Zientzia Kaiera

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Astronomia

James Webb Space teleskopioaren laguntzaz, inoiz behatutako galaxia nano urrunena hauteman dute. Azaldu duenez, Big Bang-a gertatu eta sortzen lehenetariko bat izan zen, 500 milioi urte soilik igaro ondoren. Bestalde, teleskopio bera eta grabitazio-lente ahaltsu bat erabiliz, ondorioztatu dute hasierako unibertsoan sortu ziren galaxiak oso txikiak zirela, eta bilakaera-prozesu hierarkiko baten ondorioz, galaxia nanoetatik abiatuta, galaxia handiak sortu zirela. Azalpenak Elhuyar aldizkarian eta Berrian.

Henrietta Hill Swope astronomo estatubatuarrak zefeidak aztertu zituen, eta berari esker dakigu, hein handi batean, unibertsoa mugagabea dela eta urrunean beste galaxia batzuk daudela. Zefeidak Lur planetatik ikus daitezkeen izar aldakorrak dira, gure planetatik oso urrun dauden distantziak neurtzeko balio dute. Bada, Hill, beka bati esker, Harlow Shapleyrekin batera izar aldakorrak aztertzen hasi zen Harvard-en, eta 1927tik 1942ra bitartean, 1.600dik gora izar aldakor aztertzera iritsi zen. 78 urterekin hil zen, Pasadenan, eta bere ondarearen zati handi bat Washingtongo Carnegie Institutuari utzi zion. Emakume zientzialari honi buruzko informazio gehiago Zientzia Kaieran irakur daiteke: Henrietta Hill Swope, gure galaxiaren ateak ireki zituen astronomoa.

Nutrizioa

Nutrizioaren inguruko gidaliburua argitaratu dute UPV/EHUko Nutrizioa eta Obesitatea Taldeak eta CIBEROBN sareko zentro batek. Gidaliburu horren bidez, ikertzaileek ikustarazi nahi izan dute gure dietako plateren nutrizio balioa aldatu egingo dela darabiltzagun elikagaien eta horiek prestatzeko sukaldaritza tekniken arabera. Besteak beste, haragi gorria, zereal findu, azukre, gantz ase eta bestelako produktuen erabilera murriztea gomendatzen dute bertan. Sukaldatzeko teknikei dagokionez, frijitu ordez, labean, aire frijigailuan edo mikrouhin labean prestatzea hobetsi dute. Datu guztiak Zientzia Kaieran: Nola lortu zure platerak osasungarriagoak izatea.

Osasuna

Alkohola kontsumitzeak ez ditu neuronak hiltzen, baina eraldatu egiten ditu. Eraldaketa hori bi modutan ematen da: Alde batetik, alkoholak neuronen arteko konexioak kaltetu ditzake dendritak eta axoiak (zelula horien luzapenak) kaltetuta, eta horrek horien artean seinaleak bidaltzea zailtzen du. Bestetik, alkoholak aldaketa handiak eragiten ditu neurotransmisoreen funtzionamendu normalean, eta gogo aldarteak eragin ditzake, besteak beste, haserrea, gogo aldarte baxua, euforia edo agresibitatea. Hala, alkoholiko kronikoetan neurotransmisoreen jardueraren alterazioa betikotu egin daiteke, eta aldaketa kronikoak ager daitezke burmuinean. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Kimika

Ikerketa berri batek ondorioztatu du errenazimenduko zenbait margolanetarako pigmentuetan arrautza botatzen zela, eta horrek abantaila nabarmenak zituela. Zehazki, ikertzaileek ikusi dute arrautzaren gorringoa erabiltzeak aukera ematen duela margolanetan denborarekin agertu daitezkeen zenbait gaitzi aurre egiteko, besteak beste, hezetasunari lotutako arazoei, azalean sortzen diren zimurrei edota artelanaren horitzeari. Gakoa arrautzaren proteinetan dagoela dirudi, hauek geruza bat sortzen baitute pigmentuen inguruan. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Arrautza, arte maisulanetako osagaia?

Teknologia

Azken hilabeteetan hainbeste entzun den adimen artifizialaren nondik norakoen inguruan ibili dira aste honetan Berriako artikulu batean. Diziplina zientifiko bat da adimen artifiziala, baina adimena bera definitzen zailak denez, berbera gertatzen da honekin. Oro har, nolabaiteko ikasketa edo prozedura mekaniko ez-sinple bat jarraitzen duen teknologia dela esan daiteke. Adimen artifizialaren azken nobedadea GPT-4 izeneko txatbota da: jarduera sorta bat egiteko gai den tresna. Hamaika arlotan txertatuta dago jada adimen artifiziala, hala nola, medikuntzan, eta etorkizun handiko tresna dela ematen du. Dena dela, botere handiko tresna izanik, kontuz ibiltzea komeni da. Azalpenak Berrian: FIKZIOTIK ERREALITATERA.

Biologia

Miren Aldasoro Lezeak (Altsasu,1995) Biologiako gradua ikasi zuen UPV/EHUn, eta 2021ean hasi zuen doktorego-tesia unibertsitate bereko Jokabidea eta Eboluzioaren Ekologia Sailean. Zehazki, ferra-saguzarren ekologia trofikoa ikertu du tesian zehar, animalia hauen gorotzetatik informazioa eskuratuz. Horretarako, laginak bi modu ezberdinetan jaso ditu: batetik, kolonietan modu ez inbasiboan, gorotz-biltzaile batzuk animalien azpian jarrita, eta bestetik, saguzarrak gauean ehizatzetik bueltatzean sare bitartez harrapatu eta haien gorotz indibidualak jasoz. Horrela, ikusi ahal izan du ferra-saguzar espezie bakoitzaren dietaren patroia ezberdina dela. Ikertzaile honen inguruko informazio gehiago Udako Euskal Unibertsitatearen webgunean aurki daiteke.

Ozeano Bareko plastiko-uhartean, komunitate berri bat sortu dute kostako ornogabeek. Plastikozko uharte hori Ipar Pazifikoko ekialdeko zurrunbilo subtropikalean dago, itsaso zabalean. Bada ikerketa batek frogatu du kostako itsas ornogabeen bizileku bihurtu dela plastikozko uhartea, eta ugaldu ere egiten direla bertan. Komunitate neopelagikoa deitu diote. Guztira, 484 organismo ornogabe identifikatu dituzte hartutako laginetan, eta horietatik % 80 kostaldeko habitatetan egon ohi diren espezieak dira. Ikerketa honek frogatu du kostako jatorrizko espezieak gai direla hainbat urtetan milaka kilometro egiteko hondakin plastikoetan, eta gainera, bizirik irauteko eta ugaltzeko. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.

Science aldizkarian argitaratutako artikulu batean azaldu dute hibernatzen ari diren hartzak eta mugitu ezin diren pertsonak tronboetatik zerk babesten dituen. Ikertzaileek bi kasu horiek aztertu dituzte, eta ikusi dute biek HPS47 proteina gutxiago dutela odolean. Proteina horrek odoleko plaketak elkarri lotzen laguntzen du, kolagenoarekin bat eginez. Hala, proteina horren maila baxuekin odola gutxiago koagulatzen dela dirudi. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Biokimika

Nerea Osinalde EHUko Biokimika Saileko irakaslea animalia erreinuko ugalketa mekanismo ezberdinez jardun da Berrian. Ornogabe batzuk partenogenesi bidez ugaltzen dira, hau da, ernaldu gabeko obuluetatik enbrioi osoak eratzeko gai dira. Makila intsektuek eta hainbat inurri eta txirla espeziek, bestalde, aitaren nukleoko geneetatik abiatuta sortzen dituzte ondorengoak. Ugalketa mekanismo horiek ikerketarako informazio asko ematen dute, eta hainbat ikerketa informazio hori erabiltzen ari dira in vitro ugalketaren inguruan ikasteko. Honen harira, berriki egindako ikerketa batean bi aita biologiko dituen sagu ugalkor eta osasuntsua aurkeztu dute. Hau da, bi arren material genetikoa daukaten enbrioiak sagu emeen umetokian txertatu dituzte, eta sagu osasuntsu bat sortu dute bertatik. Informazio gehiago Berrian: Hamaika bide ondorengoak izateko.

Neurologia

Washingtongo Unibertsitateko ikertzaile batzuek pentsamendua eta gorputza integratzen dituen sare bat identifikatu dute garunean. Sare horrek pentsamenduarekin eta planifikazioarekin zerikusia duten guneak eta gune motorrak eta ez-borondatezko funtzio batzuek konektatzen ditu. Integrazio horrek azalduko luke, adibidez, zergatik antsietateak alde batetik bestera ibiltzeko joera eragiten duen batzuetan. SCAN deitu diote sareari, somato-cognitive action network. Honekin batera, gorputz-atal bakoitzaren mugimendua garuneko zein eremuk kontrolatzen duen azaltzen duen mapa berritu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Soziologia

Elorri Arkotxak (1991) Nafarroako Goi Mailako Musika Kontserbatorioan Musikologiako ikasketak egin ondoren, Nafarroako Unibertsitate Publikoan Historia, Espazio eta Ondareari buruzko Ikasketa Aurreratuetan Masterra egin zuen. Gaur egun, tesia egiten ari da Ipar Euskal Herriko landa komunitatearen baitan gertatu ziren eraldaketa kulturalak azaltzeko proposamen metodologiko bat sortzen. Metodologia hori garatzeko bi kontzeptu nagusi erabili ditu: kultura nagusia eta kultura herrikoia. Hala, kultura nagusian eta kultura herrikoian estatuak, lekuko eliteak eta populazio landatarrak bete zuten rola definitu du. Proposamen metodologiko horrekin garai hartan gertatu ziren eraldaketa kultural batzuk azaltzea lortu du. Ikertzaile honi buruzko informazio gehiago Udako Euskal Unibertsitateko webgunean aurki daiteke.

Argitalpenak

Josu Alberoren Mikrobioen mundu liluragarria (2019) liburuak mikrobioen mundua desmitifikatzea du helburu. Oro har, mikrobioak gauza negatiboekin lotzen ditugu, eta ez gara jabetzen mikrobio gehienak ez direla kaltegarriak; kontrara, horietako asko onuragarriak ere badira. Horrela, Alberok biologia gutxi dakitenei mikrobioen mundua hobeto ulertzen laguntzen die, azalpen ulerterrazak emanez. Liburu honi buruzko informazio gehiago Zientzia Kaieran aurki daiteke, ZIO Bildumarekin elkarlanean eginiko atalean.

Bardean 30 urtez egindako ikerketa lanen emaitzak bildu ditu EHUk argitaratu berri duen dibulgazio liburuan. Nafarroako Errege Bardeak. Bisitariaren gida. Geologia du izena eta euskaraz dago idatzia. Bardeatako ikerketen abiapuntua 1980ko hamarkadan dago, Eliseo Martinez Tuterako institutuko irakasleak Bardean aztarna batzuk aurkitu zituenean. Aztarnak Humberto Astibia EHUko paleontologia katedradunari erakutsi zizkion, eta hortik abiatuta egin zen lehen tesia. Geroztik ikerketa asko egin dira, baina oraindik asko dago ikertzeko. Informazio gehiago Berrian: Liburu bat zabal-zabalik.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #435 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Irudia: IllustrisTNG

 

Fisikako prestakuntza duten pertsonek ereduak gehiegi sinplifikatzeko duten joera da behiesferismoa. Behia esferatzat hartzetik datorkio izena. Noizean behin, fisika berria ziruditen kasuak aurkitzen ditugu, egia esan, ereduaren behiesferismoa da. DIPCko jendeak horrelako kasu bat deskribatu berri du. The origin of the lensing is low problem

Teoria zientifikoak holistikoak dira, hau da, oso gai zehatz bati buruzkoak izanda ere, sistema oso baten barruan daude (zorionez, baten batek paradigma deitu zuena). Zelan testatu daiteke elkar konektatutako teoria sare bat? On theory and observation (5): Testing theory-nets, Jesús Zamoraren eskutik.

Ioi astunen fluxuari zer faktorek eragiten dioten aztertzeko esperimentuak egin dira. The flow of particles in the collisions of heavy ions

Ministroak ez du eskumenik esamoldeak oso gauza desberdinak esan nahi ditu administrazio-ebazpen batean (ministroak ez du eskumenik gaia ebazteko) eta oposizioko alderdi baten mitin batean (ministroak ez du gaitasunik kargua betetzeko). Batzuetan, zentzu-desberdintasunak ez daude hain argi, hiztunek gauza desberdinak ulertzen dituztelako testuinguru berean adierazpen bererako. What do you mean? Semantic disagreements as a source of misunderstandings Juan F. Trillok egina.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #443 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maialen Muniozguren

Bere mugak ez dira gure galaxian amaitzen; are gehiago, bidea irekitzen du eta ez dakigu non amaitzen den –mugarik baldin badu–. Unibertsoaren hedapenaren teoria onartuta dago, baina XX. mendearen hasierara arte ez zen hala izan. Ez genekien Esne Bidetik harago milaka milioi galaxia zeudenik ere. Gaur egun badakigu unibertsoa mugagabea dela eta urrunean beste galaxia batzuk daudela, hein batean, gaurko protagonistari esker. Henrietta Hill Swope da bera, zefeidak aztertu zituen astronomo estatubatuarra (zefeidak Lur planetatik ikus daitezkeen izar aldakorrak dira, gure planetatik oso urrun dauden distantziak neurtzeko balio dute).

Henrietta txikia eta bere erreferentziak

Henrietta Hill Swope (1902-1980) Missouriko familia aberats eta kultu batean jaio zen. Gerard Swope, bere aita, ingeniaria zen, eta General Electric teknologia enpresan egin zuen lan; enpresako presidentea izatera ere iritsi zen. Mary Hill-ek, Henriettaren amak, berriz, goi-mailako ikasketak egin zituen eta gizarte gaiekin konprometitu zen; hala, Bakearen eta Askatasunaren aldeko Emakumeen Nazioarteko Ligan kargu bat izan zuen. Biak ala biak Hull-Houseko irakasleak izan ziren, non gizarte, hezkuntza eta arte arloetako programa oso berritzaileak garatu ziren. Henrietta txikia, beraz, ikasi nahi izateko eta bere gaitasunak gogokoen zuen eremu akademikoan garatzeko giro aproposean hazi zen.

1. irudia: Henrietta Hill Swope astronomo estatubatuarrak zefeidak aztertu zituen. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Zergatik hautatu zuen Astronomia? Horretarako arrazoietako bat familiaren udako bizilekua izan zen: Massachusetts-en iparraldean dagoen Nantucket irla. Izan ere, irlan hartan Maria Mitchell behatokia zegoen, Margaret Harwood astronomoak zuzendua. Zentroan, jende guztiarentzako mintegiak eta eskolak ematen zituzten eta Henrietta Harlow Shapleyk, Harvardeko behatokiko zuzendariak, emandako hitzaldietako batera joan zen. Hitzaldi horretan, Esne Bidearen egituraz mintzatu zen astronomoa eta neska gaztearengan astronomiarekiko jakin-min handia piztu zuen. Gero, amak bultzatuta, Henriettak Shapleyri idatzi zion, izarren inguruko ikasketei buruzko informazioa eskatzeko.

Harvard eta zefeiden azterketa

20ko hamarkadaren hasieran, Hill Barnard College (New York) unibertsitatean matrikulatu eta Matematikan lizentziatu zen, 1925ean. Ondoren, Chicagora itzuli, eta, Unibertsitateko Gizarte Zerbitzuen Administrazio Eskolan urtebetez aritu eta gero, Harvardeko Radcliffe College-n matrikulatu zen, Astronomiako maisutza eskuratzeko; 1928an lortu zuen.

