Sindicador de canales de noticias

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Espaziotik jasotzen duzun seinaleak gauzak eskatzen badizkizu, agian ez zara fidatu behar. TILKUT bineta bat. Radioastro

Imajinaezina zen duela urte gutxi. Atomoz atomoko erreakzio katalitiko baten bideo bat, ezagutu beharreko erreakzio-mekanismo guztia hankaz gora jartzen duena. First video of catalysis in action at the atomic level

Zein koloretakoa da itsasoa? Ba, begira, galdera hori egiten duzunaren arabera izango da. Garai batean berdea izan zen. Earth’s oceans once turned green, Cédric M. John.

Banakako dozenaka izar aurkitu dira unibertsoaren adinaren erdia adinako distantziara dagoen galaxia batean. DIPCko jendea Under the cosmic microscope: JWST reveals dozens of distant stars in a single galaxy.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #536 appeared first on Zientzia Kaiera.

Luziak denboraren makina bat topatu du unibertsitateko sotoan. Nola funtzionatzen duen ikasi ostean, dinosauroei bisita egitea erabaki du. Ezin izan du ordea, ezin baitu bidaiatu makina lehenengoz martxan jarri zenetik harago.

Baina horretaz gain, paradoxa bat sortu dezake Luziak denboraren makinarekin. Etorkizuneko Luziak orainaldiko Luziari denboraren makinak nola funtzionatzen duen azaltzen duen paper-orri batzuk emango balizkio, orainaldiko Luziak liburu batean gorde ahalko lituzke aurkikuntza horiek. Etorkizunean Luzia helduak liburu hori topatu ahalko luke eta bertako informazioarekin, iraganeko Luziari kopia bat eraman. Baina zeinek idatzi du orduan liburua? Egia esateko, liburu hori ez du inork idatzi!

Eta…? ataleko bideoek galdera honi eta beste batzuei heltzen die, eta hainbat egoera hipotetiko zientziaren bidez azalen dira bertan. Atal hau Órbita Laika (@orbitalaika_tve) eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren arteko elkarlanaren emaitza dira.

The post Eta iraganera bidaiatu ahal izango bagenu? appeared first on Zientzia Kaiera.

“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.

Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Zer dago zulo beltz baten barruan?

Ruth Lazkoz

Zulo beltz baten barruan zer dagoen jakin nahi baduzu, hona hemen gomendio bat; benetan, egidazu kasu: ez zaitez sekula zulo beltz batera hurbildu.

Zulo beltz hori —espazioaren eskualde horretan materiaren kontzentrazioa hain da bortitza non grabitatea sekulakoa den eta ezerk ezin duen bertatik ihes egin— sortzeko kolapsatu zen izarraren materia zure gorputzaren materiaren oso antzekoa da.

Ezusteko leku horren baitan harrapatuta dagoen materia unibertsoko gainerakoen protoi, neutroi eta elektroi berdintsuek osatuko lukete. Zuloak ez du bereizketarik egiten batxilergoko ikasle baten eta izar bakezale baten artean: biak irentsiko lituzke inolako begirunerik gabe, bai eta masa duen beste edozein gorputz ere.

Lurralde ezezaguna

Materia hori guztia harrapatuta geratuko litzateke gertaeren mugaz harago. Muga horrek bereizten ditu ezagutu dezakegun unibertsoa eta eremu misteriotsu eta inkomunikatua: zulo beltzaren barrualdea.

Pentsa dezakezu zure gorputzeko karbono ugaritasunak eta izarraren helio ugaritasunak desberdintzen zaituztela. Sentitzen dut, baina ez da horrela. Zulo beltzarentzat zuen arteko aldea ia nulua da. Orduan, zer gertatuko litzaizuke hurbilduko bazina? Emaitza oso dramatikoa litzateke. Erabateko suntsipenaz gain, katastrofea haratago ere joango litzateke, eta ezagutzaren planoari berari eragingo lioke.

1. irudia: Quasar baten birsorkuntza. Galaxia baten erdigunean dagoen zulo beltz supermasiboa da. Gas berozko disko batek inguratzen du, eta partikulen zurrusta indartsuak igortzen ditu. Iturria: NASA, ESA, CSA, Joseph Olmsted (STScI).

Eta ez dakigu zertan bihurtuko diren irentsitako atomo horiek. Seguruena, quarken zopa baten erabat bestelako zerbaitetan (irentsitako protoiak eta neutroiak osatzen zituzten partikula subatomikoak).

Egungo fisikak ez ditu ezagutzen unibertsoko eremu ezezagunenak gobernatzen dituzten legeak; zulo beltzen barrualdea, esaterako. Horregatik ezin ditugu definitu eremu helezina horretako partikulak edo horien arteko elkarreragina. Leku hartan, espazio-denboraren kurbadura hain da handia, ezen ezin baitugu imajinatu ere egin. Eta, jakina, grabitatea litzateke indar menperatzailea beste guztien gainetik.

Badakiguna

Baina eremu horretako fisika gutxi ezagutzeak ez du esan nahi oinarrizkoena ez dakigunik. Ziur gaude eremu horretan grabitatea lege kuantikoen bidez azaldu behar dela, ñimiñoaren munduan gailen diren horien bidez. Horri esker, naturaren lau indarrak (nuklear bortitza, elektromagnetikoa, nuklear ahula eta grabitatea) modu bateratuan azter daitezke.

2. irudia: astronauta bat zulo beltz batera hurbiltzen bada, “espagetizazio” izeneko efektua sufrituko du. (Argazkia: Laura A. Whitlock, Kara C. Granger, Jane D. Mahon – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons)

Bestetik, agian jakingo duzu argi partikulek ez dutela masarik. Baina, uste al duzu arintasun horrek zuloak irentsiak izatetik salbuesten dituela? Ez horixe! Eta, iritsi zarela adierazteko, linterna indartsu batekin hurbiltzen baldin bazara? Ba, zulo beltzak linterna irentsi egingo du, zu fideo baten antzera luzatu eta irentsi baino unetxo bat lehenago.

Gainera, munstro aseezinak guztion kontura egingo du barre: bere presentziaren berri emango du haren inguruan orbitatzen duen materia ultraberoaren distiraren bidez.

Distira misteriotsu hori

Are gehiago, ez du inporta zulo beltza materia kantitate handiaz elikatzen ez egoteak. Arnastu ere ezin genukeen hutsaz inguratuta bageunde ere, gure protagonistaren distira ez litzateke itzaliko. Baina, nola liteke?

Werner Heisenberg fisikari alemaniarrak 1927an ezarritako ziurgabetasunaren printzipioak azaltzen digu. Horrek erakusten digunaren arabera, denbora tarte oso txiki batzuk egongo dira non ez dugun ziur jakingo zenbat energia dagoen astro misteriotsuaren inguruko espazioaren atal txiki bakoitzean.

Xehetasun handiagoz azaltzeko, benetan energia gisa interpretatu ahal ditugun partikula eta antipartikulen bikoteak egongo dira, Einsteinek azaldu zuen moduan. Egia esatearren, mamu horiek une oro agertzen dira espazioaren edozein lekutan. Benetan ederra eta, aldi berean, beldurgarria da hori guztia zulo beltzetik hurbil gertatzen denean, zuloak bikoteko kideetako bat irentsi egiten duela. Eta, horrela, partikuletako bat bikoterik gabe geratu eta erradiazio bihurtzen da.

Erlatibitatearen ekuazioek grabitatearen fisika lengoaia matematikoan jartzen dute. Eta oso ondo funtzionatzen dute Eguzkiaren inguruan orbitatzen duten sistema lasaietarako (Lurra, esaterako). Hala ere, zulo beltzak askoz konplexuagoak dira. Ekuazio horiek gertaeren mugan aplikatzen ditugunean, soluzioek infinituak ematen dizkigute, eta hori ez zaigu batere gustatzen. Analogia polit bat erabil dezakegu argiago azaltzeko.

Ur-jauziaren kaosa

Laku bateko ura aztertu nahi badugu, makilatxo batekin mugiaraz dezakegu. Orduan, olatu txikiak sortuko dira; eta gainazalean hosto txiki bat egongo balitz, olatuak surfeatzen hasiko litzateke. Horri esker, kalkulu batzuk egin eta lakua uler dezakegu.

Ura mugimenduan balego (har dezagun ibai bat), esperimentua errepika genezake. Fisikak oraindik ere azal ditzake gainazalean sortuko diren uhinak, ura nahastearen ondoriozkoak. Baina aldea dago; izan ere, kasu honetan, kontuan hartu beharko genuke uraren mugimendu osoaren efektua.

Baina, zer gertatzen da ibaiak ur-jauzi batekin topo egiten badu? Ura erortze askean jauziko da, eta ezinezkoa izango da patroi zehatza duten uhinak sortzea, guretzat baliagarria den informazioa lortzeko. Gure H₂0 molekulak arretasun eta kaoseko eremu katastrofiko batean sartuko dira.

Baina, adierazi dudan moduan, aurrera egin behar dugu gure ezagutzan fisika kuantikoa eta grabitatea uztartuko dituen teoria bat eraikitzeko. Hori litzateke Grial Sakratua aurkitzea; izan ere, hori da oraindik buru egiten digun naturaren lau indarretako bakarra. Eta, bitxia bada ere, uste dugu horretarako funtsezkoa izango den tresnetako bat lakukoaren antzeko uhinak izango direla.

Hau da, grabitazio uhin zoragarriak. Espazio-denboraren alterazio txikiak dira, kosmosaren gertaera superbiolentoek eragiten dituztenak, hala nola neutroi izarren arteko talkak edo zulo beltzak berak. Eta berri on bat daukat: Lurretik bertatik detekta daitezke. Hortaz, fisika egin dezakegu 1 600 argi urteko arrazoizko distantziatik. Izan ere, distantzia hori dago hurbilen daukagun zulo beltzetik.

Eta berriro gogorarazten dizuet: ez da komeni zulo beltzetatik gertu ibiltzea.

Egileaz:

Ruth Lazkoz Fisika Teorikoko katedraduna da Euskal Herriko Unibertsitatean (UPV/EHU).

Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Qué hay dentro de un agujero negro? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com

The post Zer dago zulo beltz baten barruan? appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Science aldizkari zientifikoan argitaratutako ikerketa berri batek frogatu berri du materialak gai direla, baldintza espezifikoetan, iragan urruneko gertaeren oroitzapenak gordetzeko. Eredu matematiko eta sistema mekanikoen bitartez iraganeko deformazioen memoria idazten, irakurtzen eta ezabatzen dituzten simulazioak garatu dituzte. Ikertzaileek simulazioak errealitatera ekartzeko orduan zailtasunak aurkitu dituzten arren, garatutako sistema artifizialek materialen iragana ikertzeko aukera berriak sor ditzakete haien ulerkuntza eta moldagarritasuna hobetzeko.

Duela mende bat J. Junkunc-ek bira bakarreko sarraila patentatu zuen. Sarraila erlojuaren noranzkoan eta kontrakoan biratzeko aukera eskaintzen du sekuentzia espezifiko bat eratuz eta, betiere, sistema berrasieratzeko aukerarekin. Mekanismo hau aukeratutako balioetan eta haien sekuentzia matematikoan oinarritzen da eta, hamarkada batzuk geroago, printzipio bera erabiliz, material askoren portaera azaltzen duen itzulerarik gabeko puntuaren teorema definitu zen1.

Irudia: Historikoki, materialen memoria bere osotasunean itzulera gabeko puntuaren teoreman eta kanpo-indarren alternantzian oinarritzen dela uste izan da. Memoria mota hau irudiko konbinazio-sarraila batekin konparatzen badugu, erdiko esfera erlojuaren orratzen noranzko zein kontrako noranzko birekin alderatu dezakegu. Hala ere, Penn State Unibertsitateko ikertalde batek materialetan alternantzia gabeko memoria dagoela aurkitu du sistema mekanikoen simulazioak erabiliz. (Argazkia: Nathan Keim / Penn State)

Materialak zimurtzean, kolpekatzean, berotzean, hoztean… beren ‘kate-genetikoan’ gordetzen dira oroitzapenak. Itzulerarik gabeko puntuaren printzipioak memoria hauek deskriba ditzake, eta horrela azaldu ordenagailuetako disko gogorren magnetizazioa, arroka solidoen kalteak, edo aurrez presionatutako paper-bola bat desegitean agertzen diren zimurren agerpena.

Duela gutxi arte materiaren memoria ulertzeko era printzipio honen bidez azaltzen zen, baina orain Penn State Unibertsitateko ikertalde batek aurkitu du nola, egoera espezifikoetan, teorema zahar honen matematika alboratzen den eta zenbait materialek aurreko deformazioen sekuentziari buruzko oroitzapenak metatzen dituzten2.

Materialen memoria kanpo-indarren alternantziatik harago

Materialak oroitzapenak gorde ditzan kanpo-indarren alternantzia egotea ezinbestekoa dela dio itzulera gabeko puntuaren printzipioak. Hau da, materialek soilik kontrako bi indarren eragina jasaten dutenean metatzen dituzte oroitzapenak. Ondorioz, teorema honen arabera, indarra edo deformazioa norabide bakarrean eragiten denean materialak ez du gertaeraren oroitzapenik gordeko. Nathan Keim ikertaldeko buruaren hitzetan “zubi bat deformatu egiten da autoak gainetik igarotzean, baina autorik ez denean ez da gorantz kurbatzen”.

Nahiz eta itzulera gabeko puntuaren teoremak hau dioen, “baldintza espezifikoetan, noranzko bakarreko indarra jasan duten materialek sekuentzia zehatz bat kodifikatu dezaketela aurkitu dugu”, dio zientzialariak. Kanpoko indarren efektua aztertzeko, baldintza asko simulatu zituzten ikertzaileek ordenagailuan. Adibidez, indarren tamaina, orientazioa edota indarra sortzeko zenbait era probatu zituzten materialetan sortzen diren sekuentzia posibleak ikertzeko.

‘Hysterons’-ak materialen osagai mikroskopiko bezala

Ordenagailuko simulazioak egiteko, ‘Hysterons’ izeneko elementu abstraktu bilakatu zituzten materialen unitate mikroskopikoak, hala nola atomo eta molekulak. Kanpoko indarrek elementu hauetan domino-efektu positibo edo negatiboa izan dezakete. Horrela, ‘Hysterons’ batengan eragitean, hark albokoen aldaketa sustatu edo eragotzi dezake. Gainera, elementu hauek iraganeko egoerak mantentzeko gaitasuna dute, eta, beraz kanpo-indarren bat-bateko eragina ekiditekoa.

Simulazioak erabiliz, ikertzaileek berretsi zuten kasu gehienetan sistema kooperatiboek kanpo-indar simetriko alternatiboen beharra dutela oroitzapenak kodifikatzeko. Hala ere, ikerketa-buruak azaltzen duenez, “aurkitu dugu kasu batzuetan nahikoak direla, oroitzapenak kodifikatzeko, noranzko bakarreko indar asimetrikoek bi ‘Hysterons’-etan eragindako efektuak”.

Konputaziotik errealitatera?

Materialak simulatzen dituzten sistema artifizialak errealitatera ekartzeko orduan zenbait arazo aurkitu dituzte ikertzaileek. Izan ere, errealitatean gerta daiteke kanpo-indarrak materialengan eragina ez izatea, eta hutsune hau oroitzapenaren kodifikazioaren denez gero, askotan zaila da identifikatzea. Dena dela, ikertzailearen hitzetan, “nahiz eta gure simulazioak errealitatera ekartzeko orduan zailtasunak aurkitu ditugun, uste dugu etorkizunean gure aurrerapena aukera paregabea izango dela materialetan kanpo-indarren eragina bilatzeko eta ikertzeko”.

