilisiko Stalin Unibertsitatean, eta ordurako interes berezia zuen animalia-talde horri buruz. Are gehiago, bere tesiaren izenburua honako hau izan zen: Georgiako fauna araknidoari buruzko materialaren azterketak. Graduatu ondoren, 27 urte zituela, hantxe bertan hasi zen lanean laborategiko laguntzaile gisa.

1. irudia: Tamara Mkheidze ikertzailea. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Azkenean 1949an kontratatu zuten Unibertsitateko Zoologia Institutuan irakasle izateko. Ornogabeen zoologiako eta entomologiako eskolak eman zituen 1990. urtean erretiratu zen arte, eta irakasle lanak uztartu zituen bere ikerketekin. Hasierako urte haietan zientzialariaren karreran eragin handiena izan zuen mentorea Dmitri E. Kharitonov araknologo errusiarra izan zen. Perm-era (Ural mendiak) egin zuen bisita batean ezagutu zuen eta bidaia horretan erakutsi zizkion Tamarari lan araknologikoaren oinarrizko teknikak. Eta halaxe hasi zen hainbat urtez luzatu zen bien arteko lankidetza oparoa. Izan ere, Kharitonov izan zen Tamararen doktorego tesia gainbegiratu zuena, bai eta ikerketetarako armiarma kaukasiarren espezimenak ematen zizkiona ere.

Isolatuta ikertzea, eragozpen handia

Beste emakumezko zientzialari handi batzuekin gertatzen den moduan, ez dago informazio askorik Tamararen laneko garapenari edo zailtasunei buruz, baina jakin badakigu haren ikerketak funtsezkoak izan zirela araknologiaren zientzian ia 70 urtez, Kaukaso zabalari dagokionez. Erretiratu eta urte askoren ondoren ere —eta hil baino urte bat lehenagora arte— eragin handiko artikuluak argitaratzen jarraitu zuen. Eskualdean diziplina horretako bigarren etapa handia berak abiarazi zuela esaten da. Ikerketa horiek 1866an hasi ziren Kochen armiarma kaukasoarrei buruzko lehenengo lanarekin (1866). Eskualde berezia da; izan ere, endemismoa % 20 eta % 100 artekoa da armiarma taldearen arabera.

Bere argitalpenetan, Tamarak askotariko gai ekologikoak eta faunistikoak landu zituen Georgia osoan, bai armiarmenak bai opilioi ordenarenak (araknidoen ordena bat da, eta morgaño, armiarma hankaluze edo segalari izenez ere ezagunak dira; ez dira pozoitsuak). Akaroei buruzko bi lan ere egin zituen. Bere lanaren zati handi bat taxonomia erregulartasunez eguneratzea izan zen. Guztira, zenbait iturriren arabera, armiarmen hogeita hamasei espezie eta opilioien beste zazpi deskribatu zituen, gehienak hiru familiatakoak (Dysderidae, Lycosidae eta Thomisidae).

2. irudia: Araneus tbilisiensis (egun Araniella opisthographa), Mkheidzek deskribatutako taxona. (Argazkia: Hectonichus – CC BY-SA 4.0. lizentziapean. Iturriak: Wikimedia Commons)

Baina bere lana ez zen erraza; zaila izan zen animaliak lortzea dagoeneko zeuzkanekin alderatzeko, eta informazio zientifikoa lortzea ere zaila zen, erregimen sobietarraren mendeko herrialdearen isolamendua zela eta. Era berean, SESBeko bere kideek, zeinaren parte baitzen herrialdea, ez zuten informaziorik Tamararen argitalpenei eta biltzen zituen espezimenei buruz. Hori dela eta, urte asko igaro ondoren deskubritu zen haien espezieen deskribapen batzuk berdin-berdinak zirela. Eragozpen horiek izan zituen arren, bi armiarma espeziek dute bere izena, bere omenez: Harpactea mcheidzeae Dunin (1992an) eta Gnaphosa mcheidzeae Mikhailov (1998an).

Hala ere, ekarpenik handiena erretiratu ondoren egin zuen, Georgiako armiarmak: sistematika, ekologia, zoogeografia monografia, georgieraz argitaratua 1997an. Bitxiena da obra hori 1970. hamarkadaren amaieran ia amaituta zegoen arren, hogei urte geroago arte ez zela inprimatu. Horren arrazoia Tamararen senarraren heriotzarekin dago lotuta: Lavrosi Kutubidze zientzialaria (limnologoa). Izan ere, hark laguntzen zion emazteari argitalpenak idazten eta aurkikuntzak errusiera zientifikoan jasotzen. Senarra 1977an hil zenean, argitaratzeari ia-ia utzi zion zientzialariak. Artikuluak prestatzeko laguntzarik gabe geratzeaz gain, ez zegoen atzerriko literatura zientifiko eguneraturik; hori dela eta, zientzialariaren obra zaharkituta dago sailkapen taxonomiko batzuetan.

Tamalez, bere espezieen bildumaren zati handienaren egoera ezezaguna da, kontsultatutako iturrien arabera. Ez dute aurkitu Tamararen ondare pertsonalean zegoen materiala, eta desagertutzat jo zuten bere etxebizitza hustu ondoren. Bere lanen zati bat Tbilisiko Estatuko Museoan dago. 3000 armiarma baino gehiago ditu bildumak, Errusiako lehenengo araknologoen espezimenak barne, hala nola zientzialariaren Kharitonov lagunarenak. Materiala dago, halaber, Tbilisiko Unibertsitateko Institutu Zoologikoan, Moskuko Historia Naturalaren Museoan eta Permeko Unibertsitatean.

Bere amaierako sormen fasean, 2004 eta 2006 artean, Tamarak estuki ​​ egin zuen lan Vera Pkhakadze araknologo georgiar gaztearekin, eta elkarrekin Tbilisiko eskualdeko araknidoei buruzko ikerketak argitaratu zituzten. Egiari zor, hari utzi zion Tamarak egun estatuko museoan dagoen bilduma.

Azkenik, Tamara Mkheidze 2007ko apirilaren 11n hil zen Tbilisin, 91 urte zituela.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Marusik, Yuri M.; Otto, Stefan (2008ko urtarrila). 70 years of Arachnology in Georgia: Tamara S. Mkheidze (1915-2007), The Newsletter of the British Arachnological Society, 112, 6-8
• Otto, Stefan; Pkhakadze, Vera; Gegechkori, Arnold (2008). 70 Jahre Arachnologie in Georgien: Tamara S. Mkheidze (1915 – 2007), Arachnol. Mitt. 35, 72-75
• Wikipedia

Egileaz:

Rosa M. Tristán (@RosaTristan) zientzia eta ingurumen dibulgazioan espezializatutako kazetaria da duela 20 urtetik baino gehiagotik. Maila nazionaleko hainbat prentsa eta irrati hedabidetan parte hartu ohi du.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 24an: “La ‘mujer araña’ de Georgia: Tamara S. Mkheidze“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Georgiako “emakume armiarma”: Tamara S. Mkheidze appeared first on Zientzia Kaiera.

Iker Badiola Etxaburu

Gero eta hobeto dakigu gurekin bizi diren mikroorganismo sinbionteek hainbat modutara eragin diezaioketela gure osasunari. Horren adibide nagusia bihurtu da burmuinaren eta hesteen arteko ardatza, baina gero eta elkarreragin gehiago aurkitzen ari gara eta etengabe heltzen zaizkigu berriak mikrobiotak gure gorputzeko zenbait sistema eta aparaturekin duen harremanaren inguruan.

Oraingoan Agarwal-ek eta kolaboratzaileek Ameriketako Estatu Batuetako Ospitale Pediatrikoan egindako lanak piztu du komunitate zientifikoaren interesa. Jakina da odoleko zelulak hezur-muinean sortzen direla eta guztien jatorria Zelula Ama Hematopoietikoa (ZAH) dela. ZAHak hezur-muinean daude eta, gorputzak odoleko zelula gehiago behar dituenean, zatitu egiten da eta zelula hauek sortzen ditu. Zahartzean, denboraren poderioz ZAH batzuek mutazioak metatzen dituzte eta gerta daiteke mutazioren batek abantaila ematea mutatutako ZAH zehatz bati. Abantaila honi esker ZAH mutatuak azkarrago hazteko gaitasuna bereganatzen du eta mutazioa helarazten die bere ondorengo odoleko zelulei, fenomeno honi hematopoiesi klonala deitzen zaio.

Irudia: ikertzaile estatubatuarrek hematopoiesi klonalean sakondu zutenean, harreman zuzena aurkitu zuten Hesteetako Hanturazko Gaixotasunarekin (HHG). (Argazkia: Karola G – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Hematopoiesi klonala duten pertsonek arrisku handiagoa izaten dute odoleko minbizi bat garatzeko. Uste da fenomeno hau duten pertsonengan % 1 handitzen dela odoleko minbizi bat sortzeko probabilitatea. Izan ere, gehiago hazteko aukerarekin batera beste mutazio batzuk jasateko aukera handiagoa izaten dute eta zelula pre-leuzemiko bihurtzen dira; hau da, leuzemia sortzeko zorian dauden zelulak; aldaketa txiki batek minbizi-zelula izatera bultza ditzakeen zelulak.

Ikertzaile estatubatuarrek hematopoiesi klonalean sakondu zutenean, harreman zuzena aurkitu zuten Hesteetako Hanturazko Gaixotasunarekin (HHG). HHGaren kasuan gaixoak hantura kronikoa izaten du hesteetan eta, ondorioz, kaltetu egiten da haiek estaltzen eta babesten dituen epitelioa. Epitelioa kaltetzean, galdu egiten du argiarekin muga egiteko duen gaitasuna eta gorputzera igarotzen dira hainbat elementu. Ikusi denez, igarotzen diren gauzen artean mikrobiotako bakterio gram-negatiboak daude. Bakterio hauek ADP-heptosa izeneko molekula sortzen dute eta molekula hau HHG duten gaixoen odolean agertzen da. ADP-heptosa bakterio gram-negatiboek sortzen dute eta, sistema immunea pizteko gaitasuna izateaz gain, gai da ugaztunen zelulen mintza zeharkatzeko eta zelulen barruan sartzeko. Zelula barruan ADP-heptosak ALPK1 entzima aktibatzen du eta kaskada-erreakzio bat sortzen da zelularen nukleoraino heltzen dena eta, azkenik, azkartu egiten da ziklo zelularra.

Bakterio gram-negatibo hauek odolean sartzen direnean gorputzeko edozein txokotara heltzeko gai dira, eta haiek sortzen duten ADP-heptosarekin berdin pasatzen da; beraz, edozein zelularen hazkuntza bultza dezakete; baina ikusi da eragin hau oso esanguratsua dela hezur-muinean. Aurrez mutazioak izan dituzten ZAHak­­ −hau da, hematopoiesi klonala izan dutenak− ADP-heptosarekin kontaktuan jartzen badira, nabarmen igotzen da zatitzeko gaitasuna mutaziorik ez duten ZAHekin alderatuta eta, ondorioz, asko handitzen da mutatuta daudenak proportzioan gailentzeko arriskua.

Ikerketa honek, mekanistikoki zein klinikoki bi gaixotasunen arteko harreman zuzena deskribatzeaz gain, aukera ematen digu prebentzioan aurrerapauso garrantzitsu bat emateko. Odolean neurtu dezakegun ADP-heptosak lagundu egin dezake odoleko minbiziak sortu baino lehen aurreikusten eta etorkizunean sor daitezkeen tratamenduak baliagarriak izan daitezke minbizi mota hau hasierako fasean osatzeko.