Beka bati esker, Shapleyrekin batera izar aldakorrak aztertzen hasi zen –hau da, denborarekin distira eta tamaina aldatzen dituzten eta Lur planetatik ikus daitezkeen izarrak–. Han, Cecilia Payne-Gaposchkin eta Adelaide Ames lankideekin –astronomo bikainak haiek ere– adiskidetasun harreman handia izan zuen.

Henriettak, zehazki, zefeidak aztertu zituen; hots, denbora tarte laburretan –1 egunetik 50era artean– argitasuna modu erritmikoan aldatzen duten izar aldakorrak. Argitasunaren aldakortasuna izarren distantziarekiko proportzionala da; hortaz, aldaketa horiek behatzea baliagarria izan daiteke bai Esne Bidearen tamaina, bai beste galaxia batzuetarako distantziak neurtzeko.

Harvarden, izarren argazkiak behatuz aldaketa horiek kalkulatzen aditu bihurtu zen Henrietta. Objektu ugariren argitasuna eta pultsazio aldiak zehaztasun handiz kalkulatu zituen; 1927tik 1942ra bitartean, 1.600dik gora izar aldakor aztertzera iritsi zen, hain zuzen. Eta, epe horretan, inpaktu handiko artikuluak argitaratu zituen, Shapleyrekin batera. Adibidez, nukleo galaktiko masibo baten existentziaren lehenengo ebidentziei buruzko azterlana argitaratu zuten.

Bere grina, etenaldian

Ondo asko dakigu erreferentziazko pertsonak behar direla –etxe barrukoak nahiz kanpokoak– nor bere ametsak betetzen saiatu dadin, baina batzuetan ez dira nahikoak izaten hori lortzeko. Henriettaren kasuan, nahiz eta Harvarden astronomo lanetan aritu, gutxieneko soldata ordaintzen ziotenez, familiaren laguntza ekonomikoarekin biziraun behar izan zuen. Are gehiago, bizitza ia osoan, ezinbestekoa izan zuen laguntza hori astronomian lan egin ahal izateko.

2. irudia: Henrietta Hill Swope, Las Campanas behatokira iristen, duPont teleskopioaren inauguraziora. (Irudia: Carnegie Astronomy. Iturria: Mujeres con Ciencia)

Garai hartan, baldintza ekonomiko eskasen eraginez, Henriettak Harvard utzi behar izan zuen. Hill, izarretatik urrunduz, MITeko erradiazio laborategian hasi zen lanean. 1942tik 1947ra bitartean, Bigarren Mundu Gerra bete-betean, LORAN itsas nabigazioko taulak kalkulatzen egin zuen lan Swopek. Estatu Batuetan sortutako irrati bidezko nabigazio sistema hiperboliko bat zen eta ohiko sistemak baino maiztasun baxuagoak erabiltzen zituen, Ozeano Barean itsasontzien eta hegazkinen arteko komunikazioak zehatzagoak izan zitezen.

Grinari berriz heltzea

1947an, MIT utzi eta berriz ere astroak aztertzen aritu zen. Lizentziatu zen erakundera itzuli zen, Astronomiako eskolak ematera, eta, halaber, Connetticut College for Women Unibertsitatean eskolak eman zituen.

1952an, Walter Baade izen handiko astronomo alemanak San Diegoko (Kalifornia) Palomar behatokira berarekin batera lan egitera joateko eskatu zion Henriettari. Hill bere ikertzaile laguntzailea izatea nahi zuen, Hale teleskopioak detektatutako izar aldakorren bidez izarren eboluzioa elkarrekin aztertzeko. Hillek, azkenean, nahiko modu independentean ikertu zuen eta argitalpen propioak idatzi zituen. Argitalpenen artean, Andromeda galaxiako 275 zefeidaren argi kurben analisia nabarmentzen da. Horren bidez, galaxia horretarako distantzia kalkulatu ahal izan zuen eta ordura arte kalkulatutako zehatzena izan zen: 2,2 milioi argi urte –gaur egun dakigunez, 2,5 milioi argi urtera dago–. Emaitza hark unibertsoaren tamainaren inguruko kontzepzioa aldatu zuen, eta nebulosa espiralak gure galaxiatik urrun dauden beste galaxiak batzuk direla –beraz, ez gure galaxiaren barruan kokatutako objektuak– egiaztatu zuen ebidentzietako bat izan zen. Henrietta Hill Swope gure galaxiaren ateak ireki zituen astronomoa izan zela esan dezakegu.

Alabaina, bere ibilbidearen amaierara arte, Henriettak ez zuen lortu ikertzaile lanpostu finkorik. Azkenean, 1968an eman zioten, Kaliforniako Teknologia Institutuan.

Erretiro eskuzabala eta aitortzak 3. irudia: Henrietta Swope teleskopioa. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Erretiratu aurretik, Henriettak dohaintza handi bat egin zion Washingtongo Carnegie Institutuari, hegoaldeko hemisferioan behatoki astronomikoak garatu zitzan. Diruaren zati bat Txileko Las Campanas behatokiko teleskopioa eraikitzeko erabili zuten, zeina 1971n hasi baitzen jardunean, Henrietta Swope teleskopioa izenarekin.

Erretiratu zen urtean, 1968an, Henriettari Annie Jump Cannon saria eman zion Ameriketako Estatu Batuetako Astronomia Elkarteak, astrofisikan egindako ekarpenagatik.

78 urterekin hil zen, Pasadenan. Bere ondarearen zati handi bat Washingtongo Carnegie Institutuari utzi zion, Las Campanas behatokian mantentze-lanak egin zitzan eta erakundeak astronomia arloko ikerketan jarrai zezan.

Emakume hau izarren zale sutsua izan zen eta dena eman zion izarren azterketari; horren ondorioz, bai Esne Bidearen tamaina, bai haren zeruertzak hobeto ezagutu zituen. Eskerrik asko zure suhartasunagatik, Henrietta Hill Swope!

Iturriak:

• Quique Royuela. Henrietta Hill Swope y las estrellas variables, Principia, 2022ko urriaren 22a
• Las Cefeidas de Henrietta (II), IAC, 2020ko apirilaren 16a
• Hull-House in the Family and in the Stars, Jane Adams Paper Project, 4 noviembre 2020
• The Henrietta Swope Telescope, Observatorio Las Campanas (Chile)
• Henrietta Hill Swope, Wikipedia

Egileaz:

Maialen Muniozguren Puertas, UPV/EHUn Geologiako graduduna eta dibulgatzailea Zumaiako Flyschean.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko azaroaren 15ean: Henrietta Hill Swope, la astrónoma que abrió las puertas de nuestra galaxia.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Henrietta Hill Swope, gure galaxiaren ateak ireki zituen astronomoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Alberoren Mikrobioen mundu liluragarria (2019) liburuaren helburua mikrobioen mundua desmitifikatzea da. Jakina da kaleko jendeak informazio okerra izaten duela sarritan mikrobioez, irudi desitxuratu eta aurreiritziz betea. Oro har, mikrobioak gauza negatiboekin lotzen ditugu, eta ez gara jabetzen mikrobio gehienak ez direla kaltegarriak; kontrara, horietako asko onuragarriak ere badira.

Irudia: Mikrobioen mundu liluragarria liburuaren azala. (Iturria: UPV/EHU argitalpenak)

Beraz, mikrobioen mundua hobeto ezagutarazi nahi genuke liburu honekin. Ez da, ordea, liburu tekniko bat (horretarako badaude liburu onak eskura). Aitzitik, liburu honek biologia gutxi dakitenei lagundu nahi die, azalpen ulerterrazak emanez, mikrobioen mundua hobeto konpreni dezaten. Dibulgaziozko lana duzue hau, bada, zorroztasun zientifikoari uko egin gabe ulergarritasuna ere bilatzen duena.

Josu Albero (1957) Biologia Zientzietan lizentziaduna da Bartzelonako Unibersitatean, Mikrobiologian espezializatua. Azpeitiko Izadi laborategiaren bazkide sortzailea (1996) da. Euskarazko Wikipediaren aspaldiko kolaboratzailea eta ehunka artikuluren egilea (Mikrobiologiari, Immunologiari eta Biokimikari buruzkoak). Euskal Wikilarien Elkarteko Zuzendaritza Batzordeko kide izandakoa.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Mikrobioen mundu liluragarria
• Egilea: Albero Rodríguez, Josu
  Garzia Garmendia, Juan (bildumaren zuz.); Basaras Ibarzabal, Miren (begirale tek.); Roque Eguskitza, Iñigo (hizkuntza-beg.)
• ISBN: 978-84-1319-082-2
• Edizio mota: Rustikoa
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2019
• Orrialdeak: 182 or.

Iturria:

Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko Errektoretza, UPV/EHU argitalpenak, ZIO bilduma: Mikrobioen mundu liluragarria

The post Mikrobioen mundu liluragarria appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Errenazimentutik aurrera olioaren teknika gailendu bazen ere, zenbait margolanetarako pigmentuetan oraindik arrautza botatzen zela proposatu du ikertzaile talde batek. Egin dituzten proben arabera, arrautza gehitzeak abantaila nabarmenak ditu.

1. irudia: Sandro Botticelliren Kristoren erosta (1490-1495 inguruan) margolanean bi teknika aldi berean erabili ziren. Pertsonaien azalak eta zenbait arropa tenperan marraztuta daude. Belarra eta atzeko harrizko hilobia, berriz, olioan margotuta daude. (Irudia: Wikimedia Commons– Domeinu publikoko irudia. Iturria: Yorck Project GNU)

Artearen munduan iraultza txiki bat gertatu zen Erdi Aroaren bukaera aldera. Ordura arte, margolanetan gehien erabilitako aglutinatzailea arrautza izan zen. Horretan abiatzen da, gehienetan, tenperaren teknika. Garai horretan artistak edo —horiek izatekotan— beren laguntzaileak ziren pigmentuak egiteaz arduratzen zirenak. Funtsean, jatorri mineral edo begetaleko pigmentua birrindu eta likido bat gehitzen zuten, pintzelekin zabaltzeko moduko pasta bat lortu ahal izateko. Likido hori arrautza gorringoa eta ura zen gehienetan.

Baina Jan van Eyck artista flandriarrak olioaren alde egin zuenean, artearen historia behin betiko aldatu zen, gaurdaino. Izan ere, eta XX. mendean akrilikoa agertu arte, olioa izan da handik aurrera margolanetan gehien izan den teknika. Ernst H. Gombrichek bere Artearen historia ospetsuan azaltzen duenez, abantailak nabarmenak ziren. “Arrautza beharrean olioa erabiltzean, [Van Eyckek] doitasun handiagoarekin eta mantsoago margotu ahal zuen; kolore gardenak egiten zituen geruzetan aplikatu ahal izateko; pintzel zorrotzarekin zatirik argitsuenak nabarmendu ahal zituen, eta horrela bere garaikideak harritu zituzten doitasunezko mirari horiek lortu ahal zituen; modu berean, horrek ekarri zuen olio bidezko margoa onartua izan zela kolorearentzako bide egokiena bezala”.

Philip Ball-en The Invention of Colour liburuan olioaren abantailen laburpena egiten du. “Olioaren kasuan, fluido geruza batek pigmentu partikula bakoitza ‘isolatzen’ du. Beraz, tenperan pigmentuek elkarrekintza kimikoa dute, baina olioan modu egonkor batean konbinatu daitezke. Ondoren, margolariak askatasun gehiago izango du paletaren bitartez pigmentu nahasketa konplikatuak egiteko”. Alde ona handiak izanik ere, jakina da gauza gutxitan lortzen direla erabateko abantailak. Hala, teknika berriarekin koloreak ez ziren berdin azaltzen. Adibidez, itsasoaz haraindiko urdina ilunago geratzen zen, eta gorrimina ere ez zen horren distiratsu agertzen. Hortaz, teknika berriaren erabilerak ekarri zuen pigmentuak berrasmatu edo berrantolatu beharra. Aldaketa ez zen guztiz bat-batekoa izan, noski. Kasu askotan ezaguna da teknika mistoak erabili izan zirela. Kasurako, Da Vinciren lan batzuetan bi teknikak erabili izan dira.

Dena dela, horrek ez du esan nahi arrautza behin betiko baztertu zenik. Izan ere Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci eta beste hainbat margolariren koadroak aztertu direnean —bai eta Dürer, Vermeer edo Rembrandt-en margoak ere—, horietan aurkitu dira, olioaren arrastoaz gain, proteinen arrastoak, eta horiek arrautza bota izanaren ondorio izan dela uste da.

Nature Communications aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean nazioarteko ikertzaile talde bat horren arrazoia argitzen saiatu da; horretarako, koadroen analisia baino, probak egiteari ekin diote. Argudiatu dutenez, halako margolan garrantzitsuen inguruko azterketa batzuk eginda daude dagoeneko, baina oso mugatuak izan dira. Arrazoia sinplea da: ez da batere erraza —ezta gomendagarria ere—, maisulan preziatu horien laginak hartzea, analisian zati horiek suntsitu behar direlako. Halere, aurreratu dute etorkizunean koadroen laginekin ere lan egiteko asmoa dutela.

Probetan erabilitako pigmentuak berun-zuria eta itsasoaz haraindiko urdina izan dira, horiek mende luzez erabili izan baitira artearen historian zehar —lehenari dagokionez, eskerrak erabiltzeari utzi zitzaiola, beruna neurotoxiko indartsua delako—. Horrez gain, horien aukeraketaren beste arrazoi bat izan da modu desberdinean zahartzen direla artelanaren bizitzan zehar.

2. irudia: Olioaren kasuan, Errenazimentuko margolariek tentu handiz jardun behar zuten, lehortzean zimurrak eta arrakalak ez sortzeko. Hala gertatu zitzaion Da Vinciri, Krabelinaren Andre Maria margolanean. (Irudia: Wikimedia Commons – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Yelkrokoyade)

Maisu zaharrek egiten zuten antzera, hiru pintura mota prestatu dituzte. Lehen kasuan linazi olioan disolbatu dute pigmentua. Bigarrenean, nahasketa horri arrautza gorringo tanta batzuk bota dizkiote. Azkenik, hirugarrenean arrautza gorringoaren eta uraren arteko nahasketa batean disolbatu dituzte pigmentuak. Nahasketa hori lehortu denean, birrindu eta olioan txertatu dute. Ikertzaileek aurkitu dute arrautzaren gorringoa erabiltzeak aukera ematen duela margolanetan denborarekin agertu daitezkeen zenbait gaitzi aurre egiteko. Diotenez, hezetasunari lotutako arazoak, azalean sortzen diren zimurrak eta artelanaren horitzea ere ekidin daiteke arrautzarekin.

Gakoa arrautzaren proteinetan dagoela dirudi. Ezaguna da kozinatzen denean zer gertatzen den arrautzaren zuringoarekin: ordura arte gardena zena zuri-zuria jartzen da, eta egitura zurruna bihurtzen da. Eta hori gertatzen da, hain zuzen, beroarekin batera arrautzan dauden proteina horien arteko egitura aldatzen delako. Desnaturalizazioaren bitartez, zenbait lotura apurtzen dira, eta, lotura bakar bat mantenduta, euren artean sare zabal bat osatzen dute. Gorringoaren kasuan ere gertatzen da hori, baina mantsoago, bertan dauden lipidoek prozesua zaildu egiten dutelako.

Bada, ikertzaileek proposatu dutenez, arrautzaren proteina hauek geruza bat sortzen dute pigmentuaren partikulen inguruan, eta horrek ahalbidetzen du, adibidez, hezetasunik ez xurgatzea. Modu berean, pigmentu partikulak inguratzen dituen proteina geruza horrek ahalbidetzen du koloreak bere horretan mantendu daitezela.