Gainera, lortutako emaitzak atea ireki du memoria berezi honetan oinarritzen diren sistema artifizialak garatzeko. Sistema hauek modu berriak sorraraz ditzakete materialetan informazioa gordetzeko edo berreskuratzeko eta ezabatzeko. Penn State Unibertsitateko zientzialarien hitzetan, “memoria mota honek iraganeko deformazio erraldoiak zein egungo aldaketa txikiak gorde ditzake”. Horrela, “sistema mekanikoetan metaturiko oroitzapenen bitartez jaso dezakegun informazioa handitzean, hobetu egin dezakegu materialen inguruko ulermena eta moldagarritasuna”, dio ikerketa-buruak.

Erreferentzia bibliografikoak:

1. Keim, Natham C.; Paulsen, Joseph D.; Zeravcic, Zorana; Sastry, Srikanth; Nagel, Sidney R. (2019). Memory formation in matter. Reviews of Modern Physics, 91. DOI: 10.1103/RevModPhys.91.035002
2. Lindeman, Chloe W.; Jalowiec, Travis R.; Keim, Nathan C. (2025). Generalizing multiple memories from a single drive: The hysteron latch. Science Advances, 11, 5. DOI: 10.1126/SCIADV.ADR5933

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Materialen memoria uste baino urrunago iristen da appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Cepeda Ruiz, Daniel Reta Mañeru, Eider San Sebastian Larzabal eta Andoni Zabala Lekuona

Bazenekien molekula batzuek eta haien elektroiek superbotereak sor ditzaketela? Nola da posible disko gogor batek informazioa magnetikoki gordetzea? Edo telebistek hain kolore puruak igortzea? Sekretua elektroietan dago.

Zu zaren ia guztia eta egunero ikusi eta ukitzen duzun gehiena molekulez osatuta dago. Kimikariak garenok burutik pasatzen zaigun ia edozein molekula iker dezakegu eta, era honetan, hainbat norabidetan eman ditzakegu aurrerapausoak aplikazio liluragarriak topatzeko. Gure taldeari material magnetikoak interesatzen zaizkio bereziki; hau da, elektroi desparekatuak dituzten konposatuak. Oro har, molekulek beren elektroi guztiak erabiltzen dituzte lotura kimikoak sortzeko, bi hidrogeno-atomok egiten duten bezala H2 sortzeko, non elektroiak parekatzen dituzten (aurkako noranzkoan orientatzen dira) lotura osatzeko. Hala ere, kontu pixka batekin eta, noski, kimika askorekin, lor daiteke elektroi batzuk erabili gabe uztea. Hori askotan metalak erabiltzean gertatzen da eta, modu honetan, molekulek superbotereak garatzen dituzte.

1. irudia: bi hidrogeno-atomoren lotura H2 molekula sortzeko (ezkerrean) eta Co2+ katioian oinarritutako molekula hiru elektroi desparekaturekin (eskuinean). (Iturria: egileek sortutako irudia)

Esaterako, molekula kiral batzuek (ispiluan begiratuz gero zehazki bere burua ikusten ez dutenak, elkarren antzekoak, baina desberdinak, ezker eta eskuin eskua diren bezala) korronte elektrikoa iragaz dezakete. Zer esan nahi du horrek? Guk gure laborategietan sintetizatzen ditugun molekulek elektroiak iragaz ditzaketela haiek duten oinarrizko propietate baten baitan, hots, spina. Zertarako balio dezake horrek? Beste aplikazioak beste, energia-iturri diren erregai fosilak ordezka ditzakeen hidrogenoa sortzeko. Hidrogeno (gas) hori, naturan oso urria dena, oso ugaria den ur-molekula “apurtuz” lor daiteke, baina molekula “apurtzeko” energia behar da, iturri garbietatik etorri beharko lukeen energia. Gure laborategian ura “apurtzeko” behar den energia gutxitzen duten materialak sintetizatzen ditugu. Material horiek existitzen diren bi elektroi motatatik (spin up eta spin down) baten korrontea blokeatzen dute eta bestearena ahalbidetu. Hau da, korronte spintronikoak sortzeko gai dira eta, modu horretan, ur-molekularen “apurtze” prozesua erraztu, non oxidazio-erredukzio erreakzio bat gertatzen den oxigeno molekularra ere sortzen duena.

2. irudia: Spin elektronikoa iragazteko gai den materiala zeharkatzen duen korronte elektronikoa. Korronte spintroniko honek ura apurtzea errazten du hidrogenoa eta oxigenoa emateko. (Iturria: egileek sortutako irudia)

Disko gogorrek ere elektroi desparekatuei esker funtzionatzen dute. Gaur egungoek partikula magnetikoei esker gordetzen dute informazioa; izan ere, zenbaki-sistema bitarrarekin (1 eta 0 konbinazioak) lan egiten dute domeinu magnetiko bakoitzean dauden elektroien momentu magnetikoaren noranzkoaren baitan. Hau horrela dela jakinda, aurresan daiteke domeinuaren tamaina txikiagoa izan ahala espazio berean informazio-dentsitate gehiago gordetzeko gai izango dela gailua. Ildo beretik, lantanido-ioietan oinarritutako molekulak ikerketa alor hau goitik behera aldatzen ari dira, molekula bakoitza gai baita bit bati dagokion informazioa gordetzeko. Gaur egungo partikula magnetikoek milioika atomo behar dituzte bit bat gordetzeko eta, lantanidoetan oinarritutako molekulek, aldiz, dozenaka besterik ez. Horrela, material berri hauek gaitasun handia erakusten dute etorkizunari begira.

3. irudia: zenbaki-sistema bitarrean informazioa gordetzeko domeinu magnetiko independenteak dituzten partikula magnetikoen irudikapena (goian) eta zenbaki-sistema bitarrean informazioa gordetzeko momentu magnetikoaren bi orientazio posibleak dituen molekularen irudikapena (behean). (Iturria: egileek sortutako irudia)

Ioi hauek kolore puruen emisioa ere eman dezakete. Lantanidoek energetikoki oso ondo zehaztuta dauden egoera kitzikatuak dituzte eta, ondorioz, elektroiak egoera kitzikatutik oinarrizko egoerara itzultzen direnean energia-balio oso zehatzak askatzen dira, kolore bati atxikita daudenak. Esate baterako, europio-ioiekin osatutako molekulek 615 nm inguruko uhin-luzerako fotoiak askatzen dituzte, hori baita oinarrizko egoeraren eta kitzikatuaren arteko energia-diferentzia. Terbioz osatutako konposatuen kasuan, aldiz, 540 nm inguruko fotoiak askatzen dira. Bi uhin-luzera horiek kolore gorriari eta berdeari dagozkie, hurrenez hurren, espektro ikusgaian. Edonola ere, garrantzitsua da esatea ioi hauekin osatutako molekula guztiek ez dutela argia igortzen eta behar-beharrezkoa dela metalei lotutako estekatzaileak zeintzuk izango diren aurretik ondo erabakitzea; hots, aurrez diseinu eraginkorrak hautatzea. Izan ere, estekatzaileen eta ioien arteko energia-transferentziak eraginkorra behar du izan argi emisioak emateko.

4. irudia: EuIII eta TbIII ioien egoera kitzikatuetatik elektroiak oinarrizko egoerara nola itzultzen diren azaltzen duen irudikapena uhin-luzera zehatz bateko argia igortzen den heinean (ezkerrean) eta solido egoeran nahiz disolbatuta dauden EuIII eta TbIII konposatuen argi-igorpena (eskuinean). (Iturria: egileek sortutako irudia)

Ikusi ahal izan duzun bezala, molekulek eta beren elektroiek hainbat eta hainbat propietate eta aplikazio interesgarri eskaini ditzakete, eta hau ez da egin dezaketenaren erakustaldi txiki bat besterik.

Egileez:

• Javier Cepeda Ruiz UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakasle titularra da.
• Daniel Reta Mañeru UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakasle elkartua eta DIPCko Ikerbasque ikertzailea da.
• Eider San Sebastian Larzabal UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakasle agregatua da.
• Andoni Zabala Lekuona UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakasle atxikia da.

2025ean 50 urte betetzen ditu UPV/EHUko Kimika Fakultateak. Urteurrenak badu zer ospatu eta, hori dela eta, programa zabala prestatu da. Besteak beste, hainbat ikerketa, transferentzia eta dibulgazio jarduera izango dira urtean zehar. Horien artean, “12 hilabete – 12 gai” ekimena dago. Iniziatiba honek Kimika Fakultatean egiten dena gizarteari erakustea du helburu. Horretarako, adibidez, kimika-gaiak hizpide dituzten artikuluak publikatuko dira hilero Kultura Zientifikoko Katedraren blogetan, fakultateko irakasle eta ikertzaileak idazle bihurtuz.

The post Hori guztia elektroiekin? appeared first on Zientzia Kaiera.

Zenbakien teoriaren gai funtsezkoenetako batean aurrera egiteko, bi matematikarik ustekabeko iturri batera jo zuten.

Proba batek ahalbidetu du matematikariek beste pauso bat ematea “aritmetikaren atomoen”, —zenbaki lehenen—, ordena ezkutua ulertzeko.

Irudia: matematikariek deskubritu zuten nola bereizi zenbaki lehenen forma partikular bat zenbaki lehen guztien artean. (Ilustrazioa: Samuel Velasco – Copyright lizentziapean. Iturria: Quanta Magazine)

Zenbaki lehenak (bi zatitzaile besterik ez dituzten zenbakiak: 1 eta zenbakia bera) matematiken oinarrizko elementuak dira. Baita misteriotsuenak ere. Begiratu batean, badirudi ausaz daudela sakabanatuta zenbakizko zuzenean; baina, jakina, zenbaki lehenak ez dira aleatorioak. Guztiz zehaztuta daude eta, arreta handiagoa jartzen badugu, ikus dezakegu askotariko patroi arraroak dituztela; eta matematikariek mendeak eman dituzte horiek argitu nahian. Zenbaki lehenak nola  sakabanatzen diren hobeto ulertuko bagenu, unibertso matematikoaren eremu zabalak argituko genituzkeen.

Hala ere, nahiz eta matematikariek zenbaki lehenen gutxi gorabeherako kokalekua adierazteko formulak badituzten, ezin dituzte zehatz-mehatz seinalatu. Aitzitik, zeharkakoagoa den ikuspegia hartu behar izan dute.

Kristo aurreko 300. urtearen inguruan, Euclidesek frogatu zuen zenbaki lehenen kopurua infinitua dela. Ordutik, matematikariek haren teorema garatu dute, eta gauza bera egiaztatu dute zenbait irizpide gehigarri betetzen dituzten zenbaki lehenen kasuan (hona hemen adibide erraz bat: ba al dago 7 zenbakia ez duten zenbaki lehenen kopuru infiniturik?). Denborak aurrera egin ahala, matematikariek lortu dute irizpide horiek gero eta zorrotzagoak izatea. Eta gero eta zurrunagoak diren mugapen horiek betetzen dituzten zenbaki lehenen kopuru infinitu bat badagoela frogatzean, gehiago ikasi ahal izan dute horien kokapenari buruz.

Baina horrelako baieztapenak egiaztatzea oso zaila da. “Ez dago horrelako emaitza askorik”, adierazi du Turku Unibertsitateko (Finlandia) Joni Teräväinenek.

Oraingoan, bi matematikarik —Ben Green, Oxfordeko Unibertsitatekoa, eta Mehtaab Sawhney, Columbia Unibertsitatekoa— frogatu dute baieztapen hori ere betetzen dela bereziki zaila den zenbaki lehenen mota bati dagokionez. Haien frogapenak, urrian sarean argitaratutakoak, matematikarien zenbaki lehenei buruzko ulermena zorrozteaz gain, matematikarengandik oso bestelakoa den arlo bateko tresna multzo bat erabiltzen du. Eta horrek erakusten du tresna horiek matematikariek imajinatzen zutena baino askoz ere boteretsuagoak direla, eta beste eremu batzuetan ere aplikazioak izan ditzaketela.

“Zoragarria da”, adierazi du Torontoko Unibertsitateko John Friedlanderrek. “Benetan harrituta nago hori lortu dutelako”.

Proba multzo bat

Matematikariek zenbaki lehenen familia jakin batzuk aztertu ohi dituzte: interesgarriak izateko adina konplikatuak, baina eremu horietan aurrera egin ahal izateko bezain sinpleak direnak. Adibidez, saiakera egin ahal lukete frogatzeko 500 unitate tartean dituzten zenbaki lehenen kopuru infinitu bat dagoela, edo zenbaki lehenen kopuru infinitu bat eraiki dezakegula beste zenbaki batzuen karratuak batuta.

2. irudia: Mehtaab Sawhney ohartu zen, sorpresa handiz, pasaden urtearen hasieran egindako lana funtsezkoa zela problema handi bat ebazteko. Baina horrek ez zuen zerikusirik, hasiera batean, zenbakien teoriarekin. (Argazkia: Mehtaab Sawhney. Iturria: Quanta Magazine)

Azken mugapen hori benetan erabilgarria izan da, aurrerapen matematikozko mendeak gidatu baititu. 1640an, Pierre de Fermat-ek adierazi zuen bi zenbaki osoren karratua atera eta horiek batzean zenbaki lehen infinituak formula daitezkeela. (13 zenbaki lehena, adibidez, 22 + 32 gisa ere idatz daiteke). Leonhard Eulerrek frogatuko zuen hori aurrerago. Baina gaia pixka bat aldatzen badugu (ezartzen badugu zenbaki oso horietako batek bakoitia izan behar duela edo, agian, karratu perfektua), arazoa askoz zailagoa da. “Multzoa zenbat eta gehiago mugatu, orduan eta zailagoa da bertan zenbaki lehenak aurkitzea”, azaldu du Greenek.

XIX. mendean, ikertzaileek zenbakien teoria modernoaren zatirik handiena garatu zuten horrelako enuntziatuen ikerketatik abiatuta. XX. mendean, ikerketa horiek ordura arteko ahalegin matematiko handinahietako bat inspiratzen lagundu zuten: Langlands programa. Eta, XXI. mendean, zenbaki lehen mota horri buruzko lanean teknika eta ezagutza berriak sortzen joan dira.

2018an, Rutgers Unibertsitateko Friedlanderrek eta Henryk Iwaniecek planteatu zuten ea p2 + 4q2 formako zenbaki lehen infinituak ote dauden, non p nahiz q ere lehenak diren (adibidez, 41 = 52 + 4 × 22). Mugapen hori abordatzeko oso zaila izan zen, baina matematikariek problema hori ebaztea lortzen bazuten, zenbaki lehenen gaineko kontrol maila berri bat lortuko zuten, eta hori da, hain zuzen ere, hasieratik lortu nahi zena.

Bisitaldi emankorra

Green eta Sawhney ez zeuden ohituta, honen aurretik, zenbaki lehenak zenbatzeko jolas mota horretara, baina biek zuten eskarmentua zenbaki lehenen atzean dauden patroi arraroen ikerketan.

Uztailean, bi matematikariek elkar ezagutu zuten Edinburgon izandako konferentzia batean. Sawhneyk, orduan, graduondoko eskola amaitu berri zuen, eta Greenen lana jarraitzen zuen aspalditik. Izan ere, Greenek duela 20 urte frogatutako funtsezko emaitza bat izan zen, Sawhneyren hitzetan, gaira erakarri zuen gauzetako bat. ‘Ai, ene! Nola egin ahal izan zenuen hori?’, pentsatu nuen”, adierazi du Sawhneyrrek. Eta Green ere txundituta zegoen matematikari gaztearekin. “Mehtaab aparteko matematikaria da, apartekoa”, esan zuen. “Ez dakit nola, baina dena daki”.

Eta horrela jaio zen bien arteko lankidetza. Kontu bat besterik ez zen falta: aztergaia aurkitzea. Eztabaida txiki baten ostean, Friedlander eta Iwaniecen aierua aukeratu zuten.

