Zientzia

Cuando pensamos en salud oral, solemos imaginar dientes blancos y encías firmes. Pero mantener una buena higiene bucal va mucho más allá de una cuestión estética: puede influir directamente en la salud de todo nuestro organismo.

Foto: Marcos Ramírez / Unsplash

Porque lo que ocurre en la boca no se queda en la boca. Las bacterias que se acumulan en los dientes y encías pueden viajar por el cuerpo y tener consecuencias en órganos tan distintos como el corazón o el cerebro.

Una mala salud oral no solo favorece la aparición de caries, la pérdida de dientes o la inflamación de encías (gingivitis): también puede agravar enfermedades crónicas como la diabetes, aumentar el riesgo de ciertos tipos de cáncer e incluso contribuir al desarrollo de enfermedades cardiovasculares, cerebrales y neurodegenerativas.

En concreto, se ha observado que las personas que padecen periodontitis –una inflamación crónica de las encías causada por la acumulación de placa bacteriana– presentan más posibilidades de desarrollar complicaciones en otras partes del cuerpo. Los datos son claros: un paciente con periodontitis no tratada tiene 2,5 veces más riesgo de sufrir un ictus y casi 3 veces más de probabilidades de padecer una enfermedad cardíaca en comparación con quienes mantienen una buena salud bucodental.

Además, la inflamación crónica asociada con la periodontitis también podría contribuir al deterioro cognitivo, como ocurre en el alzhéimer.

Alzhéimer: el olvido que lo cambia todo

El alzhéimer es la causa más frecuente de demencia neurodegenerativa. A nivel mundial, más de 57 millones de personas viven con demencia, de las cuales entre el 60 % y el 70 % padecen alzhéimer. En España, afecta a unas 800 000 personas, y se estima que su prevalencia se duplicará en los próximos 20 años.

Aunque aún no conocemos su causa exacta, sí sabemos que influyen tanto la genética como factores ambientales, incluido nuestro estilo de vida. Y es aquí donde aparece una conexión inesperada: el cuidado de las encías podría desempeñar un papel protector frente al deterioro cognitivo.

Bacterias, seres invisibles que dejan huella

La boca alberga unas 770 especies de microorganismos que componen la microbiota oral. En equilibrio, esta comunidad bacteriana cumple funciones beneficiosas. Pero cuando la higiene es deficiente o existen factores que alteran ese equilibrio, las bacterias patógenas se multiplican, favoreciendo la aparición de enfermedades como la enfermedad periodontal.

La gingivitis, la forma más leve, afecta hasta al 90 % de la población y puede revertirse con una correcta higiene. Sin embargo, si progresa, puede convertirse en periodontitis, una afección crónica, inflamatoria e irreversible con consecuencias que van mucho más allá de la pérdida de dientes.

Las bacterias implicadas, especialmente Porphyromonas gingivalis, y las moléculas inflamatorias que el sistema inmunitario libera al intentar combatirlas pueden viajar por la sangre y alcanzar órganos distantes, como el cerebro. Allí pueden contribuir a procesos inflamatorios y al desarrollo o progresión de enfermedades neurodegenerativas como el alzhéimer.

De hecho, varios estudios recientes refuerzan la hipótesis de esa conexión. En modelos animales, la exposición prolongada a toxinas de bacterias como Porphyromonas gingivalis ha inducido neuroinflamación, acumulación de proteína beta-amiloide y deterioro de la memoria, tres características típicas del alzhéimer.

En humanos, también se ha hallado evidencia sorprendente: la cantidad de bacterias orales en el tejido cerebral de personas fallecidas con esa patología es hasta siete veces mayor que en quienes no padecían la enfermedad.

Cepillarse: una rutina que podría proteger nuestra mente

Así pues, dedicar apenas 10 minutos al día a la higiene oral es una inversión para la salud futura. Cada vez que olvidamos cepillarnos, las bacterias se multiplican y pueden acabar en otras partes del cuerpo con efectos imprevisibles.

Cepillarse los dientes, usar hilo dental y acudir regularmente al dentista no solo cuida la sonrisa: también puede ayudar a proteger el corazón, el cerebro y, posiblemente, la memoria. El alzhéimer borra recuerdos, pero hay algo que conviene no olvidar: cuidar de nuestra boca es cuidar de nuestra mente.

Sobre las autoras: Teresa Morera Herreras, Profesora agregada del Departamento de Farmacología, EHU; Ane Murueta-Goyena, Profesora Adjunta del Departamento de Neurociencia, EHU; y Unai Fernández Martín, Investigador predoctoral, EHU

Este artículo fue publicado originalmente en The Conversation. Artículo original.

El artículo Cuidando nuestra salud oral protegemos el cerebro se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Blanca Martínez

Azkenaldian, lur arraroak gaurkotasun gai gorienetariko bat dira mundu osoan, herrialde batzuek horiek eskuratzeko duten premia dela eta. Baina, zer dira lur arraroak? Eta, zergatik dira hain garrantzitsuak?

Hasteko, esan behar dut izenak berak bi oker eragiten dituela. Alde batetik, lur hitzak lursail baten alderik azalekoena estaltzen duen sedimentua ekartzen digu gogora; hau da, lurzoru mota bat. Baina hori ez da errealitatea. Lur termino arkaikoa da eta kimikaren alorrean erabiltzen da naturan oxido forman agertzen diren elementuei erreferentzia egiteko. Egun termino hori erabiltzen jarraitzen da, ia-ia omenaldi gisa, baina ez du lur terminoaren sedimentu definizio geologikoarekin zerikusirik. Eta, beste alde batetik, arraro hitzak pentsarazten digu oso urriak direla, baina hori ere ez da egia. Elementu horiek erlatiboki ohikoak dira gure planetan. Izan ere, guztizko terminoetan kalkulatzen da Lurrean dagoen urre guztia baino ugariagoak direla. Hala ere, arraro esaten zaie, oro har, oso kontzentrazio txikietan agertzen direlako mineral eta arroken barruan, eta, batez ere, horien diferentziazio kimikoa (hau da, mineralen gainerako osagarrietatik erauztea) oso konplexua eta nahiko zaila delako.

1. irudia: elementu kimikoen taula periodikoa, zeinetan lur arraroak markatuta dauden. (Argazkiak: Jr.etxebarria – CC BY-SA 4.0. lizentziapean. Iturriak: Wikimedia Commons)

Orduan, zer dira lur arraroak? Bada, termino horrek taula periodikoko 17 elementu kimikori egiten die erreferentzia: lantanidoen serieko 15 elementu (lantanoa, zerioa, praseodimioa, neodimioa, prometioa, samarioa, europioa, gadolinioa, terbioa, disprosioa, holmioa, erbioa, tulioa, iterbioa eta lutezioa) eta eskandioa eta itrioa. Elementu horiek ez dira gure planetan agertzen modu natiboan, kobreak edo urreak egin dezaketen moduan; beti agertzen dira konposatuak sortuta mineral batzuen egitura kimikoan, kontzentrazio oso txikietan; hain zuzen ere, milioiko parteetan (ideia bat izan dezazuen, kontzentrazioak ehunekotan 1/100 partekoak dira, eta milioiko parteetan guztizkoaren 1/1.000.000 partekoak).

Lur arraroak mineral gutxi gorabehera ezagunetan ager daitezke, hala nola apatitoan edo klinopiroxenoetan, bai eta izen arraroagoak dituztenetan ere, hala nola monazitan edo bastnasitan. Baina lur arraroen kontzentrazioak dituzten mineral horiek ez dira edozein lekutan sortzen; testuinguru geologiko oso zehatzak behar dituzte. Nagusiki, arroka igneoak —batez ere bolkanikoak— dauden lekuetan agertzen dira: oso sakoneko magmak igotzean sortzen dira, eta magmak elementu kimiko horiek hartzen joaten dira mantuan eta azalean igotzen ari diren bitartean. Lur arraroetan aberatsak diren arrokak zeharkatu dituzten fluido hidrotermalekin harremana izan duten eta metamorfismo partikularrak izan dituzten lekuetan ere ager daitezke. Kasu horretan, gainazaleranzko zirkulazioan, lur arraroak prezipitatzen dituzte zain mineraletan zehar. Eta hirugarren testuinguru batean ere ager daitezke, oraindik ere bereziagoa dena: arroka igneo eta metamorfiko horien zatiak beren osaeran lur arraroak dituzten mineralekin higatu eta jalkitzean sortzen diren ingurune sedimentarioak.