Erreferentzia bibliografikoak:

Agarwal, Puneet; Sampson, Avery; Hueneman, Kathleen; Choi, Kwangmin; Jakobsen, Niels Asger; Uible, Emma; Ishikawa, Chiharu; Yeung, Jennifer; Bolanos, Lyndsey; Zhao, Xueheng; Setchell, Kenneth D.; Haslam, David B.; Galloway-Pena, Jessica; Byrd, John C.; Vyas, Paresh; Starczynowski, Daniel T. (2025). Microbial metabolite drives ageing-related clonal haematopoiesis via ALPK1. Nature, 642, 201–211. DOI: 10.1038/s41586-025-08938-8

Jaiswal, Siddhartha; Fontanillas, Pierre; Flannick, Jason; Manning, Alisa; Grauman, Peter V.; Mar, Brenton G.; Lindsley, R. Coleman; Mermel, Craig H.; Burtt, Noel; Chavez, Alejandro; Higgins, John M.; Moltchanov, Vladislav; Kuo, Frank C.; Kluk, Michael J.; Henderson, Brian; Kinnunen, Leena; Koistinen, Heikki A.; Ladenvall, Claes; Getz, Gad; Correa, Adolfo; Banahan, Benjamin F.; Gabriel, Stacey; Kathiresan, Sekar; Stringham, Heather M.; McCarthy, Mark I.; Boehnke, Michael; Tuomilehto, Jaakko; Haiman, Christopher; Groop, Leif; Atzmon, Gil; Wilson, James G.; Neuberg, Donna; Altshuler, David; Ebert, Benjamin L. (2014). Age-related clonal hematopoiesis associated with adverse outcomes. N Engl J Med,  25, 371(26):2488-98. DOI: 10.1056/NEJMoa1408617 

Egileaz:

Iker Badiola Etxaburu (@ikerbadiola.bsky.social) EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedrako zuzendaria da.

The post Hesteetako osasun txarrak odoleko minbizia izateko arriskua handitzen du appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Irailean 2025. urteko Ig Nobel saridunak nortzuk diren jakinarazi zuten Bostongo Unibertsitatean egindako ekitaldian. Biologiako saria behiak margotzen ibili zen ikerketa-talde batek jaso zuen. Haien helburua zen behiak zebrak bailiran margotzea. Horri esker jakin zuten zergatik diren zebrak marradunak eta zein den horrek duen zerikusia intsektu hematofagoekin. Horretaz gainera, irakurle, hau amaieraraino irakurtzen baduzu, jakingo duzu zein den galdera honen erantzuna: zebrak beltzak dira eta marra zuriak dituzte, edo zuriak dira eta marra beltzak dituzte?

Hedabide hau irakurtzen duzuenok dakizuen bezala, Ig Nobel sariak Nobel sarien parodia modukoak dira, baina ez txantxetako ikerketak saritzen direlako, baizik eta seriotasun osoa duten ikerketa barregarriak saritzen direlako. Horren adibideak behin baino gehiagotan ekarri ditugu hona; esaterako, errusiar mendien erabilera giltzurruneko harriak kentzeko, edota billeteetan dauden mikroorganismoen analisia. Duela gutxi aipatu genituen albo-ondorio kaltegarriak izan ditzaketen tratamendu eraginkorrak, ─Ig Nobel sariduna hori ere. Bada, urtero bezala, 2025. urteko Ig Nobel sariak banatu dituzte jada. Saritutako ikerketa guztien laburpena Sangroniz ahizpek ekarri digute zientziaren kaiera honetara, eta hemen irakur dezakezue saritutako ikerketa bakoitzaren laburpena.

Irudia: antza denez, zientziak ebatzi egin du zebrak zuriak ala beltzak diren. (Argazkia: polyfish – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com).

Guztiak dira interesgarriak, zalantzarik gabe, baina horietako batek interes berezia pizten du. Hain zuzen ere, zebren marrekin lotutakoak. Hobeto esanda, zebren marrak imitatuz margotutako behiekin lotutakoak. Goazen pausoka; izan ere, 2025eko sariak 2016ko beste Ig Nobel sari batean du abiapuntua. 2016. urtean, Horváth eta haren lankideek jaso zuten fisikako Ig Nobel saria, zaldi zuriei buruz egindako ikerketei esker. Proceedings of the Royal Society B aldizkarian argitaratutako lanaren ondorioen arabera, zaldi zuriek abantaila dute Tabanidae familiako intsektu dipteroen aurka zuriak ez diren zaldien aldean.

Ezpateuliek zaldien ilajeak islatutako argi polarizatua erabiltzen dute ostalariak bilatzeko. Ezaugarri horri esker, ezpateulientzat erakargarriagoak dira zaldi ilunak kolore zuria dutenak baino. Hori zaldi zurien ezaugarri berezia da; izan ere, oro har, kolore zuriak hainbat desabantaila ekartzen dizkie zaldiei. Hain zuzen ere, zaldi zuriek eguzki-izpi ultramoreekiko babes gutxiago dute eta, horrexegatik, zaldi zuriek azaleko minbizi eta ikusmen-arazo gehiago izaten dituzte. Era berean, ingurune naturalean harrapakarientzat errazagoa da zaldi zuriak ikustea eta, oro har, zaldi ilunek luzaroago bizirauten dute. Berez bakanagoak direnez, litekeena da horregatik izatea preziatuagoak zaldi zuriak ilunak baino. 2016ko fisikako Ig Nobel sariak, hortaz, zentzua du: zaldi zuriek ezpateulien aurka duten abantaila arraro horren berri eman zuten.

Zaldien eta ezpateulien ─edo beste intsektuen─ arteko elkarrekintzak aztertzea interesgarria da, jakina, abeltzaintzarako; izan ere, intsektiziden murrizketa lortzea helburu izan daiteke intsektuen eraso-mekanismoak ezagutzen badira. Esan bezala, 2025. urteko biologiako Ig Nobel sariak bide hori arakatzen jarraitzen du. Kasu honetan, gainera, bi helbururekin: behiak margotzea eraginkorra izan ote daitekeen azaltzea eta zebren marrek dituzten funtzioen ezagutzan sakontzea. Ez da gutxi.

Tomoki Kojima eta haren ikertzaile taldeak intsektu hematofagoen portaera ikertu nahi zuten. Horretarako, behiak marrekin margotu zituzten ─zebren itxura emanez─ eta intsektuen ziztadak aztertu zituzten. Hiru behi mota aztertu zituzten: marra beltzez margotutakoak, marra zuri-beltzez margotutakoak eta margotu gabekoak. Aipatu behar da behi ilunak marra beltzez margotzearen helburua pinturaren beraren efektua ezabatzea izan zela; ─adibidez, pinturaren usainarengatik intsektu gutxiago hurbiltzea.

Ikusi zutenez, zebren gisara margotutako behien ziztada kopurua % 50 murrizten zen besteen aldean. Horrek behien defentsa-mugimenduen murrizketa zekarren eta, hortaz, ondorioztatu zuten pestiziden murrizketa lortzeko modua izan daitekeela. Ikerketaren ondorioen arabera, hortaz, zebren marrak mekanismo bat izan daitezke intsektuen aurkako babeserako mekanismoa. Agian ez da hori bakarrik haien funtzioa; izan ere, termoerregulaziorako, harrapakarien aurkako kamuflajerako edo gizarte-antzematerako ere izan daitezkeela pentsatzen da. Dena den, Kojima eta haren lankideen ikerketaren bidez intsektuen aurkako babesa frogatuta gelditzen dela esan daiteke. Horrek guztiak zebrei buruzko galdera gehiago egitera eramaten gaitu eta laster ikusiko dugu zientziak horien erantzuna ere baduela.

Zebrak, zuriak ala beltzak?

Hasiera batean, badirudi zebrak zuriak direla; izan ere, marra beltzak amaitu egiten dira sabelaldean; artikulu honetan bertan jarritako argazkia ikusi besterik ez dago. Alabaina, zientziaren erantzuna hauxe da: zebrak beltzak dira eta marra zuriak dituzte. Hain zuzen ere, zebraren ilaje guztia melanozitoak dituzten folikuluetan sortzen da. Zelula horiek animalia guztietan daude, eta azalaren zein ilearen kolorearen eragileak dira. Azalean zein ilean, melanozitoek melanina pigmentua ekoizten dute, kanpotik ikus daitekeen kolorea, alegia. Zebren kasuan, ilajeko zeluletara doazen mezulari kimikoen arabera, melanozito horiek melanina ekoizten dute. Melanina ekoizten ez duten folikuluetako ilea zuria gelditzen da, melaninarik ez du eta. Hortaz, hauxe da gakoa: zebren kasuan, marra zuriak melanina gabeziak sortzen ditu, ez da haien pigmentu propioa. Marra zuriak melanina faltagatik bakarrik existitzen direnez, ulertzen da zebren jatorrizko kolorea beltza dela. Ilajearen azpian zebrek azal beltza dute eta, era berean, zebra bati bizarra moztuko bagenio, animalia beltza dela ikusiko genuke.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kojima, Tomoki; Oishi, Kazato; Matsubara, Yasushi; Uchiyama, Yuki; Fukushima, Yoshihiko; Aoki, Naoto; Sato, Say; Masuda, Tatsuaki; Ueda, Junichi; Hirooka, Hiroyuki; Kino, Katsutoshi (2019). Cows painted with zebra-like striping can avoid biting fly attack. PLoS One, 14. DOI: 10.1371/journal.pone.0223447

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Zebrak eta marrak appeared first on Zientzia Kaiera.

Olatz Perez de Viñaspre, Olatz Arregi eta Itziar Irigoien Garbizu

Adimen artifiziala azken urteetako teknologia-erronka nagusietako bat da, eta haren eragina gizartean gero eta nabarmenagoa da. Gaur egun, adimen artifizialeko sistemek alborapena sortzen dutela ukaezina da gizartean bertan dagoen alborapena errepikatzeaz gain areagotu ere egiten dutelako. Neutraltasun eza horrek diskriminazioa dakar, arlo eta maila desberdinetan. Arazo horri aurre egiteko eta murrizteko bideari modu egokian ekiteko lehenengo urratsa alborapen horien jatorria zein den ulertzea da.

Alabaina, adimen artifizialak sortzen duen alborapenaren zergatia eta jatorria ezin zaio arrazoi bakarrari lotu, eta jatorriaren sailkapena ere, ez da modu bakarrean azaltzen literaturan. Adimen artifizialeko sistemetan parte hartzen duten eragile ezberdinek eragin dezakete alborapena, datuek, berez barneratuta dutelako alborapena, algoritmoek, datuetan dagoena zabaltzen dutelako, edota sistemen erabiltzaileek modu ezegokian erabiltzen dituztelako sistema horiek. Zehatzago ere azter daiteke alborapenaren jatorria ikasketa automatikoaren etapak ardatz hartuta.

Irudia: alborapenaren iturriak adimen artifizialeko sistemen garapenean. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Horren arabera, zazpi izan daitezke alborapenaren iturriak:

1. Alborapen historikoa: gizartean existitzen diren aurreiritziak ikasketarako erabilitako datuetan jasota daude, eta ondorioz, sistemetan barneratzen dira.
2. Adierazpidearen alborapena: ikasketarako erabilitako datu-multzoek populazio osoa modu desegokian ordezkatzen dutenean gertatzen da.
3. Neurketaren alborapena: kontzeptu abstraktuak neurtzeko erabiltzen diren aldagaiak desegokiak izateak sortzen du.
4. Agregazio-alborapena: sortutako ereduak populazioko talde ezberdinak modu bateratuan, bestelako izaerak kontuan hartu gabe, tratatzen dituenean gertatzen da.
5. Ikasketa-alborapena: algoritmoak berak alborapenak sortzen ditu datuak zuzenak izan arren. Arrazoia, arazo konplexu bati algoritmo sinpleegia aplikatzea izan daiteke.
6. Ebaluazio-alborapena: adimen artifizialeko sistemak ebaluatzeko aurrez etiketatutako datu-multzoak erabiltzen dira eta horren arabera sistemaren kalitatea ezartzen da. Askotan, datu-multzo horietan populazioko talde guztiak ez daude ongi ordezkatuta, eta ondorioz, sistemak alborapena eragingo du.
7. Ezarpeneko alborapena: eredua sortu zeneko helburuarekin bat ez datorren erabilera ematen bazaio sor daiteke alborapen mota hau. Erabilpen ezegokia edo okerra alegia.