3. irudia: Oxfordeko Unibertsitateko Ben Green matematikaria liluratu egiten dute zenbaki lehenak karakterizatzen dituzten patroi misteriotsuek. (Argazkia: Liubov Yevenok . Iturria: Quanta Magazine)

Greenek Sawhney gonbidatu zuen Oxfordera astebetez. Jakin bazekiten, antzeko aieruak frogatzeko, biek erabili ohi zutela zenbaketa tekniken multzo berezi bat. Hala ere, aztergai zuten problemako zenbaki lehenak hain zorrotz definituta zeudenez, Greenek eta Sawhneyk ezin izan zuten modurik aurkitu tresna tradizionalen multzo horrekin lan egiteko.

Aitzitik, aierua modu zeharkakoagoan frogatu nahi zuten, xake mugimendu matematiko moduko baten bidez. Baina, aurretik, mugimendu hori egiteko aukera bazutela frogatu behar zuten.

Bisitaldia amaitzerako, Sawhneyk eta Greenek hori guztia nola egin zezaketen deskubritu zuten; eta, horri esker, aierua frogatu ahal izan zuten. Eta, horretarako, konexio benetan harrigarria egin zuten matematiken beste arlo batekin.

Egin proba beste multzo batekin

Greenek eta Sawhneyk ezin zuten zuzenean zenbatu bi zenbaki lehenen karratua aterata eta horiek batuta sortzen zen zenbaki lehenen kopurua. Baina, zer gerta zitekeen mugapena pixka bat malgutzen bazuten? Ohartu ziren aztergai zuten problemaren bertsio pixka bat ahulago bat ebatz zezaketela. Bertsio horretan, hasierako zenbakiek lehen «hurbilduak» besterik ez zuten izan behar.

Zenbaki lehen hurbilduak zenbaki lehen arruntak baino errazago aurkitzen dira. Esan dezagun 1 eta 200 arteko zenbaki lehen hurbildu guztiak zenbatu nahi dituzula. Hasteko, har ezazu zenbaki lehen txikienen multzo txiki bat: 2, 3, 5 eta 7, adibidez. Ondoren, zenbatu lehen horiekin zatitu ezin diren zenbaki guztiak. Zenbaki horiek dira lehen hurbilduak. Kasu honetan, 50 zenbaki lehen hurbildu lortuko zenituzke: horietatik 46 lehenak dira, eta gainerako laurak (121, 143, 169 eta 187) ez. Lehen hurbilduen sakabanatzea ez da lehen arrunten sakabanatzea bezain aleatorioa; hortaz, askoz errazagoa da lehen hurbilduekin lan egitea. «Lehen hurbilduak askoz eta askoz hobeto ulertzen dugun multzoa dira», esan du Sawhneyk.

4. irudia: Tamar Zieglerrek zenbaki lehenei buruz eginiko lan seminalari esker, ikertzaileek Gowersen araua izeneko teknika matematiko bat erabili ahal izan zuten eremu berri batean.  (Argazkia: Argazkia: Andrea Kane / Institute for Advanced Study. Iturria: Quanta Magazine)

Greenek eta Sawhneyk frogatu zuten zenbaki lehenen kopuru infinitua sor daitekeela bi lehen hurbilduren karratua aterata eta horien batuketa eginda. Ondoren, bakarrik falta zitzaien frogatzea zer inplikazio zuen baieztapen horrek benetan ebatzi nahi zuten probleman: zenbaki lehen errealen karratuen batuketa gisa idatz daitezkeen zenbaki lehenen kopuru infinitua ere badagoela.

Baina ez zen hain agerikoa. Funtzioen multzo berezi bat aztertu behar zuten, I eta II motako batuketa izenaz ezagunak direnak, problemaren bertsio bakoitzerako; eta, ondoren, frogatu behar zuten batuketa horiek baliokideak zirela, erabilitako mugapena gorabehera. Soilik orduan jakingo zuten Greenek eta Sawhneyk beren probako zenbaki lehen hurbilak ordeztu ahal zituztela informaziorik galdu gabe.

Eta zerbaitez ohartu ziren: batuketak baliokideak zirela froga zezaketen biek aurretik beste lan batzuetan beren aldetik erabili zuten tresna baten bidez. Tresna horri Gowersen araua deritzo; duela hamarkada batzuk sortu zuen Timothy Gowers matematikariak, funtzio bat edo zenbakien multzo bat zein neurrira arte den aleatorioa edo egituratua neurtzeko. Hasiera batean, bazirudien Gowersen araua matematikaz erabat bestelako esparru bati zegokiola. “Kanpotik begiratuta, ia ezinezkoa da esatea bi kontu horien artean lotura dagoela”, esan du Sawhneyk.

Baina, 2018an Terence Tao eta Tamar Ziegler matematikariek frogatutako emaitza historiko bat oinarri hartuta, Greenek eta Sawhneyk modu bat aurkitu zuten Gowersen arauen eta I eta II motako batuketen artean konexioa ezartzeko. Labur azaltzearren, Gowersen arauak erabili behar zituzten frogatzeko aztergai zituzten zenbaki lehenen bi multzoak (lehen hurbilekin osatutako multzoa eta lehen errealekin sortutakoa) behar bezain antzekoak zirela.

Eta Sawhneyk bazekien nola egin zezaketen hori. Urte honen hasieran, gaiari lotuta ez dagoen beste problema bat ebazteko, Gowersen arauen bidez multzoak erkatzeko teknika bat garatu zuen. Eta benetan harrituta geratu zen ohartu zenean teknika hori erabil zezaketela frogatzeko bi multzoek I eta II motako batuketa berberak zituztela.

Horiek horrela, Greenek eta Sawhneyk Friedlanderren eta Iwaniecen aierua frogatu zuten: p2 + 4q2 gisa idatz daitezkeen zenbaki lehen infinituak daude. Azkenik, emaitza horretan oinarrituta, frogatu ahal izan zuten beste familia mota batzuei dagozkien zenbaki lehen infinituak badaudela. Emaitza hori aurrerapauso nabarmena da aurrerapen oso txikiak izan ohi dituen problema mota batean.

Eta, are garrantzitsuago, lan horrek frogatzen du Gowersen araua tresna boteretsua izan daitekeela beste eremu batean. “Hain berria denez, zenbakien teoriaren atal honetan behintzat, potentziala dago harekin beste gauza asko lortzeko”, azaldu du Friedlanderrek. Hemendik aurrera, matematikariek espero dute Gowersen arauaren irismena are gehiago zabaldu ahal izatea, eta zenbakien teorian beste problema batzuk ere ebazteko erabili ahal izatea, zenbaki lehenen zenbaketaz harago.

“Oso dibertigarria da ikustea nik garai batean planteatutako kontuek aplikazio berriak eta espero ez zirenak dituztela”, esan du Zieglerrek. “Sentsazioa da gurasook askatasuna eman diegula seme-alabei, eta horiek hazi egin direla eta gauza misteriotsu eta ezustekoak egin dituztela”.

Jatorrizko artikulua:

Joseph Howlett (2024). Mathematicians Uncover a New Way to Count Prime Numbers, Quanta Magazine, 2024ko abenduaren 11a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Zenbaki lehenak zenbatzeko modu berri bat appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Ingurumena

UPV/EHUko ikertzaileek ohartarazi dute Ostreopsis ovata alga tropikala ugaritu dela Donostiako Kontxako badian, batez ere Ondarreta inguruan. Alga hori, nahiz eta toxikoa izan daitekeen, oraingoz ez da arrisku handikotzat hartu. Ura epelagoa egoteak eta Ondarretako arroka eta makroalgaz beteriko hondoak haren hazkundea errazten dute. 2007an atzeman zen lehen aldiz Bizkaiko golkoan, eta 2020tik kasu batzuk erregistratu dira, baina ez dago larrialdi egoerarik. Informazioa Berrian.

Raquel Idoeta UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Ingeniaritza Energetikoaren saileko irakasleak eta Segurtasun Nuklear eta Erradiologikoko (SEGNUC) taldeko kideak elementu erradioaktibo jakin batzuei lotutako zaintza erradiologikoa egiten du. Erradioaktibitatearen inguruko ezjakintasunak eta aurreiritziak apurtu nahian, nabarmendu du erradioaktibitatea naturala dela eta Lurra sortu zenetik existitzen dela. Jarraipen erradiologikoan tresna espezializatuak erabiltzen dituzte, elikagaietan eta lurzoruan erradioaktibitatea detektatzeko. Erradiazioa ez da beti kaltegarria, aplikazio mediko eta industrial onuragarriak ere baditu. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Berrian.

Biomedikuntza

UPV/EHUko NanoBioCel ikerketa-taldeko Gorka Orivek eta bere lankideek 3D bioinprimaketaren erronkak eta aukerak aztertu dituzte ehun-birsorkuntzan. Haien arabera, funtsezko erronkak dira zelula-dentsitate baxua hobetzea, ehun espezifikoen ezaugarriak inprimaketari egokitzea eta teknologia klinikara hurbiltzea, in situ aplikatuz. Bioinprimaketaren bidez, zelula-terapia eraginkorragoa izan daiteke, baina oraindik oztopo teknikoak daude. Science aldizkarian argitaratutako ikerketan, metodo hobetuak proposatu dituzte, eta Orivek azpimarratu du aurrerapenak lor daitezkeela diziplina anitzeko ikerketa sendoen bidez. Datuak Zientzia Kaieran.

Osasuna

Herpes zosterraren kontrako txertoa jaso duten adinekoek dementzia garatzeko % 20 arrisku txikiagoa dutela frogatu dute Galesen egindako ikerketa batean. Nature aldizkarian argitaratutako azterketak baieztatu du txertoak babes efektua duela, bereziki emakumeetan. Ikerketan, 71-88 urteko pertsonen datuak alderatu dira. Txertoa ez zen beste osasun parametroekin lotu, baina bai dementziarekin, eta horrek indartu egin du birusek nerbio-sisteman duten eragina eta txertoaren onura osasun publikoan. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Brown unibertsitateko ikertzaileek AEBko eskualde eta Europako 16 herrialdetako 50-85 urte zituzten 73.000 helduri egin diete jarraipena, 10 urtez baino gehiagoz (2010-2022) eta ikusi dute desberdintasun sozialak AEBn handiagoak direla. Ondorioztatu dute AEBko biztanleen bizi-itxaropena txikiagoa dela europarrena baino, maila ekonomiko guztietan, baita aberatsenen artean ere. Are gehiago, AEBko aberats batzuen bizi-itxaropena Europako pobreenek dutenaren parekoa da. Heriotza-tasak Europan oro har txikiagoak dira, eta ikertzaileek nabarmendu dute ongizate-politikek onura orokorra dutela, ez soilik txiroentzat. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Almidoitik eratorritako plastiko biodegradagarriek sortutako mikroplastikoek saguen osasunean kalteak eragin ditzaketela frogatu dute ikertzaileek. Esperimentuan, mikroplastikoak jandako saguek lesioak izan zituzten gibelean, hesteetan eta obulutegietan. Gainera, glukosa eta lipidoen metabolismoan eta hesteetako mikrobiotan desorekak hauteman zituzten. Mikroplastiko mota horrekin egiten den lehen ikerketetako bat denez, ikerketa gehiago egitea ezinbestekotzat jo dute, bereziki elikagaiak ontziratzeko erabiltzen diren bioplastikoen segurtasuna bermatzeko. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

Kimika

Polimeroek ezinbestekoak dira garraioan, medikuntzan, energian eta elikagaien kontserbazioan, besteak beste. Karbono, hidrogeno, nitrogeno eta oxigenoz osatuta, haien egitura moldatuz propietate desberdinak lor daitezke. POLYMATeko ikertzaileek ingurumen-inpaktua murrizteko, birziklapena hobetzeko eta aplikazio berriak garatzeko lan egiten dute. Polimeroek erronka jasangarriak dituzte, baina haien moldakortasuna funtsezkoa da etorkizunerako. Informazioa gehiago Zientzia Kaieran.

Genetika

Colossal Biosciences enpresak duela 13.000 urte desagertutako Canis dirus otso erraldoiaren ezaugarriak dituzten hiru otsokume sortu ditu otso grisaren geneak editatuta. Hala ere, aditu batzuek diote ez dutela benetan espeziea berreskuratu, baizik eta haren antzeko hibrido bat lortu. Klonaziorik gabe, espezie desagertu bat ezin da guztiz berpiztu. Hiru otsoak instalazio pribatu batean bizi dira, eta lorpena ikusgarria bada ere, oraindik ez da benetako espezie berpiztea. Datuak Berrian.

Arkeologia

Afrikan aurkitutako 1,5 milioi urte inguruko hezurrezko tresnek milioi bat urte atzeratu dute haien ekoizpen sistematikoaren hasiera. Olduvaiko arroilan (Tanzania) 27 hezur landu aurkitu dituzte, ugaztun handien hezurrak erabiliz egindako aizkora eta aizto modukoak. Aurkikuntzak erakusten du hominidoek pentsamendu konplexua eta plangintza egiteko gaitasuna zutela. Orain arte, horrelako tresnak zaharrenak Europan aurkituak ziren duela 400.000 eta 250.000 urte artekoak. Egileek uste dute Homo erectus espezieak egin zituela, baina oraindik ezin dute ziurtatu. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Aranzadi Zientzia Elkarteak Amasako Garmendi kobazuloan eta Aranerrekako harpean egindako indusketek Burdin Aroko eta Erromatar garaiko giza aztarnak aurkitu ditu. Garmendin hezurrak, ikatz-aztarnak eta erretako zerealak aurkitu dituzte, eta Karbono-14 datazioa egingo diete aztarna batzuei. Aranerrekan, sutondo bati lotutako okupazio berria eta zeramika piezak agertu dira. Aztarnategietan lurzorua harriz egokitzeko ohitura hauteman da, inguruko bestelako guneetan ohikoa ez den ezaugarria. Indusketek jarraipena izango dute. Informazioa Gara egunkaria.

Botanika

Stella Ross-Craig (1906-2006) ilustratzaile botanikoak Kew Errege Lorategi Botanikoan 30 urtez lan egin zuen. Britainia Handiko flora zehaztasun handiz irudikatu zuen, 3.000 espezie baino gehiago marraztuz. Drawings of British Plants (31 bolumen, 1300 lamina) obra nagusitzat du. Zientzialariek eta artistek goraipatu zuten haren doitasuna eta edertasuna. Curtis’s Botanical Magazine eta beste argitalpen ospetsuetan aritu zen. Bere lana oraindik inspirazio iturri da. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #528 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Anorexiak oso patologia larria izaten jarraitzen du, batez ere nerabeen artean, eta arazo bat du: ez du tratamendu medikorik. Azterketa berri bat esperantza-arrasto bat izan liteke. A hunger peptide prevents weight loss in anorexic mice, Rosa Garcia-Verdugo.

Batzuetan, beste batzuek begiratuta ikusi ez dutena ikusteko, tresna egokiarekin begiratzen jakin behar da. Methane detected in the atmosphere of the nearest T dwarf

Lehen aldiz, oroitzapenak fisikoki nola eratzen diren dokumentatu ahal izan da. Harrigarria. Nanoscopic motor proteins in the brain build the physical structures of memory

DIPCko jendeak zuzendutako berrikuspen batek agerian utzi du material kuantiko sintetikoak erabiliz egindako simulazio kuantikoak aukera handiak dituela. Aplikazio tekniko futuristenetatik hasi eta kosmologia eta dimentsio askotako munduetaraino, ezer ez dirudi eskuraezina errealitatea aztertzeko modu honetarako. Liluragarria motz geratzen den adjektiboa da. Quantum worlds from scratch: Synthetic matter in nonstandard geometries

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #535 appeared first on Zientzia Kaiera.

Nuestras células albergan un detector de ADN llamado cGAS, que informa al sistema inmunológico sobre infecciones virales y bacterianas, la muerte celular y la transformación durante el cáncer. Un grupo de investigación liderado por el Profesor de Investigación Ikerbasque Sergio P. Acebrón (UPV/EHU y Universidad de Heidelberg) ha “reutilizado” este proceso celular para crear un nuevo biosensor fluorescente. El estudio proporciona una herramienta biomédica que ofrece múltiples opciones para visualizar la respuesta inmune innata al ADN anómalo en poblaciones celulares.