2. irudia: A) kuartzoko kristalen artean (koloregabeak) monazita mineralaren kristalak (laranjatuak) dituen alea, Boliviako Siglo Veinte meatzetik ateratakoa. B) bastnasita mineralaren alea, Burundin eskuratua. A) Argazkia: Robert M. Lavinsky – CC BY-SA 3.0. lizentziapean. Iturriak: Wikimedia Commons). B) (Argazkia: Kouame – CC BY-SA 3.0. lizentziapean. Iturriak: Wikimedia Commons)

Hasieran esan dizuedan moduan, meatoki horiek ustiatzea ez da merkea, ez eta erraza ere. Lur arraroak dituzten mineralak interesatzen ez zaizkigun beste mineral batzuekin nahastuta agertu ohi dira. Hortaz, erauzi nahi ditugun eremuen eta materialen aurretiazko hautaketa eta azterketa geologiko oso xehatua egin behar dira. Eta, mineralak lortu ondoren, prozesu kimiko luze eta konplexu bat aplikatu behar zaie, lur arraroak isolatu ahal izateko. Horretarako, meatokiaren bideragarritasun ekonomikoaren aurretiazko analisi bat egin behar da, ustiapenarekin etekina lortuko dela bermatzeko. Izan ere, oso erraza da enpresek porrot egitea kontuz ibiltzen ez badira.

Hori guztia ulertu ondoren, zergatik dira hain ospetsu eta garrantzitsuak lur arraroak? Propietate magnetiko eta lumineszenteak dituztelako. Egun, ezinbesteko osagai bihurtu dira trantsizio ekologikoaren estrategian. Izan ere, hauen guztien parte dira jada: katalizatzaileak, imanak, bateriak, osagai elektronikoak edo aerosorgailuen pantailak, ibilgailu elektrikoak edo mekanismo informatikoak. Halaber, lehentasunezko rola betetzen dute aurrerapen medikoan, ahalbidetu egiten baitute minbizia eta antzeko gaixotasun kaltegarrien diagnostikorako eta tratamendurako tresna berriak sortzea. Horregatik guztiagatik, material kritiko eta estrategikoen zerrendetan sartu dira zuzenean mundu osoan. Horrenbestez, horiek bilatu eta ustiatzeak berekin ekarriko luke Estatu Batuak edo Europak hirugarren herrialdeekiko mendekotasunik ez izatea, hala nola Txinarekikoa, herrialde hori baita, gaur egun, lur arraroen esportatzaile nagusia.

Baina bada, halaber, arrazoi ez hain zintzo eta prosaikoago bat lur arraroek egun hartu duten garrantzia azaltzeko. Lur arraroak oinarrizko materiala dira armamentu industriaren garapenerako. Satelite efizienteagoak, komunikabide hobeak, posizionamendu eta gaueko zaintzako gailu berriak, ibilgailu militar autopropultsatuak eta blindaje gailu hobeak dituztenak, suntsipen gaitasun handiagoko armamentua, distantzia luzeagoak egin ditzaketenak eta autonomia handiagoa dutenak, eta abar luze bat. Beharbada, lur arraroen erabilera horrek, etorkizun jasangarriago bat bilatzetik haratago, egungo munduan gertatzen diren gauza gehiago azaltzen ditu.

Film postapokaliptikoek —Mad Max, esaterako— erakutsi digute urak eta erregaiak eragingo dituztela etorkizuneko gerrak. Baina badirudi hirugarren gai bat ahaztu zitzaiela: mineral kritikoen bilaketa. Nahiago dut pentsatzea horrelakorik ez dela gertatuko, eta, egun ziurra den kontu bakarra dela Geologiak aukera emango digula humanitateak gizarte mailan eboluzionatzen jarraitu ahal izateko behar dituen baliabide naturalak modu seguru eta jasangarrian bilatu eta ustiatzeko. Espero dut hala izatea.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko martxoaren 13an: (Ni son) tierras (ni son) raras.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post (Ez dira) lur(rak) (eta ez dira) arraroak appeared first on Zientzia Kaiera.

En estas fechas, aparte del maratón de películas de terror de la noche de Halloween, me encanta rememorar una fantástica historia convertida en auténtica leyenda por la pluma de Gustavo Adolfo Bécquer, y en una preciosa canción por el grupo español de folk metal Saurom, «El Monte de las Ánimas».

 

Esta historia nos relata que, en esa zona, siglos atrás tuvo lugar una cruenta batalla entre caballeros templarios y nobles castellanos, cuyas almas no encontraron descanso, por lo que sus espíritus vagan errantes en la Noche de Todos los Santos (que, según la versión de Bécquer, no es la noche del 31 de octubre, sino la que va del 1 al 2 de noviembre) para llevarse consigo a toda aquella persona que ose pasar por allí en ese oscuro momento. Cosa que descubre Beatriz de manera atroz al perder a Alonso tras hacerle regresar al monte por la noche. Pero, ¿sobre qué materiales geológicos caminan esos fantasmas?

Detalle de las rocas que forman el Monte de las Ánimas (Soria). Imagen de Google Street View a la altura de la antigua Área de Descanso de la N-234 (Soria Sur) a las afueras de la ciudad, tomada de Google Maps.

Si abandonamos las leyendas y nos vamos a la realidad, el monte de las Ánimas es una pequeña elevación del terreno situada a las afueras de la ciudad de Soria. Geológicamente hablando, esta zona forma parte de la denominada Cuenca de Almazán, que representa el límite oriental de la Cuenca del Duero, que abarca gran parte de la actual comunidad autónoma de Castilla y León. Y que también tiene una apasionante historia geológica.

 

Todo comenzó hace unos 80 millones de años, cuando la placa Ibérica chocó contra la placa Europea. Este proceso tectónico fue muy intenso en esta zona desde hace algo más de 60 millones de años hasta hace unos 40 millones de años, provocando la formación de tres grandes cadenas montañosas: el Sistema Ibérico al este, el Sistema Central al sur y la Cordillera Cantábrica al norte. El alzamiento de estas montañas dejó una zona deprimida en el centro, como si fuese una especie de cubeta, que es lo que en Geología denominamos cuenca sedimentaria.

Mapa geológico simplificado de la Cuenca del Duero, donde se remarca la localización de la Cuenca de Almazán (CA). Imagen modificada de Sastre Merlín, A., Montamarta Prieto, G., de Miguel Vela, F., Vicente Lapuente, R., Alejandre Alcalde, V. y Acosta Molinero, J.A. (2025) Deza: un balcón sobre la cuenca de Almazán. Guía del Geolodía 25 Soria, 8 pp.

La principal característica de estas cuencas sedimentarias continentales rodeadas por elevaciones montañosas es que actúan como si fuesen unas bañeras, recibiendo el agua y los materiales (barro, arena y fragmentos de rocas) transportados por los ríos y arroyos que bajan por sus laderas. Y la Cuenca de Almazán no se quedó atrás, acumulando estos aportes montañosos durante más de 20 millones de años.

 

Esto provocó la formación de diferentes medios ambientes según nos alejamos de las montañas, debido a la energía que tenía el agua para poder arrastrar los materiales geológicos. Aquí es donde entran la física de fluidos y, sobre todo, la gravedad. Cuando un arroyo o riachuelo caía por la ladera de la montaña tenía una gran energía, lo que le permitía arrastrar grandes fragmentos de rocas, granos de arena de diferente tamaño y mucho barro. Pero, al llegar al pie de la ladera, cuando la pendiente disminuye, ya no tenía tanta energía, por lo que depositaba los materiales más grandes y pesados en el margen de su cauce, arrastrando sólo los sedimentos más finos hasta, finalmente, únicamente poder circular el agua casi limpia. De esta forma, junto a las laderas de las montañas se acumulaban rocas y arena de grano grueso mezcladas con barro, en unas estructuras llamadas abanicos aluviales, porque nos recuerdan a un abanico abierto si las miramos desde arriba. A su lado se formarían unas llanuras aluviales con arena más fina y arcilla y, al final, nos encontraríamos con lagos carbonatados poco profundos que, en muchas ocasiones, serían temporales.

 

Con el tiempo, estos sedimentos se convirtieron en diferentes tipos de rocas que, desde el pie de las laderas hasta las zonas centrales de la cuenca, serían: conglomerados y areniscas de grano grueso en los antiguos abanicos aluviales; areniscas de grano medio-fino y lutitas en las llanuras aluviales; y margas y calizas en los lagos carbonatados.

A) Zonación ambiental de una cuenca sedimentaria continental desde la cordillera hasta la zona central de la misma; y B) detalle de los ambientes sedimentarios formados en la Cuenca de Almazán. Imágenes modificadas de Huerta, P. (2006) El Paleógeno de la cuenca de Almazán. Tesis Doctoral. Universidad de Salamanca. Memoria (339 pp.), Anexo 1 y Anexo 2.

Pero la historia no terminó aquí. En los últimos millones de años, el Duero fue capaz de abrirse camino hasta su desembocadura en el océano Atlántico. Siguiendo con el símil, fue como si le quitásemos el tapón a las bañeras que eran la Cuenca del Duero y su pequeño apéndice, la Cuenca de Almazán. Así, los lagos efímeros se desecaron y los arroyos y riachuelos que surgían de las montañas se convirtieron en afluentes del propio Duero, transformándose en los principales agentes de la última fase de esta historia: la erosión. Esta agua que antes depositaba sedimentos, desde entonces está robando lo que una vez poseyó, arrasando con las rocas formadas en esta zona. Pero no a todas les afecta por igual: las más resistentes, como los conglomerados, las areniscas de grano más grueso y las calizas, resisten mejor la erosión; mientras que las rocas más débiles, como las lutitas o las margas, son arrastradas sin compasión.