Etapa desberdinetan sortutako alborapen horiek ez dira baztertzaileak, eta sistemaren arabera, batzuk edo besteak gerta daitezke, ondorioz, gaur egungo sistema asko dira baztertzaileak, hau da, talde sozial nagusientzat lagungarriak baina diskriminazio-iturri sortzaileak besteentzat.

Hori gertatu izanaren adibideak asko eta oso desberdinak dira, eta, aplikazio-eremuaren arabera sailkatutako kasu erreal nabarmen batzuk dira ondorengoak.

• Ahotsaren tratamendua: ahots-errekonozimenduko sistemek estandarrak ez diren azentuak dituztenei edo hizkuntza gutxituen hiztunei laguntzeko zailtasunak dituzte. Segur aski, aipatutako adierazpidearen alborapena izan daiteke horren arrazoia, populazioaren zati bat ez dagoelako ondo ordezkatuta eta ereduen entrenamendurako datu gehiago behar direlako.
• Testu-sortzaileak: adimen artifizialeko ereduek lan-gomendioetan genero eta nazionalitate alborapenak erakutsi dituzte. Kasu horretan alborapen historikoa da alborapenaren iturri nagusia.
• Irudien tratamendua: aurpegi-errekonozimenduko sistemek azal iluneko pertsonekin hutsegite gehiago egiten dute. Horren azpian, badirudi adierazpidearen alborapena edota ebaluazioaren alborapena egon daitezkeela, nahiz eta ez dugun daturik hori ziurtatzeko.
• Ongizatea eta osasuna: AEBko osasun-sistemetan, osasun-zaurgarritasuna aurreikusteko erabiltzen zen iragarpen-eredu batek ekonomia ahuleko eta azal iluneko pertsonak gutxietsi zituen. Ereduak aurresan beharreko helburu-aldagai gisa osasun-sisteman egindako gastuak hartu zituen baina, horrek ez du beti osasun-zaurgarritasuna adierazten. Adibidez, paziente baten egoera ekonomikoak ez badio aukerarik ematen osasunean gasturik egiteko nekez jasoko du sistemak paziente horren osasun-zaurgarritasuna (neurketaren alborapena).

Alborapena murrizteko hainbat teknika proposatu dira, batzuk sistemaren aurre-prozesaketan zentratuta, beste batzuk prozesaketan zehar eta baita beste zenbait prozesaketaren ondoren ere. Teknika horiek erabilgarriak diren arren, muga nabarmenak dituzte, eta ez dute beti alborapena erabat kentzen.

Honela, adimen artifizialeko sistemek abantaila ugari eskaintzen badituzte ere, gizartean dituzten kalteak saihesteko lan handia dago egiteko. Alborapenak ezagutzeko eta murrizteko ikerketa-lanak ezinbestekoak dira, baina arazoa konplexua da, eta soluzioak diziplina anitzeko ikuspegia eskatzen du. Adimen artifiziala pertsona erdigunean jarriko duten ikuspuntutik garatu behar da, algoritmoen bidez hartutako erabakiak bidezkoak, gardenak eta inklusiboak izan daitezen. Horretarako, komunitate zientifikoa, herritarrak eta erabaki politikoak hartzen dituztenak elkarlanean aritu behar dira.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Adimen artifizialeko alborapena ulertzen.
• Laburpena: .
• Egileak: Olatz Perez de Viñaspre, Olatz Arregi eta Itziar Irigoien Garbizu
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 229-255
• DOI: 10.1387/ekaia.26823

Egileez:

Olatz Perez de Viñaspre eta Olatz Arregi EHUko Konputagailuen Arkitektura eta Teknologia Saila, HiTZ Zentroko – Ixa ikerketa-taldeko ikertzaileak dira.

Itziar Irigoien Garbizu EHUko Konputazio Zientziak eta Adimen Artifiziala Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Adimen artifizialeko alborapena ulertzen appeared first on Zientzia Kaiera.

Itziar Aretxaga doktorea (Bilbo, 1965) Astrofisika, Optika eta Elektronikako Institutu Nazionaleko (INAOE) C ikertzaile titularra, Ikertzaileen Sistema Nazionaleko kidea (III. maila) eta Mexikoko Zientzien Akademiako kidea da.

Fisikan lizentziaduna da (Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea) eta doktoregoa dauka Fisikan (Madrilgo Unibertsitate Autonomoa, 1993). Doktorego ondoko egonaldiak egin zituen Royal Greenwich Observatory behatokian (Britainia Handia) eta Max Planck Institute for Astrophysics institutuan (Alemania). Eta, ondoren, INAOEn hasi zen lanean ikertzaile gisa 1998an, astrofisikako arloan. 2011 eta 2016 artean, Astrofisika Saileko koordinatzaile izan zen, eta 2006 eta 2013 artean Mexikoko Zientzien Akademiako astronomia atala koordinatu zuen.

2016az geroztik, Nazioarteko Astronomia Elkarteko astronomo gazteen nazioarteko eskolen zuzendaritza taldeko kidea da. Elkarte hori astronomo profesionalen elkarterik handiena da munduan, eta 13 000 kide baino gehiago ditu. Elkartearen graduondoko eskolen programarik nabarmenenak 50 urte baino gehiago ditu eta, haren bidez, suspertzen ari diren herrialdeetako astronomiako ikasleak gaitzen eta prestatzen dira beren graduondokoan. Helburua da garapena eta inklusioa sustatzea eta ezagutza arrakala murriztea munduan.

Aretxaga doktorearen ikerketa ildoak galaxiaz kanpoko astrofisikaren eta kosmologiaren arloan garatzen dira, bereziki galaxien eraketan eta bilakaeran. 140 artikulu baino gehiago idatzi ditu aldizkari arbitratu espezializatuetan, 20 dibulgaziokoetan, eta zientzia hedatzeko hogei bat jardueratan parte hartzen du urtero.

Bere ikerketak gauzatzeko, teleskopio handiak erabiltzen ditu, sarbide nazionalekoak nahiz nazioarteko eskumenekoak, hala nola Teleskopio Milimetriko Handia, Kanarietako Teleskopio Handia, Atacama Large Milimeter Array, Hubble Space Telescope… Egun, TolTEC kamera polarimetrikoaren zuzendari zientifikoa da (Teleskopio Milimetriko Handirako irudi bidezko tresna berria). TolTEC AEB, Mexiko eta Britainia Handiko zazpi institututan eraiki da, AEBko ikertzaile nagusi baten zuzendaritzapean. Aretxaga doktoreak hirurogei kidek baino gehiagok osatzen duten talde zientifikoa koordinatzen du; kide horiek, nagusiki, zortzi institutu kideetan banatuta daude. Horrez gain, hogeita hiru herrialdetako hirurehun zientzialari ingururen esfortzuak koordinatzen ditu. Horiek guztiak lantaldetan banatuta daude, eta 2022 eta 2025 artean tresna horren bidez gauzatuko diren hamar legatu erroldak ustiatzen dituzte.

Irudia: Itziar Aretxaga Alfonso Serrano Teleskopio Milimetriko Handiaren aurrean (Itziar Aretxagak emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Galaxien eraketa eta bilakaeraren esparruan lan egiten dut, Galaxiaz Kanpoko Astrofisikaren eta Kosmologiaren arloan.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Galaxien eraketa ulertzea ezinbestekoa da Unibertsoaren aberaste kimikoa eta bizitza ahalbidetzen duten baldintzen aldaketa ulertzeko. Fisikaren esparrutik «nondik gatoz eta nora goaz?» galdera handiari erantzutearen atal txiki bat da.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Erreferente asko izan ditut. Lehenik eta behin, nire kolaboratzaile seniorrenak, beren lan egiteko eta entregarako filosofia eman baitzidaten; eta, aurrerago, nire ikasleak, behin eta berriro txunditzen nautelako beren gogoberotasunaren eta etorkizuneko ikuspegiaren bidez. Ez dut, beraz, erreferente gisa, izen handiko zientzialari handi bat. Hala ere, askoren biografiak irakurri ditut eta nire ibilbideak haiekin ere zerikusirik baduela sentitzen dut.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Galaxia mota ezberdinetan eta Unibertsoan izarren eraketaren historia ulertu nahi dut, bai eta zulo beltz supermasiboek horrengan izan dezaketen erregulazioa ere. Arlo horretan hasi nintzen doktorego tesiaren bidez, eta oraindik ere jarraitzen dut ikerketa esparru horretan lanean, baina orduan jorratutako bestelako ikuspegietatik.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Entusiasmoari eustea, amets handiak izatea eta amets handi horiek betetzen saiatzea. Ametsak ez dira beti helmugak, baina gure bidea markatzen dute, eta noraino iristeko prest gauden ere islatzen dute. Konfuzioren aipu handi bat irakurrarazten diet beti nire ikasleei:

Asmo handi bat baduzu, emaitza orokor bat lor dezakezu; emaitza orokor bat lortu nahi baduzu, agian emaitza txiki batera iritsiko zara; baina helbururik txikiena lortu nahi baduzu, agian ez duzu ezer lortuko.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko martxoaren 29an: Itziar Aretxaga: «Trabajo para entender la historia de la formación estelar».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Itziar Aretxaga: «Izarren eraketaren historia ulertu nahi dut» appeared first on Zientzia Kaiera.

Lehenengo gizakia zein izan zen eta noiz bihurtu ginen gizaki galdetu izan da maiz. Gure espezieari Homo sapiens izena jarri diogu, eta generoa Homo izatea zer esan nahi duen galdetzen diogu gure buruari. Homo habilis aurkitu zenean, duela 2,3 milioi urte, tresnak egiteko gaitasunagatik hartu zuen izena, baina tresna zaharragoak ere aurkitu dira. Beraz, zer egiten gaitu Homo? Burmuinaren tamaina, tresnak, edota kultura? Gizakiok gure gorputzaren tamainarekiko sei aldiz handiagoa dugu burmuina, eta horri esker hizkuntza, ikasketa soziala eta berrikuntza garatu ditugu. Gure eboluzioa ez da soilik biologikoa, baizik eta biokulturala: kultura da gure tresna ebolutibo nagusia.

Duela hiru milioi urteko Afrikan klima lehortzen hasi zenean, gure arbasoek bi bide hartu zituzten. Batzuek hortz eta masailezur sendoagoak garatu zituzten (Paranthropus); belarra eta elikagai gogorrak jaten espezializatuak. Baina, desagertu egin ziren. Beste talde batek, gureak, garuna handitu eta tresnak egiten hasi zen: haragia jaten hasi zen eta elkarrekin lan egitea bihurtu zuen bizirauteko modua. Gurea espezie kooperatiboa da; elkar zaindu, ikasi eta partekatzen duen animalia kulturala.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Zerk egiten gaitu gizaki? appeared first on Zientzia Kaiera.

Iker Badiola Etxaburu

Euskal Herriko Unibertsitateko Kultura Zientifikoko Katedrak hamabost urte bete ditu eta aro berri bati ekin dio, 2010ean sortu zenean finkatutako misiotik abiatuta: herritarren kultura zientifikoa sustatzea gizarte demokratikoago baterantz aurrera egiteko. Gaur, konpromiso hori zabaltzen da. Zientzia gizartearen txoko eta ertz guztietara hurbildu nahi dugu, ezagutza ahalik eta jende gehiagorentzat eskuragarri eginez martxan jarriko ditugun ekimenen bitartez.

Ibai baten delta izan nahi dugu: gizartea bere aniztasun osoan bustiko duen ezagutza-bidea, adar ugari dituen ezagutzaren ibilgua. Erdiguneetara mugatu beharrean ertzetara ere iritsiko dena, zientziarekin hain lotuta ez dauden espazioetara isuriko dena. Ezagutza lurralde horietara (lurralde geografikoak, sozialak eta kulturalak) eramatea ez da erronka logistiko bat bakarrik: dibulgazio inklusiboago, bidezkoago eta eraldatzaileago baten aldeko apustu etikoa da.