Bestetik, lehortze prozesuan ere zimurrak sortzea saihesten du. Izan ere, margoen lehortze denbora handitu egin da arrautza bota denean. Ikertzaileek uste dute hau gorringoaren ezaugarri antioxidatzaileen ondorio izan daitekeela.

Zientzialariek diote ikerketa honek balio dezakeela teknika berriak garatzeko Italiako errenazimendu garaiko zenbait artistaren margo garrantzitsuak kontserbatzeko ahaleginean. Momentuz, ezin dute ziurtatu proteina aztarna horiek nahita sartutako arrautzaren ondorio direla, maisulanak margotu ziren garaian horren inguruko erreferentziarik ez dagoelako iturrietan, baina sinetsita daude artistek nahita sartu zutela arrautza olio margolanetan, ezagutzen zutelako praktikan horrek emaitza onak ematen zituela.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ranquet, O., Duce, C., Bramanti, E. et al. (2023). A holistic view on the role of egg yolk in Old Masters’ oil paints. Nature Commun 14, 1534. DOI: https://doi.org/10.1038/s41467-023-36859-5

The post Arrautza, arte maisulanetako osagaia? appeared first on Zientzia Kaiera.

Esther Samper

Edari alkoholdunak historiaren oso garai goiztiarretan sartu ziren gizarteetan. Hipotesi onargarrienaren arabera, hartzidura alkoholikoaren aurkikuntza nekazaritza jaio eta gutxira gertatu zen, duela 10.000 urte inguru. Droga horren kontsumoak giza gorputzean izan zituen ondorio larriak ezagutu ziren lehenik, agerikoak zirelako: desinhibizioa, euforia, nerbio sistema zentralaren depresioa, mugimenduen deskoordinazioa, oroimen hutsuneak, gorakoak, goragalea…

Hala ere, edari alkoholdunak hartzeak epe luzera osasunean duen eragina ezagutzea askoz ere lan zailagoa da, eta, gaur egun ere, oraindik ez dakigu zer-nolakoa den. Osasun Ministerioaren «Alcohol 2021. Consumo y Consecuencias» monografiaren arabera, edari alkoholdunak 200 osasun arazo eta lesio baino gehiagorekin lotzen dira; tartean, gaixotasun kardiobaskularrak, hepatikoak eta neuropsikiatrikoak.

Irudia: edari alkoholdunak 200 osasun arazo eta lesio baino gehiagorekin lotzen dira; tartean, gaixotasun kardiobaskularrak, hepatikoak eta neuropsikiatrikoak. (Argazkia: jarmoluk – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)Desgaitasuna, minbizia eta heriotzak

Biztanleria azterketek erakusten dutenez, alkoholaren kontsumoa desgaitasuna izateko eta hainbat arrazoirengatik hiltzeko arriskua areagotzen duen faktore bat da. Espainian, zehazki, ohitura hori da heriotza goiztiarren kausa saihesgarrietan bigarrena, eta urtero 15.000 pertsona inguru hiltzen dira Espainian alkohola edatearekin lotutako gaixotasunen ondorioz.

Gainera, alkohola substantzia kantzerigeno bat da (DNA aldatzen du), dosi moderatuetan hartzen bada ere. Zenbat eta gehiago kontsumitu, orduan eta arrisku handiagoa dago tumoreak agertzeko, eta ez dago gutxieneko kopuru segururik. «Kopa bat ardo osasungarri», besterik gabe, ez da existitzen, edozein alkohol edateak, gutxienekoa izanda ere, hainbat lekutan minbizia agertzeko arriskua areagotzen baitu: ahoan, faringean, laringean, hestegorrian, kolonean eta ondestean, bularrean eta gibelean. Izan ere, alkoholaren kontsumoa da munduan minbizia eragiten duen bigarren kausa, tabakoaren atzetik. Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) kalkulatu zuen 2020. urtean izan ziren 750.000 minbizi kasu (guztizkoaren % 4) edari alkoholdunen kontsumoagatik izan zirela.

Alkoholak entzefaloaren funtzionamendua aldatzen du

Kultu herrikoienean nahiko zabalduta dago alkoholak garuneko neuronak zuzenean hiltzen dituela dioen ideia. Molekula hori kontsumitzeak bizi organo horren funtzionamendua aldatzen badu ere, hori ez da gertatzen neuronak suntsituz, beste mekanismo batzuen bidez baizik.

Lehenik eta behin, alkoholak neuronen arteko konexioak kaltetu ditzake dendritak eta axoiak (zelula horien luzapenak) kaltetuta, eta horrek horien artean seinaleak bidaltzea zailtzen du. Droga horren kontsumo handi eta kronikoak hantura eragiten du garunean, eta, horrek, luzera, neuronen axoiak estaltzen dituen mielina zorroa suntsitzen du eta nerbio bulkadaren transmisioa zailtzen du.

Bestalde, alkoholak aldaketa handiak eragiten ditu neurotransmisoreen (neuronen molekula mezulariak) funtzionamendu normalean, bereziki azido gamma aminobutirikoaren (GABA izenez ezagutzen da) funtzionamenduan. GABA da garunaren neurotransmisore inhibitzaile nagusia (nerbio-seinaleen transmisioa inhibitzen du), eta alkoholaren kontsumoak eragiten duen jarduera handiagoak eragin lasaigarri tipikoak eragiten ditu. Efektu lasaigarri horiek, era berean, nerbio sistema zentralaren neurotransmisore kitzikatzaileen inhibizioak indartzen ditu, hala nola glutamatoak. Pertsona bakoitzaren arabera, neurotransmisoreen mailak batera aldatzen badira, haserrea, gogo aldarte baxua, euforia edo agresibitatea agertuko dira, beste gogo aldarte batzuen artean.

Alkoholiko kronikoetan –alkohol kontsumo handia denboran mantenduta–, neurotransmisoreen jardueraren alterazioa betikotu egin daiteke, eta aldaketa kronikoak ager daitezke burmuinean, eta atrofia hainbat erregiotan. Horrek emozio, oreka eta memoria arazoak sor ditzake. Haurdunaldian alkohola kontsumituz gero, enbrioiaren/fetuaren garuneko garapenean alterazioak sor daitezke, eta horrek arreta defizita eta hiperaktibitatea edo desgaitasun intelektuala (fetuaren sindrome alkoholikoaren zantzuetako bat) eragin ditzake.

Jakina, alkoholak garuneko lesioak (eta, beraz, kalte neuronala) ere eragin ditzake zeharka, istripuak (zirkulazio istripuak, erorikoak edo kolpeak, adibidez), koma eta iktusa izateko arriskua handitzen baita. Aurreko datu guztiak kontuan hartuz gero, argi dago kontua: edari alkoholdun osasungarri bakarra hartzen ez dena da.

Egileaz:

Esther Samper (Shora) medikua, Ehunen Ingeniaritza Kardiobaskularrean doktorea eta dibulgatzaile zientifikoa da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko otsailaren 27an: El consumo del alcohol no mata a las neuronas, pero sí las trastorna

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Alkohola kontsumitzeak ez ditu neuronak hiltzen, baina eraldatu egiten ditu appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUk argitaratutako gidaliburuak tresna baliagarri, praktiko eta eskuragarri izan nahi du zera uler dezagun: gure dietako plateren nutrizio balioa aldatu egingo da darabiltzagun elikagaiak eta horiek prestatzeko sukaldaritza teknika zein diren. Helburua ez da kozinatzen irakastea, baizik eta erakustea zer alternatiba dauden hala prestatzen duguna nola prestatzeko modua gure osasunarentzat onuragarriagoa izan dadin.

Gero eta pertsona gehiago ohartu dira elikadura egokiak garrantzi handia duela osasun egoera ona edukiko badugu, eta ohikoa da saltokietan jendea aurkitzea elikagaien etiketak irakurtzen edo osasungarriagoak diren elikagai berriez galdetzen.

Halaber, pentsatu ohi dugu elikagai edo plater bat ezinbestean «ona» izango dela tradizionala edo ez-prozesatua bada. Baina ez du zertan horrela izan. Egiaz, jan ohi ditugun plater eta prestaketa ugarik ez du oso nutrizio profil egokirik. Izan ere, prestaketa horietako batzuek maiz kaloria ugari dute eta/edo mantenugai jakin batzuen kantitate handiak eduki ohi dituzte (gantz asea edo azukrea, adibidez).

1. irudia: gero eta pertsona gehiago ohartu dira elikadura egokiak garrantzi handia duela osasun egoera ona edukitzeko, eta ohikoa da saltokietan jendea aurkitzea elikagaien etiketak irakurtzen. (Argazkia: かわい サムライ – Pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

UPV/EHUko Farmazia eta Elikagaien Zientziak saileko Nutrizioa eta Obesitatea Taldeko eta CIBEROBN sareko ikerketa biomedikoko zentroko irakasle-ikertzaileek gidaliburu bat argitaratu dute uler dezagun gure dietako plateren nutrizio balioa aldatu egiten dela darabiltzagun elikagaiak eta horiek prestatzeko sukaldaritza teknika zein diren. Argitalpen horretan, era soil baino zientifikoki zorrotz batez azaltzen dituzte elikagaiak prestatzeko moduen ezaugarriak, plater bat «osasungarriagoa edo ez horren osasungarria» izan dadin nola eragiten duten; elikagai taldeen ezaugarriak azaltzen dituzte, eta tradiziozko/eguneroko zenbait plater ageri dira, baina moldatuak, haien kaloria eta nutrizio profila hobetzeko.

Mendebaldeko dieta

Azken hamarkadetan gure dietak aldaketa handiak izan ditu, eta aldaketon ondorioz, gaur egun «mendebaldeko dieta» deitzen duguna sortu da. Horren barnean elikadura ohitura jakin batzuk sartzen dira, eta haragi gorria, zereal findu, azukre, gantz ase eta gatz asko eta zuntz gutxi kontsumitzea da haien bereizgarria. Ultraprozesatuak dira horrelako elikagaien adibide argi bat (hots, haragi prozesatuak, galletak, lasagna, kroketak, opil industrialak…), eta gero eta toki handiagoa hartzen dute gure dietan; izan ere, merkeak dira, asko prestatu beharrik ez dago jan aurretik, eta zapore atseginekoak dira.

Gaur egungo elikadura ohitura hori oso eragin txarra izaten ari da gure osasunaren gainean, sindrome metabolikoa (SM) izateko arrisku handiagoarekin lotu ohi baita. SMaren barruan nahasmendu metaboliko batzuk sartzen dira, hala nola obesitate abdominala, intsulinarekiko erresistentzia, hipertentsio arteriala eta dislipemiak (odoleko triglizeridoen eta guztizko kolesterolaren kontzentrazioak handitzea eta HDL kolesterola gutxitzea). Ondorioz, areagotu egiten da gaixotasun kardiobaskularrak eta heriotza goiztiarra izateko arriskua.

SMa duten pazienteek tratamendu farmakologiko batzuk dituzte aukeran, baina obesitatea eta SMa, kasu gehienetan, hertsiki lotuta daudenez, pisua galtzea funtsezko estrategi bat da SMa kudeatzeko orduan. Haren kudeaketan funtsezkoak dira dieta osasungarria (kaloriak murriztuta) eta ariketa fisikoa egitea. Dieten arazo bat da, halere, ez direla oso bateragarriak gaur egun dugun bizitza sozial eta familiarrarekin, eta horren ondorioz, pertsonek bertan behera uzten dituzte agindutako dietak, eta porrot egiten dute tratamenduek. Orain argitaratu duten gidaliburuak erraztu egingo du dieta osasungarriago bat izatea gure menua asko aldatu gabe; izan ere, batetik, zenbait kontzeptu ematen ditu plater bat osasungarriagoa zergatik den uler dezagun, eta horrez gain, erraz gauzatzeko moduko alternatibak eskaintzen ditu.

Elikagaiak hautatzea eta prestatzea

Sukaldaritza teknikak, ezagutzen ditugun bezala, aldatu egiten dira pertsonek elikagai osasungarriagoak eta azkarrago prestatzeko modukoak kontsumitzeko egindako eskariari egokitzeko. Berrikuntza hori ikusten dugu, adibidez, egunerokoan erabiltzen ditugun tresnetan. Horien xedea zera da: jakiak prestatzeko ohiko teknikak ordeztea, lortzen ditugun elikagaiek kalitate organoleptiko bera (dastamen, ikusmen, usaimen eta ukimenaren bidez hautematen duguna, alegia) baina nutrizio balio handiagoa izan dezaten, eta jakiok prestatzeko denbora laburragoa izan dadin.

2. irudia: jakiak prestatzeko metodoa hautatzeak plateraren nutrizio ezaugarrietan eragingo du. (Argazkia: Tim Douglas – Pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Ildo horretatik, frijitu ordez (teknika tradizional hau oso erabilia da herrialde ugaritan) labean, aire frijigailuan edo mikrouhin labean prestatzea hobetsi da.

Jakiak prestatzeko metodoa hautatzeak plateraren nutrizio ezaugarrietan eragingo du, baina garrantzitsua da, orobat, prestaketak eta menuak osatzeko zer elikagai aukeratzen dugun.

Koipeei dagokienez, oliba olioa da, eta oliba olio birjina estra (OOBE) batez ere, oliorik onena, hala ongailuetarako nola kozinatzeko. Hartutako koipearen kalitatearen eta kantitatearen araberakoa izango da osasunean duen eragina. Horregatik, oliba olio birjina edo birjina estra erosterik ez badugu, eta bestelako olio finduak erabili aurretik (baita besterik gabe oliba jartzen duena, birjina estra edo birjina bezalako hitzik gabe), aukera bat da oleiko ugariko ekilore olioa erabiltzea, OOBEa baino merkeagoa baita.

Fruta eta barazkiei dagokienez, haien kontsumoak ez dakar osasun arazorik; gehien atsegin ditugunak hautatu ahal izango ditugu, beraz, fruta almibarretan edo konfitatua alde batera utzita, azken horien kontsumoa mugatu behar baita. Ahal den neurrian, halaber, fruta osorik jatea lehenetsi behar dugu, eta ez zukuak, naturalak badira ere.

Horri dagokionez, «arreta berezia jarri behar dugu potoko tomate frijituan; potoko tomate natural birrindua erabil dezakegu haren ordez. Hala bada, birrindua erosten badugu denbora aurrezteko, azukre, fruktosa edo bestelako azukre erantsirik ez duela begiratu behar dugu etiketan, eta, gatzik badu, haren kantitatea ez dela oso handia», adierazi dute ikertzaileek.

Zerealei eta haietatik eratorriei dagokienez (azukrea, ogia edo pasta), kontraindikaziorik ezean, hobe da osokoak izatea (ale osotik eratorriak), izan ere, «zuri»en –hau da, finduen– antzeko energia balioa badute ere, zuntz eduki handiagoa dute. «Elikagaien multzo horren barruan gosaltzeko zereal komertzialak eta galletak jatea murriztu beharko dugu, era horretako elikagaiek azukre sinple erantsi eta irin findu kantitate handia edukitzen baitute», nabarmentzen dute.

Fruitu lehorrak (intxaurrak, hurrak, arbendolak…), kaloria ugariko elikagaiak badira ere, nutrizio profil egokia dute (zuntza dute, baita mineral jakin batzuk kantitate handian ere, eta lipido profil interesgarria dute), eta dieta orekatu baten parte izan daitezke, halakoak jatea ez baitago lotuta gorputz pisua handitzearekin, hala uste bazen ere. Hori bai, jaten ditugun fruitu lehorrak, aukeran, gordinik edo txigortuta hartu behar ditugu, bestelako osagai gehigarririk gabe (gatza eta azukrea bereziki).