 

Entonces, ¿qué ha pasado con el Monte de las Ánimas? Pues se trata de antiguos abanicos aluviales que transportaban agua, cantos, arena y barro procedentes de las montañas situadas justo al norte de Soria. Hoy en día, esas rocas soportan el embate del agua de lluvia resistiéndose a la erosión con mayor ahínco que los materiales que tiene a su lado, por lo que permanece en pie como una pequeña elevación que vigila la ciudad.

 

Así que, volviendo a la pregunta del inicio, los templarios y caballeros castellanos que visiten nuestro mundo en la noche de difuntos, caminarán sobre conglomerados, areniscas y arcillas de hace unos 20 millones de años. Pero si queréis ir a comprobarlo, os recomiendo que esperéis a que sea de día, por si acaso. Y recordad ataos bien al hombro la banda de color azul, no vaya a ser que la perdáis durante vuestro paseo…

Agradecimientos:

Quiero dar las gracias a mi colega Jone Mendicoa por darme la idea para este artículo después de una interesante conversación sobre literatura y música camino a un concierto.

Sobre la autora: Blanca María Martínez es doctora en geología, investigadora de la Sociedad de Ciencias Aranzadi y colaboradora externa del departamento de Geología de la Facultad de Ciencia y Tecnología de la EHU

El artículo La Geología por la que pasean las ánimas se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Rocío Benavente

Abraham Rodríguez Dulantok Bigarren Hezkuntzako institutuko eskolen ostean etxera itzultzen zenean, beste bi orduko zeregin akademikoa izaten zuen, ikasgelakoarekin zerikusirik ez zuena. Etxean, ikasle izateari utzi eta tutore bihurtzen zen eta bere arreba zen ikaslea.

XIX. mendean, Perun ez zegoen emakumezkoentzako instituturik eta neskek irakurtzeko eta idazteko oinarrizko nozio batzuk baino ez zituzten ikasten, ezkontzeko nahikoa baitziren hauek. Laura Rodríguez Dulantok oso argi izan zuen txikitatik bide hori ez zela berarentzat. Gauza berriak ikasi nahi zituen beti, eta eskoletara joaterik ez bazuen, eskolak berarengana etortzeko modua aurkitu behar zuen. Bigarren Hezkuntzan nebarekin batera graduatzea zen bere helburua. Eta, ondoren, zientziak eta medikuntza ikastea.

1. irudia: Laura Rodríguez Dulanto Peruko lehenengo emakumezko zirujaua izan zen, bai eta unibertsitatean ikasi zuen lehenetarikoa ere. (Argazkia: UNMSM – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons)

Rodríguez Dulantok bere helburua lortu zuen. Peruko lehenengo emakumezko zirujaua izan zen, bai eta unibertsitatean ikasi zuen lehenetarikoa ere. Hori lortzeko ezinbestekoak izan zitzaizkion aparteko adimena eta ikasteko gaitasuna, zalantzarik gabeko ausardia eta bere familiaren babesa.

Esther Laura Rodríguez Dulanto Supen (Peru) jaio zen 1872ko urriaren 18an, baina data hori zehatz ez zen jakin 2007ra arte, bere bataioko akta ikerketa akademiko batean argitaratu zen arte. Ikerketaren egileak azaldu zuenez herriko parrokian izandako uholdeak zirela eta, liburuak eta bataioko erregistroak eremuko beste parrokia batzuetara eraman zituzten; horregatik ezin izan zen ordura arte datu hori egiaztatu.

Familiaren babesa eta bere nebaren apunteak Bigarren Hezkuntzatik

Lehen Hezkuntza Limako eskola batean ikasi zuen. Izan ere, familia hara lekualdatu zen berak heziketa hobea jaso ahal izateko. Hala ere, ikasketa horiek amaitzean, ez zuen ikasten jarraitzeko beste aukerarik. Une hartan bertan erabaki zuen horrek ez zuela geldiaraziko, eta bere neba baliatu zuen ikasten jarraitzeko. Nebaren laguntzari eta familia osoaren babesari esker, nebarekin graduatzea lortu zuen. Hala ere epaimahai berezi bat eratu behar izan zuten; izan ere, ez zegoen aurreikusita emakume batek bide horretatik (ez eta beste bide batetik ere) ikastea.

Etapa hori amaitu ondoren, gogotik prestatu eta 1892ko maiatzean San Marcoseko Unibertsitateko Zientzien Fakultatean egin zuen matrikula. 19 urterekin, unibertsitatean sartu zen lehendabiziko emakume perutarra izan zen, eta albistea izan zen: artikulu bat egin zuten hari buruz El Comercio egunkarian, egunkari nazional nagusietako batean. Ikasketa horiek amaitu aurretik, Medikuntza Fakultatean matrikulatu zen bi urte geroago, 21 urterekin.

Disekzioak bionbo baten atzean

Garai hartan, ez zen erraza emakume batentzat Medikuntza ikastea. Moralitatea babesteko, ez zen onargarria Laurak gorpu biluziak ikustea. Hortaz, anatomia eskoletan, bionbo baten atzean egon behar zuen, gainerako ikasleek askatasun osoz behatzen zutena ikusteko aukerarik gabe. Baina galderak egiten zituen, eta etxean nebarekin birpasatzen zuen dena, hura ere Medikuntzako ikaslea baitzen, eta xehetasun osoz azaltzen zizkion gauzak, biek abiadura berean ikasi ahal izateko. Ikasketen hirugarren urtean, dekanoak baimen berezi bat eman zion disekzioak egiteko gela bereizi batean, soilik bere nebarekin.

Lauraren gaitasunak eta determinazioa agerikoak ziren, eta bere kasua Errepublikako Kongresura iritsi zen. Izan ere, 1895ean pentsio ekonomiko bat ematea erabaki zuten, ikasketak amaitu bitartean. Sari akademiko batzuk ere jaso zituen, bikaina baitzen arlo askotan.

1898an Zientzien titulua lortu zuen, eta hau izan zen bere tesiaren izenburua: Estudios Geológicos en la Provincia de Chancay (Ikerketa geologikoak Chancayko probintzian). Tesia aldizkari zientifiko batean argitaratu zen, eta, berriro ere, garaiko egunkarietan horren berri eman zuten. 1900. urtean Medikuntzako titulua lortu zuen, eta zegozkion probak egin ondoren, baita mediku zirujauaren titulua ere, lehen aldiz eman zitzaiona emakume bati herrialde horretan.

Tuberkulosiaren eta ama eta haurren heriotza-tasaren aurka

Bere ibilbidea ez zen luzea izan, baina gauza asko egin zituen. Praktika klinikoa egin zuen garai hartako Peruko mediku ospetsuekin; herrialdeko lehen erizaintza eskola sortu zuen, non anatomia, higiene eta fisiologiako eskolak ematen zituen pazienteen tratamendua eta pronostikoak hobetzeko, eta zenbait ospitaletan praktikak egiteko aukera zegoen. Kirurgiako ekipo oso bat erosi zuen, eta Ospitale Militarrari eman zion dohaintzan.

2. irudia: Laura Rodríguez Dulanto doktorea, erizaintzako eskolak ematen Limako Santa Ana Ospitalean. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Tuberkulosiaren eraginezko heriotza-tasa altuaz kezkatuta, sakon aztertu zuen gaixotasun hori, eta osasun publikoko planak ezar zitezela sustatu zuen gaixotasun horren ondorioak arintzeko. Ama eta haurren heriotza-tasa ere murriztu nahi zuenez, ginekologo eta obstetra aritu zen zenbait ospitale eta emakumezkoen eskolatan.

Hala ere, aipatu dugun moduan, ezin izan zen medikuntzan luzez aritu; izan ere, gaixotasun baten ondoren, 1919ko uztailaren 6an hil zen, 46 urterekin.

Iturriak:

• Díaz, Héctor (2007). Primera médica peruana, Dra. Laura Esther Rodríguez Dulanto (1872–1919), Anales de la Facultad de Mededicina, 68 (2) 181-184
• Washington Casillas Pacora (2007), Laura Rodríguez Dulanto: primera médica cirujana peruana, Rev. peru. pediatr, 60 (1), 67-68. DOI: 10.61651/rped.2007v60n1p67-68
• Laura Rodríguez Dulanto, Wikipedia
• Laura Esther Rodríguez Dulanto (1872-1919), Fuentes Históricas del Perú
• «Estudios geológicos en la provincia de Chancay» por Laura Esther Rodríguez Dulanto (Lima, 1898), Fuentes Históricas del Perú
• «Contribución a la curación de la tuberculosis» por Laura Esther Rodríguez Dulanto (Lima, 1914), Fuentes Históricas del Perú

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 5ean: “Laura Rodríguez Dulanto, la primera médica y cirujana de Perú que tenía que estudiar con los apuntes de su hermano“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Laura Rodríguez Dulanto, Peruko lehenengo emakumezko mediku eta zirujaua, bere nebaren apunteekin ikasi behar izan zuena appeared first on Zientzia Kaiera.