Fuente: Smarduch et al (2025)

Cada una de nuestras células almacena su información genética en el núcleo (ADN genómico) y en las mitocondrias (ADN mitocondrial). Una vía molecular conservada, controlada por las proteínas cGAS, STING e IRF3, puede detectar ADN fuera de estos compartimentos y comunicarlo a las células vecinas y al sistema inmunológico mediante mensajeros secundarios, como cGAMP e Interferón. De esta manera, este sistema actúa como una «navaja suiza» protegiendo al cuerpo de células dañadas, que a menudo contienen fragmentos de ADN fuera del núcleo y/o las mitocondrias, así como contra ADN externo proveniente de infecciones virales y bacterianas.

Un “detector” celular clave

La desregulación de estos procesos está relacionada con la resistencia a la respuesta inmune en infecciones virales y cáncer, mientras que su activación anómala se asocia con enfermedades autoinmunes. Este estudio demuestra cómo la ingeniería de la interacción funcional entre STING e IRF3 activados puede utilizarse para capturar la dinámica espaciotemporal y heterogénea de la respuesta al mensajero intracelular y extracelular cGAMP. Este nuevo biosensor fluorescente, junto con herramientas de análisis de imágenes, permite visualizar la respuesta de células individuales y poblaciones celulares a la infección por el virus del herpes, la liberación de ADN mitocondrial durante la apoptosis y otras fuentes de ADN anómalo.

El desarrollo tumoral suele estar asociado a errores en la segregación de cromosomas que contienen el ADN genómico, lo que puede llevar a su extravasación del núcleo. Usando el nuevo biosensor, el estudio revela que los cromosomas mal segregados no activan la respuesta inmune innata a través de STING, probablemente debido al empaquetamiento natural del ADN genómico por las histonas. Este hallazgo es relevante, ya que varios ensayos clínicos han planteado a STING como un posible objetivo terapéutico contra tumores con inestabilidad cromosómica.

Este estudio representa un avance significativo en el campo de la respuesta inmune innata al proporcionar a la comunidad científica un método para visualizar estos procesos en modelos biológicos complejos.

Referencia:

Steve Smarduch, Serbio David Moreno-Velasquez, Doroteja Illic, Shashank Dadsena, Ryan Morantt, Anja Ciprinidis, Gislene Pereira, Marco Binder, Ana J. García-Sáez, Sergio P. Acebrón (2025) A novel biosensor for the spatiotemporal analysis of STING activation during innate immune responses to dsDNA The EMBO Journal doi: 10.1038/s44318-025-00370-y

Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por UPV/EHU Komunikazioa

El artículo Iluminando la respuesta inmune al ADN anómalo se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Carolina Martínez

Londres hego-mendebaldean dagoen Kew Gardens edo Kew Errege Lorategi Botanikoa munduko lorategi botaniko garrantzitsu eta ederrenetako bat da. Lorategiak, halaber, izen handiko aldizkari bat du, Curtis’s Botanical Magazine, 1787an sortutakoa. Bertan jasotzen dira espezie asko eta asko, irudi ederrez lagunduta; irudi horien xedea da testua osatzea eta hari bizitza ematea.

Aurreko artikulu batean, Matilda Smith (1854-1926) ilustratzaile handia aipatu genuen. Hura izan zen aldizkarian lan egin zuen lehen emakumezko artista ofiziala, eta bidea ireki zien beste emakumezko marrazkilari handi batzuei. Besteak beste, artea eta zientzia uztartzeko gaitasun zail hori zuten bi zientzialari bikain gogorarazi nahi ditugu artikulu sorta honetan: Lilian Snelling (1879–1972) eta Stella Ross-Craig (1906-2006).

1. irudia: Stella Ross-Craigek ospe handia lortu zuen artista botaniko gisa bere garaiko adituen artean eta publikoaren aurrean. (Iturria: Mujeres con ciencia)

Baina, jarraitu aurretik, adierazi behar dugu ilustrazio botanikoa mendetako historia duen tradizio zientifikoa dela. Marraztu nahi den objektua xehe-xehe behatu behar da, eta organismoa zehaztasun eta doitasun handiz marraztu, lamina batean islatzeko. Hau da, estetika xede hutsekin loreak marrazteaz oso bestelako jarduera da. Alice R. Tangerini Estatu Batuetako ilustratzaile botaniko ezagunak hainbat aldiz argitu duenez, «jarduera horren helburu nagusia da landare bat marraztea doitasun eta zehaztasun maila handiarekin, gutxienez generoa eta are espeziea ezagutzeko adinakoarekin».

Stella Ross-Craig (1906-2006)

Stella Ross-Craig Londresen jaio zen 1906ko otsailaren 6an. Gurasoak Eskoziakoak zituen, eta bere aita botanika maite zuen kimikari bat zen. Txikia zenetik, aitaren eskutik ikasi zuen inguruko loreei buruz; ibilaldi luzeak egiten zituzten elkarrekin, bizi izan ziren lekuen inguruneetan. Nebak marrazten irakatsi zion, Peter Marren idazle, kazetari eta naturalistak adierazi duenaren arabera, eta lau urte zituela egin zituen loreen lehendabiziko marrazkiak.

Stella gaztearen landareekiko interesak hazten jarraitu zuen, eta 18 urterekin beka bat eman zioten Chelseako arte eskolan (Londres) ikasteko (Chelsea College of Arts). Prestakuntza bikaina jaso zuen artearen zein botanikaren esparruetan. Ezagutza handiak zituen, bai eta marrazteko aparteko gaitasuna ere, eta horri guztiari esker, 1929an, 23 urte besterik ez zituela, ilustratzaile botaniko eta taxonomo gisa hasi zen lanean Kew Errege Lorategi Botanikoan. Eta han aritu zen lanean 30 urtez baino gehiagoz, 1960an erretiratu zen arte.

Marrazten zituen laminak kalitate handikoak zirenez, laster hasi zen kolaboratzaile gisa Curtis’s Botanical Magazine aldizkari ospetsuan. Han ezagutu zuen Lilian Snelling, eta Female Botanists webgunearen arabera, elkarrekin oso balorazio ona jaso zuten lan ugari egin zituzten. Garai hartan ezagutu zuen, halaber, bere senarra izango zena, Robert Sealy. Bikotea Kew Errege Lorategi Botanikotik oso gertu bizi zen. Ahal zuten asteburu guztietan landa eremuetara joaten ziren basoko loreak biltzera, askotan beste botanikari batzuekin batera. Txango horietan, zientzialari eta artistak ale ugari bildu zituen, gerora sailkatu eta zehaztasun handiz marrazten zituenak.

2. irudia: Landare britainiarren marrazkiak serieetako baten azala. (Ilustrazioa: Stella Ross-Craig. Iturria: Mujeres con ciencia)

Ross-Craigek aintzatespen handia jaso zuen bere marrazki bikainengatik eta Britainia Handiko tokiko florari buruz eginiko xehetasun handiko azterlanengatik. Eta material hori guztia Drawings of British Plants izeneko liburuan argitaratu zuen 1948an. Catherine Haines artean espezializatutako idazle zientifikoaren arabera, egileak bildutako aleak oinarri hartuta eginiko ilustrazioak eta Kewko herbariotik hartu eta disekatutako beste zenbait ale jasotzen zituen liburuak. Gerraosteko joera demokratikoari jarraikiz, liburuaren lehen aleak kostu txikiko sakelako formatuan argitaratu ziren, publiko zabalak eskuratu ahal izateko. Eta, aldi berean, antzeko liburuen edizio bat argitaratu zen, baina luxu handiagokoa, profesionalei eta zale aberatsei zuzenduta.

Catharine Hainesek, beste egile batzuen artean, adierazi du Stella Ross-Craigek lan handia egin zuela Drawings of British Plants proiektuan 1973ra arte. Amaitutakoan, obra handi hori 31 bolumenek eta 1300 lamina baino gehiagok osatzen zuten. Zientzialariak britainiar uharteetako landare loredun guztiak jaso zituen bertan, gramineoak izan ezik. Bere garaian, egileak adierazi zuen lana dibertigarria izan zela, baina nahiko gogorra. Marrazkiak zuri-beltzezkoak ziren, xehetasun handikoak, eta doitasun zientifiko handikoak. Baina, horrez gain, hain ederrak ziren, non egun ere benetako altxor botanikotzat hartzen ditugun. Obra aspaldi agortu zen; bildumagileen eskuetan besterik ez dago.

Stella Ross-Craigek ospe handia lortu zuen artista botaniko gisa bere garaiko adituen artean eta publikoaren aurrean. Wilfrid Blunt (1901-1987) idazle entzutetsu eta arte botanikoko autoritate nagusiak, Art of Botanical Illustration bere obra handia idatzi zuenean, berariaz agindu zizkion laminak Ross-Craigi. Obrak barne hartuko zituen marrazki guztiak artistak egiteko eskatu zuen. Eta, horren ondorio gisa, 1950ean (lehen edizioa) liburu ilustratu zoragarria argitaratu zuten. Peter Marrenen arabera, Bluntek honako hau utzi zuen idatzita artistari buruz: «Stella Ross-Craigek zuri-beltzean eginiko ilustrazio zientifikoek ez dute parekorik, jakintza eta doitasuna erabiliz ezagutza botanikoak eta marrazki teknikorako gaitasun handia konbinatzen baititu».

Bizi osoan zehar, Ross-Craigek 3000 landare espezie inguru marraztu zituen; guztiak ziren akuarelak, olio pintura ez baitzitzaion gustatzen. Koloretako 333 lamina egin zituen Curtis’s Botanical Magazine aldizkarirako eta Royal Horticultural Societyren aldizkarirako, bai eta beste 400 ilustrazio inguru ere Hooker’s Icones Plantarumerako. Horrez gain, The Flora of Tropical East Africa (1963) ere ilustratu zuen, gaiari buruzko obrarik zabalenetako bat. Eta orkideen 60 aleko sail bat ere egin zuen, egun Kewko bildumetan dagoena.

Adierazi beharra dago artista botanikoak askotariko sariak eta aintzatespenak jaso zituela. Horren adibide dira honako hauek: 1948 eta 1974 artean Linnean Society ospetsuko kide izan zen; 1999an, Kew International Medal domina baliotsua eman zioten, eta ohore handi hori jaso duen seigarren pertsona izan zen; aurrerago, 2003an, 95 urte zituela, Royal Botanic Garden Edinburgh lorategi botanikoan artistaren berrogeita hamabost jatorrizko ilustrazio jarri ziren ikusgai erakusketa batean (arrakasta handiko erakusketa izan zen; Kew Gardensen jarri zuten aurrerago, eta han ere arrakasta handia izan zuen).

Stella Ross-Craig 2006an zendu zen, 100 urte bete baino bi aste lehenago. Egun, Britainiako ilustrazio zientifikoaren erreferente handienetako bat da. Ekarpen handiak egin zituen, eta bere lanak inspirazio izan dira hura bezala landareen edertasunarekin maiteminduta dauden pertsona askorentzat.

Iturriak:

• Wikipedia. American Society of Botanical Artists.
• Erikson, Annika Liv (2009). Snelling, Lilian (1879–1972). Dictionary of National Biography. Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press
• Haines, Catherine M. C. (2001). International women in science: a biographical dictionary to 1950. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, 290.
• Stella Ross-Craig. Efemérides 19-03-2017. Mujeres con ciencia.
• Wikipedia. Stella Ross-Craig

Egileaz:

Carolina Martínez Pulido Biologian doktorea da eta La Lagunako Unibertsitateko Landare Biologiako Departamentuko irakasle titularra. Bere jarduera nagusia dibulgazio zientifikoa da eta emakumeari eta zientziari buruzko hainbat liburu idatzi ditu.

Botanika britainiarra edertzen artikulu-sorta:

1. Botanika britainiarra edertzen (I): Lilian Snelling
2. Botanika britainiarra edertzen (II): Stella Ross-Craig

Mujeres con Ciencia blogean 2024ko uztailaren 31an argitaratu zen artikulua: Lilian Snelling y Stella Ross-Craig: embelleciendo la botánica británica.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Botanika britainiarra edertzen (II): Stella Ross-Craig appeared first on Zientzia Kaiera.

Hace poco estuve en un concierto de un grupo de los que se suelen considerar “viking metal”, un estilo dentro del heavy metal en el que los grupos se caracterizan por asumir un estilismo, tanto en las portadas de los discos como en su propia indumentaria y puesta en escena sobre el escenario, y tratar temas en las letras de las canciones recordando a esos pueblos nórdicos que, hace más de un milenio, decidieron convertirse en grandes navegantes, comerciantes y conquistadores: los vikingos (y las skjaldmær o escuderas, que no quiero que Lagertha se enfade).

 

Estas canciones suelen centrarse mucho en grandes batallas y viajes de conquista, desde esas primeras incursiones en tierras sajonas a finales del siglo VIII hasta las navegaciones hacia el noroeste que llevaron a estos pueblos a asentarse en Islandia (tierra de hielo) un siglo después, Groenlandia (tierra verde) a finales del siglo X y Hellulandia (tierra de rocas), Marklandia (tierra de bosques) y Vinlandia (tierra de viñas), las tres últimas en la actual Canadá, a comienzos del siglo XI. Pero no todo son cánticos de victoria, algunas canciones también hablan de la batalla de Stamford Bridge, ocurrida a finales del siglo XI y que supuso el principio del fin de la era vikinga.

Mapa de la expansión de los pueblos del norte de Europa a lo largo de la era vikinga. Fuente: Max Naylor / Dominio público, Wikimedia Commons

Pero, ¿qué tiene que ver este periodo de la historia de los pueblos nórdicos con la Geología? Pues mucho, porque una de las principales hipótesis para explicar este “repentino” ímpetu navegante de los vikingos (y las escuderas, no nos olvidemos de las mujeres) es un evento climático bastante peculiar: el Óptimo Climático Medieval, también llamado Periodo Cálido Medieval o Anomalía Climática Medieval.

 

Par entender lo que es esto vamos a empezar por el principio. Actualmente vivimos en el Holoceno, la última Época en la que se subdivide el Periodo Cuaternario, y que se caracteriza por ser un interglacial, es decir, un momento relativamente cálido que acontece entre dos glaciaciones. Pero, si acercamos una lupa a la gráfica de variación de la temperatura atmosférica en el Atlántico Norte durante los últimos miles de años, veremos que se dibuja una línea en forma de dientes de sierra, con picos que representan eventos climáticos cálidos y fríos que se van alternando con una periodicidad centenaria. Y ahí es donde encontramos al Óptimo Climático Medieval, un periodo relativamente cálido que comenzó aproximadamente en el año 780 y terminó más o menos en el 1180, cuando dio paso a un momento más frío conocido como Pequeña Edad de Hielo, y que tuvo un pico máximo de temperaturas alrededor del año 1000.

Variación de la temperatura promedia en el Atlántico Norte (de 30º a 60º N de latitud) durante los últimos 2000 años. Imagen modificada de un original de la Administración Nacional Oceánica y Atmosférica de los Estados Unidos (National Oceanic and Atmospheric Administration, NOAA).

En realidad, aún no se conocen exactamente cuáles son las causas que provocan estos cambios climáticos de escala centenaria, considerando que posiblemente se deba a la combinación de varios factores, siendo los más probables las variaciones en la irradiancia solar (es decir, la potencia de la radiación solar en un área terrestre determinada), la fuerza de la Circulación de Vuelco Meridional Atlántica (nuestra vieja amiga AMOC), el efecto atmosférico de erupciones volcánicas muy explosivas, cambios en la retroalimentación entre el hielo marino y el agua oceánica, o la propia variabilidad atmosférica. Vamos, un cóctel explosivo capaz de provocar variaciones de varios grados centígrados en las temperaturas promedio de ciertas zonas de nuestro planeta durante décadas.