Irudia: ibai baten delta izan nahi dugu: gizartea bere aniztasun osoan bustiko duen ezagutza-bidea, adar ugari dituen ezagutzaren ibilgua. (Argazkia: EHUko Kultura Zientifikoko Katedra)

Kultura zientifikoaren hedapena ezin da mugatu espazio akademiko, digital edo hiritar nagusietara. Iritsi nahi dugu zaurgarritasun-egoeran bizi direnengana, teknologiarik erabiltzen ez dutenengana, dibertsitate funtzionalak dituztenengana edota hirigune handietatik urrun dauden auzo, herri edo inguruneetan ere bizi direnengana. Azken finean, ezagutzaren ohiko kanalen bidez iristen ez direnenganaino. Eta txoko eta ertz horietara hurbildu nahi dugu, ez keinu puntual gisa, baizik eta kultura zientifikoaren difusioari dimentsio berri bat emateko.

Horregatik, ikuspegi irisgarri eta multikanal baten aldeko apustua egiten dugu, askotariko publikoengana iristeko aukera emango diguna: gure blogetatik (Zientzia Kaieran, Cuaderno de Cultura Científica, Mujeres con ciencia eta Mapping Ignorance) ikus-entzunezko plataformetara; gure sare sozialetatik zientzia-dibulgazioko jarduera presentzialetara; herri eta hirietako plaza eta kaleetatik kultura-zentroetara. Helburua da, dagoeneko finkatuta dauden espazioei eusteaz gain, hain ohikoak ez diren beste lurralde batzuetara irekitzea. Zientziak errealitate ezberdinekin jarrera hurbil eta ireki batetik hitz egin dezakeela erakusten digute Bilbo Zientzia Plaza edo Zientzia Kalean bezalako proiektuek, betiere zorroztasunari uko egin gabe.

Eskala aldatu

Hiri-kapitalen gailentasunarekin hautsi egiten dugu eta apustu egiten dugu inpaktu kuantitatibotik haratago neurtzen den zientziaren komunikazioaren alde, kontuan hartuz pentsamendu kritikoa, gizarte-kohesioa eta parte-hartze aktiboa sustatzeko duen gaitasuna ere. Jakintzaren transmisioari eta zientzia-prestakuntzari esker, norbanakoaren eta taldearen ongizatean lagunduko duen kultura zientifikoa; entzun, behatu eta ikasiko duena. Eta normalean iristen ez den txoko horietara iristea ere lortuko duena.

Horretarako, jauzi bat egin behar dugu: egiten duguna eskuragarriago bihurtu, edukian eta erabiltzen ditugun formatuetan eta espazioetan. Zientzia, edonon egon arren, ez baita oraindik eskuragarri denontzat. Hala azaldu du Emily Dawson University College of Londoneko Zientzia eta Teknologia Ikasketen Saileko ikertzaileak FECYTeko “Hacia una comunicación inclusiva de la ciencia: Reflexiones y acciones de éxito” argitalpen digitalean (11. or.).

“Oraindik ere, zientziaren komunikazioa talde pribilegiatuentzako baliabide eta jarduera multzo bat da. Pertsona bat hiri batean bizi bada, aberatsa bada eta goi-mailako ikasketak baditu, aukera gehiago izango ditu zientziaren komunikazio-jardueretan parte hartzeko, museoetan, jaialdietan, hitzaldi zientifikoetan edo antzeko jardueretan”.

Hau da, komunikazio zientifikoak eremu esklusiboa izaten jarraitzen du; gure ardura da, beraz, zabaltzea eta benetan inklusibo egitea.

Zientzia inklusiboa eta eraldatzailea

Bere sorreratik, EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak zeregin aktiboa izan du kultura zientifikoa oinarri demokratiko gisa aldarrikatzeko. Fase berri honek sendotu eta zabaldu egin nahi du ondare hori. Kultura zientifikoa eguneroko paisaia kulturalaren parte izatea sustatu behar dugu, baina beste urrats bat ere egin behar dugu gero eta jende gehiagorengana iristeko. Orain, ekarpena egin nahi diegu berdintasunari, justizia sozialari eta ongizate kolektiboari ere.

Asmo horrek ahalegina eskatuko digu inguruko eragile sozial, teknologiko eta kulturalekin lankidetzari eusteko, eta hura indartzeko eta zabaltzeko du, ezagutzaren komunikazio inklusiboaren alde elkarrekin lan eginez eta elkarlana zabalduz, BRTA aliantza bezalako zentro teknologikoekin, zein Zientziaz Blai bezalako ekimenekin edota Irakurketa Erraza Euskadi, Zientziaren Giltzak edo ZarautzOn bezalako elkarteekin, zientzia askotariko publikoei hurbiltzeko.

Etorkizuneko zientziak ekitatiboa eta inklusiboa izan behar du, inor atzean utzi gabe generoari, lurraldeari, dibertsitate funtzionalari, kulturari edo sexu-joerari lotutako arrazoiengatik. Ez da nahikoa egotea: ezinbestekoa da gure ekimen eta proiektuen irisgarritasuna sustatzea eta bermatzea, pertsona, kolektibo eta publiko guztiengana iritsi ahal izateko. Zubia izan nahi dugu herritarrak askotariko diziplina zientifikoetako profesionalekin lotzeko; sinergiak sortu nahi ditugu ezagutza gizartean zabaltzeko balio duten tresna erabilgarriak garatzeko, biztanleriaren ongizatean benetako eragina izan dezaten, balio erantsia ekar dezaten.

Egileaz:

Iker Badiola Etxaburu (@ikerbadiola.bsky.social) EHUko Kultura Zientifikoko Katedrako zuzendaria eta EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea da.

The post Ezagutzaren ibaiaren delta bat, gizartearen aniztasun osoa bustitzeko appeared first on Zientzia Kaiera.

Edurne Gaston

1953an, Francis Crick eta James Watson zientzialariek aldarrikatu zuten bizitzaren sekretua deskubritu zutela: DNAren edo izaki bizidunen (eta birus batzuen) garapen, funtzionamendu eta ugalketarako oinarrizko jarraibide genetikoak gordetzen dituen molekularen egitura. Historiak bere rola oso denbora luzez alde batera utzi bazuen ere, egun badakigu Rosalind Franklin zientzialariaren partaidetza ezinbestekoa izan zela deskubrimendu horretan. Izan ere, X izpien bidezko kristalografiaren esparruko bere abileziari esker, molekularen egitura helikoidalaren teoria ziurtatzeko beharrezkoa zen ebidentzia lortu zuen. Askotan DNAren “dama ilun” deitzen diote, haren ekarpena ez zelako behar bezala aitortu.

Eta, badago, gutxienez, beste dama ilun bat aurkikuntza horri lotuta, baina ez da, beharbada, hain ezaguna: Florence Bell (1913-2000) kristalografoa. Hamarkada bat baino gehiago lehenago, Ingalaterrako zientzialari hori izan zen lehena X izpien difrakzioaren metodoa erabiltzen DNAren konfigurazioa ikertzeko, eta frogatu zuen DNAren patroiak egitura ordenatu baten patroiekin bat zetozela. Bellen lanak, isilean, XX. mendeko zientziaren mugarri garrantzitsuenetako baten oinarriak ezarri zituen.

1. irudia: Florence Bell ikertzailea. (Argazkia: Chris Sawyer. Iturria: Leeds Unibertsitatea)

Florence Bell 1913ko maiatzaren 1ean jaio zen Londresen (Erresuma Batua). Annie Mary Lucas eta Thomas Bell bere senarraren (argazkilaria eta publizitateko zuzendaria) bigarren alaba izan zen. Arlo akademikoan gailendu zen txikitatik. 1932tik 1935era Natura Zientziak ikasi zituen Cambridgeko Unibertsitateko Girton Collegen, eta kimika, fisika eta mineralogian zentratu zen. Han ikasi zuen X izpien bidezko kristalografia John Desmond Bernal irlandarraren eskutik. Azken horrek lan aitzindaria egin zuen teknika horren erabileran, eta horren ondorioz piztu zitzaion interesa teknika hori molekula biologikoak ikertzeko lanetan erabiltzeko.

Teknika horri esker «ikus» daiteke nola dagoen antolatuta molekula bat barrutik. Honela funtzionatzen du: X izpiak —argi oso energetikoa— bidaltzen da substantzia jakin bateko zuntz baten edo kristal baten bidez. X izpiek molekula osatzen duten atomoekin talka egiten dutenean, hainbat norabidetan sakabanatzen dira, eta patroi bereizgarri bat osatzen dute plaka batean. Orbanen patroi hori ez da irudi zuzen bat, baina atomoen arteko tarte eta angeluei buruzko informazioa jasotzen du. Patroi hori buru-hausgarri bat ebazteko modu berean aztertzen da: molekularen hiru dimentsioko egitura berreraikitzen da izpiak desbideratzen diren modutik abiatuta.

X izpien bidezko kristalografia proteinetan…

Cambridgen ikasketak amaitu ondoren, Bellek laburki lan egin zuen Lawrence Bragg fisikariarekin Manchesterko Unibertsitatean. Braggek Fisikako Nobel Saria jaso zuen 1915ean bere aita Williamekin batera, frogatu ondoren X izpiak erabil zitezkeela gatza bezalako kristal sinpleetan atomoen eta molekulen antolaera ikusteko. Harekin hasi zen Bell proteinetako kristalografian sakontzen, eta bere doktorego tesiaren lehen zatia osatu zuen, zeinetan zuntz proteikoen gama zabal baten egitura deskribatu zuen, medusa, marrazo-hegal edo ilean aurki daitezkeenak barne.

1937an Leedseko Unibertsitatera lekualdatu zen, eta han ikerketako laguntzailearen lanpostua bete zuen William Astburyrekin. Azken horrek Braggen metodoak aplikatzen zituen artilea ikertzeko. Artilearen zuntzen proteinetan X izpien difrakzioaren teknika erabilita, Braggek deskubritu zuen horren egitura molekula kate —edo koilare— batena bezalakoa zela, aminoazido izeneko substantzia kimiko txikiagoak elkartuta osatuta baitago. Proteinek formaz aldatzeko zuten gaitasuna —zabalduz edo trinkotuz— ezinbestekoa izan zen nola funtzionatzen zuten ulertzeko. Astburyren artileari buruzko ikerketek biologia maila molekularrean ulertzeko gure gaitasuna eraldatu zuten.

… eta beste zuntz natural batzuetan

Bere deskubrimendu berriek bultzatuta, Astburyk erabaki zuen bere sarea zabaltzea beste zuntz natural batzuk ikertzeko. Horretarako, X izpien analisian eskarmentua zuten beste bi esku behar zituen. Zorionez, Florence Bellekin egin zuen topo. Hain zuzen ere, Belli agindu zion teknika hori erabiltzea DNA ikertzeko —orduan azido timonukleiko esaten zioten eta maila biologikoan garrantzia txikiko molekulatzat zuten; izan ere, garai hartako iritzi zientifiko lehenetsia zen proteinak zirela material genetikoa, eta DNA egiturazko elementu soil bat—. Lan horrek osatu zuen Bellen doktorego tesiaren bigarren atala. Tesia 1939an defendatu zuen. Zientzialariaren ohar liburuxka eta tesia Leedseko Unibertsitateko Bilduma Berezietan daude gordeta.

2. irudia: Astburyren X izpien difrakzio-makina. (Iturria: Leeds-eko Unibertsitateko Zientzia, Teknologia eta Medikuntza Historiaren Museoa)

Florence Bellek metodo bat garatu zuen DNAren harizpiak “luzatzeko” eta material puruzko xafla lehorren forman jartzeko. Metodo horren bidez lortu zituen ordura arteko X izpien difrakzio-patroi argienak. Eta hori ez zen erraza; izan ere, irudi bakoitzak hamar ordu inguruko esposizio denborak behar zituen, eta gela ilun batean egiten zen, tentsio elektriko handietatik eta oso bero zeuden X izpien hodietatik oso gertu. Bellek legamien, pankrearen, tabako mosaikoaren birusaren eta behien timoaren azido nukleikoak aztertu zituen, eta konturatu zen “bizitzaren hastapenak modu argian lotuta daudela proteinen eta azido nukleikoen arteko interakzioarekin”.