Eta gatzari dagokionez, hipertentsio arteriala duten edo kozinatzean gatz gehiegi erabiltzen dutenek bestelako espeziak baliatu ditzakete janariei erantsitako gatza nolabait murrizteko, hala nola baratxuria, tipula edo piperrautsa. Gatzaren kontsumoa gutxitzea da helburua, edo janari batzuetan sodio urriko gatza hobestea (bereziki garrantzitsua da hipertentsio arteriala dutenentzat), mineral horren ahorakina txikiagoa izan dadin. Gainera, Osasunaren Mundu Erakundeak gatz iododuna kontsumitzea gomendatzen du.

Kontuan hartu beharreko beste alderdi batzuk

Bestelako trikimailu edo aholku baliagarriak ere badaude plateren nutrizio profila hobetzeko orduan. Era berean, gure elikadura ohituretan aldaketa zehatz batzuk egitea onuragarria izango da, orobat, elikagaien ahorakina gutxitu eta kontrolatzeko.

Hala, honako hau egin beharko genuke, besteak beste: janari frijituen gehiegizko koipea gutxitu, elikagaiak zerbitzatzeko eta jateko erabiltzen ditugun ontzien eta tresnen tamainaren garrantzia kontuan hartu, elikadura ohitura batzuk hobetu edo elikagaien etiketak ulertu. «Mugatu egin behar dugu berez ageri beharko ez liratekeen osagaiak dauzkaten elikagaiak eta osagai gutxiago dituzten eta osasungarriagoak direnak aukeratu», nabarmentzen dute.

Azkenik, gidaliburuaren amaieran errezeta batzuk ageri dira; adibide batzuk, besterik gabe, aurreko ataletan garatutako kontzeptuetako batzuk nola aplikatu ikusteko, bai eta irakurleek beren errezetetan erabil ditzaten animatzeko ere.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Nola lortu zure platerak osasungarriagoak izatea

The post Nola lortu zure platerak osasungarriagoak izatea appeared first on Zientzia Kaiera.

Brookhaven National Laboratory

Kontsumitzen dena baino gehiago arrantzatzen da. Hainbeste alferrik ez galtzeko irtenbide ekonomikorik ba al dago? Dena delakoak, lehenik eta behin, balioa aurkitu beharko du hondakinetan, dirua eman dezakeena ez baita botatzen. Marine organic waste has a promising future via biorefinery valorisation Carlota Alfaro Ortega, Erlantz Lizundia eta Maider Iturrondobeitiaren eskutik.

Oso litekeena da korapilatze kuantikoaz entzun izana. Onartzen den gauzetako bat da antzeko partikulen artean gertatzen dela. Partikula erabat ezberdinen artean ere gerta al daiteke? Esperimentu berri batek baietz dio: Quantum interference between dissimilar particles

Ama-hizkuntza ahaztu liteke egoera jakin batzuetan. Baina, erabat ahazten da edo hondarren bat geratzen da esnatzeko zain? Can the native language be forgotten? Noèlia Sanahuja eta Luis Pastorren eskutik.

Material kuantiko berrien simulazioak egiteko simulagailu kuantiko fisikoak erabiltzen dira. DIPCko jendeak landu duen azkena lau atomo artifizial (quantum dots) dituen karbonozko nanotubo bat da, emaitza oso interesgarriekin. Correlated electron-phonon physics in nanotube quantum simulators.

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #442 appeared first on Zientzia Kaiera.

Emakumeek ere historia idatzi dute eta ezagutza zientifikoa zabaldu dute. Horien artean dago Trota Salernokoa. XII. mendeko emakume mediku honek emakumeen gaixotasun guztiak hilekoarekin lotuta zeudela eta soilik emakumeak antzuak izan ahal zirela ezeztatu zuen.

Hasieran esan zuten bere tratatuak onegiak zirela emakume baten lana izateko, eta, beraz, bere senarrak idatzitakoak izan behar zutela. Gero esan zuten Trota ez zela existitzen. Eta geroago, existitu zela, baina bere ideia guztiak zentzugabekeriak zirela. XX. mendera arte itxaron behar izan genuen Trota Salernokoa benetan izan zenagatik ezagutzeko. Medikuntzaren buru argienetako bat eta ginekologiaren eta obstetriziaren aitzindaria.

‘Zientziaren historia‘ ataleko bideoek gure historia zientifiko eta teknologikoaren gertaerak aurkezten dizkigute labur-labur. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Ginekologiaren historia appeared first on Zientzia Kaiera.

Zientziaren esparrua bezain zabala dugu William Bynum-ek 2012an argitaratutako Zientziaren historia txiki bat. Baita zientziaren ibilbidea bezain luzea: gauzak zenbatzen eta zeruak arakatzeari ekin zioten antzinako jakintsuetatik hasi, eta galaxien sakona aztertzen eta ordenagailu kuantikoak apailatzen ari diren espezialistetaraino. Infinituki txiki denaren eta baztergabe handi denaren arteko zer guztiak ditu ikergai zientziak, natura nola antolaturik dagoen jakiteko ahalegin etengabean. Zientziaren erdian eta muinean, gizakia: haren ingurua, haren jatorria, haren gorputza, haren behar eta nahi eta ajeak eta haien konponbide eta aurrerabideak. Horrek ematen dio batasuna zientziaren zabalari, loturik baitaude arlo guztiak: geologia eboluzioarekin, biologia fosilekin, optika, fisika eta kimika medikuntzarekin, eta horrela guztia guztiarekin, Big Bangetik guganaino.

Irudia: Zientziaren historia txiki bat liburuaren azala. (Iturria: UPV/EHU argitalpenak)

Ikergai ez ezik, ikertzaile ere badira gizakiak, eta hala ageri dira liburu hau osatzen duten istorioetan, beren izaera, inguru eta garaiaren gorabehera guztien gainetik lortuz pixkanakako aurrerapen xumeren bat zein bat-bateko aurkikuntza sekulako bat; aurrerabide horretan, hortxe antzinako gizabanakoen balentriak eta oraintsuko gizatalde zabalen makroproiektuak. Hori guztia biltzen du, bere txikian, hamabi hizkuntzatan plazaratu den liburu honek: zientzialari-pertsonaia biziak urratsez urrats munduaz jabetzeko bidean. Batera datoz hemen zientziaren historia eta zientzialarien istorioak, jakingarri eta gozagarri, txiki-handi guztioi kontatuak.

William F. Bynum (1943) medikuntzaren eta, oro har, zientziaren historialaria da, eta halako gaien dibulgatzaile ospetsua. Wellcome Trust Centre for the History of Medicine, University College London delakoan lan egin du bere ibilbide osoan. Medikuntzaren historia irakasten du Londresko UCLn. Roy Porter britainiar historialari ospetsuarekin kolaboratu zuen maiz.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Zientziaren historia txiki bat
• Egilea: Bynum, William
• ISBN: 978-84-9082-945-5
• Edizio mota: Cartoné
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2018
• Orrialdeak: 389 or.

Iturria:

Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko Errektoretza, UPV/EHU argitalpenak, ZIO bilduma: Zientziaren historia txiki bat

The post Zientziaren historia txiki bat appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Intuizio hutsez, denok dakigu zeri buruz ari garen kulturaz ari garenean. Alabaina, definitzeko kontzeptu zaila da, baita antropologoentzat ere, prozesu eta elementu abstraktua baita. Bitxiki, biologoek eta zoologoek gizakiaren kasuan ezinezkoa dirudien horretan dihardute inoiz baino gehiago, baina animaliei aplikaturik.

Kulturaren definizio unibertsal eta baliozko baten faltan, egiteko konplexua da animaliek kultura ba ote duten zehaztea, baina gizakia ez diren animalietan kultura definitu eta topatu nahian dabiltza hainbat ikerketa-talde. Etorkizun handiko ikerketa-esparrua zabaldu da galdera horren baitan, eta hainbat azterketak emaitza interesgarriak lortu dituzte jada. Orduan, ba al dute kultura animaliek? Eta zer hartzen da kulturatzat animalietan?

1. irudia: kultura, seguruenik, ez da hain arraroan animalietan, froga esperimental sendoak falta badira ere. Kulturaren aldeko kasurik sendoena manipulazio esperimentalerako joera handiena duten espezieetan dago, gizakiak ez diren primateetan baino gehiago. (Argazkia: Kev – Pixabay lizentziapean. Iturria:  pixabay.com)

Kulturaren definizio ugari plazaratu dira gaur egunera arte, baina bat berak ere ez du lortu biak, antropologoak eta biologoak, asetzea. Izan ere, desadostasun horiek guztiak oinarrizko adiezin batetik datoz: gizakiarena soilik al da kultura? Edo animaliek ere izan dezakete kulturaren zantzurik? Kulturaren definiziotzat onartzen denaren arabera, gizakia izan daiteke kulturala den animalia bakarra, edo kontrara, animalia talde ugaritan begiztatu den prozesua izan liteke. Hala, ikerketa-esparru honetan iritzi-aniztasun handia dago; espektroaren polo batean ditugu antropologo batzuk, zeinak ziurtatzen duten kultura ezin dela existitu hizkuntza, politika edota moralik gabe. Beste aldean, berriz, Carles Lunsdem eta Edward O.  Wilson bezalako biologoak daude, eta haien iritziz, 10.000 animalia espeziek baino gehiagok izan ditzakete kulturaren zantzuak, baita zenbait bakteriok ere.

Noski, gizakiaren kulturaz ari garenean, literaturaz, arteaz, historiaz eta abarrez pentsatzen dugu, eta irizpide horiek ez dira baliozkoak beste inongo espezieentzat. Gizakiaren konplexutasun kulturala ezin da beste edozein animalia espeziek izan dezakeen kulturarekin alderatu, baina gakoa da kulturak ez duela hain konplexua izan beharrik kulturatzat hartu ahal izan dadin. Hala, animalien kulturaren ikerketan, kulturatzat ulertzen da indibiduo batek bere baitan ez duen eta bere kabuz lortu ezin duen jakintza. Hau da, genetikoki transmititzen diren jarrerak edota jakintza, eta norberak bakarrik eskuratu dezakeen informazioa alde batera utzita, kideen artean irakasten diren jarreren multzoa da kultura. Definizio horri adi begiratzen badiogu, elementu garrantzitsu bat hautemango dugu; animalia espezieek, kulturaduntzat  hartu daitezen, bete behar duten irizpide bat: kideen artean informazioa transmititzeko gai izan behar dutela; hau da, ikasketa soziala izan behar dutela.

Gaur egunera arte, ornodun klase guztietan identifikatu da ikasketa sozialaren bidezko kulturaren transmisioa, bai eta ornogabe batzuetan ere, intsektuetan gehienbat. Ikasketa sozialaren bidez, animalia-espezie batzuek jarrera berriak ikasten eta barneratzen dituzte, beren taldekideak behatuz eta imitatuz. Hala, ikasketa soziala duten espezieak gai dira belaunaldiz belaunaldi edota indibiduoz indibiduo informazio jakin bat transmititzeko, hala nola ehizatzeko teknikak, harrapakariak saihesteko moduak, edota bikotea aukeratzeko irizpideak. Eta hori guztia har daiteke kulturatzat.

Animalien kulturaren lehen ebidentzia zientifiko esanguratsuak XIX. mendearen erdialdean lortu ziren. Urte horietan lehen aldiz identifikatu ziren dialektoak txorien kantuetan, kantu horietan ikasketa soziala frogatu zen esperimentalki, eta makakoek elikagaiak prozesatzeko teknika bereziak dituztela ere jakin zen. Geroztik, animaliek kultura dutelako ebidentziak era esponentzialean ugaritu dira, eta aurkikuntzen puntu gorenean gaude gaur egun. Espezie batzuk besteak baino gehiago ikertu dira kulturaren ikuspuntutik, beren biologia dela eta, erraz sumatzen baita kultura konplexuagoak izan ditzaketela. Horren adibide dira, besteak beste, animalia migratzaileak. Izan ere, nola ikasten dute animalia migratzaileek halako bidaia luzeak gauzatzen, eta urtero errepikatzen?

2. irudia: aurkikuntza berriek iradokitzen dute, giza kultura konplexuak sortzen dituen prozesuen antzekoak eman daitezkeela gizakiez osatu gabe dauden gizarteetan. (Argazkia: Maren G. Bergmann – Pixabay lizentziapean. Iturria:  pixabay.com)

Gutxi gorabehera, hegaztien 2.000 espezie migratzaileak dira munduan, eta hemisferioaren punta batetik besterako bidaiak egiteko gai dira, elikatze- eta umatze-eremuen artean. Ikusi izan da kide gazteenek beren guraso edota taldeko kideek lagunduta egiten dituztela beren lehen migrazioak, ibilbideak ongi ikas ditzaten. Aurkikuntza horiek, beraz, argi erakusten dute kulturaren transmisioa gertatzen dela espezie horietako kideen artean. Xibarta eta balea kumeek ere amak gidaturik egiten dituzte lehen bidaia luzeak, eta bizitza osorako ikasten dituzte migrazio-ibilbide horiek. Eskala txikiagoan, hainbat arrain-espezietan ere frogatu da kideek elkarri irakasten dizkiotela bideak, jakintzaren transmisioren bidez.

Kultura konplexuen beste zantzu bat komunikazio eta bokalizazioak dira, eta berriz, hegaztiak eta baleak dira gehien ikertu direnak. Izatez, kulturaren transmisioaren lehenengo ebidentzietako bat hegaztien arteko komunikazioaren inguruan aurkitu zen, ikusi baitzen, hegaztiek, zein eremutakoak izan, halako dialektoa erabiltzen zutela. Abestien arteko alde horiek ikasketa sozialaren ondoriozkoak zirela frogatu zen. Baleen kasuan, ebidentziak ez dira horren argiak hainbat arrazoirengatik, besteak beste, baleen bokalizazioak grabatzea konplexuagoa delako. Hala eta guztiz ere, argi dago baleen kantuak osagai kultural gisa transmititzen direla, aldatu egiten direlako denboran eta espazioan.

Ezin da ahaztu, halere, gizakiok perspektiba subjektibo batetik epaitzen ditugula gainontzeko animaliak, eta errazagoa suertatzen zaigula gure jarreren antzekoak dituztenak identifikatu eta ulertzea, hegaztien eta baleen kantuen kasuan ikusi denez. Baina migrazio-ibilbideez eta komunikazio-moduez gain, animaliek beste hainbat prozesu partekatzen eta ikasten dituzte kulturaren bidez; ehiza- eta elikatze-estrategiak, elikagaien prozesamendua, harrapariei nola alde egin eta beste hainbat teknika ere ikasten dituzte animaliek beren kideengandik, betiere ikasketa soziala erabilita. Oraindik ikerketa askoren beharrean dagoen biologiaren eta jarreraren esparrua da animalien kultura, baina espezie eta prozesu gehiagoren ebidentziak biltzen diren heinean, gai zirraragarri horrek gaur zintzilik dauden galderei erantzuna ematea espero da.

Erreferentzia bibliografikoak:

Whiten, Andrew (2019). Cultural Evolution in Animals. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 50, 27–48. DOI: https://doi.org/10.1146/annurev-ecolsys-110218-025040

Laland, Kevin N., eta Hoppitt, William (2003). Do animals have culture? Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews, 12 (3), 150–159. DOI: https://doi.org/10.1002/evan.10111

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate berean Biodibertsitate, Funtzionamendu eta Ekosistemen Gestioa Masterra egin zuen.