 

Sin embargo, parece que estos eventos climáticos de escala centenaria no han sucedido de manera homogénea en todo el planeta, sino que han tenido un efecto muy concentrado en el Atlántico Norte, sobre todo en la zona europea. Más en concreto, en el centro y el norte de Europa el Óptimo Climático Medieval supuso un periodo relativamente cálido, con veranos no muy áridos e inviernos suaves y húmedos, que, entre otras cosas, supusieron un gran impacto beneficioso para la agricultura, permitiendo, por ejemplo, el cultivo de productos como la vid en latitudes y altitudes hasta entonces nada productivas. Y en las zonas boreales provocó un retroceso de los mantos de hielo, tanto continentales como marinos, exponiendo terrenos vírgenes hasta entonces cubiertos y abriendo pasos marítimos generalmente congelados. Aunque en la Península Ibérica parece que no lo pasamos tan bien, ya que han quedado registros, tanto geológicos como históricos, de varias épocas de sequía que llegaron a producir importantes hambrunas, alternantes con momentos de lluvias torrenciales que arrasaban con todo lo que pillaban a su paso. Vamos, lo típico de un clima semiárido.

 

Seguro que ya os habéis fijado en la coincidencia de fechas entre el Óptimo Climático Medieval y el auge de la era vikinga. Y os habéis quedado con ese efecto de retirada de los hielos en zonas de latitudes altas, despejando rutas marítimas hasta entonces inexpugnables. Pues estas coincidencias son las que han llevado a la comunidad científica a suponer que esta anomalía climática propició que los pueblos del norte decidiesen subirse a sus drakar y explorar zonas completamente desconocidas. Y que ese ímpetu navegante se apagase con el comienzo de la Pequeña Edad de Hielo tampoco parece casualidad, ya que este evento climático frío provocó una caída generalizada de las temperaturas y un nuevo aumento de la extensión de los mantos de hielo en Europa del Norte, volviendo a aislar, marítimamente hablando, a los pueblos nórdicos.

 

Aunque si leéis un libro de historia encontraréis que el final de la era vikinga se debió a varios cambios sociales en los pueblos del norte, como su conversión al cristianismo, la competencia comercial con productos procedentes de Asia occidental, o varias pérdidas de cosechas que provocaron enfermedades y hambrunas. Pero, ¿acaso los eventos geológicos, en especial los cambios climáticos, no suelen ser los desencadenantes de todos los cambios sociales que ha vivido la humanidad a lo largo de su historia?

 

Ahí os dejo la pregunta. Mientras pensáis la respuesta, yo voy a seguir limpiando mi cuerno para estar preparada para el siguiente concierto. Y me refiero al cuerno de beber, no a los de los cascos, que esos sí que fueron una fantasía.

Sobre la autora: Blanca María Martínez es doctora en geología, investigadora de la Sociedad de Ciencias Aranzadi y colaboradora externa del departamento de Geología de la Facultad de Ciencia y Tecnología de la UPV/EHU

El artículo Una Geología muy vikinga se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Nikolas Kopernikok, unibertsoa ulertu nahian, sakon aztertu zituen bere garaiko jakintza matematiko eta astronomiko guztiak. Laster ohartu zen, ordea, zerbait ez zetorrela bat, eta erabaki zuen jakin beharra zuela zein zen anomalia horren arrazoia.

1. irudia: Koperniko: Unibertsoaren erdigunea komikiaren azala. (Ilustrazioa: Jordi Bayarri. Iturria: Ikaselkar)

Kalkulu eta behaketa ugari eginda, ondorioztatu zuen ez zela posible planetak Lurraren inguruan mugitzea, ordura arte pentsatzen zen bezala. Haren soluzioa sinplea bezain iraultzailea izan zen: planetak ez zebiltzan Lurraren inguruan orbitatzen, baizik eta Lurra bera eta beste planetak zebiltzan Eguzkiaren inguruan biraka. Bere kalkuluen bidez, Kopernikok Eguzkia jarri zuen unibertsoaren erdigunean.

2. irudia: Kopernikok Eguzkia jarri zuen unibertsoaren erdigunean baina oso zaila zen garai hartako zientzialariek hura onartzea benetako iraultza bat suposatu baitzuen. (Ilustrazioa: Jordi Bayarri. Iturria: Ikaselkar)

Koperniko: Unibertsoaren erdigunea Ikaselkar argitaletxeak argitaratzen duen “Zientzialariak” komiki-sortaren ale bat da. Komikiek haur eta gazteen artean irakurzaletasuna sustatzea eta euskaraz irakurtzeko ohitura zabaltzea ditu helburu. Horrez gain, irudi-sorta atsegin eta hizkuntza hurbilaren bidez, haur eta gazteei zientzia gerturatzea ere nahi du egitasmoak. Komikien bidez zientzialari eta pentsalari ezagunen biografiak eta lorpenak plazaratzen dira: Marie Curie, Newton, Galileo, Darwin, Hipatia edo Aristoteles.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: Koperniko: Unibertsoaren erdigunea
• Egilea: Jordi Bayarri
• Itzultzailea: Maialen Berasategi
• Argitaletxea: Ikaselkar
• Urtea: 2024
• Orrialdeak: 48 orrialde
• ISBNa: 978-84-18978-53-1

Iturria:

Ikaselkar: Koperniko: Unibertsoaren erdigunea

The post Koperniko: Unibertsoaren erdigunea appeared first on Zientzia Kaiera.

Las contribuciones fundamentales de Leopold Vietoris a la topología general y algebraica, así como a otras ramas de las ciencias matemáticas, lo han convertido en un personaje inmortal en el mundo científico. Como persona, era excepcionalmente humilde y agradecido por su bienestar, que también deseaba y concedía a sus semejantes. Dedicaba su tiempo libre a su numerosa familia, la meditación religiosa, la música y sus queridas montañas. […] En investigación, Vietoris fue un «luchador solitario»: solo uno de sus más de setenta artículos matemáticos tiene coautor. La mitad de los artículos fueron escritos después de su sexagésimo cumpleaños.

Heinrich Reitberger

 

Leopold Vietoris el día de su 110 cumpleaños.Foto Konrad Jacobs / Mathematisches Institut Oberwolfach (MFO), , CC BY-SA 2.0 / Wikimedia Commons

 

Leopold Vietoris nació en Bad Radkersburg, Austria, el 4 de junio de 1891. Falleció en Innsbruck, Austria, el 9 de abril de 2002, con casi 111 años. Publicó su último artículo con 103 años. ¡Así se entiende mejor la última frase de la cita que abre este escrito!

 

De la ingeniería a las matemáticas

 

Leopold era hijo de Hugo Vietoris, ingeniero ferroviario, y Anna Diller. Con seis años comenzó su educación primaria en Viena. Entre 1902 y 1910 completó su formación secundaria. Siguiendo los deseos de su padre, ingresó en la Universidad Técnica de Viena en 1910, pensando estudiar ingeniería. Pero, a finales de ese mismo año, cambió sus planes para centrarse en las matemáticas, que aprendió con Hermann Rothe, Emil Müller (geometría descriptiva) y Theodor Schmid (geometría proyectiva).

 

En 1912, Vietoris asistió a una conferencia de Wilhelm Gross sobre topología, en la que el matemático describía su propio trabajo en esta área. En esta misma época, también siguió lecciones impartidas por Hermann Rothe sobre el concepto de variedad; Vietoris pensó en usar un enfoque topológico para crear una noción geométrica de variedad.

 

Trabajaba en estas ideas, tutorizado por Gustav von Escherich y Wilhelm Wirtinger, cuando estalló la Primera Guerra Mundial. El 28 de julio de 1914, el Imperio austrohúngaro declaró la guerra al reino de Serbia y Vietoris se presentó voluntario para el servicio en el ejército en agosto de 1914. Fue gravemente herido en septiembre de 1914 y, tras su recuperación, fue enviado al frente italiano como guía de montaña del ejército. Incluso durante las penurias de la guerra, Vietoris fue capaz de reflexionar sobre sus problemas de investigación. De hecho, en 1916 publicó su primer artículo.

 

El 4 de noviembre de 1918, fue capturado por el ejército italiano y permaneció preso hasta el 7 de agosto de 1919. Durante el tempo de su cautiverio pudo completar su tesis doctoral. Tras ser liberado y regresar a Viena, la presentó, obteniendo su doctorado en julio de 1920. Ese mismo año comenzó a trabajar como profesor asistente en la Universidad Técnica de Graz. En 1922, se trasladó a la Universidad de Viena, donde obtuvo su habilitación al año siguiente.

 

Investigando en topología: la sucesión de Mayer-Vietoris

 

La década de 1920 fue una época emocionante para los topólogos, y Viena era un lugar tan atractivo como cualquier otro, con Hahn, Menger, Reidemeister y, posteriormente, Hurewicz y Nöbeling. En medio de la conmoción general, surgieron muchas ideas de forma independiente y casi simultánea en varios lugares. Vietoris, quien siempre fue una persona extremadamente modesta, nunca participó en debates sobre prioridades (en contraste, por ejemplo, con su joven y apasionado colega Karl Menger). Pero Vietoris fue el primero en introducir filtros (a los que llamó «coronas») y uno de los primeros en definir espacios compactos (a los que llamó «lückenlos»), utilizando la condición de que cada filtro tuviera un punto de acumulación. También introdujo el concepto de regularidad y demostró que (en lenguaje moderno) los espacios compactos son normales.

Gilbert Helmberg y Karl Sigmund

 

En 1925, Vietoris pasó tres semestres en Ámsterdam donde participó en un seminario dirigido por Luitzen Egbertus Jan Brouwer. Influenciado por las ideas algebraicas que se discutían en esta escuela, comenzó a investigar en topología algebraica. De regreso en Viena, impartió algunas conferencias sobre grupos de homología y de cohomología, dos de los más conocidos invariantes algebraicos de espacios topológicos.

 

A estas conferencias asistió Walther Mayer que intentó resolver algunas de las conjeturas que Vietoris había descrito, solucionando un caso particular de una de ellas que publicó en 1929 (Über abstrakte Topologie). Vietoris completó la prueba del resultado general para los grupos de homología en 1930 (Über die Homologiegruppen der Vereinigung zweier Komplexe), teorema que hoy en día se conoce como sucesión de Mayer-Vietoris. Este precioso resultado es un método para calcular los grupos de homología de un espacio topológico a partir de los de algunos de sus subespacios.

Leopold Vietoris se había casado con Klara Anna Maria Riccabona von Reichenfels (1904-1935) en otoño de 1928. En 1930, tras varios cambios de centro, comenzó a trabajar en la Universidad de Innsbruck como profesor titular;  permaneció allí durante el resto de su carrera.

 

Klara falleció en 1935 al dar a luz a su sexta hija. Al año siguiente, Vietoris se casó con su hermana, Maria Josefa (1901-2002).

 

Tras la Segunda Guerra Mundial trabajó en diferentes áreas, incluida la estadística, publicando su último artículo con 103 años.

 

Una larga vida, el matemático (conocido) más longevo

 

 

Leopold Vietoris falleció el 9 de abril de 2002, dos meses antes de cumplir 111 años. Dos semanas antes había fallecido su esposa Maria Josefa, con la que compartió 66 años de vida, a los 100 años.

 

En el archivo MacTutor, se incluye una gráfica con la esperanza de vida de 2891 matemáticos cuyas fechas de nacimiento y fallecimiento se conocen. Vietoris es el más longevo. El matemático con una vida más corta fue Évariste Galois, que falleció a los 20 años.

 

También fueron longevos Guacolda Antoine Lazzerini y Serguéi Nikolski (fallecieron con 107 años), Manuela Garín Pinillos (105 años), Henri Cartan (104 años), Johanna Weber (103 años) o Katherine Johnson y Kathleen Ollerenshaw (101 años), por citar algunos.

 

Referencias

 

• J J O’Connor and E F Robertson, Leopold Vietoris, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• Heinrich Reitberger, Leopold Vietoris (1891-2002), Notices Amer. Math. Soc. 49 (10) (2002), 1232-1236.
• Gilbert Helmberg and Karl Sigmund, Nestor of mathematicians: Leopold Vietoris turns 105, Math. Intelligencer 18 (4) (1996), 47-50.

 

Sobre la autora: Marta Macho Stadler es profesora de Topología en el Departamento de Matemáticas de la UPV/EHU, y editora de Mujeres con Ciencia

El artículo Leopold Vietoris, un topólogo supercentenario se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Juanma Gallego

Afrikan egindako aurkikuntza batek milioi bat urte atzeratu du hezurrezko lehen tresnen agerpena.

Hominidoek duela 1,5 milioi urte inguru egindako hezurrezko tresnen berri eman du ikertzaile talde batek. Olduvaiko arroilan (Tanzania) aurkitu dituzte hezur horiek, zehazki, T69 izeneko eremuan. Ibai baten antzinako ibilgu batean kokatuta dago eremu hori, eta beste hainbat aztarna mota ere baditu; tartean, harrizko tresnak eta animalien fosilak.

Orotara, aztertutako multzoak 27 ale ditu. Ugaztun handien landutako hezurrak dira; besteak beste, hipopotamo eta elefanteenak. Hezurrak, antza, harri baten laguntzaz zizelkatu dituzte. Itxura eta tamaina askotakoak dira: horietako batzuk hezur luzeak dira, handiena 38 zentimetrokoa izanda. Dena dela, ikertzaileek diote tresnak landu zituztenek bereziki hezur luzeak nahiago zituztela, batez ere hanketakoak, hominido horiek animalien morfologiaren gaineko ezagutza bat zutela argi geratuz. Zorrotzak dira batzuk, baina kamutsak ere badira. Gehienbat aizkora edo aizto gisa erabiltzeko landutako tresnak ziren. Horien guztien deskribapena eta analisia egin dute Nature aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean.

1. irudia: aurkeztu duten bilduma 27 alez osatuta dago, aintzira zahar baten alboan. (Argazkia: CSIC)

Aurkikuntza honetan bi gauza dira deigarrien: batetik, kronologia. Bestetik, materiala bera. Datazioan abiatuta, egileek babestu dute hominidoek “modu sistematikoan” hezurrezko tresnak ekoizten zituztela duela 1,5 milioi urte, eta hau esanguratsua da, erakusten duelako garai horretako hominidoek pentsamendu konplexuak izateko eta planifikatzeko gaitasun handia zutela eboluzioaren garai urrun batean. Egileek diote datazioak milioi bat urtez atzeratzen duela modu sistematiko horretan sortutako hezurrezko tresnen ekoizpena. Harrizko lehen tresnen ebidentziak duela 3,3 milioi urtekoak badira ere, orain arte, sistematikoki sortutako hezurrezko lehen tresnak Europan aurkitutakoak izan dira, duela 400.000 eta 250.000 urte artean datatutakoak. Kontrara, orain arte uste zen garai horren bueltan halako tresnak “modu anekdotikoan” egiten zituztela.

Datazioari ezik, materialari berari garrantzia eman diote. Diotenez, aurkikuntzak agerian jartzen du hezurrezko tresnek uste baino rol garrantzitsuagoa jokatu zutela lehen hominidoen eboluzioan. Ikertzaileek suposatzen dute ugaztun handien hezurrak berariaz biltzen ibili zirela, eta, gero, beharrezko forma eman zietela, estandarizatutako ekoizpen patroiak erabiliz. Diotenez, honek adierazten du kulturalki berritzaileak izan zirela, eta gai izan zirela egokitzeko harriak lantzeko zituzten gaitasunak material berri batean erabiltzeko. Are, argudiatu dute hezurren erabilpenak aukera berriak eman zizkietela hominidoei. Horrela, beren gaitasunak “modu nabarmenean” handitu zirela adierazi du Ignacio De la Torre CSICeko Historia Institutuko ikertzaileak, tartean, gai izan zirelako berrikuntza teknikoak eskuratzeko.