A Julene, como buena bilbaína, le encanta hacer apuestas.

Está en clase de geografía, un tanto aburrida, escuchando al profesor López que está explicando el funcionamiento de las redes hidrográficas terrestres. Para intentar vencer la apatía, propone a su compañero de pupitre, Mikel, apostar sobre los números que va a mencionar el docente a lo largo de su lección. Así, Julene invita a Mikel a apostar diez euros en un juego que tratará sobre los siguientes nueve números que mencionará el profesor, números que hacen referencia a longitudes (en kilómetros) de ríos u otras corrientes fluviales.

Fuente: FreepikJulene propone las reglas del juego a Mikel

Julene comenta los términos de la apuesta a Mikel:

Te propongo tener en cuenta únicamente la primera cifra significativa de las longitudes de los cursos de agua que mencione el profesor. Yo me quedaré con el conjunto de las tres primeras cifras A = {1, 2, 3} y tú con el conjunto de las otras seis cifras B = {4, 5, 6, 7, 8, 9}. Ganará, y recibirá los diez euros del otro, quien tenga en su conjunto la primera cifra que haya aparecido con mayor frecuencia en la lección.

Para aclarar su propuesta, Julene continúa argumentando para convencer a Mikel de que está siendo generosa con él:

Si las nueve longitudes mencionadas son, por ejemplo, 243 km, 876 km, 1222 km, 92 km, 4330 km, 982 km, 3445 km, 2122 km y 832 km (cuyos primeros dígitos son 2, 8, 1, 9, 4, 9, 3, 2 y 8), tú ganarías porque en el anterior listado de primeros dígitos hay cinco números del conjunto B, el tuyo, y sólo cuatro del conjunto A, el mío.

Julene es una jugadora astuta y, con su propuesta de juego y el ejemplo que hábilmente ha expuesto, ha conseguido que Mikel crea que es sencillo para él ganar los diez euros de la apuesta. Al fin y al cabo, el conjunto que le corresponde (el conjunto B) tiene seis dígitos y el de Julene (el conjunto A) solo posee tres. Así que, convencido de que tiene muchas posibilidades de ganar los diez euros, Mikel acepta el juego de Julene.

Pero se equivoca; de hecho, Julene tiene una mayor probabilidad de ganar. ¿Cómo puede ser esto cierto?

Con las reglas de Julene, a Mikel no le conviene jugar

Efectivamente, Julene ha conseguido embaucar a Mikel; con sus reglas, ella sabe que tiene bastantes probabilidades de quedarse con los diez euros de su compañero.

La explicación de la ventaja de Julene en este juego tiene que ver con la llamada ley de Benford (o ley del primer dígito) que se refiere a una distribución de frecuencia estadística observada empíricamente en muchas fuentes de datos numéricos (como en el caso de la medida de la longitud de ríos). Esta ley dice que la cifra 1 aparece en primera posición con mucha mayor frecuencia que el resto de los números. Además, según crece el primer dígito, es menos probable que se encuentre en la primera posición.

La ley de Benford establece que la probabilidad de que un número obtenido de un determinado dato comience con el dígito d es de:

En la práctica, la frecuencia de aparición de cada número es de:

Si la apuesta consistiera en jugar con un único número, Julene ganaría con una probabilidad de a = p(1) + p(2) + p(3) = 0,602  (0,301 + 0,176 + 0,125 = 0,602). Por lo tanto, Mikel ganaría con una probabilidad de b = 1 – a = 0,398.

Pero la apuesta tiene en cuenta nueve números, no solo uno. Así, la probabilidad de que Julene gane es la probabilidad de que, entre los nueve números que mencionará el profesor durante su clase, haya al menos cinco (cinco, seis, siete, ocho o nueve números) pertenecientes al conjunto A = {1, 2, 3}. Dicho de otro modo, de los números significativos mencionados por el docente, como mucho cuatro pertenecerán al conjunto B = {4, 5, 6, 7, 8, 9} asignado a Mikel, que perdería así la apuesta.

La probabilidad de que haya k números de A = {1, 2, 3} entre los nueve números utilizados por el profesor (probabilidad de k éxitos en una repetición de 9 experimentos) es de:

que involucra un coeficiente binomial (cantidad de subconjuntos de k elementos escogidos de un conjunto de 9 elementos).

Así, la probabilidad de que Julene gane es de:

Tras hacer las operaciones indicadas en la anterior fórmula, el resultado es de 0,738. Así, Mikel tiene pocas probabilidades de ganar (1 – 0,738 = 0,262), y muchas de perder los diez euros de la apuesta… ¡Su compañera Julene “se la ha jugado”!

Nota

Adaptado de: Jean-Paul Delahaye, Rubrique des paradoxes précédents : La longueur des fleuves, Accromath 20.2 été-automne 2025

Sobre la autora: Marta Macho Stadler es profesora de Topología en el Departamento de Matemáticas de la UPV/EHU, y editora de Mujeres con Ciencia

El artículo Una apuesta engañosa se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.

Gasteizko Miguel de Unamuno institutuko 2. DBHko ikasleen galdera: Zergatik da beroa askatzen dugun airea baina hotz dago hartzen duguna?

Jon Irazusta Astiazaran

Hori egiaztatzeko, esperimentu erraza egin dezakezu hau irakurtzen ari zaren bitartean: jarri eskua ahoaren parean eta askatu arnasa. Eta, orain, hartu sakon arnasa ahotik edo sudurretik. Gure ahoaren tenperatura ez da aldatzen arnasa hartu edo botatzen dugun bakoitzean; gakoa honetan datza: kanpoaldean dagoen airearen eta gure gorputzean dagoenaren arteko aldea. Eta, horrez gain, hezetasunak ere badu eragina fenomeno horretan, ikusiko dugun moduan.

Irudia: gure ahoaren tenperatura ez da aldatzen arnasa hartu edo botatzen dugun bakoitzean; gakoa honetan datza: kanpoaldean dagoen airearen eta gure gorputzean dagoenaren arteko aldea. (Argazkia: Tamar Willoughby – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)Airearen konposizioa aldatu egiten da gure gorputzean

Airea hartzen dugunean, eskuarki, litro erdi aire hartzen dugu ingurunetik, eta aire hori, nagusiki, nitrogenoz eta oxigenoz osatuta dago. Baina askatzen duguna ez da berdina: oxigeno gutxiago dauka, gure gorputzak hori erabili duelako, bai eta anhidrido karboniko (edo karbono dioxido, CO2) gehiago ere, metabolismoaren produktua baita.

Horri esker, organismoak behar duen oxigenoa lortzen du, eta CO2-aren soberakinak baztertzen ditu. Prozesu horri esker egonkor mantentzen ditugu gure gorputzeko barne baldintzak.

Horrez gain, hartzen dugun airea hotzagoa egon ohi da gauden lekuko tenperatura daukalako, eta hori, oro har, gorputzekoa baino txikiagoa izaten da. Ondoren, ahotik eta sudurretik igarotzean, berotu egiten da, gure barrualdeko tenperaturara hurbildu arte: 36–37°C.

Urez aseta

Bestetik, hezetasunak ere eragiten du. Kanpoko airea, normalean, lehorragoa izaten da; ez dago ur-lurrunez beteta (teknikoki, esan ohi da ez dagoela aseta). Inhalatzean, hezetu egiten da mukosei eta listuari esker, eta, orduan bai, urez asetzen da.

Kanpoaldeko aire lehorra sudurrean edo ahoan sartzen denean, gure mukosen edo listuaren hezetasunaren parte bat lurrundu egiten da. Eta lurrunketa prozesu horrek behar duen bero kantitate handia gure gorputzari “lapurtzen” zaio, eta horregatik jaisten da, pixka bat, tenperatura. Eta horrexegatik sentitzen dugu hartzen dugun airea hotzagoa dela; gure beroaren parte bat kendu digulako.

Hats labur hozgarriak

Konturatuko zinen animalia batzuek, hala nola txakurrek, oso azkar hartzen dutela arnasa egun beroetan. Arnasestu hori ahotik aire asko pasatzean datza. Hori egitean, mihia eta ahoaren barrualdea gainezten dituen listua lurrundu egiten da, eta prozesu horrek txakurrei laguntzen die beroa galtzen eta beren gorputzeko tenperatura tarte egoki baten barruan mantentzen.

Aitzitik, askatzen dugun airea oso heze dago biriketatik datorrelako, eta horiek urez gaineztatuta daude barrualdean. Kasu horretan, ez da beroa galtzen listutik edo mukosetatik airerantz. Hezetasun hori badagoela erraz egiazta daiteke kristal batean putz eginda: askatzen dugun ur-lurruna kondentsatzen da eta kristala lausotzen du.