The post Kultura al dute animaliek? appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martínez

Gizakiok zenbait minerali eman diegun erabilerari buruz hitz egiten has nezake artikulu hau, hala nola silexari (SiO2) edo obsidianari (beira bolkanikoa) eman diegunari buruz; izan ere, gure historiako pasarte batzuetan arma zorrotz eta ebakitzaile gisa baliatu ditugu. Dena den, alderdi bitxiago bati helduko diot, eta, beharbada, mineral batzuen beste alderdi tristeago bati: gizakion osasunerako duten benetako arriskuari. Nahiz eta haien propietate kaltegarriez jabetzeko izan dugun modua ez den atseginena izan, nolabait esatearren.

Mineralen propietate deigarrienetako bat kolorea da. Koloreek mineralak biltzera eta aukeratzera eraman gaituzte historian zehar. Distiratsuenak bildu ditugu (deigarrienak iruditu zaizkigulako), hauts fin bihurtu arte txikitu ditugu eta pigmentu gisa baliatu ditugu koipe, ur edo olioren batekin nahastu ostean. Baina ez ditugu objektuak, ehunak edo gure etxeetako hormak pintatzeko erabili bakarrik, gure gorputzak apaintzeko ere erabili ditugu.

1. irudia: kaltzita (zuri kolorekoa) duen galenazko kristala (gris metaliko kolorekoa), kareharriaren (marroi argi kolorekoa) gainean, Kantabrian. (Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Jarriko dudan lehen adibidea galena da: berun sulfuro bat da (PbS), zeina ehotzean beltz distiratsu koloreko hauts bihurtzen den. Antzinako egiptoarrek erabili zuten begiak nabarmentzeko, kohl izeneko teknika ospetsua erabiliz. Batez ere eguzkitik babesteko erabiltzen zuten, eta, ondoren, erlijio kontu bihurtu zen. Dena den, arazo bat zegoen: beruna toxikoa da gizakiarentzat, eta haren eraginpean denbora luzean jartzeak intoxikatu egiten gaitu. Kasu okerrenetan, heriotzara eraman gaitzake.

2. irudia: zinabrioz (gorri distiratsu kolorekoa) betetako andela, merkurio natiboarekin (esfera gris txiki distiratsuak), Almadengo meatze galeria baten horman (Ciudad Real). (Iturria: León-Higueras, P. et. al.)

Gorria beste kolore deigarri bat da, gure errepresentazio artistiko guztietan erabili duguna: labarretako pinturetatik hasi eta gaur egunera arte, makillaje gisa ere erabili dugu. Hauts bilakatzean gorri oso distiratsua bilakatzen den mineraletako bat zinabrioa da. Merkurio sulfuroa (HgS) Erromatar Inperioan, antzinako txinatarrek eta Errenazimentuko Frantzian erabili zuten, ezpainak margotzeko eta masailei bermiloi tonu polit bat emateko. Egun, badakigu merkurioa ere kaltegarria dela gure osasunerako, baina imajina ezazue zenbat heriotza eragingo zituen makillaje eder hark antzina.

Eta nola geratzen da bermiloi tonu hori hobekien? Hori da, azal argi eta zurixka baten gainean, jakina. Horretarako ere bazegoen konponbiderik: berun-zuria, Erdi Aroaren amaieran eta Errenazimentuan asko erabiltzen zuten kosmetiko bat. Zerusita izeneko berunezko karbonato batetik (PbCO3) manufakturatutako produktu bat zen. Ozpinarekin tratatzen zen eta urarekin nahasten zen, behin txikitu eta hauts bihurtu ondoren, aurpegian zehar makillaje zuri bat bezala emateko orea sortzeko. Beste behin, beruna gure gorputzari eragiten.

3. irudia: asbestozko zuntz zurixkak (tremolita minerala) mika moskutarraren gainean, Hebridak (Erresuma Batua). (Argazkia: Aram Dulyan – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Baina ez naiz soilik industria kosmetikoan baliatutako mineralez mintzatuko. Eraikuntzan, aspalditik, amiantoa erabili izan da isolatzaile gisa (asbesto izenez ere ezagutzen da). Asbestoa, berez, anfibolen eta serpentinen taldeko mineral batzuk dira. Horien ezaugarriak honako hauek dira: batetik, modu naturalean kristalizatuta agertzen dira, zuntz elastiko eta malgu forman; bestetik, oso erraz bereizten dira eta oso erraz maneiatzen dira eraikuntzako materialen arteko espazioak betetzen dituzten ehunak eta sareak osatzeko. Arazoa da zuntz txiki horiek manipulatzean gizakien biriketara irits daitezkeela arnastearen bidez, eta hantura eta arnas gaixotasun oso larriak eragin ditzaketela, bai eta biriketako minbizia ere, denbora luzez haren eraginpean jartzeagatik.

Meatzaritzak ere bazituen bere arriskuak. Arnas bideak babesteko inolako neurririk gabe ikatza ateratzearen ondorioz, meatzariek kristal oso txikiz osatutako hautsa arnasten zuten. Kristal horiek biriketan geratzen zitzaizkien, eta horrek hanturazko gaixotasun bat eragiten zien, normalean “birika beltza” deitzen zaiona. Gaixotasunak heriotza ekar zezakeen. Era berean, kuartzoa (SiO2) ateratzean haren partikula mikrometrikoak (1 mikra = 0,001 milimetro) arnasteak ere biriketako gaixotasun bat eragiten zuen: silikosia. Eta horrek ere ez zuen amaiera zoriontsurik.

Amaierarako utzi ditut titulua irakurtzean burura etorriko zitzaizkizuen mineralak: erradioaktiboak. Mineral erradioaktibo nagusiak konposizioan uranioa dutenak dira, uraninita kasu (UO2). Arriskua, ordea, ez dago uranioan berez, haren deskonposizio erradioaktiboan eta bere produktu batean baizik, hots, radon delakoan (Rn). Gas bat da, kolorerik eta usainik gabekoa, eta modu naturalean agertzen da konposizioan uranioa duten mineraletan, hala nola granitoan. Gas erradioaktibo hori atmosferan askatzen da, eta gaizki aireztatutako eremuetan pila daiteke, sotoetan edo garajeetan kasu, haiek eraikitzeko horrelako harriak baliatzen baitira. Gas hori arnasten badugu, baliteke gure biriken barruan deskonposizio erradioaktibo bat eragitea, eta horrek hainbat minbizi mota sor ditzake.

Pentsatzen dut inkontzientetzat hartuko nauzuela orain esaten badizuet nire mineralen bilduman, nire logelako apal batzuetan, Kantabriako galena ale batzuk, Alacanteko asbesto motako anfibol pare bat eta Almadengo zinabrio lagin txiki bat ditudala. Baina, berez, mineral horiek ez dira arriskutsuak. Arretaz irakurri baduzue, ohartuko zineten, une oro, mineral horiek txikitu ostean ateratzen den hautsaren eraginpean jartzeaz hitz egin dudala. Hau da, manipulatzen ditugunean soilik bihurtzen direla kaltegarri, ez egoera naturalean daudenean. Antzeko zerbait gertatzen da erradioaktiboen kasuan ere: haiek deskonposatzean ateratzen den gasa espazio itxietan pilatzen denean soilik dago arriskua. Ondo aireztatutako lekuetan, airean dagoen radon kopurua ez da aintzat hartzeko modukoa. Beraz, honako hau ikasi behar dugu: kontu handiz ibili behar dugu mineralak prozesatzean, eta, batez ere, zer konposizio duten jakin behar dugu manipulatu aurretik.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko urtarrilaren 19an: ¿Minerales que matan?

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Mineral hiltzaileak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Bizi itxaropenak gora egin du azken hamarkadetan: 1950ean, 62,8 eta 58,1 urtekoa zen Europan eta Amerikan, hurrenez hurren, eta, gaur egun, 77 eta 74,2 urtekoa da. Berri ona bada ere, urte kopurua areagotzeak zahartzeari lotutako gaixotasun kronikoen prebalentzia areagotzea ere ekarri du; tartean, minbizia eta gaixotasun kardiobaskularrak eta neurodegeneratiboak. Ba al da konponbiderik? Zahartzea prozesu natural eta saihetsezin bat da, baina hari lotutako patologiak prebenitu egin daitezke.

Ildo horretan, esku hartze dietetikoak eta ariketa fisiko erregularra sustatzea dira gehien erabiltzen diren estrategiak. Hain zuzen ere, estrategia horiek izendatzaile komun bat dute: heste-mikrobiotaren osaeran eta funtzionaltasunean dute eragina. Mikrobiota diogunean esan nahi dugu gizakien organismoaren barruko eta kanpoko gainazaletan (azalean, mukosetan eta digestio-hodian) dauden mikroorganismoen multzoa (bakterioak, arkeoak, bakteriofagoak, birusak eta onddoak). Zehazki, heste-mikrobiotak funtzio fisiologiko askotan esku hartzen du (erantzun immunea, digestioa eta nutrienteen xurgapena eta metabolito bioaktiboen ekoizpena); beraz, horren osaeraren aldaketek ostalariaren oreka metabolikoan eragina izan dezakete. Medikuntzan, homeostasi esaten zaio horri.

Irudia: dieta mediterraneoaren bereizgarri diren landare aromatikoen (tartean, perrexila eta erromeroa) esentzia olioek efektu prebiotikoak dituzte mikrobiotan. (Argazkia: Karolina Grabowska – Pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Ematen duenez, banakoen heste-mikrobiotaren osaeran komunak diren ezaugarriak daude –bizi funtzioei eusteko ezinbestekoak dira–, baina gazteen eta adinekoen mikrobioetan artean aldeak daudela detektatu da. Aldaketa horiek heste-mikrobiotaren funtzionalitatea galtzea dakarte, aberastasun eta aniztasun mikrobiano txikiagoa dela eta, baina, horrez gain, zahartze ez osasungarriarekin lotzen diren bakterioen kopurua handitzea dakarte.

Nola eragiten dio adinak mikrobiotari?

Heste-barrerak ezinbesteko rola jokatzen du patogenoen aurkako babesean. Zahartzen garen heinean, babes barrera hori osatzen duten enterozitoen arteko elkarteak ahuldu egiten dira. Ondorioz, funtzionalitatea galtzen dute. Horrek eta zahartzean mikrobiota desorekatzen duten aldaketek heste-iragazkortasun handiagoa eta bakterio patogenoak gehiegi haztea dakarte. Ondorioz, bakterio edo osagai bakteriano gehiago sartzen dira odol-fluxura.

Hori horrela izanik, izugarri igotzen da zitokina proinflamatorioen ekoizpena eta horiek odol-fluxura askatzea. Bada, azterlan batek egiaztatu zuenez, sagu zaharren heste-mikrobiota sagu gazteetara transferitzeak heste-inflamazioa handitzea dakar. Prozesu horri ‘inflammaging’ esaten zaio (zahartzeari lotutako inflamazioa). Gauzak are gehiago okertzeko, zahartu ahala elikagaiak prozesatzearen ondoriozko metabolito mikrobianoen ekoizpena aldatzen da. Zehazki, kate motzeko gantz azidoen ekoizpena (efektu antiinflamatorio frogatua du), murriztu egiten da adinarekin.

Arrain urdin, erromero eta perrexil gehiago

Deskribatu denez, Lactobacillus eta Bifidobacterium generoetako bakterio probiotikoen andui jakin batzuk kontsumitzeak heste-mikrobiotaren osaera hobetzen laguntzen du, baina, gainera, kate motzeko gantz azido antiinflamatorioak ekoiztea sustatzen du. Gainera, prebiotikoak kontsumitzeak heste-mikrobiotaren bakterioek hazteko substratua izan dezaten laguntzen du.

Ildo horretan, dieta mediterraneoaren bereizgarri diren landare aromatikoen (tartean, perrexila eta erromeroa) esentzia olioek efektu prebiotikoak dituzte mikrobiotan. Gainera, galakto-oligosakaridoak (lekaleetan asko daude) eta frukto-oligosakaridoak (tipulan, porruan eta baratxurian daude) kontsumitzea bereziki efektiboa da Bifidobacterium generoko bakterioak murriztea –zahartzean gertatzen da– saihesteko.

ω-3 gantz azidoak (sardinan, izokinean eta beste arrain urdin batzuetan daude) kontsumitzeak, halaber, heste-mikrobiotaren aberastasuna areagotzen du. Zuntz eta mikronutriente askoko elikadura izateak, ariketa fisikoa egiteak eta beste ohitura batzuek osaera mikrobiano hobea izaten eta modu osasungarriago batean zahartzen lagunduko digute.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Zahartu egiten gara, baita gure bakterioak ere

The Conversation: Nos hacemos mayores y nuestras bacterias también

Erreferentzia bibliografikoak:

• Roser, Max; Ortiz-Ospina, Esteban; Ritchie, Hannah (2013). Life Expectancy. Our World in Data. https://ourworldindata.org/life-expectancy
• Donati Zeppa, Sabrina; Agostini, Deborah; Ferrini, Fabio; Gervasi, Marco; Barbieri, Elena; Bartolacci, Alessia; Piccoli, Giovanni; Saltarelli, Roberta; Sestili, Piero; Stocchi, Vilberto (2022). Interventions on Gut Microbiota for Healthy Aging. Cells, 12, 34. DOI:10.3390/cells12010034
• Fan, Yong; Pedersen, Oluf (2020). Gut microbiota in human metabolic health and disease. Nature Reviews Microbiology, 19, 55-71. DOI: 10.1038/s41579-020-0433-9
• Kim, Sangkyu; Jazwinski, S. Michal (2018). The Gut Microbiota and Healthy Aging: A Mini-Review. Gerontology, 64, 6. DOI: 10.1159/000490615
• Thevaranjan, Netusha; Puchta, Alicja; Schulz, Christian; Naidoo, Avee; Szamosi, Jake C; Verschoor, Chris P.; Loukov, Dessi; Schenck, Louis P.; Jury, Jennifer; Foley, Kevin P.; Schertzer, Jonathan D.; Larché, Maggie J.; Davidson, Donald J.; Verdú, Elena F.; Surette, Michael G.; Bowdish, Dawn M. E. (2017). Age-Associated Microbial Dysbiosis Promotes Intestinal Permeabily, Systemic Inflammation, adn Macrophage Dysfunction. Cell Host & Microbe, 21, 4. DOI: 10.1016/j.chom.2017.03.002
• Fransen, Floris; van Beek, Adriaan A.; Borghuis, Theo; El Aidy, Sahar; Hugenholtz, Floor; van der Gaast – de Jongh, Christa; Savelkoul, Huub F. J.; De Jonge, Marien I.; Boekschoten, Mark V.; Smidt, Hauke; Faas, Marijke M; de Vos, Paul (2017). Aged Gut Nicrobiota Contributes to Systemical Inflammaging after Transfer to Germ-Free Mice. Frontiers in Immunology, 8. DOI: 10.3389/fimmu.2017.01385
• Sánchez-Quintero, María José; Delgado, Josué; Medina-Vera, Dina; Becerra-Muñoz, Víctor M.; Queipo-Ortuño, María Isabel; Estévez, Mario; Plaza-Andrades, Isaac; Rodríguez-Capitán, Jorge; Sánchez, Pedro L.; Crespo-Leiro, Maria G.; Jiménez-Navarro, Manuel F.; Pavón-Morón, Francisco Javier (2022).Beneficial Effects of Essential Oils from the Mediterranean Diet on Gut Microbiota and Their Metabolites in Ischemic Heart Disease and Type-2 Diabetes Mellitus. Nutrients, 14. DOI: 10.3390/nu14214650
• Menni, Cristina; Zierer, Jonas; Pallister, Tess; Jackson, Matthew; Long, Tao; Mohney, Robert P.; Steves, Claire J.; Spector, Tim D.; Valdes, Ana M. (2017). Omega-3 fatty acids correlate with gut microbiome diversity and production of N-carbamylglutamate in middle aged and elderly women. Scientific Reports, 7, 11079. DOI: 10.1038/s41598-017-10382-2
• Barra, Nicole G.; Anhê, Fernando F.; Cavallari, Joseph F.; Singh, Anita M.; Chan, Darryl Y.; Schertzer, Jonathan D. (2021). Micronutrients impact the gut microbiota and blood glucose. Journal of Endocrinology, 250. DOI: 10.1530/JOE-21-0081

The post Zahartu egiten gara, baita gure bakterioak ere appeared first on Zientzia Kaiera.