Adibide praktiko bat jarrita, gogora ekarri dute harriak pisutsuak direla eramateko orduan, eta, horregatik, hominidoek bidaiatzean arroka berriak aurkitu behar zituzten halabeharrez, tresna berriak ekoizteko. Animalien hezurrek behar hori ase egin bide zuten.

Olduvain zegoen aintzira baten alboan eratu zen aztarnategia. Bertan, eurite indartsuek uhaldi bat eragin zuten, aintziraren ondoko lautada ureztatuz. Urek indarra galdu zutenean, sedimentazioa gertatu zen, urek zeramaten material guztia aztarnategian utziaz, CENIEH Giza Eboluzioa Ikertzeko Zentro Nazionaleko geologo Alfonso Benito Calvok azaldutakoaren arabera.

2. irudia: egileek diote datazioak milioi bat urtez atzeratzen duela modu sistematikoan landutako hezurrezko tresnen ekoizpena. (Argazkia: CSIC)

Tresnak aurkitu diren eremuak duela hamar bat urte atentzioa eman zien ikertzaileei, eta lehen indusketetatik ezer garbirik atera ez bazuten ere, 2018an agertu zen hezur baten gainean landutako lehen tresna. Orduan jabetu ziren aztarnategi horren garrantziaz.

Berez, Afrika Ekialdean daude ere Homo generoko arbasoek erabilitako lehen tresnak. Duela 2,5 eta 1,5 milioi urte arteko arrastoak Olduvai kulturarenak direla esan ohi da. Baina duela 1,7 milioi urte Acheul aldia abiatu zen, eta, orain arte, bi kultura hauen artoko trantsizioa soilik ezagutzen zen harrizko tresnen esparruan. Orain agerikoa da hezurrezko tresnek ere zeresan handia izan zutela. Hortaz, Acheul aldiaren hasieratik hominidoentzat baliabideengatiko lehiakideak ziren hainbat animalia, bai eta elikagai ere. Baina, horrez gain, orain jakin badakigu lehengaien iturri ere bazirela.

Aztarnategi berean harrizko tresnak eta gizakiek kontsumitutako animalien arrastoak aurkitu dituzte, baina ez dute hominidoen arrastorik topatu. Hori dela eta, ez dute modurik jakiteko zein espezierekin lotu ahal den tresna horien ekoizpena, eta zientzia artikuluan “lokomozio bipedoa zuten hominidoen” inguruan hitz egiten dute.

Aztarnategiaren garaiko kronologien arabera, bi espezie daude aukeran: Homo erectus edo Paranthropus generoko beste espezieren bat. Eboluzioan oinarritutako ahaidetasunean abiatuta, aurkitzaileek uste dute lehen espeziekoak izan zirela tresna hauek landu zituzten hominidoak, baina berez ez dute modurik hori frogatzeko.

Erantzuteko dagoen galdera logikoa da ea zergatik dagoen milioi bat urteko hutsune hori orain aurkitutakoen eta Europan aurkitutako duela 400.000 urte ingurukoen artean. Arrazoi bat izan daiteke Olduvaiko aztarnategiaren ingurune geologikoa oso egokia dela hezurren kontserbaziorako, beste hainbat lekutan hezurrak seguruenera galdu direlarik. Dena dela, ikertzaileek aurreratu dute sedimentu zaharragoak daudela aztarnategian, eta horietan ere landutako hezurrak aurkitzen ahaleginduko direla.

Erreferentzia bibliografikoa:

De la Torre, Ignacio; Doyon, Luc; Benito-Calvo, Alfonso; Mora, Rafael; Mwakyoma, Ipyana; Njau, Jackson K.; Peters, Renata F.; Theodoropoulou, Angeliki; d’Erroco, Francesco (2025). Systematic bone tool production at 1.5 million years ago. Nature. DOI: 10.1038/s41586-025-08652-5

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Duela 1,5 milioi urteko hezurrezko tresnak aurkitu dituzte appeared first on Zientzia Kaiera.

Cuando hay más palomas que palomares, algunas aves deben agruparse. Esta afirmación obvia, y su inversa, tiene profundas conexiones con muchas áreas de las matemáticas y la informática.

Un artículo de Ben Brubaker. Historia original reimpresa con permiso de Quanta Magazine, una publicación editorialmente independiente respaldada por la Fundación Simons.

Imagen: BenFrantzDale / McKay. CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Dicen que más vale pájaro en mano que ciento volando, pero para los informáticos, dos pájaros en un agujero es mucho mejor. Esto se debe a que esas aves que cohabitan son las protagonistas de un teorema matemático engañosamente simple llamado el principio del palomar. Es fácil de resumir en una frase corta: si diez palomas se acurrucan en nueve palomares, al menos dos de ellas deben compartir un agujero. Ahí está, eso es todo.

«El principio del palomar es un teorema que provoca una sonrisa», comenta Christos Papadimitriou, informático teórico de la Universidad de Columbia. «Es un tema de conversación fantástico».

Pero el principio del palomar no es solo cosa de pájaros. Aunque suene dolorosamente simple, se ha convertido en una potente herramienta para los investigadores dedicados al proyecto central de la informática teórica: mapear las conexiones ocultas entre diferentes problemas.

El principio del palomar se aplica a cualquier situación en la que objetos se asignan a categorías y el número de objetos supera al de categorías. Por ejemplo, implica que, en un estadio de fútbol abarrotado con 30.000 asientos, algunos asistentes deben tener la misma contraseña de cuatro dígitos, o PIN, para sus tarjetas bancarias. En este caso, las palomas son los aficionados al fútbol y los agujeros son los 10.000 PIN posibles, del 0000 al 9999. Esto representa que hay menos posibilidades que el número total de personas, por lo que algunas deben tener los mismos dígitos.

Esta demostración destaca no solo por su simplicidad, sino también por lo que omite. Muchos métodos matemáticos para demostrar la existencia de algo son «constructivos», lo que significa que también muestran cómo encontrarlo. Las demostraciones «no constructivas», como las basadas en el principio del palomar, carecen de esta propiedad. En el ejemplo del estadio de fútbol, ​​saber que algunas personas deben tener el mismo PIN no indica cuáles son. Siempre se puede recorrer la grada preguntando a cada persona por turno. Pero, ¿existe una manera más sencilla?

Preguntas como esta, sobre la manera más eficiente de resolver problemas, son fundamentales en la rama de la informática conocida como teoría de la complejidad computacional. Los teóricos de la complejidad estudian estas cuestiones agrupando los problemas en clases según ciertas propiedades compartidas. A veces, el primer paso hacia un avance es simplemente definir una nueva clase para agrupar problemas que los investigadores no habían estudiado previamente.

Eso fue lo que ocurrió en la década de 1990, cuando Papadimitriou y otros teóricos de la complejidad comenzaron a estudiar nuevas clases de problemas, en los que el objetivo es encontrar algo que debe existir debido al principio del palomar u otra demostración no constructiva. Esta línea de trabajo ha propiciado importantes avances en diversos campos de la informática, desde la criptografía hasta la teoría de juegos algorítmica.

Christos Papadimitriou (recuadro) y Oliver Korten demostraron que el principio del palomar vacío se relaciona con importantes problemas en matemáticas e informática. Fuentes: Columbia Engineering / Recuadro: cortesía de Christos Papadimitriou.

Para enero de 2020, Papadimitriou llevaba 30 años reflexionando sobre el principio del palomar. Así que se sorprendió cuando, bromeando con un colaborador frecuente, les llevó a una enfoque simple del principio que nunca habían considerado: ¿Y si hay menos palomas que agujeros? En ese caso, cualquier disposición de las palomas debe dejar algunos agujeros vacíos. De nuevo, parece obvio. Pero ¿invertir el principio del palomar tiene alguna consecuencia matemática interesante?

Puede parecer que este principio del «palomar vacío» es simplemente el original con otro nombre. Pero no es así, y su carácter sutilmente diferente lo ha convertido en una herramienta nueva y fructífera para clasificar problemas computacionales.

Para comprender el principio del palomar vacío, volvamos al ejemplo de la tarjeta bancaria, transpuesto de un estadio de fútbol a una sala de conciertos con 3000 asientos, un número menor que el total de PIN posibles de cuatro dígitos. El principio del palomar vacío dicta que algunos PIN posibles no están representados en absoluto. Sin embargo, si se desea encontrar uno de estos PIN que faltan, no parece haber mejor manera que simplemente preguntarle a cada persona su PIN. Hasta ahora, el principio del casillero vacío es igual que su contraparte más famosa.

La diferencia radica en la dificultad de comprobar las soluciones. Imaginemos que alguien dice haber encontrado dos personas específicas en el estadio de fútbol con el mismo PIN. En este caso, correspondiente al planteamiento del palomar original, existe una forma sencilla de verificar dicha afirmación: simplemente comprobar con las dos personas en cuestión. Pero en el caso de la sala de conciertos, imaginemos que alguien afirma que ninguna persona tiene el PIN 5926. En este caso, es imposible verificarlo sin preguntar a todos los presentes cuál es su PIN. Esto hace que el principio del palomar vacío sea mucho más complejo para los teóricos de la complejidad.

Dos meses después de que Papadimitriou comenzara a reflexionar sobre el principio del palomar vacío, lo mencionó en una conversación con un futuro estudiante de posgrado. Lo recuerda vívidamente, porque resultó ser su última conversación en persona con alguien antes de los confinamientos por la COVID-19. Encerrado en casa durante los meses siguientes, se enfrentó a las implicaciones del problema para la teoría de la complejidad. Finalmente, él y sus colegas publicaron un artículo sobre problemas de búsqueda con soluciones garantizadas gracias al principio del palomar vacío. Estaban especialmente interesados ​​en problemas donde abundan los palomares, es decir, donde superan con creces a las palomas. Siguiendo la tradición de acrónimos complicados en la teoría de la complejidad, denominaron a esta clase de problemas APEPP, por sus siglas en inglés, «principio del palomar vacío polinomial abundante».

Uno de los problemas de esta clase se inspiró en una famosa demostración de hace 70 años del pionero de la informática Claude Shannon. Shannon demostró que la mayoría de los problemas computacionales deben ser inherentemente difíciles de resolver, utilizando un argumento basado en el principio del palomar vacío (aunque no lo llamó así). Sin embargo, durante décadas, los informáticos han intentado, sin éxito, demostrar que ciertos problemas específicos son realmente difíciles. Al igual que los PIN de tarjetas bancarias que faltan, los problemas difíciles deben existir, incluso si no podemos identificarlos.

Históricamente, los investigadores no han considerado el proceso de búsqueda de problemas complejos como un problema de búsqueda que pudiera analizarse matemáticamente. El enfoque de Papadimitriou, que agrupó este proceso con otros problemas de búsqueda relacionados con el principio del palomar vacío, tenía un matiz autorreferencial característico de gran parte del trabajo reciente en teoría de la complejidad: ofrecía una nueva forma de razonar sobre la dificultad de demostrar la complejidad computacional.

“Estás analizando la tarea de la teoría de la complejidad utilizando la teoría de la complejidad”, explica Oliver Korten, investigador de Columbia.

Korten es el futuro estudiante con quien Papadimitriou había discutido el principio del palomar vacío justo antes de la pandemia. Llegó a Columbia para trabajar con Papadimitriou y, durante su primer año de posgrado, demostró que la búsqueda de problemas computacionales complejos estaba íntimamente ligada a todos los demás problemas de APEPP. En un sentido matemático específico, cualquier progreso en este problema se traducirá automáticamente en progreso en muchos otros que los informáticos y matemáticos han estudiado durante mucho tiempo, como la búsqueda de redes que carecen de una subestructura simple.

El artículo de Korten atrajo inmediatamente la atención de otros investigadores. «Me sorprendió bastante cuando lo vi», cuenta Rahul Santhanam, teórico de la complejidad de la Universidad de Oxford. «Es increíblemente emocionante». Desde entonces, él y otros investigadores han aprovechado el avance de Korten para demostrar una serie de nuevos resultados sobre las conexiones entre la dificultad computacional y la aleatoriedad.

«Esto tiene una riqueza asombrosa», dijo Papadimitriou. «Aborda la esencia de importantes problemas de complejidad».

El artículo original, How a Problem About Pigeons Powers Complexity Theory, se publicó el 4 de abril de 2025 en Quanta Magazine.

Traducido por César Tomé López

El artículo Cómo un problema sobre palomas impulsa la teoría de la complejidad se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Miren Aguirre Arrese, María Paulis Lumbreras eta José M. Asua González

Azken urteetan, polimeroek ospe txarra hartu dute, batez ere komunikabideetan. Baina polimero mota guztiek al dute merezia ospe txar hori? Sarrera honetan azaldu egingo dizuegu polimero bat zer den, bai eta zer garrantzi duten polimeroek gaur egun nahiz etorkizunera begira.

Gure eguneroko bizimoduan hainbat polimerorekin egiten dugu topo: garraiobideetan, komunikazioetan, energia berriztagarriaren ekoizpenean, kirol materialean, gure etxeetan, arropan, aldizkari eta liburuetan, medikuntzan edota baita elikagaien kontserbazioan ere.

1. irudia: polimeroen aplikazioak. (Iturria: egileek Copilot-ekin sortutako irudiak)

Garrantzitsua da aipatzea polimero gehienak lau elementuk bakarrik osatzen dituztela: karbonoak, hidrogenoak, nitrogenoak eta oxigenoak. Gainera, polimeroen % 99 baino gehiago sor dezakegu kloroa, fluorra edo sufrea gehituz. Orain azaldu egingo dugu nola hain elementu gutxirekin sor daitezkeen oso propietate desberdinak dituzten polimeroak.

Tupper baten hormen barrualdea ikusiko bagenu, spaghetti-plater baten antzeko katramilaz osatuta dagoela ikusiko genuke. Nahasteko ari bakoitza polimero-kate bat izango litzateke. Polimero-kateak unitate errepikakorrez osatuta daude. Kate horiei monomero deritze. Kate oso luzeak sortzen dira horrelako milaka unitate bata bestearen atzetik lotuz. Erreakzioari edo unitate horiek lotzeko prozesuari polimerizazioa deritzo eta prozesu horren ondorioz sortzen den kateari polimero edo makromolekula (molekula oso handia) deritzo. Polimerizazio-prozesua aldatuz, kate linealak, adarkatuak edo hiru dimentsioko sareak sor ditzakegu, propietate mekaniko guztiz desberdinak lortzeko.

2. irudia: polimeroen egiturazko osaera. (Iturria: egileek sortutako irudia)

Adibidez, karbonoz eta hidrogenoz bakarrik osatuta dagoenez, polietilenoak (PE) kate linealak era ditzake, eta haiek ezin hobeto ordenatu eta kristaliza daitezke material zurruna lortzeko. Adarkatutako polietilenoa, ordea, ezin da kristalizatu, eta beraz, biguna da. Horregatik asko erabili izan da zabor-poltsetan.

3. irudia: a) polietilenozko kate lineala. b) PE lineal zurruna. c) PE adarkatu biguna. (Iturriak: b) Poolaria/Fair use; c) Parapaquetes/Fair use)

Polimero-kateak independenteak egin beharrean, hiru dimentsioko sareak osa daitezke hainbat kateren arteko loturekin. Horretarako, funtzio anitzeko monomeroak polimerizatzen dira. Sortzen den sarea irekia bada, orduan presiopean deformatzen den material baten aurrean gaude, baina presioa desagertzean bere forma berreskuratzen duena. Polimero horiei elastomero deritze. Mota horretakoak dira kautxua eta silikona. Sortzen den sarea oso itxia bada, presioarekin deformatzen ez den polimero bat dugu; adibidez, aldakako protesietan erabiltzen den polietileno erretikulatua.