1938an, Astburyk eta Bellek artikulu bat argitaratu zuten Nature aldizkarian. Horren bidez azaldu zuten DNAren egitura txanpon-kate moduko bat zela eta maiztasun jakin bat zuela zuntzaren luzetarako ardatzean zehar. Bellek proposatutako egiturak okerreko xehetasun batzuk bazituen ere, bere barne ordenaren teoriak gako datu bat eman zuen —ondoko baseen arteko distantzia— etorkizuneko ikerketei begira, zeinen bidez 1953an, azkenean, DNAren helize bikoitzaren egitura deskubritu zen.

Ikerketa-ibilbidearen amaiera

Astburyk benetan baloratzen zituen Bellen adimena eta gaitasuna. Izan ere, Fisika Institutuak (IOP, ingeleseko siglengatik) 1939an konferentzia bat egin zuenean Leedsen, hari eskatu zion —orduan 25 urteko gaztea zen— IOPko delegazio baten aurrean laborategian egiten ari ziren lana aurkezteko. Tokiko egunkariek gertakaria jaso zuten, baina berrien izenburuen ondorioz, nabarmendu zen alderdia ez zen zientzia izan, baizik eta konferentzia emakume batek eman izana.

3. irudia: Yorkshire Evenig News egunkariko berria (1939ko martxoaren 23koa). (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Bere lana garrantzia hartzen ari zen unean, baina, Bellek bat-batean eten egin behar izan zuen. Bigarren Mundu Gerra hasi zen eta Women’s Auxiliary Air Force delakoari zerbitzu emateko deia jaso zuen. Astburyk Gerra Bulegoari erregutu zion zientzialariaren talentua bere laborategian mantentzeko aukera emateko, baina ez zituzten bere eskaerak entzun. Leedseko Unibertsitateak Bellen lanpostua hutsik mantendu bazuen ere, ez zen sekula itzuli.

Zientzialaria Estatu Batuetako militar batekin ezkondu eta Estatu Batuetara joan zen. Lehendabizi British Air Comission erakundearentzat egin zuen lan, eta, aurrerago, kimikari industrialaren lanpostu bat lortu zuen petrolio enpresa batean. Baina, azkenik, ibilbide profesionala atzean utzi eta bikoteak adoptatu zituen lau seme-alabak zaintzera dedikatu zen.

Florence Bell, DNAren dama ilun ezezagunena, 2000ko azaroaren 23an hil zen, 87 urte zituela. Biologia zelularraren dogma nagusiari atea irekiko zion giltza deskubritu zuen zientzialariaren heriotza ziurtagirian, lanbidearen atalean, “etxekoandrea” izan zela jaso zuten.

Iturriak:

• Kersten Hall, Florence Bell: The Other ‘Dark Lady of DNA’?, BSHS
• Kersten Hall, Florence Bell: the ‘housewife’ who played a key part in our understanding of DNA, The Conversation, 2022ko urtarrilaren 28an
• Kersten Hall, Florence Bell: An unsung heroine of DNA, The Naked Scientist, 2022ko ekainaren 17an
• Natalia I. Kucirkova, Florence Bell died unrecognised for her contributions to DNA science – decades on female researchers are still being sidelined, The Conversation, 2023ko azaroaren 22a
• Florence Bell, Wikipedia

Egileaz:

Edurne Gaston Estanga elikagaien zientzia eta teknologiako doktorea da. Gaur egun, zientzia eta teknologiaren ezagutza zabaltzea sustatzen duten erakundeen proiektuak kudeatzen ditu.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko maiatzaren 15ean: Florence Bell, otra “dama oscura” del ADN.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Florence Bell, DNAaren beste “dama ilun” bat appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Planetarekiko arduratsua den dieta baten eta hilkortasun gutxiago izatearen arteko lotura aurkitu du gaiaren bueltan egin den berrikuspen zabal batek: bereziki haragi gorri gutxiago jatea proposatu dute, barazkien kontsumoa handituz.

Batez ere Mendebaldeko gizarteetan gero eta jende gehiagok ardura berezia dauka dietarekiko, bizimodu azkarra eta elikagai ultraprozesatuak gero eta zabalduago dauden honetan inoiz baino errazagoa baita nork bere burua gaizki elikatzea. Arazoa dirudiena baino larriagoa da, behin baino gehiagotan aipatu izan denez, eta gosea oraindik arazo itzela dela jakinda ere, egunotan kalkulatzen da bost heriotzatik bat elikadura txarrari lotuta dagoela.

Baina horrez gain, ingurumenarekiko kontzientziazioa zabaltzen den heinean, lagun askok planetarentzat horren kaltegarri ez diren elikagaien alde egiten du ere. Bada, bi ardura hauek —giza osasuna eta planetaren egoera— aintzat hartzen duen dieta mota bat mahai gainean dago 2019tik, urte horretan berariaz horretarako bildutako zientzia batzorde batek landutakoa. EAT/Lancet izeneko batzordean bildu zen nazioarteko aditu panel batek PHD dieta —(Planetary Health Diet) ingelesezko akronimoaren arabera—, hots, Dieta Planetario Osasungarria proposatu zuen, eta oraindik gaiaren bueltan ikerketak egiten dira.

1. irudia: planetarentzat zein osasunarentzat aproposa den dieta kaleratu zuten duela hainbat urte. Orain, datuek dieta horren onurak berretsi dituzte. (Argazkia: Brooke Lark – Unsplash lizentziapean. Iturria: Unsplash)

Izena nahiko argigarria da: dieta osasuntsua eta ingurumenarekiko arduratsua den dietatzat jotzen da. The Lancet aldizkariak antolatutako paneleko adituek beren proposamenean diote “mundu mailan elikadura sistemaren erabateko aldaketa urgentziaz eraldatu” beharra dagoela. 2050. urterako munduan 10.000 milioi lagun inguru egon daitezkeela aintzat izanda, eraldaketa hori are beharrezkoago ikusten dute. Baina hasierako deialdi horretan ere nabarmendu nahi izan zuten mundu mailako dieta aldaketa batek gizakien osasunaren onerako izango zela, eta kalkulatu zuten elikadura ohiturak aldatzeak urtero 11 milioi bat heriotza goiztiar saihesteko bidea izan ahal zela.

Azken hamarkadetan nagusitu izan den dieta ereduari aurre egin nahi zaio proposamen honen bitartez. Batez ere haragiaren eta janari ultraprozesatuen kontsumoan oinarrituta dagoen dieta baten aurrean, dieta berri hau babesteko argudio nagusiena da landare jatorriko proteina gehiago duen dieta osasuntsuagoa dela, eta gutxiago kutsatzen duela ingurumena. Tartean, elikagaiak sortzeko erak lotuta daudelako negutegi efektuko gasen isuriekin, uraren erabilerarekin edo lurzoruen narriadurarekin.

Panel honetako adituek ordenagailu bidezko simulazioetan oinarrituta ikusi zuten orain arte bezala jaten jarraituz gero 2050. urterako berotegi efektuko isuriak bikoizteko arriskua dagoela. Aldiz, landare oinarriko dietak jarraituz gero isuri horiek % 80 gutxitu ahalko zirela zenbatetsi zuten.

Egun bakoitzeko 2.500 kaloria dituen dieta da, baina horietatik soilik 30 kaloriaren kasuan proposatzen dute hegaztienak ez diren haragietatik izatea. Horrek esan nahi du funtsean haragi gorriak ia-ia alboratzen dituela PHD dietak. Kontrara, proteina gehienak lekaleetan, fruitu lehorretan, hegaztietan eta arrainetan leudeke.

Duela gutxi Science Advances aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean dieta arduratsu honek osasunean izan dezakeen eragina zenbakietara eraman nahi izan dute. Esku artean izan dituzten datuak ez dira edonolakoak izan. Izan ere, 150.000 lagun baino gehiago bildu dituzten bi kohorte erabili dituzte: AEBetako NHANES (42.947 pertsona) eta Erresuma Batuko UK Biobank (125.372 pertsona) izenekoak.

2. irudia: animalia jatorriko haragiaren kontsumoak karga erraldoia suposatzen du ingurumenarentzat. (Argazkia: Austin Santaniello – Unsplash lizentziapean. Iturria: Unsplash)

Baina aldaketa hau ikerketaren oinetako bat baino ez da. Bigarrena, orain arte landu izan den zientzia literaturaren gaineko metaanalisi zabala izan da. Horretarako, gaiaren bueltan egin izan diren 37 ikerketa aintzat hartu dituzte —horietan, guztira, hiru milioi lagun inguruk parte hartu dute–.

Dieta mota hau gehien jarraitzen dutenek ezein gauzagatik hiltzeko arrisku gutxiago daukatela ondorioztatu dute. Erresuma Batuko kohortearen kasuan —parte hartzaile gehien dituen taldea dela gogoratu beharra dago—, minbiziagatik eta arnas aparatuari lotutako gaitzengatik hiltzeko arrisku gutxiagorekin lotu dute elikadura mota hau. Oro har, koloneko eta ondesteko minbizia, biriketako minbizia, bihotzeko gaixotasunak, istripu kardiobaskularrak eta diabetesa izateko arrisku gutxiago aurkitu dituzte ikertzaileek.

Bestalde, dieta mota hau jarraitzen duten pertsonen ezaugarriak aztertu dituzte: bereziki emakumezko helduak dira. Bitxia bada ere, gehiago jaten duten arren, batez bestekoa baino gorputz masaren indize baxuagoa izan ohi dute. Horrez gain, ikasketa maila eta diru sarrerak altuagoak dauzkate.

AEBetako kohortearen kasuan, 9,3 urteko jarraipenaren ondoren, edozein arrazoigatiko hilkortasuna % 23 gutxitu dute; bihotz gaixotasunengatik, % 19; eta beste horrenbeste bestelako zioen kasuan. Erresuma Batuaren kasuan, 12,3 urteko jarraipena izan da, eta datuetan arakatuz ikusi dute hilkortasuna % 16 gutxitu dela. Minbiziaren kasuan ere % 16 gutxitu da, eta arnas aparatuari lotutakoetan, berriz, % 61 gutxitu da.

3,2 milioi parte hartzaile aintzat hartu dituzten 37 ikerketen kasuan, horien berrikuspenak honako emaitzak eman ditu. Dieta mota hau gehiago jarraitu dutenen artean minbiziagatiko heriotza % 11 gutxitu da, eta portzentajea 17 % gutxiago izan da gaixotasun kardiobaskularretan. Heriotza zio guztiak aintzat hartuta, portzentajea % 21 izan da. Korrelazioa aztertzean, erlazio lineala aurkitu dute: dietarekiko atxikimendua gero eta handiagoa izan, orduan eta heriotza arrisku gutxiago izan dute, eta gaitz kronikoak izateko joera gutxiago, adina, sexua, gorputz masaren indizea, sarrera ekonomikoak edo bizitza ohiturak ezein direla ere.