Mentoldun efektua

Hartzen dugun airearen tenperatura aldaketak nabaritu ahal izateko, informazioa garunera arte iritsi behar da. Mihian, ahosabaian eta, neurri txikiagoan, sudur-hobietan, termorrezeptore izeneko nerbio-bukaera batzuk daude, eta oso sentikorrak dira tenperaturarekiko. Erraz egiazta daiteke hori izozki bat edo zopa beroa hartzean: termorrezeptoreak aktibatzen direnean, hotza edo beroa, hurrenez hurren, sentiarazten diguten seinaleak bidaltzen dituzte. Eta, horri esker, arnasa hartzean sartu eta irteten den airearen tenperatura aldea ere hauteman dezakegu.

Antzeko zerbait gertatzen da mendazko karameluak hartzean. Mendaren konposatu batek, mentolak, hotzarekiko nerbio-bukaera sentikorrak aktibatzen ditu. Eta horrek freskotasun sentsazioa sentiarazten digu, nahiz eta ahoko benetako tenperatura ez den aldatzen.

Eta, amaitu aurretik, azken ohar bat: komentatu dugun gehiena baldintza arruntetan aplikatzen da, baina muturreko beroa dagoen egunetan (37 ºC-tik gora), baliteke sartzen den airea irteten dena baino beroagoa izatea.

Egileaz:

Jon Irazusta Astiazaran EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Fisiologia Saileko eta AgeingOn ikerketa-taldeko ikertzailea da. 

Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Por qué se mueven los planetas? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com

The post Zergatik da beroa askatzen dugun airea baina hotz dago hartzen duguna? appeared first on Zientzia Kaiera.

Estudios recientes revelan que incluso los algoritmos de fijación de precios más simples pueden encarecer las cosas.

Un artículo de Ben Brubaker. Historia original reimpresa con permiso de Quanta Magazine, una publicación editorialmente independiente respaldada por la Fundación Simons.

Ilustración: Nash Weerasekera / Quanta Magazine

Imagina un pueblo con dos comerciantes de utensilios. Los clientes prefieren el utensilio más barato, así que los comerciantes compiten fijando precios bajos. Descontentos con sus escasas ganancias, se reúnen una noche en una taberna llena de humo para discutir un plan secreto: si suben los precios juntos en lugar de competir, ambos podrían ganar más. Pero ese tipo de acuerdo intencionado sobre precios, llamado colusión, lleva más de un siglo prohibido. Los comerciantes deciden no arriesgarse y todo el mundo sigue disfrutando de utensilios baratos.

 

Durante más de un siglo, la legislación estadounidense ha seguido este esquema básico: prohibir esos tratos a puerta cerrada y con ello preservar unos precios justos. Hoy no es tan sencillo. En amplios sectores de la economía los vendedores dependen cada vez más de programas informáticos llamados algoritmos de aprendizaje, que ajustan los precios de forma iterada en función de nuevos datos sobre el mercado. A menudo son mucho más simples que los algoritmos de “aprendizaje profundo” que impulsa la inteligencia artificial moderna, pero aun así pueden comportarse de formas inesperadas.

 

Entonces, ¿cómo pueden los reguladores garantizar que los algoritmos fijan precios justos? Su enfoque tradicional no servirá, porque se basa en encontrar una colusión explícita. “Los algoritmos desde luego no se están tomando copas juntos”, apunta Aaron Roth, científico informático de la Universidad de Pennsylvania.

 

Sin embargo, un artículo muy citado de 2019 mostró que los algoritmos podían aprender a coludir de forma tácita, incluso cuando no estaban programados para ello. Un equipo de investigadores enfrentó dos copias de un algoritmo de aprendizaje simple en un mercado simulado y les dejó explorar distintas estrategias para aumentar sus beneficios. Con el tiempo, cada algoritmo aprendió por ensayo y error a castigar cuando el otro bajaba los precios: respondía reduciendo su propio precio en una cuantía enorme y desproporcionada. El resultado final fue precios elevados, sostenidos por la amenaza mutua de una guerra de precios.

Aaron Roth sospecha que los problemas de la fijación de precios algorítmica podrían no tener una solución sencilla. «La conclusión de nuestro estudio es que resulta difícil determinar qué descartar», afirma. Foto cortesía de Aaron Roth

Las amenazas implícitas como esta también están en la base de muchos casos de colusión humana. Así que, si quieres garantizar precios justos, ¿por qué no exigir que los vendedores utilicen algoritmos incapaces de hacer amenazas?

 

En un trabajo reciente, Roth y otros cuatro científicos informáticos mostraron por qué eso puede no ser suficiente. Probaron que incluso algoritmos aparentemente benignos que optimizan su propio beneficio pueden a veces dar lugar a resultados perjudiciales para los compradores. “Aun así puedes obtener precios altos de maneras que, desde fuera, parecen razonables”, explica Natalie Collina, estudiante de posgrado que trabaja con Roth y coautora del nuevo estudio.

 

No todos los investigadores coinciden en las implicaciones del hallazgo —mucho depende de cómo se defina “razonable”—. Pero la investigación revela lo sutiles que pueden ser las cuestiones sobre fijación algorítmica de precios y lo difícil que puede resultar regularlas.

 

“Sin alguna sospecha de amenaza o de un acuerdo, es muy difícil que un regulador pueda entrar y decir: ‘Estos precios no parecen correctos’”, afirma Mallesh Pai, economista de la Universidad Rice. “Por eso creo que este artículo es importante.”

 

Sin arrepentimiento

 

El trabajo reciente estudia la fijación algorítmica de precios desde la óptica de la teoría de juegos, un campo interdisciplinar en la frontera entre la economía y la informática que analiza las matemáticas de las competiciones estratégicas. Es una forma de explorar los errores de los algoritmos de precios en un entorno controlado.

 

“Lo que intentamos hacer es crear colusión en el laboratorio”, explica Joseph Harrington, economista de la Universidad de Pennsylvania que escribió un influyente artículo de revisión sobre la regulación de la colusión algorítmica y que no ha participado en la nueva investigación. “Una vez que lo hacemos, queremos averiguar cómo destruir esa colusión.”

Natalie Collina y sus colegas han descubierto que los precios altos pueden surgir de maneras inesperadas. Foto: Nandan Tumu

Para entender las ideas clave conviene empezar con el simple juego de piedra-papel-tijera. Un algoritmo de aprendizaje, en este contexto, puede ser cualquier estrategia que un jugador use para elegir una jugada en cada ronda basándose en los datos de rondas anteriores. Los jugadores pueden probar distintas estrategias a lo largo del juego. Pero si juegan bien, acabarán convergiendo a un estado que los teóricos de juegos llaman equilibrio. En equilibrio, la estrategia de cada jugador es la mejor respuesta posible a la estrategia del otro, por lo que ninguno tiene incentivo a cambiar.

 

En piedra-papel-tijera, la estrategia ideal es sencilla: hay que jugar una jugada aleatoria cada ronda, escogiendo las tres posibilidades con la misma frecuencia. Los algoritmos de aprendizaje destacan cuando un jugador adopta un enfoque distinto. En ese caso, elegir jugadas en función de rondas anteriores puede ayudar al otro jugador a ganar más a menudo que si jugara al azar.

 

Supón, por ejemplo, que tras muchas rondas detectas que tu oponente —un geólogo— eligió piedra más del 50% de las veces. Si hubieras jugado papel cada ronda, habrías ganado más. Los teóricos de juegos se refieren a esta dolorosa constatación como arrepentimiento.

 

Los investigadores han diseñado algoritmos de aprendizaje sencillos que garantizan siempre que acabarás con arrepentimiento cero. Algoritmos de aprendizaje algo más sofisticados, llamados algoritmos “sin arrepentimiento por intercambio” (no-swap-regret), también garantizan que cualquiera que sea la acción de tu oponente, no podrías haberlo hecho mejor sustituyendo todas las ocurrencias de una jugada por otra (por ejemplo, jugando papel cada vez que en realidad jugaste tijera). En 2000, teóricos de juegos demostraron que, si enfrentas dos algoritmos sin arrepentimiento por intercambio en cualquier juego, acabarán en un tipo específico de equilibrio —uno que sería el equilibrio óptimo si solo jugaran una única ronda. Esa propiedad es atractiva porque los juegos de una sola ronda son mucho más simples que los de varias rondas. En particular porque las amenazas no funcionan ya que los jugadores no pueden ejecutarlas.

 

En un artículo de 2024, Jason Hartline, informático de la Universidad Northwestern, y dos estudiantes de posgrado tradujeron los resultados clásicos de 2000 a un modelo de mercado competitivo, donde los jugadores pueden fijar precios nuevos cada ronda. En ese contexto, los resultados implicaban que dos algoritmos sin arrepentimiento por intercambio se acabarían encontrando en precios competitivos cuando alcanzaran el equilibrio. La colusión sería imposible.