Aldiz, sarean talde funtzional bat sartzen badugu ‒adibidez, urarekin afinitate handia duen karboxilo bat‒, pixoihaletan erabiltzen den material xurgatzailea lortzen dugu. Edo fluorra sartzen badugu, ura aldaratzen duen elementua, ura aldaratzen duten materialak lortzen ditugu, hala nola Gore-Tex izenaz ezagutzen den materiala. Altzairua baino indartsuagoa den material bat ere badago ‒pisu berean duten indarra alderatuta‒: karbono, hidrogeno, nitrogeno eta oxigeno hutsez egiten den Kevlar da eta dituen propietateen oinarria da polimero-kateen arteko hidrogeno-zubi ugariz osatua dela.

Moldakortasunaz gain, polimeroek kalitate/prezio erlazio bikaina dute, eta oso erresistenteak dira ingurumen-kondizioen aurrean. Propietate bikain horiek gehiegizko erabilera eragin dute azken urteetan, eta ingurumen-arazo bat sortu dute.

Azken 50 urteetan, 8.000 MM pertsonara iristeraino bikoiztu da munduko populazioa eta aukera zaila egin beharrean gaude. Alde batetik, polimeroak ezinbestekoak dira energia berriztagarririk gabe pentsaezina den garapen jasangarrirako: alegia, garapen jasangarria nekez lortuko litzateke ibilgailu arinenek dakarten energia-aurrezkirik gabe, ezaugarri klimatikoen menpekotasun gutxiagoko nekazaritza posible egiten duten polimeroen laguntzarik gabe, ekoiztutako elikagaiak kontserbatzeko edo itsasoko ura gatzgabetzeko behar den polimero-mintzik gabe eta polimeroek osasunari egiten dioten ekarpenik gabe.

Duela 50 urte, Gonzalo Martín Guzmán irakasleak Espainian eta Europan bakarra den eta polimeroetan espezializatuta dagoen Kimika Fakultatea sortzeko ikuspegia izan zuen. Gaur egun, POLYMATen bilduta dago ikerketa hori. Han, 35 herrialdetako 210 ikertzaile baino gehiagok abangoardiako ikerketa egiten dute polimeroen munduan.

4. irudia: Kimika Fakultatea eta Joxe Mari Korta Zentroa (POLYMAT). (Iturria: UPV/EHU)

Ikertzaile horiek propietate hobeak dituzten polimero berriak garatzen dituzte material gutxiago erabiliz gehiago ekoitzi ahal izateko. Erabilera bakarreko polimeroak birziklatzearen ordezko aukerak bilatzen saiatzen dira, ingurumen-inpaktuaren zati handi baten eragileak baitira. Gainera, Garapenaren beste norabide bat da eguzki-plaken eta baterien ezaugarriak hobetzea sortutako energia modu eraginkorragoan biltegiratzeko. Bestalde, baliabide fosilak mugatuak direla jakinda, lehengai berriztagarrietatik edo polimero-hondakinetatik abiatuta garatzen dituzte polimeroak ekoizteko metodoak. Ostera, gatzgabetze-instalazioen funtzionamendua optimizatzeko metodoak garatzen dituzte. Azkenik, osasunaren arloan, kateterretarako polimero bioxurgagarriak, zauriak sendatzeko hidrogelak eta mukosaren bidez botikak dosifikatzeko polimero-scaffolak garatzen dituzte kartilagoa eta tendoiak birsortzeko.

5. irudia: ikerketa lerro desberdinak. (Iturria: POLYMAT)

Beraz, polimeroek kutsadura baino ez dutela sortzen entzuten duzun hurrengo aldian, pentsatu egunero erabiltzen dituzun eta gure bizi-kalitatea hobetzeko balio izan duten polimero guztietan. Dena den, polimeroek askoz gehiago eskain dezakete oraindik, eta, horregatik, Kimika Fakultateko eta POLYMATeko ikertzaileek lanean jarraitzen dute polimeroek gaur egun eta etorkizunerako dakartzaten erronkei (energia, osasuna, jasangarritasuna eta elikadura) erantzuteko.

Egileez:

• Miren Aguirre Arrese UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakasle agregatua da.
• María Paulis Lumbreras UPV/EHUko Ingeniaritza Kimikoko katedraduna eta POLYMATeko zuzendaria da.
• José M. Asua González UPV/EHUko Ingeniaritza Kimikoko katedradun emeritua eta UPV/EHUko polimeroko sortzailea.

2025ean 50 urte betetzen ditu UPV/EHUko Kimika Fakultateak. Urteurrenak badu zer ospatu eta, hori dela eta, programa zabala prestatu da. Besteak beste, hainbat ikerketa, transferentzia eta dibulgazio jarduera izango dira urtean zehar. Horien artean, “12 hilabete – 12 gai” ekimena dago. Iniziatiba honek Kimika Fakultatean egiten dena gizarteari erakustea du helburu. Horretarako, adibidez, kimika-gaiak hizpide dituzten artikuluak publikatuko dira hilero Kultura Zientifikoko Katedraren blogetan, fakultateko irakasle eta ikertzaileak idazle bihurtuz.

The post Polimeroak: existitzen den materialik moldakorrena appeared first on Zientzia Kaiera.

 

La lactancia materna fue un factor esencial en el éxito evolutivo de los mamíferos. La posibilidad de alimentar al neonato extiende en el tiempo la inversión parental, es decir, el esfuerzo invertido por los progenitores para optimizar la supervivencia de su prole. Los mamíferos placentados alimentan a sus descendientes antes y después del parto, de forma que crezcan, maduren y puedan enfrentarse con mayores garantías a los desafíos que encontrarán antes de llegar a la edad reproductiva.

Las aves también han optado por una estrategia de alimentación postnatal, transportando comida al nido y distribuyéndola a los polluelos. Sin embargo, la lactancia de los mamíferos es excepcional. Las madres sintetizan el alimento necesario para sus crías en las glándulas mamarias. Estas glándulas se preparan para la producción de leche a lo largo de la gestación, bajo el control hormonal de estrógenos, progesterona y prolactina. Tras el parto, la secreción de leche (lactogénesis) es activada por la prolactina.

Esto es lo que sabíamos hasta ahora, pero un artículo que acaba de ser publicado en la revista Cell por un grupo de investigadores del NIH (Bethesda, EE.UU.) ha revelado otros protagonistas inesperados de la lactogénesis. Se trata de linfocitos, en concreto de un tipo no convencional de linfocitos T denominados mIEL (por mammary intraepithelial lymphocytes).

Figura 1. Los precursores de los linfocitos T intraepiteliales (IEL) se encuentran en el timo. En ratonas que no han gestado anteriormente (nulíparas) migran al intestino delgado. La fotografía muestra siIEL (small-intestine intraepithelial lymphocytes) en el epitelio intestinal (flechas). En ratonas gestantes el timo disminuye de tamaño, pero se enriquece en precursores de IEL que migran a la glándula mamaria dando lugar a los mIEL (mammary intraepithelial lymphocytes). Estas células activan la producción de leche en el epitelio mamario y la diferenciación de células mioepiteliales contráctiles. Figuras modificadas de Ivanova et al. (2021) doi: 10.3390/genes12020231; Singh et al., (2020), doi: 10.3389/fimmu.2020.01850; Wiarda et al. (2022), doi: 10.3389/fimmu.2022.1048708; y Olek Remesz, CC BY 4.0.

La función de los linfocitos y del resto de células del sistema inmune es protegernos contra las infecciones y los agentes externos en general. No obstante, en los últimos años estamos comprendiendo que, más allá de las tareas defensivas, células inmunitarias también participan en otras funciones relacionadas con el desarrollo y la vida adulta.

El grupo del NIH, liderado por Yasmine Belkaid, observó que una deficiencia en linfocitos perjudicaba el desarrollo de las mamas y la lactancia en ratones. En concreto, vieron que linfocitos no convencionales del tipo T-bet [1] se acumulaban en las mamas de los ratones durante la gestación. Su deficiencia, inducida mediante manipulación genética, provocaba un menor desarrollo de las glándulas mamarias, una menor producción de leche y, como era de esperar, una menor ganancia de peso por parte de las crías.

Precursoras de linfocitos T-bet del timo

Los investigadores confirmaron que los linfocitos T-bet procedían del timo. Esto era llamativo, ya que el timo involuciona durante la gestación, un fenómeno que se ha relacionado con la tolerancia inmunológica hacia los fetos. Sin embargo, el timo reducido de las ratonas gestantes mostraba un paradójico enriquecimiento en precursores de linfocitos T-bet (Figura 1).

Cuando los precursores de los T-bet se inyectaron en ratonas deficientes en linfocitos, el destino de las células resultantes fue diferente en función del estado de la ratona. Si la ratona no había gestado anteriomente, los T-bet se alojaron en el intestino delgado, convirtiéndose en siIEL (por small-intestine intraepithelial lymphocytes), un tipo especializado de células inmunitarias que residen en el epitelio del intestino delgado. Pero cuando los precursores T-bet se inyectaron en ratonas deficientes en linfocitos y gestantes, las células se dirigieron a las glándulas mamarias, donde se diferenciaron en los mIEL necesarios para la producción de leche (Figura 1).

Este resultado es sorprendente. Durante la gestación, el suministro normal de linfocitos intraepiteliales al intestino delgado por parte del timo se reorganiza y desvía, proporcionando linfocitos intraepiteliales a la glándula mamaria. Su función también cambia, de la defensa contra infecciones y regulación de la inmunidad intestinal, estos linfocitos pasan a ser activadores de la lactogénesis.

La doble función de los mIEL

En concreto, los mIEL realizan una doble función en la glándula mamaria. Por un lado, activan la síntesis de los componentes de la leche en el epitelio mamario. Por otro, promueven la diferenciación de células mioepiteliales con capacidad contráctil para impulsar el flujo de la leche (Figura 1). De ahí su importancia para la lactogénesis.

¿Son extrapolables estos resultados a la especie humana? Los autores del estudio piensan que es probable, ya que han localizado en la leche materna linfocitos con las mismas características de los mIEL, aunque será necesario confirmar esto. Lo que sí parece interesante es que este descubrimiento podría aclarar el origen de algunas anomalías en la lactogénesis humana. Todavía más importante, el descubrimiento de los mIEL podría explicar la protección parcial que parece conferir la lactancia frente al cáncer de mama. En efecto, diversos estudios sugieren que la frecuencia de este tipo de cáncer se correlaciona negativamente con la duración del amamantamiento. El grupo del NIH ha observado que los mIEL permanecen en la glándula mamaria del ratón una vez que la han colonizado, aunque hayan terminado de amamantar. Como se trata de células del sistema inmune con propiedades citotóxicas, se puede especular que su presencia sea una de las razones que explican esta protección contra el cáncer.

Referencia:

Corral, D., Ansaldo, E., Delaleu, J. et al. (2025) Mammary intraepithelial lymphocytes promote lactogenesis and offspring fitness. Cell. Doi: 10.1016/j.cell.2025.01.028.

Nota:

[1] Se trata de un tipo de linfocitos caracterizado por expresar el factor de transcripción TBX21.

 

Sobre el autor: Ramón Muñoz-Chápuli Oriol es Catedrático de Biología Animal (jubilado) de la Universidad de Málaga.

El artículo De leche y mIEL: linfocitos T promueven la lactogénesis mamaria se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Gorka Orive EHUko NanoBioCel taldeko ikertzaileak ehun-birsorkuntzaren arloan 3D bioinprimaketak dituen potentziala, mugak eta erronkak aztertu ditu artikulu kolaboratibo batean. Ikertzaileek uste dute beharrezkoa dela inprimatzean lortzen den zelula-dentsitate txikiaren arazoa gainditzea, ehun bakoitzari dagozkion ezaugarriak ematea eta biofabrikazio hori zuzenean “ohean bertan” aplikatzea.

Medikuntza birsortzaileak pazienteari injektatzen, mentatzen edo ezartzen zaizkion zelulak erabiltzen ditu lortu nahi den efektu terapeutiko bat gauzatzeko; adibidez, zauri traumatikoak sendatzeko. Hala ere, badira funtsezko zenbait erronka arrakasta lortzeko, hala nola zelula terapeutikoak helmugara eraginkortasunez iritsaraztea biziraupena eta funtzionaltasuna txikiagotu gabe, eta ehunean integratzea. Medikuntza-mota horretan zelula-terapiaren potentziala erabat aprobetxatzeko, garrantzitsua da 3D inprimaketaren tekniken bidez kalitate handiko zelula-produktuak ekoizteko tresna hobeak erabiltzea, egokitzea edo garatzea.

NanoBioCel taldeko ikertzaile Gorka Orivek artikulu bat argitaratu du Science aldizkarian, Yu Shrike Zhang-ekin (Harvard Unibertsitatea) eta Alireza Dolatshahi-Pirouz-ekin (DTU) biomaterialen eta bioinprimaketaren arloko zientzialarirekin elkarlanean. “Geure buruari galdetzen genion nola eraman litekeen teknologia hori goragoko maila batera (teknologia hori oso ezaguna da esparru honetan, eta nahikoa literatura dago hari buruz), nola ezar litezkeen aplikazio hobeak medikuntza birsortzailearen arloan”, azaldu du Orivek. Ildo horretan, artikuluak, teknologia horrek zer potentzial duen eta zer muga eta erronka dituen azaldu ondoren, zenbait ideia proposatu zituen errendimendu hobea lortzeko.

Irudia: In situ bioinprimaketaren metodo eta biotinta batzuk erakusten dituen irudia. (Argazkia: Gorka Orive. Iturria: UPV/EHU prentsa bulegoa)

Ikertzaileek ondorioztatu dute zelula-dentsitatearekin lotuta dagoela gainditu beharreko erronka garrantzitsuenetako bat: “Zelula-egiturak inprimaketa aditiboaren bidez fabrikatzen direnean, baxua izaten jarraitzen du inprimatutako materialaren kantitateko zelula-kargak. Eta hori, zalantzarik gabe, arazo bat da, organismoak ez baitu horrela funtzionatzen. Gure gorputzak zelula-dentsitate askoz handiagoa du. Zelula-kontzentrazio hori teknologia horiekin artifizialki handiaraztea, oraindik ere, teknologia honek aurre egin behar dion erronka bat da, ehunetan duen aplikagarritasuna askoz hobeto egokitu ahal izateko”, adierazi du Orivek.

Aipatzen duten aurrerapen horretarako funtsezko beste alderdi bat birsortu nahi den ehunaren ezaugarriekin lotuta dago. Ikertzaileak azaldu duenez, “muskulu-ehunak eta gibel-ehunak, adibidez, ez dituzte ez ezaugarri berak, ez funtzionaltasun berak; areago, zelula- eta ehun-forma bera ere ez dute. Hori dela eta, bioinprimaketa-prozesua ez da ez berdina, ez baliokidea”. Ikertzailearen iritziz, “aurrerapen handia izango litzateke hiru dimentsioko inprimatze-teknologiak ehun-mota bakoitzera egokitzeko aukera ematea lortuko bagenu”.

Bestalde, ikertzaileek adierazi dutenez, “klinikara gehiago hurbildu behar da bioinprimaketa. Ez litzateke laborategietan geratu behar. Aitzitik, garrantzitsua da gehiago hurbiltzea aplikatze klinikora; hau da, zuzenean, in situ edo “ohean bertan”, birsortu ahal izatea pazienteak ukituak dituen ehunak”.

Oriveren iritziz, “erronka ikaragarria bada ere, oso onuragarria izango da, zalantzarik gabe, etorkizunean aurrerapen horiek guztiak inplementatzea errazten duen guztia. Zaila da; baina zelula amak aplikatzea ere zaila izan zen, adibidez, eta gaur egun esparru jakin batzuetan erabiltzen dira klinikan, ehunak birsortzeko, gaixotasun kroniko batzuk tratatzeko eta abarretarako”. Ikertzaileak dioenez, “zientziak urratsak egiten ditu; lortu nahi dugunarekin amets egin ezean, nekez lortzen dugu”. Dena den, “horrek ez du esan nahi bihar errealitate bihurtuko denik guk sinatu dugun hori, baina bai, behintzat, Science aldizkariaren eta ebaluazio zientifikoa egin duten beste aditu batzuen ustez ikuspegi interesgarria izan daitekeela arlorako”. Aurrerapen horien guztien abiapuntua oinarrizko ikerketa da. Oriveren esanean, “teknologia hori klinikan aplikatzearekin amets egitearen ahalegina da abiapuntua. Oinarrizko ikerketan ondo funtsatutako ikerketa-proiektu sendoak garatu behar dira diziplina anitzeko taldeetan”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: “Ohean bertan” zelula-dentsitate handiagoarekin bioinprimatzea, medikuntza birsortzailearen etorkizuna.