Irudia: EXEL.

Astronomia modernoa zientzia egiteko modua birdefinitzen ari da edo, behintzat, zientzia pentsatzeko modua. Gizarte-zientziek eta humanitateek ematen dituzten ikuspegiak modu esplizituan hartzen dira kontuan. A virtual Earth-sized telescope shows how science is changing in the 21st century, Sophie Ritson eta Niels C.M. Martensen eskutik.

Artazi kimiko batek material bidimentsionalak ebaki eta itsasteko aukera ematen du. Konposizio exotiko eta propietate harrigarriak dituzten material berriak sortzeko aukera ematen dute. Chemically tailoring layered 2D Mxenes.

Batzuetan, nahiz eta datu asko bildu, ez dut ideiarik ere da erantzuna.  Hori da, hain zuzen ere, aerosol mineralek klima-aldaketan zer eragin duten jakiteko galderaren kasua. The role of mineral dust aerosols on climate change, Ruben Sousseren eskutik.

Edan behar dugun uraren artsenikoa kentzeko modu bat polimeroen kimika eta nanoteknologia oso modu burutsuan erabiltzea da. DIPCk Arsenic removal from water using nanoadsorbents.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #441 appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Ezagutza eraikitzea ikerketa zientifikoaren azken helburua izanik, ezagutza hori partekatu ahal izatea ezinbestekoa da helburu horretan aurrera egiteko. Haien aurretikoen aurkikuntzen gainean, adimen zientifikoak gero eta gorago iristen dira eta aurkikuntza berriak egiten dituzte. Ezagutza hori partekatzeko sistema estandarizatu bat erabiltzea (argitalpen eta aldizkari zientifikoak), hortaz, funtsezkoa izan da, nahiz eta eredu akastuna izan eta gaur egun kritika erabat bidezkoak jaso.

Ez da kasualitatea argitalpen horien zati handi bat eta, jakina, argitalpen garrantzitsuenetako asko eta asko, duela hamarkada askotatik hizkuntza berean idatzi izana, ingelesez. Ezagutza partekatzeaz ari garenez, hizkuntza komun bat erabiltzea logikoa eta, azken batean, eraginkorra dela dirudi. Halere, horrek eragozpenak ere baditu; handienetako bat, beste hizkuntza batzuetan lan egin eta argitaratu duten zientzialariek (are gehiago emakume zientzialariek) zailagoa izan dutela sarritan merezi zuten tokia lortzeko.

1. irudia: Alicja Dorabialska erradioaktibitatean aitzindaria izan zen baina polonieraz argitaratzeagatik baztertua. (Iturria: Mujeres con Ciencia)Abertzaletasun poloniarrez jositako etxea

Arazo horren adibideetako bat Alicja Dorabialskaren kasua da. Kimikari horrek, zeinak Marie Curierekin batera ikertu zuen 1925ean, Curiek jada bi Nobel sari zituela, zientziari eman zion bizitza eta bere jatorrizko herrialdean, Polonian, aitortza handia jaso zuen egindako aurkikuntzengatik, baina beste herrialde batzuetan apenas ezagutzen zuten eta dute; neurri handi batean, bere laurogeitik gora argitalpenak Poloniako aldizkarietan agertu zirelako.

Dorabialska 1897ko urriaren 14an jaio zen, Sosnowiec meatze-hirian, gaur egungo Polonian. Aitak hiriko postetxean egiten zuen lan, eta amaren aldeko aitona Errusiako agintariek ideia politikoengatik atxilotu eta Siberiara bidalitako abertzale poloniar bat zen. Etxean, oroimina, errusiarren aurkako iraultza eta kanta aberkoiak nahasten ziren. Eskualdean eskola poloniarrik ez zegoenez, amak etxean hezi zuen Dorabialska.

1908an, aldiz, ireki berria zen eskola tekniko batean matrikulatu zen eta lehen egunetik gustura sentitu zen han. 1913an, Dorabialska eta ama Varsoviara lekualdatu ziren; bere ahizpa dagoeneko han bizi zen eta ikasten ari zen. 1914an, bigarren hezkuntza amaitu zuen Varsoviako Eskola Teknikoan.

Varsoviatik Moskura

Garai hartan, Varsoviako Unibertsitatean Matematika ikastea zuen irrika. Haatik, Balkanetan gerra piztu berria zen, eta berehala Europa osora hedatu zen; ondorioz, unibertsitateko hurrengo ikasturtearen hasiera kolokan geratu zen. Udazkenean, Dorabialska unibertsitatean matrikulatu ahal izan zen, baina, hurrengo urtean, armada batzuen eta besteen hainbat aurrerapen eta erretreten ondorioz, berak eta familiak ekialdera joan behar izan zuen.

2. irudia: Alicja Dorabialska eta Wojciech Świętosławski. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Azkenean, hurrengo ikasturteak Moskuko Unibertsitatean egin zituen. Garai hartan, Errusiako unibertsitateek ez zieten graduatzen uzten emakumeei, baina emakumeentzako ikastaro berezi batzuk, unibertsitateko tituluen baliokideak, egiteko aukera zegoen. Dorabialskak Moskuko Unibertsitatearen Fisika eta Matematika Sailean egin zituen unibertsitate prestakuntzako azken ikasturteak.

1916an, Wojciech Świętosławski fisikari eta kimikari poloniarra ezagutu zuen, termokimika modernoaren bultzatzaileetako bat, eta lagun eta mentore izan zuen. Titulua eskuratu zuenean, familia utzi, eta Poloniara itzuli zen, Świętosławskirekin; izan ere, azken horrek Varsoviako Unibertsitateko Fisika Kimikoa Saileko presidente postua onartu zuen eta Dorabialskari sail horretara sartzeko eskatu zion. 1918ko abuztuan hartu zuen lanpostua, eta, hasierako kontratua bi urterako bazen ere, 16 urtez aritu zen bertan, 1934ra arte. 1922ra arte, irakaskuntza eta ikerkuntza uztartu zituen, doktoregoa lortzeko. Egile bakar gisa, 1921ean argitaratu zituen lehenengo bi lanak, elementuen arteko erreakzio kimikoetan izaten diren tenperatura aldaketei buruzkoak.

Erradiaktibitateak ia itsututako Marie Curierekiko adiskidetasuna

Marie Curie beti izan zen eredu Dorabialskarentzat, baina doktoregoa eskuratu arte ez zuen jakin benetan zer ondorio zituzten Curiek erradioaktibitateari buruz egindako lanek. 1922an, zientziaren adar horri buruzko programa batean eman zuen izena, unibertsitateko Erradiologia Eskolan. Han, esperimentu ugari egin zituen eta erradiaktibitatearekin lotutako tresneria erabili zuen.

3. irudia: Alicja Dorabialska (erdian), Parisko Radioaren Institutuan (1925). (Iturria: Mujeres con Ciencia)

1925ean, Curie ezagutzeko aukera izan zuen, hura Poloniako Erradiologia Institutua inauguratzera joan zenean, Poloniako Gobernuak gonbidatuta, polonioaren eta radioaren aurkikuntzaren 25. urteurrena zela-eta. Solasaldi labur baten ondoren, Curiek hurrengo ikasturtean Parisko Curie Institutuan berarekin lan egitea proposatu zion Dorabialskari. Amarekin eta ahizparekin iritsi zen hara, 1925eko urriaren 1ean. Egonaldi hartan, aurretik zituen tenperatura aldaketei buruzko ezagutzak erradioaktibitatearekiko jakin-min berriarekin uztartuta, elementu erradioaktiboen aldaketek beroa nola askatzen zuten aztertu zuen. Erradioaktibitatearen manipulazioak duen energia ahal izugarriari buruzko lehenengo ikerketetako bat izan zen.

Curie eta Dorabialska kide eta lagun egin ziren. Curie, garai hartan, ia-ia itsu zegoen, erradioaktibitatearen ondorioengatik, eta Irene alabak lagundu ohi zion paseoetan, gidatzeko. Alaba ezkondu zenean, Curiek Dorabialskari eskatu zion bere gidaria izan zedin eta Parisko kaleetan pasieran ibiltzen ziren. Elkarrizketa nostalgikoak izaten zituzten polonieraz; askotan, Varsovian izan zituzten bizimoduez hitz egiten zuten. Curieren biografo baten arabera, Dorabialskak askotan laguntzen zion gau ilunetan, laborategitik etxeraino. Garai hartan, Curiek berak aitortu zuen artean ez zuela guztiz ulertzen erradioaktibitateak giza gorputzean zuen efektua, baina bere osasun arazoen eragilea izan zen susmoa zeukan.

Erradioaktibitatean aitzindaria, polonieraz argitaratzeagatik baztertua

1926an Poloniara itzuli zenean, berriz ere Świętosławskirekin egin zuen lan. Elkarrekin mikrokalorimetro bat diseinatu zuten, hau da, elementu bat beste elementu bat bihurtzen denean izaten diren tenperatura aldaketak zehaztasunez neurtzeko tresna bat, elementu erradioaktiboekiko interes bereziarekin. Bigarren Mundu Gerra hasi aurreko urteetan erradioaktibitatea interes zientifiko handiko gaia izan zen, bai energia iturri gisa zuen potentzialagatik, bai gerrako arma izateko balio zezakeelako (azkenean, balio izan zuen); Dorabialskaren lanak, ordea, polonieraz argitaratu zirenez, alde batera utzi zituzten. 1929an, Parisera itzuli zen denboraldi baterako, baina, orduko hartan, Curie ez zegoen bertan.

1931n, Lviv-eko Unibertsitatean (gaur egun, Ukraina) Fisika Kimikoko irakasle aritzeko eskaintza jaso zuen Dorabialskak. Horrek unibertsitate barruan eztabaida bizia sortu zuen, ez baitzuten argi emakume batek kategoria horretako postu bat hartzea egokia ote zen. Eztabaidak ez zuen eragin handirik izan berarengan une hartan: Varsoviako Unibertsitatean pozik zegoen eta ez zuen handik alde egiteko inolako presarik. 1934an, baina, joan egin zen. Urte haietan lorpen zientifiko asko egin zituen arren, bizipen osoa ez zen atsegina izan: garai hartan, antisemitismoa gorabidean zegoen, ikasleen artean tentsio eta polarizazio handiak zeuden, eta horrek berari ezintasun handia eta tristura sentiarazten zizkion.

4. irudia: Gerrak iraun zituen urteetan, Dorabialskak Poloniako erresistentzia mugimenduan parte hartu zuen, Varsoviako Institutu Politeknikoan gau eskolak ematen. (Iturria: Mujeres con Ciencia)Erresistentziako irakaslea

1939an, berriro ere gerra lehertu zen Europan. Tropa alemanek Polonia indarrez hartu zutenean, irailaren 1 hartan, familiarekin oporretan zegoen Dorabialska. Unibertsitatera itzultzea erabaki zuen, baina gatazka laster iritsi zen Lviv-era: irailaren 17an, Alemaniak hiria okupatu zuen, eta, handik gutxira, SEBSi eman zion. Gerrak iraun zituen urteetan, Dorabialskak Poloniako erresistentzia mugimenduan parte hartu zuen, Varsoviako Institutu Politeknikoan gau eskolak ematen.

Gerraren ondoren, lehenik, Varsoviako Institutu Politekniko birfundatuan Kimikako irakasle postua hartu zuen, eta, gero, antzeko postu bat, instalazio hobeak zituen institutu politekniko batean, Lodz-etik hurbil. Handik urte gutxi batzuetara, zentro horrek Kimika Fisikoko Saila ireki zuen, eta Dorabialska zuzendari izendatu zuten. Gerraosteko urteetan, bere interes zientifikoa erradiokimikara bideratu zuen; hau da, prozesu kimikoak aztertzeko, isotopoak markatzaile gisa erabiltzen hasi zen. Argitalpenengatik izandako mozkinekin, Varsoviako hilerrian gerran eroritako kideen omenezko monumentu bat altxarazi zuen.

Dorabialska Lodzen bizi izan zen erretiroa hartu zuen arte, 1968ra arte; orduan, bere hiririk gustukoenera itzuli zen, Varsoviara. Hantxe hil zen, 1975ean, eta berak urte batzuk lehenago hilerrian sustatutako monumentuaren ondoan ehortzi zuten.

Iturriak:

• Weinsberg-Tekel, Stephane (1997).  Alicja Dorabialska. Polish Chemist. Rayner-Canham, Geoffrey eta Rayner-Canham, Marelene F. (Ed.), Devotion to Their Science: Pioneer Women of Radioactivity-en (92-96). McGill-Queen’s University Press.
• Alicja Dorabialska, Wikipedia
• Stanisław, Łoza (1939). Badakizu nor den? Ekintzak eta zuzenketak. Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej 

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko azaroaren 10ean: Alicja Dorabialska, química polaca, pionera de la radiactividad que guiaba a Marie Curie por las calles oscuras de París.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Alicja Dorabialska, kimikari poloniarra, Marie Curie Parisko kale ilunetan gidatzen zuen erradioaktibitate arloko aitzindaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Cox-ek eta Forshaw-ek azalduko digute Zergatik den E = mc2 (2009) liburuan nola litekeen orain bertan argiaren abiaduran mugitzen ari izatea. Seguruena ez duzu sinetsiko. Hala da, ordea, eta horixe erakutsi zigun Einstein-ek E = mc2 formula ospetsuaren bidez.

Irudia: Zergatik den E = mc2 liburuaren azala. (Iturria: UPV/EHU argitalpenak)

Irakurgaian zehar abiatuko gara Euklides-etik eta Newton-etik, eta ikusiko dugu nola fisikaren legeak egokituz joan diren Einstein-en teorietara iritsi arte: nola Galileo-k gezurtatu zuen mugimendu absolutua, nola Maxwell-ek ekuazio-tankera eman zion elektromagnetismoari, eta, azkenean, nola Einstein-ek mamitu zuen formula ospetsua, Galileo-ren mugimendu erlatiboaren eta Maxwell-en ekuazioen arteko itxurazko kontraesanei buru egin nahirik.

Hala, ikusiko dugu nola denbora eta espazioa loturik dauden, batetik bestera igarotzeko moldean, espazio-denboran, nola abiadura goititzearekin batera beheititzen den denboraren joana. Horiek eta beste asko bihikatuko ditu liburu honek, betiere teknikako hizkera iluna saihestuz eta eguneroko adibideak emanez.

Brian Cox (1968) Partikulen Fisikako irakaslea eta ikertzailea da Manchester-ko Unibertsitatean. Horretaz gainera, CERN laborategian ere dihardu lanean, Hadroi Talkagailu Handiko ATLAS eta CMS detektagailuak eguneratzeko nazioarteko egitasmo baten buru. Orobat, ezaguna da hedabideetan zientzia zabaltzeko egindako lanagatik.

Jeff Forshaw (1968) Fisika Teorikoko irakaslea da Manchester-ko Unibertsitatean, eta oinarrizko partikulen fisikan espezializatua dago. Dibulgatzaile maratza da, eta Einstein-en erlatibitatearen teoría irakatsi ohi die unibertsitateko lehen mailako ikasleei. Frank Close irakaslearen ikertaldean jardun zuen Rutherford Appleton laborategian, eskolak ematen hasi aurretik.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Zergatik den E = mc2 (eta zergatik axola zaigun)
• Egilea: Brian Cox; Jeff Forshaw
• ISBN: 978-84-9082-165-7
• Edizio mota: Cartoné
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2015
• Orrialdeak: 274 or.