 

Sin embargo, los algoritmos sin arrepentimiento por intercambio no son las únicas estrategias de fijación de precios en los mercados en línea. ¿Qué ocurre cuando un algoritmo sin arrepentimiento por intercambio se enfrenta a un oponente distinto que también parece benigno?

 

El precio está equivocado

 

Según los teóricos de juegos, la mejor estrategia para jugar contra un algoritmo sin arrepentimiento por intercambio es simple: empieza con una probabilidad concreta para cada posible acción y, luego, en cada ronda elige una sola acción al azar, sin importar lo que haga tu oponente. La asignación ideal de probabilidades para este enfoque “no reactivo” depende del juego específico.

 

En el verano de 2024, Collina y su colega Eshwar Arunachaleswaran se propusieron encontrar esas probabilidades óptimas para un juego de fijación de precios entre dos jugadores. Hallaron que la mejor estrategia asignaba probabilidades sorprendentemente altas a precios muy elevados, junto con probabilidades menores distribuidas en una amplia gama de precios bajos. Si juegas contra un algoritmo sin arrepentimiento por intercambio, esta extraña estrategia maximizará tu beneficio. “Para mí fue una sorpresa total”, cuenta Arunachaleswaran.

Eshwar Arunachaleswaran y Collina obtuvieron su resultado al explorar las mejores respuestas a algoritmos de precios bien definidos. Foto: Paritosh Verma

Las estrategias no reactivas parecen superficialmente inocuas. No pueden transmitir amenazas, porque no reaccionan a las jugadas del rival en absoluto. Pero pueden inducir a los algoritmos de aprendizaje a subir sus precios, y luego aprovecharse ocasionalmente vendiendo más barato que el competidor.

 

Al principio, Collina y Arunachaleswaran pensaron que este escenario artificial no sería relevante en el mundo real. Seguro que el jugador que usara el algoritmo sin arrepentimiento por intercambio cambiaría a otro algoritmo en cuanto se diera cuenta de que su competidor estaba obteniendo beneficios a su costa.

 

Pero al profundizar y al discutirlo con Roth y otros dos colegas, se dieron cuenta de que su intuición era errónea. Los dos jugadores en su escenario ya estaban en un estado de equilibrio. Sus beneficios eran casi iguales, y ambos eran tan altos como podían ser siempre que ninguno cambiara de algoritmo. Ninguno tenía incentivo a cambiar de estrategia, así que los compradores se quedarían atrapados con precios altos. Además, las probabilidades precisas no eran tan importantes. Muchas elecciones distintas conducían a precios elevados cuando se enfrentaban a un algoritmo sin arrepentimiento por intercambio. Es un resultado que cabría esperar de una colusión, pero sin que se viera ningún comportamiento colusorio.

 

Conviene ser tonto

 

¿Y qué pueden hacer los reguladores? Roth admite que no tiene respuesta. No tendría sentido prohibir los algoritmos sin arrepentimiento por intercambio: si todos usaran uno, los precios caerían. Pero una simple estrategia no reactiva podría ser una elección natural para un vendedor en un mercado en línea como Amazon, aunque conlleve el riesgo de arrepentimiento.

 

“Una forma de tener arrepentimiento es simplemente ser un poco tonto”, afirma Roth. “Históricamente, eso no ha sido ilegal.”

 

Para Hartline, el problema de la colusión algorítmica tiene una solución simple: prohibir todos los algoritmos de fijación de precios excepto los algoritmos sin arrepentimiento por intercambio que los teóricos de juegos han venido recomendando. Puede haber formas prácticas de hacerlo: en su trabajo de 2024, Hartline y sus colegas idearon un método para comprobar si un algoritmo tiene la propiedad de sin arrepentimiento por intercambio sin mirar su código.

 

Hartline reconoció que su solución preferida no evitaría todos los malos resultados cuando algoritmos sin arrepentimiento por intercambio compitieran con humanos. Pero sostiene que escenarios como el del trabajo de Roth no son casos de colusión algorítmica.

 

“La colusión es algo de doble vía”, dijo. “Fundamentalmente debe ser posible que un único jugador haga algo para no coludir.”

 

Sea como fuere, el nuevo trabajo deja muchas preguntas abiertas sobre cómo puede fallar la fijación de precios algorítmica en el mundo real.

 

“Aún no entendemos ni de lejos todo lo que quisiéramos”, dico Pai. “Es una cuestión importante para nuestro tiempo.”

 

El artículo original, The Game Theory of How Algorithms Can Drive Up Prices, se publicó el 22 de octubre de 2025 en Quanta Magazine.

Traducido por César Tomé López

El artículo La teoría de juegos de cómo los algoritmos pueden hacer subir los precios se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Josu Lopez-Gazpio

Auzitegi-zientziaren eta, bereziki, toxikologiaren oinarriak kimika analitikoa eta neurketa kuantitatibo zehatzak badira ere, akatsak gerta daitezke. Zientzia bera perfektua den ala ez eztabaidagaia izan daiteke, baina bada eztabaidaidarik sortzen ez duen zerbait: ikertzaileak ez dira perfektuak. Analisi-metodoak ere ez dira perfektuak eta akatsak, egon, egon daitezke. Auzitegi-zientzien esparruan akatsak garesti ordaintzen dira: errudunak libre gera daitezke eta errugabeak zigortu egin daitezke.

Aaron Olson eta Charles Ramsay ikertzaileek 2025. urte honetan bertan auzitegi-kasuen berrikuspena argitaratu berri dute, azken 48 urteetan toxikologiaren alorrean egon diren akats garrantzitsu batzuk aipatuz. Askotan errepikatzen den akatsa alkoholemia-probak izaten dira. Esaterako, 2010era arte, Columbiako Metropoliko Polizia Departamentuak tresnen kalibrazioan sistematikoki egiten zituen akatsen ondorioz, % 20-40ko gehikuntzarekin ematen zituen alkoholemia-tasak. Hori 14 urtean zehar gertatu zen, langile berri bat akatsaz ohartu zen arte. New Jersey-n ere antzekoa gertatu zen, eta 20.000 alkoholemia-probaren emaitzak bertan behera utzi behar izan zituzten. Erresuma Batuan 2017an zabarkeria kasu larria atzeman zuten. Randox Testing Services enpresak auzitegi-analisiak egiten zituen; bada, datuak manipulatu egiten zituztela jakin zen eta 10.000 auzitegi-kasu baino gehiago berrikusi behar izan zituzten. Egindako proba analitikoak trafiko-delituekin, indarkeriazko krimenekin, bortxaketekin eta heriotza susmagarriekin lotuta zeuden. Kasu horrek agerian utzi zuen zein garrantzitsua den auzitegi-analisiak modu zuzenean egitea.

Irudia: toxikologiaren historian zehar hainbat akats larri egin dira. (Argazkia: cottonbro studio – domeinu publikoko irudia. Iturria: pexels.com).

Aipatutakoak Olson eta Ramsayk egindako lanaren adibide batzuk besterik ez dira, baina badira gehiago. Beste edozein arlotan bezala, auzitegi-analisietan akatsak egon daitezke. Kasu askotan, azkenean akatsak antzeman egiten dira eta horrexegatik da hain garrantzitsua auzitegi-laborategien lan zorrotza eta egindako analisien berrikuspena, beharrezkoa den kasu guztietan. Adibide horien guztien artean, bada kasu bat nabarmentzekoa dena: Patricia Stallings-en semearen heriotza.

1991. urtean biziarteko kartzela-zigorrera kondenatu zuten Patricia Stallings bere haurraren hilketagatik. Patricia eta haren senarra bikote arrunta ziren 1989ko udan haien haurra jaio zenean, Ryan izeneko mutikoa. Ryanen osasuna okertu egin zen laster. Egun jakin batean, botaka egin zuen biberoia hartu ostean. Pare bat egun geroago, ez zen jateko gai eta arnasteko arazoak zituen. Bikotea medikuarenera joan zen eta, hark, azalpenik emateko gai ez zenez, umearen odol-analisia egitea eskatu zuen. Analisian etilenglikola topatu zuten.

Etilenglikola substantzia nahiko toxikoa da, industrian erabiltzen dena. Hala ere, ziurrenik erabilera ohikoena eta ezagunena ibilgailuen izotz-kontrakoa izatea da. Etilenglikolak zapore gozoa duenez, eta koloregabe zein usaingabea denez, ez da harritzekoa haurren edo animalien intoxikazio kasuak ohikoak izatea etilenglikola hartzeagatik. Hain justu, etilenglikola irensten bada, okadak, azidosi metabolikoa, hiperbentilazioa, disfuntzio kardiobaskularra edo giltzurrunetako gutxiegitasuna ager daiteke. Etilenglikola bera ez da intoxikazioaren eragilea, baizik eta etilenglikolaren metabolitoak: azido glikolikoa eta azido oxalikoa, nagusiki.