Emaitzak horren argiak izanda ere, ohi bezala, tentuz hartu behar dira korrelazioan –eta ez kausalitatean— oinarritzen diren ikerketa guztiak. Bestetik, dietari buruzko informazioa parte hartzaileek berek betetako galdetegietatik abiatzen dela aintzat hartu behar da. Egileek berek onartzen dute parte hartzaileen jarduera fisikoa edo estres mailak ezin izan direla ondo jaso. Azkenik, AEBetako eta Erresuma Batuko kohorteak direla kontuan hartu beharra dago; hortaz, agerikoa da mendebaldeko zenbait gizarteren isla baino ez direla emaitzak. Baina zalantzarik ez dago zenbakietara ez dela zertan joan dieta arduratsu bat jarraitu ahal izateko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Wang, Yuanyuan; Pan, Da; Zhang, Chen; Xu, Dengfeng; Lu, Yifei; Yin, Shiyu; Wang, Pei; Xia, Jiayue; Yu, Junhui; Dong, Lirong; Sun, Guiju (2025). Planetary Health Diet and risk of mortality and chronic diseases: Results from US NHANES, UK Biobank, and a meta-analysis. Science Advances, 11, 36. DOI: 10.1126/sciadv.adq5147

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Gizakientzat eta planetarentzat, dieta osasungarriagoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Duela hamabost urte biziaren oinarriak ezbaian jarri ziren, une batez izan bazen ere. Bazirudien ezagutzen genituen bizi-motetatik harago beste batzuk ere egon zitezkeela. Bazirudien, oinarrizko sei bioelementuetatik harago beste elementu kimikoetan oinarritutako bizia egon zitekeela. Orain, 2025. urtean, Science aldizkariak atzera bota du ikerketa-lan hori eta esan dute lan hori ez zela inoiz argitaratu behar. Hauxe da Felisa Wolfe-Simon eta haren lankideei gertatutakoa. Zientziaren polemika horietako bat.

2010. urteko abendu hasieran Science aldizkari entzutetsuak A Bacterium That Can Grow by Using Arsenic Instead of Phosphorus artikulua argitaratu zuen. Izenburuak berak argi uzten zuen bezala, lan horretan Felisa Wolfe-Simon eta haren lankideek aurkikuntza iraultzaile baten berri eman zuten; hain zuzen ere, artsenikoan oinarritutako bizia aurkitu zutela. Gainera, bizi hori ez zegoen Marten edo Lurretik kanpo, ez. Zehazki, ikerkuntza Kaliforniako Mono lakuko Halomonadaceae delako bakterioaren GFAJ-1 anduiarekin lotuta zegoen. Ikertzaileen esperimentuen arabera, bakterio hori gai zen bere egituran artsenikoa txertatzeko fosforoaren ordez. Horri esker, bakterioa gai zen artsenikoan oinarrituta hazten jarraitzeko, eta normalean fosforoz osatuta dauden makromolekuletan, ─azido nukleikoetan eta proteinetan, nagusiki─ artsenikoa erabiltzeko.

Irudia: artsenikoa bizidunontzat pozoitsua da kantitate txikietan ere. (Argazkia: Gutife – jabari publikoa. Iturria: pixabay.com).

NASAk lau haizeetara zabaldu zuen berria; izan ere, aurkikuntza horrek frogatzen zuen bizia ordura arte ezagutzen ez ziren moduetan ere garatu zitekeela. Era berean, sei bioelementu nagusi daude bizia ahalbidetzen dutenak: karbonoa, oxigenoa, hidrogenoa, nitrogenoa, sufrea eta fosforoa; eta, horietako bat, fosforoa, artsenikoaz ordezkatzea posible zela zirudien. Artsenikoa, gainera, bizidunontzat pozoi arriskutsua izanik, ordura arte ezagutzen ez ziren ideiak mahaigaineratzen zituen, bizi-mota desberdinei atea zabalduz. Horrek aldaketa handia ekarriko zuen Lurretik kanpo bizia bilatzeko ahaleginetan; izan ere, ezinbestekotzat jotzen zen baldintzetako bat, gutxienez, ez litzateke ezinbestekoa. Benetako iraultza izango zen astrobiologiaren esparruan.

Ikerketak hasiera-hasieratik piztu zuen eztabaida bizia zientzia-komunitatean. Aurten, 15 urte geroago, Science aldizkariak atzera bota du artikulua. Wolfe-Simon eta haren lankideek ziotenez, bakterioa gai zen artseniko-atomoak bere egituran integratzeko, eta ez bakarrik artsenatoaren presentzian bizirauteko. Alabaina, zientzia-komunitateak galdera ugari izan zituen ikerketaren muinari buruz; izan ere, astrobiologiaren oinarriak alda zitzakeen. Hasieratik egon ziren gorabeherak artikuluaren argitalpen-prozesuan, eta jatorrizko artikuluarekin batera zenbait adituren iritziak argitaratu ziren ikerketa ezbaian jarriz. Bi urte geroago, bi ikerketa-talde independente ahalegindu ziren Wolfe-Simonen taldearen emaitzak errepikatzen, baina ez zuten lortu. Horrek guztiak ikerketa-lanaren argitalpenarekin batera hainbat ohar gehitzea ekarri zuen, baita jatorrizko ikerketa-taldearena ere, haien emaitzak egokiak zirela berretsiz. Akats posibleen artean, adituetako batek aipatzen du biomolekulen purifikazioan akatsak egon zitezkeela, eta hori izan zitekeela artsenikoa detektatu izanaren arrazoia.

Ikerketa-lana atzera botatzearekin batera, aldizkaritik aipatu dute Wolfe-Simonen taldearen ondorioak datu okerretan oinarrituta daudela. Horrek ere eztabaida ekarri du; izan ere, aldizkariak onartu du ikerketa-taldeak ez zuela jokabide makurrik edo iruzurrik egin. Besterik gabe, nahi gabeko akatsak egin zituzten ikerketan eta ondorio okerretara iritsi ziren. Zein da, baina, eztabaida? Hain zuzen, aldizkariaren arauen arabera lan bat atzera botatzeko, jokabide gaiztoren bat egon dela frogatu behar da; esate baterako, zientzialariek datuak nahita manipulatzea.

Aldizkariko arduradunek argitaratutako editorialean azaldu dutenez, edozein kasutan, lan hori ez zen inoiz argitaratu behar. Egileek berriro ere adierazi dute ez zutela nahita oker jokatu eta oraindik ere haien emaitzen zuzentasuna babesten dute. Egileek aipatzen dute 2010. urtean argitaratutako lanak akatsak izan badituela, baina ez direla esanguratsuak eta ondorioak zuzenak direla. Hortaz, zientziaren printzipioen arabera, zientzia-komunitateak eztabaidatu beharko lituzke emaitzak, sakonki, eta ez aldizkariko argitaratzaileek. Egileen iritziz, zientzia-komunitateak eztabaidatu behar du ondorioak zuzenak diren ala ez, baina eztabaida hori gertatu ahal izateko, ikerketa-lanak argitaratuta egon behar du. Diotenez, haien lanean ez dago jokabide makurrik eta lana eztabaidagarria da, bai, zientziako beste edozein lan eztabaidagarria izan daitekeen bezala.

Edozein kasutan, ikerketa-lan hori atzera bota izanak ez du esan nahi muturreko egoeretan bizia ezin denik egon edo, jakina, sei bioelementu horiek gabe bizia ezin denik egon. Oraingoz, azken horren aldeko frogarik ez dagoela esan nahi du. Aipatzekoa da, bestalde, ondorio guztiak ez direla berdinak. Hain zuzen ere, Wolfe-Simon eta haren lankideek argitaratutako lanak zientziaren ideia nagusi baten kontrakoak ziren eta, Sagan-en estandarrak dioen bezala, aparteko baieztapenek aparteko frogak behar dituzte.

Azken ohar modura, ezin da aipatu gabe utzi Felisa Wolfe-Simon ikertzaileari ─artikulua sinatzen zuen lehen pertsonari─ gertatutakoa. NASAk jatorrizko artikulua argitaratu zenean emandako prentsaurrekoan, Wolfe-Simonek hitz egin zuen ikertzaileen izenean. Ospetsu egin zen, eta egun gutxi batzuetan sare sozialen kritika bortitzak pairatu zituen. The New York Times egunkariari kontatu dion bezala, kritika horien ondorioz NASAtik alde egin behar izan zuen eta ez zuen inoiz beste ikerketa-bekarik lortu. Zientzia albo batera utzi behar izan zuen eta musikara bideratu zuen bere ibilbidea. Haren kide gehienek, aldiz, zientzian jarraitu ahal izan zuten eta gaur egun ere zientzian dihardute.

Erreferentzia bibliografikoa:

Wolfe-Simon, Felisa; Switzer Blum, Jodi; Kulp, Thomas R.; Gordon, Gwyneth W.; Hoeft, Shelley E.; Pett-Ridge, Jennifer; Stolz, Jhon F.; Webb, Samuel M.; Weber, Peter K.; Davies, Paul C.W.; Anbar, Ariel D.; Oremland, Ronald S. (2010). RETRACTED: A bacterium that can grow by using arsenic instead of phosphorus. Science, 332, 6034, 1163-1166. DOI: 10.1126/science.119725

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Artsenikoan oinarritutako bizia: eztabaidaren amaiera? appeared first on Zientzia Kaiera.

Jon Mentxakatorre Odriozola

Gure garaia Makinaren Aroa da, makinak gizakiari indar, kalkulu eta erabaki askotan erdigunea kendu dion sasoia; gizakiak makinari, bizitza eta harremanak zuzentzeko ardatz izan dadin, erdialdea eman dion aldia.

Gaur egun, makina aurreratuenak ordenagailuak dira, eta haien programarik eraginkorrenak, adimen artifiziala eragile eta prozesatzaile dutenak. Teknologia hori jende xehearen eskutan ugari da, eta gailuen dirdirak, erabilera-etekinak eta usain gabeziak hainbat ekintza eta ondorio estaltzen dituzte haien atzean. Hala, aurrerakuntza teknologikoa ikaragarrizkoa izan da azken mendeetan, baina aurrerapen humanoa ez. Alderatu ezin diren bide bi dira.

Irudia: gure garaia Makinaren Aroa da, makinak gizakiari indar, kalkulu eta erabaki askotan erdigunea kendu dion sasoia; gizakiak makinari, bizitza eta harremanak zuzentzeko ardatz izan dadin, erdialdea eman dion aldia(Argazkia: cottonbro studio – jabari publikoa. Iturria: Pexels.com)

Hori dela eta, Makinaren Aroa ahalbidetu duen pentsamendu makinistaren izaera eta eginkizuna ulertu behar ditugu, eta, erabileraren gaineko gogoeta gutxietsi gabe, adimen artifizialaren gainean gogoeta egitea ezinbestekoa da. Bere horretan. Zergatik? Teknologia ez delako neutroa. Lorpenak eragitera zuzenduta dago; hura bere izaera, produktiboa izatea, produkzioa behartzea. Teknologia bitartekaria da, eta bere helburuak ditu, erabilerara heldu aurretik. Zer-nolako bidea ireki dugu, hortaz, adimen artifizialari, giza erabakien gainetik, lehentasuna emanik? Gizakia, zer eta arrazoiketa mailan, makinaren atzetik jarririk, zer esan behar dugu gizatasunaz? Hona hemen ortzi-muga hurbilean dauden hiru joera nagusiak.

Teknologia gizakiaren baitara

Pentsamendu teknologikoak, behin giza gogoaren gidaritza harturik, teknologia natura, gizartea eta giza norbanakoaren edozein arlotara eraman du, azaleko mailan zein barneko mailan aplika dadin. Lehenik eta behin, gizakiak logika ezagutu eta eremu praktikora mugatu zuen; ondoren, bere barne munduan leku egin zion; gero, objektuetara eraman zuen; orain, gizakiaren barnera logika bere barruan duen makina eramatekotan dago.

Datorren bide nagusietako bat, hortaz, adimen artifiziala barne zein kanpo eremuetan lan egiten jartzea da. Gizakiari helduz, espezie biomekanikoa gero eta desiragarriagoa egiten ari da teknozientzian, transhumanismoari esker. Ondorioz, giza barnea eta kanpoa zer diren lausotu egingo da.