Iturria:

Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko Errektoretza, UPV/EHU argitalpenak, ZIO bilduma: Zergatik den E = mc2 (eta zergatik axola zaigun)

The post Zergatik den e=mc2 (eta zergatik axola zaigun) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Artikoko antzara populazio batek 1.000 kilometrora aldatu ditu ohiko ugalketa tokia eta migrazio ibilbidea. Zientzialariek uste dute klima-aldaketaren eta giza presioaren aurrean egindako egokitzapena izan dela.

Aspalditik teorizatzen ari da klima-aldaketaren ondorioz animalia eta landare espezieak egokitu eta lekuz mugituko direla, eta hau ez da geratzen, inondik inora, teoriaren esparruan. Begi aurrean gertatzen ari den zerbait dela egiaztatzen ari dira zientzialariak. Aldaketek modu batean edo bestean ekosistema gehienei eragingo dieten arren, argi dago horiek ikusgarriagoak izango direla ekosistema batzuetan. Eta agerikoa da poloetan bereziki azkarrak eta esanguratsuak izango direla. Gizakiok gaiari buruzko azterketa eta plangintza andana egiten ditugun bitartean, zenbait animalia espezie dagoeneko hasiak dira egokitzen aldaketa horietara.

1. irudia: Antzara mokolaburrak bi populazio talde nagusitan banatzen dira, baina orain bigarren taldean espeziazio prozesu bat gertatzen ari dela uste dute. (Argazkia: Jørgen Peter Kjeldsen, CC BY-SA)

Ikerketa berri batek horren adibide adierazgarri bat ekarri du mahai gainera: zientzialari talde batek Artikoko antzara espezie bati erreparatu dio, eta konturatu dira espezie horretako populazio batek habitata eta migrazio ibilbideak aldatu dituela urte gutxian.

Istorio honetako protagonista antzara mokolaburra (Anser brachyrhynchus) da, eremu artikoan ugaltzen den eta negualdia Europan ematen duen anatido migratzailea. Zientzialari talde batek Current Biology aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu baten arabera, 10-15 bat urte inguruan espezie horretako populazio bat Svalbard uhartedian (Norvegia) ugalketa izatetik Zembla Berrira (Errusia) izatera pasa da, 1.000 bat kilometrora mugituz. Hegaztiek negua pasatzeko egiten duten migrazio ibilbidea ere aldatu dute.

Egileek espeziea gertutik ezagutzen dute. Jesper Madsen ikertzailearen taldeak 35 urte baino gehiago daramatza antzara espezie honen populazioak ikertzen. Hasiera batean jarraipen guztiak zenbait hegaztitan jarritako lepokoen bidez egiten zituzten, teknika horrekin posible baita animaliak identifikatzea migrazioetan zehar. Azken urteetan, ordea, GPS gailuek asko erraztu dute jarraipena. Teknika hori erabili zuten 2018. eta 2019. urteetan: Danimarkatik Finlandiara joan ziren ikusteko ea posible zen berreskuratzea GPS igorgailuak zeramatzaten hegaztiak. “Benetako ezustekoa izan zen ikustea Oulu-n [Finlandia] markatutako hegaztien erdia iparraldera joan zela, Errusia iparraldean dagoen Zembla Berrira”, azaldu du ikertzaileak prentsa ohar batean.`

Mundu osoan espezieak bi populazio talde handi ditu. Mendebaldeko taldea Islandian eta Groenlandiako ekialdean ugaltzen da, eta Britainiar uharteetan eman ohi du negua. Ekialdekoa, berriz, Svalbard uhartedian ugaltzen da, eta hegaztiek Danimarkan, Herbehereetan eta Belgikan ematen dute negua. Ikertutako hegaztiak bigarren talde handi honetakoak dira, eta, esan bezala, askok, Svalbardera bueltatu beharrean, Zembla Berrira jo dute txitaldia egitera. Beraz, ekialdeko taldean zatiketa txiki bat gertatu da.

Erregistroetan sakonduta, zientzialariek ikusi dute azken 10 edo 15 urteetan migrazio bide berria bat eratu dutela antzara askok. Denborarekin, populazio hori hazi egin da, ugalketa arrakastatsua izan dutelako, eta biziraupen tasak ere altu mantendu direlako. Horrez gain, gero eta antzara gehiago batu dira migrazio bide berrira. Kalkulatu dute populazio berri honetan 4.000 antzara mokolabur inguru daudela. Antzara hauek ez ezik, badirudi beste zenbait hegazti espeziek ere ibilbide bera hartu dutela.

Zenbatetsi dute 2000 eta 2020 urteen artean Zembla Berriko antzaren populazioa %24 handitu dela —hazkuntzaren tamainaz jabetzeko, kalkulatzen da tarte horretan antzara hauen populazio osoa %2 baino ez dela handitu—.

2. irudia: GPS bidezko jarraipenek erakutsi dute ohiko migrazio ibilbidetik 1.000 bat kilometrora dagoen ibilbide berria aukeratu dutela antzara askok. (Irudia: Madsen et al., CC BY-SA lizentziapean, Juanma Gallegok moldatua.)

Momentuz, ez dute uste genetikoki populazio isolatu batez hitz egin daitekeenik, baina populazio berezitzat har daitekeela sinetsita daude. Bestatik, aintzat hartu behar da ibilbide hau aurrekoa baino luzeagoa dela —bide tradizionalak dituen bi aldaeren %24 eta %9 luzeagoa, hain justu—. Hortaz, galdera agerikoa da: zergatik aldaketa hau?

Zientzialariek proposatu dute klima aldaketak eta giza presioak bultzatu dituztela hegaztiak espeziearentzat hain garrantzitsua den portaera hau aldatzera. “Gaur egun, Zembla Berrian udaberrian dauden baldintza klimatikoak duela zenbait hamarkada Svalbarden zeudenen antzekoak dira”, idatzi dute zientzia artikuluan. Ibilbide tradizionalean giza presioa handitu dela azaldu dute ere. Funtsean, nekazariek hegaztiak uxatzen dituzte, eta habitatetan ere aldaketak gertatu dira: laborantzak aldatu dira, eta gizakiak egindako ehiza zein beste animalia espezieen presioak ere faktore izan daitezke. Bestetik, jakina da ekosistemetan izandako aldaketa guztietan galtzaileak eta irabazleak suertatzen direla. Kasu honetan, —eta bitxia eman badezake ere—, gizakiak natura berreskuratzeko egindako proiektu batzuetan ordura arte nekazaritzan erabilitako soroak ureztatu dituzte, antzaren kalterako.

Ibilbide berri honen eraketan, gainera, zientzialariek uste dute kultur transmisio bat egon dela. “Ez dugu zuzeneko ebidentziarik esateko lehen antzara mokolaburrak Zembla Berrian nola finkatu ziren, baina beste antzara espezie batzuekiko elkarrekintza funtsezkoa izan dela iradokitzen dugu”. Zehazki, uste dute migrazio bide berri horretan antzara mokolaburrak antzara hankahorien (Anser fabalis) atzetik joan direla. Bestetik, proposatu dute migrazio bidaietan izandako haizeteek ere eragina izan ahal dutela hegazti batzuk Zembla Berrira iristeko orduan. Modu batean ala bestean, argi dago helmuga berria aproposa izan zaiela hegazti horiei.

Aurreratu dute litekeena dela etorkizunean populazio berria gero eta gehiago bereiztea. Momentuz belaunaldi batzuk baino ez dira pasa, eta, gainera, populazio berri hau osatzen ari da ere Svalbardetik abiatutako hegazti berriekin. “Beraz, momentuz espeziazio prozesu posible baten hasierako fasetan gaude”, idatzi dute.

Emaitza hauek itxaropenerako atea irekitzen dutela uste dute. “Berotze globalak eta gizakiak egindako beste hainbat presiok Artikoan ugaltzen diren animalia migratzaile asko mehatxatzen dituzte, baina, hala ere, gero eta ebidentzia gehiago pilatzen ari da norabide honetan: migrazio portaeretan izandako aldaketek inpaktu kaltegarriak arindu ditzakete”.

Erreferentzia bibliografikoa:

Madsen, Jesper et al. (2023). Rapid formation of new migration route and breeding area by Arctic geese. Current Biology. DOI: https://doi.org/10.1016/j.cub.2023.01.065

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Artikoko antzarak klima-aldaketara egokitzen hasi dira appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga

Esango zenuke, bikotekide bezala, koipetsua/losintxaria zarela? Arrain arrantzale arrak, esaterako, Neoceratias spinifer espeziekoak, emeren bat topatzen duenean emeari itsasten zaio, literalki, eta betirako geratzen da emearen gorputzari itsatsita, parasito baten antzera. Betirako bihurtzen da arra emearen menpeko, odol-hodien artean ere jarraikortasuna dagoela.

Hori bai konpromisoa, odol-hodiak ere fusionatzea. Eta beste batzuk, elkarrekin bizi ala ez erabaki ezinik. Arrain arrantzaleen bizitokian omen dago ugaltzeko modu honen gakoa: itsaso sakonean bizi dira, non argia eskasa den eta bikotekideak aurkitzea, zaila.

Dortokak ere itsatsita

Betirako ez, baina 24 ordura arte eman ditzake emeari atxikita itsas dortoka arrak. Kasu honetan egiten duena zera da: eta aurreko hegaletan dituzten erpeekin emearen oskolera kakotzen da, zakila emearen kloakan sartzen saiatzen den bitartean.

1. irudia: itsas dortokek kloaka dute (hondakin- eta ugalketa-zuloak) isatsaren oinarrian, eta arraren kloakak zakila du. Estalaldian, arrak zakila kloakatik atera eta emearenean sartzen du hazia jartzeko. Bitartean emearekin lotuta egoten da hainbat orduz, beste ar batzuk emea har ez dezaten .(Argazkia: Christel – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Nahiko normala dirudi, ezta? Baina kontua da zauriak sor ditzaketela erpe horiek, ordu luzez batuta/kakotuta/iltzatuta egon ondoren. Hona plot twista: dortokak lotuta dauden bitartean beste dortoka arrek lotuta dagoen arra erasotzen dute, dortoka emearen gainetik kendu dadin.

Nahiko funsgabea dirudi koldarkeriak; gainera, kontuan izanik behin bukatuta bai arrak eta bai emeak bestelako bikotekideen bila joango direla. Emeak arrak hartzen jarraituko du dituen arrautza guztiak ernaltzeko esperma nahikoa duen arte; orduan, hondartzara joango da, erruteko.

Zenbat eta urrunago, hobeto

Eta bikote koipetsuetatik ia ukitzen ez den bikotera. Baina ez pentsa pasiorik ez dagoenik, Romeo eta Julieta obran bezainbesteko drama baitago. Itsasotik atera barik, gainera.

Pentsa arra zarela, emea inguru hurbilean ikusi eta zer egingo zenuke? Zure “zakila” gorputzetik askatu eta emeari helarazi, noski. Argonauta olagarroa bazara, behintzat. Ia ez dago kontakturik, baina arrak bizia ematen du elkartruke honetan. Literala da dioguna, arra hil egiten baita. Zenbait harreman toxikoren metafora dago hemen, seguru.

Bizitza emanda ere, aitatasuna ez du bermatua arrak. Zientzialariek ikusi dutenez, hainbat “zakil” (kasu honetako gorputz-atalak hektokotilo izena du eta, berez, ez da zakila, espermatozoideak gordetzen dituen eraldatutako garroa baizik) gorde ditzake emeak.

…lurrean ere

Ez dira esperma hartu eta selekzioa egiten duten bakarrak. Oiloek oilarren esperma hartu, hartzen dute, baina kanporatzeko gaitasuna ere badute. Izan ere, espermaren %80raino bota dezakete kanpora. Hurrengo belaunaldiaren aita zein izango den erabakitzen dute horrela, arrarekin borrokatu edo arrarengandik ihes egin behar barik.

Arrari aurre egiteko zeharreko modua garatu dute, beraz. Eta ez dira bakarrak. Ahateak ditugu honetan txapeldun. Baina, jarraitu baino lehen, abisua. Nahiko goibela da ahateen ugalketa; zure ardurapean jarraitu irakurtzen.

2. irudia: azterketa baten arabera, oiloek lehentasuna ematen diote genetikoki desberdinagoak diren arren espermari, gene horiek garrantzi handia baitute infekzioen detekzioan. (Iturria: publicdomainpictures.net)

Prest? Seguru? Has gaitezen ahate arren zakilarekin. Izan ere, gainerako hegazti gehienak ez bezala, ahateek zakila dute. Ugalketa sasoia bukatzean, zakila txikitu eta gorputz barrura doa, hurrengo sasoian berriro ere hazi eta ateratzeko. Zakila ez da edonolakoa, gainera: kortxo-kentzekoaren antza du, kiribildua, eta izugarri luzea da ahatearen tamainarako. Interneten horren irudiak bilatzea ez dut gomendatzen, baina bakoitzak jakingo du.

Eta zergatik du ahateak zakil luzea eta hain forma bitxikoa? Ahate emearen bagina nabigatzeko. Emeen ugalketa-traktua beteta dagoelako bueltaz, txiribueltaz eta kale-itsuez. Zertarako garatuko zuten bikote hauek horren sistema konplexua? Adi, hemen dator ahateen alde itsusia eta.

Luma koloretsuenak dituen eta ugaltze-dantzan fin dabilen ahate arrak lortuko du emearen oniritzia eta ugaltzeko aukera. Eta gainerako arrek? Ba… emearen oniritzirik gabe ugaltzen saiatzen dira. Emea taldeka bortxatu ere. Horra arrazoia kortxo-kentzeko itxura duen zakila eta hain bide bihurria ugalketa traktuan izateko. Parkeko ahateak beste begi batzuekin begiratzeko eta jaten emateari uzteko modukoa, e!

Eta oso urrun ez gara joan behar ezohiko zakilak eta emearen ongizateari garrantzi gehiegi ematen ez dioten animaliak topatzeko. Inoiz pentsatu duzu katuen ugalketan? Hasteko, katuen zakila testikuluen azpian dago, ez gune abdominalean. Ez hori bakarrik, zakilek hezur bat dute. Eta arantzak. Arantzak, bai. Keratinazkoak.

Arantzak zertarako? Batetik, gainerako arren esperma baztertzeko balio dute. Eta baita emearen obulazioa akuilatzeko; izan ere, obulazioa ez da gertatzen arantzak emea marratu arte. Pentsa liteke emeek metodoren bat garatu dutela minik ez sentitzeko. Baina ez. Katu eta felido eme gehienentzat ugalketa prozesu mingarria da. Eta gutxi balitz, katu arrek, gainera, kosk egiten diete.

Bataila bortitzak

Bortizkeria nagusi hurrengo protagonisten ugalketaren egunerokoan ere. Intseminazio traumatikoa du izena hauen ugalketa moduak; pentsa. Zimitz ar batek beste zimitz bat topatzean, arra zein emea, bere zakil puntazorrotzarekin abdomeneko exoeskeletoa zulatzen dio eta barruan eiakulatu. Eta kito. Zulatzailea pozik eta zulatua, hor konpon.

3. irudia: Prostheceraeus vittatus edo planario zuri baten itsaspeko argazkia. (Argazkia: Erics – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia commos)

Itsas platelmintoek (har zapalek) ere intseminazio traumatikoa baliatzen dute, baina urrunago eraman dute kontua. Hermafroditak dira eta, noski, arra izateak abantaila du: arrak esperma askatzen du eta bukatu da. Eme-lanak hartzen dituenak, baina, arrautzen kargua hartzeaz gain, intseminazio traumatikoaren zauriei ere aurre egin behar die.