Patricia Stallingsen haurrak odolean etilenglikola izateko arrazoi bakarra egon zitekeen: norbaitek jarri zuen bertan. Hasierako susmoak amarengan jarri ziren eta epaileak kautelazko neurriak ezarri zituen kasua ebatzi bitartean. Ryan beste familia baten tutoretzapean jarri zuten. Alabaina, horrek ez zuen hobekuntzarik ekarri, zirudienez. Ryanen amari baimendutako bisita horietako batean, biberoia eman zion umeari. Egun gutxi batzuk geroago haurraren osasuna okertu egin zen eta medikuek ezin izan zuten ezer egin. Ryan hil egin zen.

Hasieratik haren ama izan zen susmagarri nagusiena eta azkarra izan zen ikerketa. Umearen autopsian ikusi zen bezala, odolean etilenglikola zegoen eta biriketan, aldiz, oxalato kristalak ─aipatu dugun bezala, oxalatoa etilenglikolaren metabolito toxikoetako bat da─. Hori gutxi balitz, Stallings senar-emazteen etxean etilenglikola topatu zuten eta biberoiean ere etilenglikol arrastoak zeuden. Ez zen asko luzatu kasuaren azterketa, nahiz eta galdera bat erantzun gabe gelditu zen: zergatik hil zuen bere semea Patricia Stallingsek? Zein zen krimenaren eragingarria? Bada, hilketari azalpena eman nahian, fiskaltzak argudiatu zuen amak Münchhausen-en sindromea izan zezakeela. Sindrome hori dutenek nahita eragiten dizkiote sintoma fisiko nahiz psikikoak beren buruari. Hortaz, eta beste azalpenik eman gabe, adierazi zuten Patriciak bere buruari kalte egin beharrean bere semeari egiten ziola, eta horrelako batean semea hil zuela, nahita edo nahi izan gabe. Argudio horiekin eta autopsiaren emaitzekin, zinpeko epaimahaiak biziarteko kartzela-zigorrera kondenatu zuen Patricia.

Gauzak horrela, onartu behar da kasu batzuetan zientziaren bideak ezin asmatuzkoak direla. Ryan hil zenean haurdun zegoen beraren ama, eta Patricia kartzelan zegoela jaio zen David Jr. Ama kartzelan zegoenez, David txikia adopzioan eman zuen Estatuak. Jaio eta hilabete gutxi batzuetara David gaixotzen hasi zen, eta Ryanen antzeko sintomak edukitzen hasi zen. Ama ezin zen erruduna izan. Hortaz, Ryanen hilketa benetan hilketa bat izan al zen?

Erreferentzia bibliografikoak:

Olson, Aaron; Ramsay, Charles (2025). Errors in toxicology testing and the need for full discovery. Forensic Science International: Synergy, 11, 100629. DOI: 10.1016/j.fsisyn.2025.100629

Mulet, J.M. (2016). La ciencia en la sombra. Planeta argitaletxea.

Shoemaker, James D.; Lynch, Robert, E.; Hoffmann, Joseph W.; Sly, William S. (1992) Misidentification of propionic acid as ethylene glycol in a patient with methylmalonic acidemia. The Journal of Pediatrics, 120(3), 417-421. DOI: 10.1016/S0022-3476(05)80909-6

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

Zientzia auzitegietan buruzko artikulu-sorta:

1. Zientzia auzitegietan (I): hastapenak
2. Zientzia auzitegietan (II): artsenikoa eta Marsh-en proba
3. Zientzia auzitegietan (III): krimenaren agertokia
4. Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia
5. Zientzia auzitegietan (V): Orfila eta Lafarge kasua
6. Zientzia auzitegietan (VI): aztarnak, ebidentziak eta frogak
7. Zientzia auzitegietan (VII): zientziak huts egiten duenean

The post Zientzia auzitegietan (VII): zientziak huts egiten duenean appeared first on Zientzia Kaiera.

En una entrega anterior de esta sección describíamos la curiosa estrategia del nematodo Caenorhabditis elegans para dispersarse en el medio. Estos pequeños gusanos forman torres para salvar espacios y, eventualmente, adherirse a insectos que los transporten a otros lugares. Parecía difícil superar esto, pero otro nematodo, Steinernema carpocapsae (Figura 1), acaba de proporcionarnos un caso aún más sorprendente. Con una longitud máxima de medio milímetro, este minúsculo gusano es capaz de saltar a una distancia superior a veinte veces su longitud corporal, con una velocidad inicial de 1.5 m/s, y adherirse a un insecto al que matará y consumirá. Si a esto le añadimos que rara vez falla en su objetivo, nos tenemos que preguntar cómo un animal, tan limitado en lo sensorial como en lo motor, tiene tanta puntería. Y la respuesta, totalmente inesperada, radica en la electroestática.

Figura 1. El nematodo Steinernema carpocapsae, individuo juvenil en fase infectiva. De Lu et al. (2017), doi: 10.1371/journal.ppat.1006302, CC BY 4.0.

La electricidad estática está presente en muchos fenómenos biológicos. Los insectos voladores, por ejemplo, suelen cargarse positivamente por el roce con partículas presentes en el aire. De esta forma se facilita la recolección de polen por abejas, mariposas o colibrís. Eso sí, la carga eléctrica positiva de los insectos voladores aumenta su riesgo de enredarse en telarañas. La electricidad estática también está implicada en el vuelo de arañas, en ocasiones a cientos de kilómetros de distancia. Los filamentos de seda emitidos por estas arañas y cargados negativamente son atraídos por cargas eléctricas positivas en la atmósfera, como podemos ver en este vídeo.

Volvamos a S. carpocapsae. Este nematodo ha sido comercializado debido a su utilidad en la lucha biológica contra plagas de insectos. Cincuenta millones de gusanos pueden adquirirse en el mercado fitosanitario por unos 20 euros. A pesar de su pequeño tamaño, S. carpocapsae mata rápidamente (en 24-48 horas) a los insectos a los que ataca. Esta letalidad se debe a dos factores. Por un lado, transporta en su intestino bacterias simbióticas del género Photorhabdus o Xenorhabdus. Cuando el gusano penetra en su víctima, las bacterias son liberadas y proliferan rápidamente, produciendo toxinas y enzimas que degradan los tejidos del insecto. Al mismo tiempo, el nematodo produce otras sustancias tóxicas y supresoras del sistema inmune del insecto, que no puede defenderse de la infección bacteriana. Para completar el trabajo, las bacterias también segregan antibióticos que evitan la competencia de otras bacterias.

A estas alturas el insecto ha sido ya atacado por otros nematodos de la misma especie, que pasan de un estadio juvenil (el único de vida libre) a adultos de ambos sexos. Se aparean, ponen huevos y mantienen el ciclo hasta que el insecto ha sido completamente consumido. En ese momento los juveniles vuelven a asociarse con las bacterias (que solo pueden vivir en simbiosis con S. carpocapsae) y abandonan el cadáver para buscar otra víctima.

La pregunta que nos hacíamos al principio es, ¿cómo este pequeño gusano es capaz de saltar y adherirse a un insecto volador con precisión? La sorprendente respuesta acaba  de aparecer en un artículo publicado en PNAS por investigadores estadounidenses. Es el propio insecto el que atrae al nematodo a causa de su carga eléctrica positiva, como vemos en este video.

Los experimentos se realizaron con moscas del vinagre conectadas a un filamento de cobre para proporcionarles carga eléctrica positiva (Figura 2A-C). De acuerdo con las medidas tomadas en insectos voladores, estas cargas suelen estar entre 10 y 200 picoculombios (pC), lo que equivale a voltajes entre 50 y 1000 voltios. En todos los experimentos, los nematodos saltarines aterrizaron sobre el insecto. Lo mismo sucedió cuando el insecto fue reemplazado por una bola metálica con la misma carga eléctrica.

Figura 2. A: Trayectoria del nematodo Steinernema carpocapsae. Tras el salto es atraído hacia la mosca, cargada positivamente. B: El nematodo se dobla como un resorte antes de saltar. C: Trayectoria registrada en 19 individuos, partiendo de dos alturas diferentes. Todos ellos impactan contra el insecto, independientemente de la dirección del salto. Los colores indican la velocidad en m/s. D: Modelo numérico basado en las observaciones anteriores (velocidad y dirección), pero asignando carga neutra a los gusanos. Solo en un caso se logra el contacto con el insecto. Los colores indican diferentes voltajes para la mosca, entre 100 y 700 V. E: Carga del nematodo por inducción. El insecto cargado positivamente polariza al gusano atrayendo cargas negativas. El sustrato actúa como toma de tierra y proporciona electrones que neutralizan las cargas positivas. Cuando el nematodo salta, su carga es negativa y es atraído hacia el insecto. Fuente: Ran et al. (2025), cita completa en referencias, CC BY 4.0.