Erreferentzia bibliografikoa:

Zhang, Yu Shrike; Dolatshahi-Pirouz, Alireza; Orive, Gorka (2024). Regenerative cell therapy with 3D bioprinting. Science, 385, 6709, 604-606. DOI: 10.1126/science.add8593

The post Bioinprimaketa eta ehun birsorkuntzara hurbiltzeko erronka appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Dos caras del planeta Urano captadas por el Telescopio Espacial Hubble. A la izquierda, Urano en 2005 con su sistema de anillos, a la derecha, en 2006 revelando su estructura de bandas y una gran tormenta visible como una mancha oscura. Imagen: NASA, ESA, Mark Showalter

 

La noche del 13 de marzo de 1781 se presentó despejada en la bella localidad de Bath, al sur de Inglaterra. Desde el jardín trasero de su vivienda William Herschel se encontraba pegado como de costumbre a la mira de uno de los telescopios reflectores que él mismo y su hermana Caroline habían diseñado y construido de manera autodidacta. Tan solo unos años atrás había comprado el libro «Astronomía» del astrónomo James Ferguson y, prendado del firmamento, aprendió a escudriñar la profundidad cósmica y a desarrollar sus propios instrumentos ópticos. Entre los incontables objetos que brillaban en aquella sesión nocturna, el astrónomo alemán acertó a distinguir una luz lejana y borrosa que, en principio, calificó y anotó como un posible cometa. Era lo habitual, durante sus noches de observación junto a su hermana, la pareja había logrado recopilar una buena colección de nuevos cometas, la propia Caroline Herschel descubrió ocho de ellos.

Con el paso de los años aquel nuevo cuerpo celeste se estudió con más detalle y, finalmente, la verdad fue revelada: en realidad no se trataba de un cometa, sino de un planeta. Todo un acontecimiento para la época, no todos los días se descubre un nuevo miembro del sistema solar. El recién llegado se nombró como «planeta Jorge», en honor al rey de Inglaterra y durante algunas décadas mantuvo esa denominación hasta que la tradición mitológica que guía los bautismos planetarios terminó por imponerse y hoy todos lo conocemos con el nombre de «Urano», el dios griego de los cielos.

Jardín trasero de la casa de los Herschel en Bath, desde donde descubrieron Urano. Foto:| Javier Peláez

El mundo descubierto por Herschel es fascinante y extraño y, a pesar de ser el tercer planeta más grande de nuestro vecindario solar, después de Júpiter y Saturno, en muchos aspectos sigue siendo un desconocido. Buena parte de los misterios que aún esconde este gigante gaseoso se deben a la falta de atención de las misiones y sondas que estudian nuestro sistema. Desde el inicio de la carrera espacial solamente una nave espacial se ha acercado al planeta, y eso fue en 1986, cuando la Voyager 2 lo sobrevoló, capturando las pocas imágenes cercanas que poseemos.

Urano presenta características únicas que aún no comprendemos con profundidad. La más destacada es su orientación, ya que orbita «de lado» respecto al plano del sistema solar, con una inclinación de su eje de casi 98 grados. Las teorías más aceptadas apuntan a que, en algún momento de su historia, Urano recibió la influencia gravitatoria o el impacto directo de un cuerpo del tamaño de la Tierra que hizo que su eje orbital se desplazara. Ser un planeta que gira «ladeado» también le confiere cualidades extrañas… mientras que el resto de planetas orbita el Sol girando como peonzas, Urano lo hace como una pelota rodando por una pendiente, lo cual hace que sus estaciones sean muy diferentes al resto de planetas.

Es un ecosistema en sí mismo con 27 lunas conocidas y un sistema de anillos que se revelaron de manera inesperada en 1977, casi dos siglos después de su descubrimiento. La distancia promedio de Urano al Sol es de aproximadamente 2,870 millones de kilómetros (unas 20 unidades astronómicas) y completa una vuelta cada 84 años, lo que significa que incluso los nacidos en 1941 aún no habrían cumplido un año en aquel planeta. La duración del año uraniano hace difícil comprender sus estaciones ya que se necesitan larguísimos periodos de observación para poder obtener datos comparativos.

Quizá, y si tenemos la suerte de que se apruebe la Uranus Orbiter and Probe, dentro de algunos años podríamos gozar de la oportunidad de viajar hasta el planeta con una sonda científica, dedicada íntegramente a él. Mientras tanto, tendremos que conformarnos con analizarlo desde la distancia con los diferentes observatorios terrestres y telescopios espaciales.

Precisamente desde el equipo del Telescopio espacial Hubble nos llega estos días un estudio de larga duración que ofrece una visión dedicada y extensa del planeta Urano a lo largo de más de dos décadas de observación. Nuestra gran ventana al Universo, el Hubble, ha recopilado su mirada al planeta durante los últimos 20 años consiguiendo nuevos conocimientos atmosféricos, desde 2002 hasta 2022… y aquí nos encontramos una nueva paradoja: estas dos décadas de imágenes no son más que un efímero suspiro en la vida de este planeta, veinte años que apenas representan una estación completa ya que la primavera en Urano comenzó en el año 2007 y se extenderá hasta 2028, momento en el que empezará el verano.

La primavera en Urano, veinte años de observación con el Hubble . Fuente: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

El equipo dirigido por el astrónomo Erich Karkoschka, de la Universidad de Arizona, ha utilizado en cuatro ocasiones el instrumento STIS, una cámara espectrógrafo instalada en el telescopio espacial Hubble, en los años 2002, 2012, 2015 y 2022, para rastrear los cambios estacionales en Urano «durante la primavera boreal del planeta, cuando el Sol pasó de brillar sobre el ecuador del planeta a casi brillar directamente sobre su polo norte, algo que ocurrirá en 2030».

La atmósfera de Urano está compuesta principalmente de hidrógeno y helio, con una pequeña cantidad de metano que le da al planeta su característico tono azul verdoso general. El sobrevuelo de la Voyager 2 nos ofrecía un cuerpo gaseoso muy homogéneo y bastante soso, quizá por eso se ha descuidado tanto el estudio de Urano, pero el nuevo estudio nos revela «complejos patrones de circulación atmosférica» con una distribución irregular del metano. A diferencia de las condiciones de otros gigantes gaseosos, como Saturno y Júpiter, «el metano no se distribuye uniformemente en Urano. En los polos es muy poco frecuente y esa disminución se ha mantenido relativamente constante durante las dos décadas de observación».

La composición de imágenes que ha presentado el equipo del Hubble nos muestra el planeta de diversas maneras a lo largo de estos veinte años de observación. La fila superior, en luz visible, «muestra cómo aparece Urano ante el ojo humano tal y como se ve incluso a través de un telescopio de aficionado». Durante el periodo de veinte años, la región polar sur (izquierda) se ha ido oscureciendo al quedar en la sombra invernal mientras que la región polar norte (derecha) se ha ido iluminando progresivamente con la llegada del verano boreal.

Urano en luz visible (tal y como lo ve el ojo humano). Imagen: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

En la segunda fila, la imagen en falso color del planeta se compone de observaciones en luz visible e infrarroja cercana. El color y el brillo corresponden a las cantidades de metano y aerosoles. Ambas cantidades no se podían distinguir antes de que el espectrógrafo STIS del Hubble apuntara por primera vez a Urano en 2002. Generalmente, las áreas verdes indican menos metano que las azules, y las rojas se encuentran casi completamente libres de metano.

Urano en luz visible + infrarrojos mostrando el metano en el planeta. Imagen: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

Las dos últimas filas muestran la estructura de los aerosoles y el metano en diferentes latitudes, inferida a partir de 1000 longitudes de onda diferentes, desde el visible hasta el infrarrojo cercano. «En latitudes medias y bajas, los aerosoles y la disminución del metano presentan una estructura latitudinal propia que, en general, no varió significativamente durante las dos décadas de observación. Sin embargo, en las regiones polares, los aerosoles y la disminución del metano se comportan de forma muy diferente».

Distribución del metano y aerosoles durante la primavera en Urano. Imagen: NASA, ESA, Erich Karkoschka (LPL)

La investigación de este equipo de astrónomos continuará conforme el planeta se acerca a su verano y no solo nos resulta útil para comprender los patrones estacionales del siempre misterioso Urano, sino que también «pueden sentar las bases para futuros estudios de exoplanetas similares». En 2031, si todo marcha como está previsto, a las observaciones del Hubble quizá podamos incorporar datos en directo de la esperada Uranus Orbiter and Probe.

 

Referencias científicas y más información:

NASA Hubble Mission Team «20-Year Hubble Study of Uranus Yields New Atmospheric Insights» Science NASA (2025)

Sharmila Kuthunur « Changing seasons on Uranus tracked across 20 years by Hubble Space Telescope» Space.com (2025)

 

Sobre el autor: Javier «Irreductible» Peláez (Puertollano, 1974) es escritor y comunicador científico. Autor de 500 años de frío. La gran aventura del Ártico (Crítica, 2019) y Planeta Océano (Crítica 2022). Es uno de los fundadores de la plataforma Naukas.com, editor de ciencia en Yahoo España y Latinoamérica. Es guionista científico en los programas de televisión «El Cazador de Cerebros» y «Órbita Laika» de RTVE. Durante más de una década ha escrito en diferentes medios de comunicación (El País, El Español, National Geographic, Voz Populi). Es autor de los podcasts Catástrofe Ultravioleta y La Aldea Irreductible, y ha colaborado en diferentes proyectos radiofónicos y televisivos (Radio Nacional de España, Radio Televisión Canaria). Es ganador de tres premios Bitácoras, un premio Prisma a la mejor web de divulgación científica y un Premio Ondas al mejor programa de radio digital.

El artículo Veinte años de Hubble observando la larga primavera de Urano se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Fisika

Erreferentzia esparru kuantikoek kokapen ugari izan ditzakete aldi berean, fisika klasikoaren ikuspegia desafiatuz. Ohiko fisika kuantikoak erreferentzia esparruak baztertzen zituen, baina ikertzaileek erakutsi dute hauek gainezarpena, korrelazioa eta gertaeren ordena bera baldintzatzen dituztela. Halaber, grabitate kuantikoaren ikerketan lagundu dezakete, espazio-denbora deformazioen interpretazioa hobetuz. Erreferentzia esparru kuantikoak paradoxa batzuk argitzeko baliagarriak izan litezke, nahiz eta oraindik definitu eta transformatzeko modu estandarrik ez dagoen. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Osasuna

UPV/EHUko eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzaileek egindako azterlan batek erakutsi du COVID-19aren pandemiak antidepresiboen preskripzioaren igoera eragin zuela, batez ere 40 urtetik beherako emakumeen artean. Pandemiak osasun mentalaren egoera okertu zuen, bakartasun soziala, estresa eta egoera ekonomikoaren ezegonkortasuna faktore nagusiak izanik. Gainera, sintoma depresiboen intzidentzia handituta jarraitzen du pandemia amaitu ondoren ere. Antidepresiboen erabilera ez da soilik depresioari lotzen, antsietatea, insomnioa eta min kronikoa ere tratatzen baitira horiekin. Ikerketa Healthcare aldizkarian argitaratu dute. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Kimika

Pozoiak auzitegi-zientzien alor erakargarrienetakoak dira, historikoki hilketetan eta literaturan ohikoak izanik. Toxikologiak substantzia toxikoak eta haien ondorioak aztertzen ditu, eta auzitegi-toxikologiak horiek esparru juridikoan ikertzen ditu. Horiei buruz idatzi du oraingoan Zientzia Kaieran Josu Lopez-Gazpio, Kimikan doktorea. ‘Toxiko’ eta ‘pozoi’ hitzak sarri sinonimotzat hartzen dira, nahiz eta zientifikoki lehenengoa zehatzagoa izan. Historikoki, Mateu Orfila izan zen toxikologiaren aitzindaria, eta bere ekarpenek epaiketa ospetsuetan lagundu zuten.

Edurne Redondo Negretek kimika ikasi zuen, eta, ikertzeko grina medio, hainbat herrialdetan aritu da. Madrilen hasi zen lanean, Bartzelonan polimeroen masterra egin zuen, eta doktoretza egin ondoren, Frantzian eta Txekiar Errepublikan aritu da. Gaur egun, Manchesterren sodio-ioizko bateriak ikertzen ditu, te-hondakinak ikatz bihurtuz. Litioaren alternatibak aztertzen ari da, iraunkorragoak diren materialekin. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Zoologia

Ikerketa batek erakutsi du saguzarrak ekaitz fronteetako haizeak aprobetxatzen dituztela energia gutxiago kontsumitzeko migrazioetan. Zientzialariek 71 saguzar jarraitu dituzte, eta haien mugimenduak ez direla bide finko baten arabera gertatzen ondorioztatu dute. Sentsore arinen bidez, jakin dute saguzarrek ekaitza iritsi aurretik ateratzen direla, haize beroak baliatuz. Gau batean 400 km-ko distantzia egin dezaketela frogatu dute, eta migrazio osoa 1.600 km-koa izan daitekeela uste dute. Aurkikuntza honek saguzarren migrazioa ulertzen laguntzeaz gain, haien babeserako neurriak hartzeko ere balioko du. Informazioa Zientzia Kaieran.

Medikuntza

Ikerketa batek frogatu du gorozkietan ezkutatutako odolaren proba kolonoskopia bezain eraginkorra izan daitekeela minbiziaren detekzioan eta hilkortasuna murrizteko. Test honek ez-inbaditzailea izateaz gain, kostu txikiagoa du eta parte-hartze handiagoa eragiten du. 57.000 pertsonarekin egindako azterketan, bi metodoen emaitzak antzekoak izan dira. 2009tik, EAEko baheketa-programari esker, 1.000 heriotza saihestu dira eta hilkortasuna % 28 jaitsi da. Ikertzaileek azpimarratu dute test honek baheketarako aukera bideragarri eta erosoa eskaintzen duela. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Mikrobiologia

Ez, birus guztiak ez dira kaltegarriak. Ala erantzun du UPV/EHUko Miren Basaraz mikrobiologoak Bergarako Aranzadi Ikastolako ikasleen galderari Zientzia Kaierako Gazte-galderak atalean. Azaldu duenez birus gehienak ez dira patogenoak, eta asko onuragarriak dira bai gizakientzat bai ingurumenarentzat. Adibidez, bakteriofagoak bakterio kaltegarriak kontrolatzeko erabiltzen dira, eta zenbait birusek giza plazentaren garapenean laguntzen dute. Birus batzuk elikagaien kontserbazioan edo gaixotasunen tratamenduan ere erabil daitezke. Beraz, birusek osasunari eta ekosistemei ekarpen positiboak egin ditzakete.

Neurozientzia

UPV/EHUko ikerketa baten arabera, maratoiak mielina galera eragiten du garunean, baina bi hilabeteko atsedenaren ondoren guztiz berreskuratzen da. Maratoian, energia iturri nagusiak agortzean, gorputzak mielina erabiltzen du. Erresonantzia magnetiko bidez egiaztatu dutenez, maratoiaren ondoren mielina gutxitzen da, baina bi aste barru neurri handi batean itzultzen da, eta bi hilabetera ia erabat berreskuratuta dago. Ikerlariek oraindik ez dakite gehiegizko ariketak ondorio kaltegarriak izan ditzakeen. Aurkikuntzak esklerosi anizkoitza eta bestelako gaixotasunak ulertzeko bide berriak ireki ditzake. Informazioa Berrian.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #527 appeared first on Zientzia Kaiera.