Zelan erabakitzen dute, beraz, zein izango den arra eta zein emea? Zakilekin eskrima bataila modukoa eginez. Ez da broma: har biek zakil puntazorrotza atera eta argi-sable borroka modukoa egiten dute batak bestea zakilarekin sastatzea lortu arte. Sexu kontuak, zakil borrokak, sastadak… Askoz material gutxiagorekin egin dira Netflixen serie batzuk.

Eta gizakiak? Kink joerak dituztenak kenduta, printzipioz, sexua praktikatzeko ezkutatzen garen animalia bakarrak gara, beste ezaugarriak beste.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Finn Julian K. eta Norman Mark D. (2010). The argonaut shell: gas-mediated buoyancy control in a pelagic octopus. Proceedings of the Royal Society B Biological Sciences, B.2772967–2971. DOI: http://doi.org/10.1098/rspb.2010.0155
• Schärer, Lukas; Timothy, D.; Littlewood, J.;  Waeschenbach, Andrea; Yoshida, Wataru eta Vizoso, Dita B.(2011). Mating behavior and the evolution of sperm design. PNAS, 108 (4), 1490-1495. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1013892108
• Parry, Wynne (2011). Hens Eject Sperm from Unwelcome Suitors, livescience.com, 2023ko martxoaren 21ean.
• Castro, Joseph (2014). Animal Sex: How Sea Turtles Do It, livescience.com, 2023ko martxoaren 21ean.

 

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko arduraduna.

Jatorrizko artikulua Gaztezulo aldizkarian argitaratu zen 2021eko abenduan, 234. zenbakian.

The post Bakoitzak bere erara, itsasoan bezala… appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUren azterlan batean adierazi dute gertu-gertuko hondartzetako segurtasun-banderen sistemen artean ere aldeak daudela, eta uniformetasunik eza lege-esparru zaharkituaren eta erakundeek sistema bateratu ez izanaren ondorio izan daitekeela. Konponbide bat proposatu dute: segurtasun-plan nazional bat adostea, eta plan horren barruan hondartzetako bandera eta seinaleen gida espezifiko bat egitea.

Bainulariak zaintzeak lehentasuna izan beharko luke erakundeentzat, istripurik gerta ez dadin. Horretarako, sorospen-zerbitzuek tresna orokor eta ulergarriak eduki behar dituzte, seinaleztapen egokian oinarrituak, besteak beste. Hondartzetan segurtasun-banderak jartzea bainulariak arriskutik babesteko eta seguru bainatzeko informazioa emateko modu proaktibo bat da.

Irudia: 1972ko Aginduan jasotako bandera orokorren esanahia eta kolorea (berdea, horia eta gorria) berdin erabiltzen dira, eta horrek esan nahi du araudiak funtzionatzen duela. (Argazkia: Milada Vigerova – Pexels lizentziapenean. Iturria: Pexels.com)

Hondartzetako segurtasun-banderek zer adierazten duten eta Kantauri itsasoko ertzean (Higer lurmuturretik Galiziako Estaca de Bares lurmuturreraino) nola kudeatzen diren aztertu dute UPV/EHUko irakasle batzuek; itsasertz horretan 1.000 hondartza txiki baino gehiago daude. Horretarako, segurtasun-banderen esanahia eta baldintza ozeanografiko eta meteorologikoen araberako erabilera egokia aztertu dituzte. Baita hondartzetako segurtasunaren kudeaketak eta araudiak segurtasun-seinaleztapenean zer eragin duen ere.

Ikerketan bandera orokorrak eta itsasertzeko banderak bereizi dituzte. Bandera orokorrak estatikoak dira, hondartzaren sarreran jartzen dira, eta hondartza osoko segurtasun-baldintzen berri ematen dute. Itsasertzeko banderak, berriz, erraz mugitzen dira, eta itsasertzean jartzen dituzte, eremu arriskutsuak edo jarduera espezifiko batzuk baimenduta edo debekatuta dauden eremuak mugatzeko.

Itsasketa Zientzia eta Teknikak Saileko irakasle Imanol Basterrechearen hitzetan, eta ikerketako emaitzen arabera, segurtasun-banderen sistemen artean “aldeak daude, baita oso gertu dauden hondartzetan ere, segurtasuna tokian tokiko gobernuek kudeatzen dutelako”. Azterlana egin duten ikertzaileek diotenez, “1972ko Aginduan jasotako bandera orokorren esanahia eta kolorea (berdea, horia eta gorria) berdin erabiltzen dira, eta horrek esan nahi du araudiak funtzionatzen duela (agindu horrek bainu-lekuetan jendea seguru ibiltzeko arau eta jarraibideak ematen ditu). Aitzitik, “itsasertzeko banderen kolore, forma eta neurriak ez dira uniformeak. Hondartzen sarrerako informazio-karteletako ikur eta koloreak ez daude normalizatuta. Leku batzuetan, informazio kontraesankorra ematen duen seinaleztapen bikoitza ere badago”, azaldu du Basterrechea doktoreak.

Badirudi uniformetasun falta hori lege-esparru zaharkitu eta tokian tokikoaren eta sorospen-zerbitzuak ematen dituzten erakundeek sistema adostu ez izanaren ondorio dela. “Sorosleek egoki seinaleztatzen dituzte arrisku-eremuak eta banaketa fisikoarekin zerikusia duten beste eremu batzuk. Nolanahi ere, hondartzetako banderen gaineko tokiko araudiak eta eskualde bakoitzak sorosleei eskatzen dizkieten betekizun eta ziurtagiriak desberdinak dira; ondorioz, hondartza batzuk ez dira seguruak”.

Hondartzetako segurtasuna tokiko gobernuek kudeatzen dutenez, hondartza bakoitzeko segurtasun-zerbitzuetan giza baliabide eta baliabide material desberdinak dituzte. Gainera, sorospen-zerbitzuak enpresa eta erakunde desberdinek ematen dituzte, eta ez dago itsasertz osorako hondartzetako segurtasun-plan orokorrik. Hori dela eta, hondartzetan banderak eta segurtasun-seinaleak jartzeko hainbat prozedura daude. Ikertzailearen iritziz, “erkidego edo probintzietako gobernu guztiek segurtasun-plan nazional bat adostea eta plan horren barruan hondartzetako bandera eta seinaleen gida espezifiko bat egitea izan daiteke konponbide bat”.

Horregatik, Basterrechearen ustez, “ezinbestekoa da erakunde guztiak inplikatzea, hondartzetarako segurtasun-plan nazional bat adosteko; plan horrek hondartza guztietako kudeaketa koordinatu eta berdinduko luke, eta banderen koloreek eta seinaleen diseinuak gainerako herrialdeetan erabiltzen dituzten estandarrak beteko lituzkete”, nazioarteko ISO eta ILS estandarrak, alegia (lehena Nazioarteko Normalizazio Erakundearena da, eta bigarrena Nazioarteko Salbamendu Federazioarena). Basterrecheak dio, gainera, ezinbestekoa dela “jendea hondartzako segurtasunaren inguruan heztea, erabiltzaileak kontzientziatzeko, seinaleak ulertzeko eta arriskuez jabetzeko. Haur Hezkuntzan hasi beharko litzateke herritarrak horretan hezten, ahal izanez gero”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Hondartzetako segurtasunaren seinale-sistema bateratu beharra dagoela jakinarazi dute

Erreferentzia bibliografikoa:

Basterretxea-Iribar, Imanol; Sotés, Iranzu; Sanchez-Beaskoetxea, Javier; de las Mercedes Maruri, María (2022). Beach management policy analysis concerning safety flag systems in Northern Spain. Marine Policy, 144. DIO: 10.1016/j.marpol.2022.105226

The post Hondartzetako segurtasunaren seinale-sistema bateratu beharra dago appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Biologia

Urtarrilaren 16 eta 21 bitartean hiru itsas txakur grisek bisitatu zituzten gure hondartzak. Kantauri itsasora iristen diren itsas txakur gehienak itsas txakur grisak dira (Halichoerus grypus) eta iparraldeko itsasoetatik datoz, Bretainiatik, zehazki. Itsas txakur emeek denbora laburrez zaintzen dituzte beren kumeak jaioberriak direnean, eta, beraz, kumeak esperientziarik gabe sartzen dira itsaso zabalera ehizatzera. Horietako batzuk, orientazioa galdu eta asko aldentzen dira umatze-kolonietatik, eta horregatik iristen dira, batzuetan, euskal kostaldera arte. Bidaia luze hori arrakastaz gauzatzen dutenak berriro itzuliko dira umatze-kolonietara, eta horrela ixten da animalia hauen bizi-zikloa. Datuak Zientzia Kaieran: Itsas txakurra: bisitari bat euskal kostaldean.

Zebra-arrainekin egindako ikerketa batean, ondorioztatu dute oxitozinaren funtzioa ebolutiboki oso primitiboa izan daitekeela. Azterketa horretan ohartu ziren zebra-arraiak gai direla beren kideen beldurra detektatzeko, eta, gainera, zirrara hori elkarren artean kutsatzen dela. Zehazki, oxitozina hormonak eragiten du prozesu guzti hau, gizakietan eta beste ugaztunetan enpatiarekin lotzen den hormonak, hain zuzen. Beraz, ikertzaileek pentsatzen dute enpatia-modu horren oinarriak duela milioi urte asko sortu zirela, eta iraun egin duela eboluzioan. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

EHUko ikertzaile batzuek argitu dutenez, gune naturaletako erlauntzen eta beren erleen mikrobiota hobea da nekazaritza eremuetakoa baino. Iratxe Zarraonaindia Ikerbasqueko ikertzaileak azaldu duenez, bakterioek, onddoek, legamiek eta abarrek osatzen dute mikrobiota, eta izakien osasunean garrantzi handia dute. Bada, azterketa honekin ikusi dute nekazaritzak eta monolaborantzek eragina dutela mikrobiotan, eta horrek eragina duela, era berean, erlauntzaren osasunean. Izan ere, eremu antropizatuetan pestizida eta patogeno gehiago daude erleentzat, eta horrek erleen nutrizio txarra eragiten du. Hala, mendebaldeko erle arrunta arriskuan dago gizakien menpe dauden eremuetan jasaten dituzten zenbait estres faktorerengatik. Informazio gehiago Berrian: Nekazaritzatik aldenduta, hobeki.

Botanika

Ikerketa batean frogatu dute tomate- eta tabako-landare estresatuek beren egoera adierazten dutela soinuaren bidez, eta metro batera ere detekta daitekeela. Estres hori landareak lehortuta daudenean edo zurtoina moztuta dutenean sortu daiteke, eta egoera horietan, giza solasaren pareko bolumena duten soinuak igortzen dituzte. Pertsonak ez dira gai soinu horiek entzuteko, haien maiztasuna altuegia baita, baina, ikertzaileen esanean, oso litekeena da beste ugaztun batzuek eta intsektuek haiek entzutea, eta, seguru asko, baita beste landare batzuek ere. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian: Landare estresatuek soinuz adierazten dute beren egoera.

Ingurumena

Argitaratu berri den ikerketa baten arabera, animalia basatien populazioak berreskuratzea oso onuragarria litzateke klima-larrialdiari aurre egiteko. Populazio horiek berreskuratuko balira, asko hobetuko litzateke karbonoaren harrapaketa eta metaketa naturala, eta, beraz, klima-aldaketa leuntzen lagunduko luke. Lan honetan ikertzaileek bederatzi animalia edo animalia-talderen eragina kalkulatu dute karbonoaren-zikloan, eta ikusi dute urtean 6,4 mila milioi tona CO2 gehiago harrapatzea lor litekeela horien populazioak osasuntsu mantentzen badira. Berri honen inguruko informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Klima-aldaketa

IPCCren azken sintesi txostena argitaratu berri da, eta oro har, inpaktu handia duten bi ideia plazaratu dituzte bertan. Batetik, gaur egungo egoeratik abiatuta (1,1°Cko beroketa), etorkizunerako bost agertoki erakusten ditu, eta urte desberdinetan jaiotako belaunaldiek jasango dituzten beroketa mailak azpimarratzen ditu. Bestetik, berotegi-efektuko gasen egungo emisioekin jarraituz gero, kalkulatu dute mende amaierarako 3,2°C igoko litzatekeela tenperatura. Bestalde, “nahikotasuna” (jatorrian, sufficiency) hitza erabili dute txostenean zehar, gizarteak izan beharko lukeen jarrera definitzeko. Zera litzateke nahikotasuna: Energiaren, materialen, lurraren eta uraren eskaria saihesten duten eta, aldi berean, planetaren mugen barruan giza ongizatea ematen duten eguneroko neurri eta jardunbideen bilduma. Datuak Gara egunkarian: Bi grafiko eta hitz bat, klima larrialdian nabigatzeko iparrorratz.

Zientziaren komunikazioa

Zientziaren oinarrietako bat emaitzen komunikazioa da, eta komunikazio hori, nagusiki, zientzia-aldizkarien bitartez egiten da. Gainera, zientzialari baten “balioa” askotan argitaratuta dituen artikulu kopuruarekin neurtzen da, eta horrek, azken urteetan ikerketen eta artikulu zientifikoen kalitatea murriztea ekarri du. Hala, epe luzean, ikerketa sakonak geroz eta urriagoak izango direla pentsatzen da, eta osotasuna duten lanak topatzea zailagoa bilakatuko da. Honetaz gain, zientzia-artikuluak argitaratzeak badu beste berezitasun bat gaur egun. Izan ere, artikulu zientifikoen idazleek ez dute ordainsaririk jasotzen artikuluak idazteagatik, ezta artikulua berrikusi duten ikertzaileek ere; argitaletxeak, aldiz, behin artikulua argitaratuta, aldizkarirako sarbidea kobratuko du kasu gehienetan. Gai honen inguruko informazioa Zientzia Kaieran kontsultatu daiteke: Berrikuspen-sistema berrikusteko beharra (I).

Soziologia

AEBko bi zientzia-akademia nagusik emakumeak lehenetsi dituzte azken 20 urteetan. AEBko Zientzia Akademia eta Arteen eta Zientzien Akademian dira erakunde horiek, eta ikerketa berri batek ikusi du, haietan sartzeko, emakumeak lehenetsi dituztela, argitalpen- eta aipamen-historial beretsuko gizonezkoekin alderatuta. EHUko Nagore Iriberri Etxebeste izan da ikertzaileetako bat, eta, ikerketaren arabera, duela 60 urte emakumezkoek probabilitate txikiagoa zuten akademiko gisa hautatuak izateko psikologia, ekonomia eta matematika arloetan. Gaur egun, bestalde, emakumezkoek 3 eta 15 bitarteko probabilitate handiagoa daukate AAAS eta NAS erakundeetako kide gisa hautatuak izateko. Ikerketa honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran eta Elhuyar aldizkarian irakur daiteke.

Argitalpenak

Aste honetan Zientzia Kaierak ZIO Bildumarekin elkarlanean eginiko atalean, Epigenetikaren iraultza liburua proposatzen da. Bertan, Nessa Carey autoreak zientzia berri horren bilakabidea azaltzen, urratsez urrats egin diren aurkikuntzak aurkeztuz, eta aurkikuntza horiek gizakiontzat dituen ondorio nabarmenak azalduz. Nessa Carey Edinburgoko Unibertsitateko birologiako doktorea da, eta Biologia Molekularreko ikerketaburu izan da Londresko Imperial College-n.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #434 appeared first on Zientzia Kaiera.