Gizakia teknologiaren baitara

Teknologia bera tresna izatetik eremu izaterako bidea gero eta handiagoa da. Gaur egun, espazio gozagarri legez, eremu birtuala gailentzen hasi da. Jende askok birtualitatea errealitatearen aurretik lehenesten du, edota bien arteko aldea lausotzen. Horretan, eremu digitalak garrantzi handia dauka. Teknologiaren barne mundua erakargarri, ikusgarri, gozagarri, egiten du inoiz ez bezala, eta giza gogoa gero eta atseginago dago bere baitan.

Teknologiaren helburua izango da, hortaz, gizakia ahalik eta gehien –gogoz eta gorputzez– bere baitan izatea. 3 dimentsiotan birtualitatea ahalik eta sinesgarri eta erosoen egingo duten pantaila, betaurreko zein gelen garapenak hori berori erakusten du. Eta, sinesgarritasun horretarako, adimen artifizial sortzailea banakoari egokitzea izango da hurrengo urratsa, mundu (tekno)propioa ahalik eta onena izan dakion.

Higiene teknologikoa

Pentsamendu teknologikoa eta tresna teknologikoa nagusi diren, eta gero eta gailenago izango diren, munduan, beraz, garbitasuna lortzeko gogoa ere agertuko da. Gutxiengo joera izango da, borondate irmoz landua, eta joera nagusietan lerratutakoek zigortua. Izan ere, makina (larregirik) gabeko mundu, gizarte edo gizakiak pentsamendu makinista bako (g)izateria eskatzen du, baina teknologia oso ideologikoa da: hemen eta orain mundurik onena eratzeko agintza du, eta hori zalantzan jartzea onartezina da bere eremuan.

Adimen artifizialak, hortaz, erronka handia jarri dio makina susmopean jartzeko gai denari. Kostu sozio-ekologiko handikoa da –energia, azpiegitura, sarbidea, bereizketa, esklabotza, deshumanizazioa–, baina kostu espirituala oraindik izugarriagoa izango da. Arreta lehen horietan jartzeko joera ere izango da; azken horretan, aldiz, ziurrenik ez.

Antzina jakintza zen helburu, eta ezagutza lagungarri. Modernitatean, ezagutza zen helburu, eta haren praktikotasunerako datuak lagungarri. Egun, datuak dira helburu, eta haien etekinerako giza objektua lagungarri. Norabide eta aldaketa horien jabe izatea da, beraz, adimen artifizialaren sasoiko galdegai nagusirako gako: Gizakia zer da eta zer izango da Makinaren Aroan?

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ale berezia Adimen artifiziala
• Artikuluaren izena: Gizatasunaz eta pentsamendu teknologikoaren ibilbideaz.
• Laburpena: Testu honetan, ordenagailua eta adimen artifiziala agertzeko ezinbesteko izan den Mendebaldeko kontzientziaren historia egingo dugu, eta, horretarako halabeharrezko izango zaigu, labur bada ere, logika giza gogoetetan nola sartu zen ezagutzea, une jakin batean giza eremurik atera eta makinen eremuan txerta zedin. hau da, logika giza pentsamenduan nola sartu, nola errotu eta nola atera den aztertuko dugu, eta azalduko dugu ibilbide horrek gizatasunari zer ondorio eragin dizkion eta gaurgeroko joera nagusiak zein izango diren. Gure sakoneko abiapuntua honako hau da: adimen artifizialaren makina transhumanismo modernoaren ekarpenik nabariena da. Gizakiaren baieztapena edo ezeztapena jokoan daude nihilismoak itzalitako garai honetan. Testu honen helburua, beraz, adimen artifizialaren agerpenak berak, erabilera jakinak baino lehen, aspaldiko galderaren aurrean dakarrena aztertzea da: zer da gizaki?
• Egilea: Jon Mentxakatorre Odriozola
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 257-278
• DOI: 10.1387/ekaia.26245

Egileaz:

Jon Mentxakatorre Odriozola Mondragon Unibertsitateko Humanitate eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko ikertzailea da

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Gizatasunaz gogoetarik egingo al dugu adimen artifizialak gidatutako Makinaren Aroan? appeared first on Zientzia Kaiera.

Eva Nogales (Colmenar Viejo, 1965) ikertzailea da Howard Hughes Institutu Medikoan, Biokimika eta Biologia Molekularrean katedraduna (Bekeleyko Kaliforniako Unibertsitatea) eta zientzialari seniorra Lawrence Berkeley National Laboratory instituzioan. Nazioarteko liderra da bere esparruan, kriomikroskopia elektronikoa erabiltzen baitu zelulen osagaiak maila atomikoan aztertzeko. Bere lanari esker, minbizia eta beste gaixotasun batzuk tratatzeko garrantzitsuak diren funtzio zelularraren alderdi batzuk deskubritu ditu. Beste aintzatespen askoren artean, Bizitza eta Medikuntzaren Zientzietako Shaw saria jaso zuen 2023an.

Irudia: Eva Nogales ikertzailea. (Argazkia: Cmichel67 – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)Zein da zure ikerketa arloa?

Biofisika molekularraren esparruan lan egiten dut. Zehazki, biologo estrukturala naiz, eta kriomikroskopia elektronikoa erabiltzen dut konplexu makromolekularrak ikertzeko. Alde batetik, mikrotubuluak eta zelula banaketan eta neuronetan materialak garraiatzeko prozesuan haiekin interakzionatzen duten beste osagai zelular batzuk aztertzen ditugu. Eta, beste alde batetik, gene adierazpena transkripzioaren eta gene-isiltzearen mailan erregulatzen duten proteinen konplexuak ikertzen ditugu.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Biologia molekularra txundigarria da. Hasieran fisika ikasi nuenez, niretzat biologia molekularra da modurik egokiena zelularen bizitzarako eta organismorako oinarrizkoak diren prozesu biologikoak maila atomikoan ulertzeko, horien funtzionamenduaren atzean dauden kimika eta fisika ulertzearen bidez.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Beti aipatzen ditut institutu garaiko matematika, fisika eta biologiako irakasleak; emakume inspiratzaileak ziren, bai eta profesional bikainak ere.

Nire karreran zehar, pertsona askok izan dute eragina nigan; adibidez, Mina Bissellek, Lawrence Berkeley National Laboratoryko biologo zelularrak —laborategi horretan egin nituen doktorego ondoko ikasketak—. Bisellek moldeak hautsi zituen bularreko minbiziaren ikerketan, eta sostengu handia izan da emakumezko zientzialari gazteentzat. Eta egungo erreferente bat Berkeleyko nire kide eta lagun Jennifer Doudna da, egunez egun erakusten baitu oso urrun irits gaitezkeela zientzian eta teknologian. Kimikako Nobel saria irabazi zuen CRISPR/Cas9 garatzeagatik edizio genetikorako tresna gisa.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Milaka gauza! Interes handia dut mikrotubuluek funtzio zelular asko integratzeko duten gaitasunean, gainazalean elkarrekin komunikatzen diren faktoreekiko interakzioen bidez. Gainera, horrek lagundu egiten du zitoeskeletoak gure kromosomak jariatzeko duen rolean, zelula bat banatzen den bakoitzean, edo neuronen arteko sinapsirako beharrezkoa den garraio intrazelularra ahalbidetzen duen axoiaren antolakuntzan. Halaber, interesatzen zait gure genomaren irakurketak erregulatzeko duen modua, histonen itzulpen ondoko aldaketaren mailan, transkripzioari mesede egiteko, edo ez. Erregulazio horretarako, proteinen konplexu handien jarduera behar da, eta horiek domeinu funtzional trukagarriak dauzkate. Bada, ulertu nahi nuke nola eboluzionatu zuten, eta nola funtzionatzen duen horrek guztiak modu integratuan.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Literatura zientifiko asko irakur dezatela; martxan jar daitezela laborategietan sartu eta esperientzia lortzeko, albait arinen; inspiratzen dituzten ikertzaileez ingura daitezela, haiengandik ikasteko; eta zientzia egiteko modu bat baino gehiago ikas ditzatela, ahal bada, bidaiatuz eta herrialde ezberdinetan lan eginez.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko martxoaren 15ean: Eva Nogales: «La biología molecular es fascinante».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Eva Nogales: «Biologia molekularra txundigarria da» appeared first on Zientzia Kaiera.

Gizaki modernoa, Homo sapiens, Afrikan garatu zen, orain dela 300.000 urte baino gutxiago. Lehen txangoak orain dela 215.000 urte inguru egin ziren, baina benetako hedapena 70.000 eta 50.000 urte artean hasi zen, lehenengo Hegoaldeko Asiatik Australiaraino, gero Europara eta Ameriketara, eta azkenik Ozeaniako eta Artikoa bezalako lurraldeetara. Gizakiak klima, dieta eta bizimodu askotara moldatzeko gaitasuna izan du, eta kultura izan da horretarako giltza.

Bidaia horiek berreraikitzeko genetika dugu lagun. DNA mitokondriala amaren bidez igarotzen da eta mitokondriako DNA berbera jaso duten pertsona guztiek “haplotalde” bat osatzen dute. Bestalde, Y kromosomaren bidez, berriz, aitaren lerroa ezagutu dezakegu. Azterketa horiei esker, ikertzaileek gure arbaso genetiko komunak identifikatu dituzte: “Eva mitokondriala”, duela 155.000 urte Ekialdeko Afrikan bizi izan zen emakumea, eta “Y-kromosomaren Adam”, duela 275.000 urte Ipar-Mendebaldeko Afrikan bizi izan zen gizona. Horrelako ikerketek erakutsi digute gizakiak etengabe mugitu eta nahastu direla, kolore askotako gizateria bakarra osatuz.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Gizateria osoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol

Preeklanpsia haurdunaldiko arazo larria da. Mundu mailan haurdunen % 5 ingururi eragiten die, eta % 2ri gure inguruko herrialdeetan. Honako hauek dira preeklanpsiaren ezaugarriak: tentsio arteriala igotzen da, maiz proteinuriarekin lotuta (gernuaren bidez proteinak galtzea, giltzurrunetako kaltearen ondorioz), likidoak atxikitzen dira eta fetuaren hazkundea murrizten da. Ondorio larriagoak ere izan ditzake, hala nola eklanpsia (konbultsioak, koma) eta HELLP sindromea. Preeklanpsia amaren heriotzaren kausa nagusietako bat da. Urtero 75.000 emakume inguru hiltzen dira arrazoi horrengatik, eta milioi erdi haurdunaldi eteten dira. Ez dago tratamendu espezifikorik. Amaren hipertentsioa kontrolatu eta erditzea eragin baino ezin da egin. Horrexegatik da hain garrantzitsua preeklanpsia prebenitu edo sendatzeko bide terapeutiko berriak ikertzea.

1. irudia: amaren odola biloen arteko espazioan zehar ibiltzen da, eta mantenugaiak ematen dizkie biloen fetu hodiei. Perfusioa egokia izan dadin, arteria espiralak birmoldatu eta zabaldu egin behar dira garatzen diren bitartean. Preeklanpsian, birmoldaketa prozesu hori akastuna da, eta, ondorioz, odol fluxua murriztu egiten da, eta ehunaren iskemia sortzen da. (Argazkiak: Henry Vandyke Carter – jabari publikoa eta osmosis.org-eko bideoa – CC BY-SA 4.0. lizentziapean. Iturriak: Wikimedia Commons)

Gaur egun, oraindik ez dakigu zehatz-mehatz zergatik gertatzen den preeklanpsia, baina badakigu plazentaren garapen akastunarekin eta plazentako ehunen perfusio baskular desegokiarekin hasten dela (1. irudia). Plazentak erreakzionatu egiten du oxigeno-ezaren aurrean, eta amaren endotelio baskularraren disfuntzioa eragiten duten molekulak sortzen ditu, eta, batzuetan, preeklampsiaren sintomak.

Plazentak amaren zirkulaziora gehiegi jariatzen dituen molekulen artean, Flt1 hartzailearen forma disolbagarria nabarmentzen da. Proteina hori, normalean, hodien endotelioan egoten da, eta VEGF (endotelio baskularraren hazkunde faktorea) faktore garrantzitsuaren hartzaile gisa jarduten du. VEGF funtsezkoa da endotelioaren fisiologia normalerako, bai eta angiogenesi izeneko prozesuan eremu hipoxikoetarantz haz dadin ere.

2. irudia: preeklanpsian plazentak Flt1 hartzailearen forma disolbagarria (sFlt1) sortzen du, zeinak ez duen zelula endotelialekin lotzeko eremurik. Proteina horrek aske zirkulatzen du eta VEFGari lotzen zaio: bahitu egiten du, eta eragotzi egiten du VEFGa hartzaile endotelialekin lotzea. Horrek endotelioaren funtzionamendu desegokia eragiten du. Nature aldizkariaren artikuluan deskribatuta tratamendua plazentan metatzen diren nanopartikula lipidikoak injektatzea da. Partikula horiek RNA mezulari bat dute, VEGF proteina kodetzen duena. VEGFaren adierazpenak gora egiten duenean, sFlt1aren gehiegikeria anomaloak eragiten duen defizita orekatu egiten da.

Flt1 hartzailearen forma disolbagarria (sFlt1) FLT1 genetik eratorritako RNA mezulariaren prozesamendu alteratu baten ondorioz sortzen da. Alterazio horrek mintz endotelialekin lotzeko eremurik ez duen proteina bat sortzen du; hortaz, sFlt1 gehiegik zirkulatzen du aske odolean, eta horrek ondorio toxikoak izaten ditu. Arazoa da plazentak gehiegi sortzen duen sFlt1a hori VEGFari lotzen jarraitzen duela, bahitu egiten duela eta eragotzi egiten duela VEGFaren zeregina: endotelioa mantentzea (2. irudia). Horrexegatik da zirkulazioan VEGF gehiago zuzkitzea preeklanpsiaren tratamendurako aukeretako bat, baina nahi ez diren albo ondorioak izan ditzake. Odola gorputzetik kanpoko gailu baten bidez iragazi eta sFlt1aren molekulak ezabatzea ere iradoki da.

Aukera askoz ere erakargarriago bat garatu du Pennsylvaniako Unibertsitateko ikertalde batek eta Nature aldizkarian argitaratu berri den artikulu batean dago jasota. COVID-19aren aurkako txerto nagusiak garatzeko erabili zenaren antzeko teknologia aplikatzea da asmoa. Gogora dezagun txerto horiek nanopartikula lipidikoak zirela eta SARS-CoV-2 birusaren proteinak kodetzen zituen RNA mezulari bat zutela. Gure organismoan, RNA mezularia proteina bihurtzen zen, eta proteina horrek immunitate sistema aktibatu eta birusaren aurkako antigorputzak sortzen zituen.

Preeklanpsiari dagokionez, nanopatikulak VEGF proteina kodetzen duen RNA mezulariarekin kargatzea da asmoa. Arazoa da nanopartikula horiek batik bat plazentara bideratu behar direla, eta horixe da, hain zuzen ere, azterlan horren berrikuntza. Taldeak markatzaile fluoreszentea zuten nanopartikula lipidikoen 98 mota diseinatu zituen. Sagu ernalduetan injektatu ostean, nanopartikulek plazentara bideratzeko eta haren fluoreszentzia adierazteko joera handiagoa zutela egiaztatu zen. Horietako batek, LNP-55ek, eman zituen emaitzarik onenak, hau da, plazentarekiko afinitate handiagoa erakutsi zuen laborategian erabili ohi diren nanopartikulek baino. Gainera, LNP-55ek abantaila bat du: ez du plazentaren hesia zeharkatzen eta ez dio fetuari eragiten.

LNP-55 partikulak VEGFrako RNA mezulariarekin kargatu zituzten eta sagu ernalduetan injektatu. Sagu horietako batzuek lipopolisakaridoen injekzioa jaso zuten, hau da, inflamazioa eta preeklanpsiaren antzeko sintomak eragiten dituen substantzia batena. Beste batzuk, berriz, sFlt1 gehiegi eta preeklanpsiaren sintoma berberak eragiten zituzten adenobirusekin tratatu zituzten. Bi kasuetan, LNP-55/VEGF bidezko tratamenduak murriztu egin zuen amen tentsio arteriala eta proteinuria, hobetu egin zuten plazentako perfusioa eta areagotu egin zuten fetuen hazkundea.

Emaitza hori oso esperantzagarria da, nahiz eta oraindik bide luzea egin behar den gizakien preeklanpsia tratatzeko tratamendura iristeko. Adibidez, iradoki da plazentak berez ekoizten duen hazkunde faktorea, PlGF delakoa, VEGFa bera baino interesgarriagoa litzatekeela. Izan ere, amaren odoleko sFlt1/PlGF ratioa preeklanpsiaren ondoriozko konplikazioen adierazle ona da. Halaber, LNP-55ek barearekin afinitatea duela ikusi da, eta baztertu egin behar da organo horretan VEGF adierazpenak nahi gabeko ondoriorik ez eragitea.

Edonola ere, RNA mezulariren “etxera eramateko” teknologian egin diren aurrerapenek itxaropena ematen diote dute gaur egun, oraindik ere, suntsitzailea izaten jarraitzen duen sindromeari.

Erreferentzia bibliografikoak:

Swingle, Kelsey L.; Hamilton, Alex G.; Safford, Hannah C.; Geisler, Hannah C.; Thatte, Ajay S.; Palanki, Rohan; Murray, Amanda M.; Han, Emily L.; Mukalel, Alvin J.; Han, Xuexiang; Joseph, Ryann A.; Ghalsasi, Aditi A.; Alameh, Mohamad-Gabriel; Weissman, Drew; Mitchell, Michael J. (2024). Placenta-tropic VEGF mRNA lipid nanoparticles ameliorate murine pre-eclampsia. Nature, 637, pages 412–421. DOI: 10.1038/s41586-024-08291-2

Thadhani, Ravi; Karumanchi, S. Ananth (2024). Lipid-delivery system could treat life-threatening pregnancy complication. Nature. DOI: 10.1038/d41586-024-03853-w

Egileaz:

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol Animalien Biologiako Katedraduna (erretiratua) da Malagako Unibertsitatean.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko abenduaren 30ean: Nanopartículas lipídicas: una esperanza para tratar la preeclampsia.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Nanopartikula lipidikoak: preeklanpsiaren tratamendurako itxaropena appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Iraia Garcia Santisteban biokimikariarentzat betitik izan da erakargarria ikerketa-mundua. Tira, txiki-txikitan ile-apaintzailea izan nahi zuela aitortu du, barre artean, baina, gerora, bere erreferenteak zientziara bideratu dute, bereziki, DBHn izan zituen bi irakasle, natur zientzietakoa, eta biologia eta kimikakoa (biak emakumeak), eta, batez ere, bere izeba Marisol, zeinak ikertzaile gisa ibilbide aberatsa izan baitu.

“Izebak honetan ez sartzeko esaten zidan”, gogoratu du Garciak. “Baina betitik gustatu zait, eta ez naiz damutzen”. Hortaz, unibertsitatean biologia ikasten hasi, eta, jada bigarren mailan, biologia zelularreko laborategi batean hasi zen ikertzen: “2005a zen, eta Prestige ontziko isurien eragina ikertzen genuen muskuiluetan”. Biologia zelularretik genetikara aldatu zen, eta Jose Antonio Rodriguez Perez medikuntzako irakaslearekin hasi zen ikertzen.

Irudia: Iraia Garcia Santisteban biokimikaria da. (Argazkia: Elhuyar)

“Hura ere erreferente bat da nire bizitzan, beti laguntzeko prest. Berekin egin nituen masterra, eta gero tesia, deubikitinasen inguruan. Proteina horiek zeluletan daude, eta minbizi mota batzuetan mutatuta agertzen dira”, azaldu du. Laborategi hartatik, Amsterdameko NKI Herbehereetako Minbizi Institutura joan zen, doktoretza-ondorengoko beka batekin.

Itzuli zenean, Ana Zubiaga Elordietarekin egon zen, Rodriguezek eta biek partekatzen duten laborategian. Bi urteren ondoren, irakaskuntzan ordezkapen bat egiteko aukera izan zuen, eta orduan ikusi zuen lan hori ere gustuko zuela eta bide bat izan zitekeela. “Ikerbasque beka eskatu nuen, Juan de la Cierva ere bai, eta, curriculum ona neukan arren, ez nuen bekarik lortu. Izan ere, ez da nahikoa ona izatea; besteak baino hobea izan behar duzu”.

Irakaskuntzan ere, oposizioetara aurkeztu zen, eta ez zuen irabazi. Baina, ezustean, beste ate bat ireki zitzaion orduan: “Nirekin aurkeztu zen beste neskak irabazi zuen, Nora Fernandez Jimenezek. Eta justu bere taldean doktoretza-ondorengoko plaza bat sortu zen. Aurkeztu nintzen, eta aukeratu ninduten. Orduan, guztiz aldatu zen nire norabidea. Hasi nintzen gaixotasun konplexuen genomikarekin eta bioinformatikarekin lanean, eta harremanetan jarri nintzen klinikarekin, Gurutzetako ospitalearekin. Hala, Gurutzetako ginekologo batzuekin batera, nire lerro propioarekin hasi nintzen!”

Endometriosia, gaitz konplexu eta ezezaguna

Endometriosia ikertzen hasi zen, eta, horri esker, curriculuma osatu zuen, eta hurrengo plaza irabazi zuen. Garciaren esanean, endometriosia gaixotasun konplexu bat da, eta ikergaitzat hartzeko arrazoia, neurri batean, pertsonala izan zen, justu aurreko urtean diagnostikatu baitzioten. “Diagnostikatu zidatenean ez nekien zer zen; ez neukan ia entzunda ere. Atera kontuak zenbateko desinformazioa dagoen”. Horrenbestez, endometriosiaren diagnostikoa egiteko biomarkatzaileak ikertzen hasi zen. “Ea gure ikerketaren ekarpenarekin, urte batzuen buruan ez den hainbeste urte itxaron behar diagnostikoa izateko”.

Gaur egun, gure eguneroko produktu eta elikagaietan dauden kutsatzaileek endometriosia izateko arriskuan duten eragina aztertzen dabil Amaia Irizar Loibiderekin batera, Zihara Alonso ikaslearen laguntzarekin. Ikerketa egiteko, endometriosia duten boluntarioak behar dituzte, euren odol menstruala ikertzen baitute. Horretarako, helbide hauetara idatzi dezakete: iraia.garcia@ehu.eus; amaia.irizar@ehu.eus.

Bere lanaz grinatsu hitz egiten badu ere, ez ditu ezkutatzen zailtasunak, eta bi oztopo aipatu ditu amaieran. Batetik, amatasuna eta ikerketa uztartzeko egiturazko eragozpenak. Eta, bestetik, beti finantziazioaren bila ibili beharra. Hori jakinda, are balio handiagoa du taldekideekin batera uko egin izana Europako proiektu batean sartzeari, Israel dagoelako tartean.

Fitxa biografikoa:

Iraia Garcia Santisteban Zallan jaio zen, 1986. urtean. Biokimikan lizentziatua da, eta Biología Molekularra eta Biomedikuntzan doktorea. Amsterdameko NKI Herbehereetako Minbizi Institutuan egin zuen doktoretza-ondorengoa, eta, itzulitakoan, aurrena postdoc junior moduan egon zen EHUn, eta gero postdoc senior bezala Biobizkaia Osasun Ikerketa Institutuan. 2021ean irakasle atxiki plaza lortu zuen, eta orain irakaskuntza eta endometriosiaren genomikaren ikerkuntza uztartzen ditu, afiliazio bikoitzarekin: EHU eta Biobizkaia Osasun Ikerketa Institutua.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar aldizkariko zuzendarikidea.

Elhuyar aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Iraia Garcia Santisteban, biokimikaria: “Ezustean aurkitu nuen nire ikerketa-lerroa irekitzeko bidea” appeared first on Zientzia Kaiera.