Para que la atracción electrostática sea eficaz, el nematodo debe tener carga eléctrica negativa, y los modelos numéricos mostraron que, en efecto, esta carga está alrededor de 0.1 pC. ¿Cómo se genera esta carga? La hipótesis más probable es que se deba a la inducción (Figura 2E). Cuando el insecto cargado positivamente se acerca, atrae cargas negativas del extremo más próximo del nematodo, con lo que el extremo contrario se carga positivamente. Ese extremo está en contacto con el sustrato, que actúa como toma de tierra y proporciona electrones que cancelan las cargas positivas. Por eso, todo el gusano, cuando salta hacia su objetivo, tiene carga negativa y es atraído hacia su víctima.

La pequeñísima carga negativa adquirida por inducción es esencial. De acuerdo con los modelos numéricos, cuando se simularon las trayectorias y las velocidades de los saltos, pero se asignó una carga nula a los gusanos, solo uno de los 19 intentos terminó con éxito (Figura 2D).

Resulta paradójico que la misma carga positiva que resulta útil, por ejemplo, para la recogida de polen, pueda ser fatal al atraer a nematodos parásitos. En cualquier caso, este descubrimiento ilustra la importancia de comprender mejor los fenómenos eléctricos en las interacciones animales.

Referencias

Ran, R., Burton, J.C., Kumar, S. et al. (2025). Electrostatics facilitate midair host attachment in parasitic jumping nematodes, Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. doi: 10.1073/pnas.2503555122.

Sobre el autor: Ramón Muñoz-Chápuli Oriol es Catedrático de Biología Animal (jubilado) de la Universidad de Málaga.

El artículo Atracción (electroestática) fatal se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Cristina Romo-Valera, Maddalen Rodriguez-Astigarraga, Jon Arluzea eta Noelia Andollo

Giza kornea begiaren kanpoaldean kokatzen den ehuna da eta gardentasuna, abaskulartasuna (odol-hodirik ez izatea) eta egitura espezifiko bat izatea ditu ezaugarri. Bost geruzaz osatuta dago, eta bakoitzak osaera eta funtzio ezberdina du. Geruza hauek modu koordinatuan jarduten dute ikusmena bermatu eta kanpoaldeko erasoen aurrean begia babesteko. Hala, korneak kanpoko mehatxuekiko hesi funtzioa betetzeko eta argia transmititzeko berebiziko garrantzia duenez, edozein kaltek zuzenean eragin dezake ikusmenaren kalitatean, ikusmen-zolitasuna narriatuz. Gaur egun, korneako transplantea kornea-itsutasuna duten pazienteen ikusmena lehengoratzeko tratamendu nagusi gisa ezarrita dago. Hala ere, emaileen urritasunak aukera terapeutiko horretarako sarbidea mugatzen du, paziente asko konponbide eraginkorrik gabe utziz. Egoera horrek kornea-ordezkoen garapenari buruzko ikerketa bultzatu du, batez ere azken urteetan; izan ere, hidrogelak sortzeko egindako aurrerapenek aukera berriak eskaini dituzte ehuna modu partzialean edo bere osotasunean ordezkatzeko.

Irudia: hidrogelak sortzeko egindako aurrerapenek aukera berriak eskaini dituzte kornearen ehuna modu partzialean edo bere osotasunean ordezkatzeko. (Argazkia: Danish Ramlee – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Medikuntza birsortzailea, etengabeko bilakaeran dagoen jakintza-adar anitzeko diziplina, kaltetutako ehunak birsortzeko, konpontzeko edo ordezteko soluzioen garapenean zentratu da. Testuinguru horretan, zelula amak, biomaterialak eta seinale kimikoak edo fisikoak erabiltzea funtsezkoa da. Garatutako irtenbideak konplexuak badira ere, estrategia horiek ehunak birsortzeko eta konponketa-erantzun eraginkorrenak bideratzeko aukera ematen dute. Korneari dagokionez, hainbat ikuspegi terapeutiko aztertu dira gainditu nahi den lesio edo gaixotasun motaren arabera, zelula amen erabileratik hasi eta ehunen birsorkuntzarako euskarri gisa jarduten duten materialen garapeneraino.

Korneako lesioak tratatzeko ikertzen ari diren soluzio guztien artean, bi estrategia dira nagusi: zelula-xaflen ingeniaritza eta 3 dimentsiotako euskarrietan oinarritutako ingeniaritza. Zelula-xaflen ingeniaritzak (ZXI) zelulen monogeruza baten in vitro garapena dakar, hau da, zelulek beraiek ehunarentzako euskarria izango dena sortzen dute transplantatu aurretik. Estrategia hau estimuluei erantzuten dieten materialekin egindako zelulentzako hazkuntza-substratuen erabileran oinarritzen da. Faktore estimulatzaileak aldatuz, hala nola tenperatura, entzimak, argia, ioiak, erredox erreakzioak, pH-a, azukrea, etab., zelulak substratura atxikitzeko portaera erregula daiteke, zelulak modu naturalean askatzeko.

Bigarren estrategia ehunaren mikroingurunea antzeratzen eta estimulatzen duten eta zelulentzako euskarri izango diren substratu edo matrize mota ezberdinen garapenean oinarritzen da. Euskarri horiek forma ezberdina (mintzak, lenteak, hidrogelak etab.) hartu dezakete, material naturalez, sintetikoz edo konbinatuz osatuta egon daitezke eta zelula edo molekula bioaktiboak izan ditzakete, kaltetutako ehuna sendatzen laguntzeko. Aukeren artean, hidrogel formako biomaterialak larritasun desberdineko korneako zauriak tratatzeko etorkizun handiko konponbideak dira. Hidrogelen propietate fisiko moldagarriek, biodegradagarritasunak eta bioaktibitateak zelulentzako onuragarria den mikroingurunea antzeratzea ahalbidetzen dute. Hidrogel-materialak erraz molda daitezke, eta horrek aurrerapen handiak ekarri ditu in vitro ikerketa eta klinikarako kornea-ehuna ordezteko aukera eraginkorretan. Hala, lan honetan, hainbat lesio kornealetarako hidrogel-materialen eta terapia ezberdinen aplikazioa laburbiltzen dugu.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Medikuntza birsortzaileari lotutako kornea birsortzeko konponbideak.
• Laburpena: Giza kornea begiaren kanpoaldean aurkitzen den ehuna da, eta gardentasuna, abaskulartasuna eta egitura espezifikoa ditu ezaugarri. Osaera eta funtzio ezberdinak dituzten bost geruzaz osatuta dago, eta modu koordinatuan jarduten dute ikusmena bermatu eta kanpoaldeko erasoen aurrean begia babesteko. Kornea kanpoko mehatxuetatik babesteko eta argia transmititu eta errefraktatzeko funtsezkoa denez, ehun horretan jasandako edozein kaltek ikusmen-zorroztasuna kaltetzen du. Gaur egun, korneako transplantea kornea-itsutasunaren tratamendu nagusi gisa ezarrita dago; hala ere, kornea-emaileen urritasunak paziente asko kornea-transplanteak egiteko aukerarik gabe uzten ditu. Egoera horrek hainbat kornea-ordezkoren garapena sustatu du. Azken hamarkadan hidrogel berrien garapen eta optimizazioan egindako aurrerapenek kornea modu partzialean edo bere osotasunean ordezteko konponbide berriak garatzea ekarri dute. Hidrogel-materialak erraz molda daitezke, eta horrek aurrerapen handiak ekarri ditu in vitro ikerketarako eta klinikarako kornea-ehuna ordezteko alternatiba eraginkorretan. Hala, lan honetan, hainbat lesio kornealetarako praktika klinikoan ohikoak diren hidrogel-materialen aplikazioa laburbiltzen dugu.
• Egileak: Cristina Romo-Valera, Maddalen Rodriguez-Astigarraga, Jon Arluzea eta Noelia Andollo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 29-255
• DOI: 110.1387/ekaia.26413

Egileez:

Cristina Romo-Valera, Jon Arluzea eta Noelia Andollo EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko eta IIS Biobizkaia Osasun Ikerketarako Institutuko ikertzaileak dira.

Maddalen Rodriguez-Astigarraga EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Medikuntza birsortzaileari lotutako kornea birsortzeko konponbideak appeared first on Zientzia Kaiera.

Foto: Eugene Golovesov en Unsplash

 

La miopía avanza de forma imparable en todo el mundo. Según la Organización Mundial de la Salud, para 2050 la mitad de la población mundial será miope. No se trata solo de llevar gafas: cuando esa afección visual progresa mucho, aumenta el riesgo de desprendimiento de retina, glaucoma o ceguera irreversible.

En España, por ejemplo, la ceguera miópica es la primera causa de afiliación a la ONCE. La pregunta es inevitable: ¿qué podemos hacer para frenar la epidemia?

Una “caja negra” de la exposición al sol

La respuesta podría estar, literalmente, en nuestros ojos. Más en concreto, en un curioso fenómeno llamado autofluorescencia ultravioleta conjuntival (CUVAF por su denominación en inglés), que funciona como una especie de “caja negra” de la exposición solar que ha recibido cada persona.

(A) Demostración ‘in vivo’ del enfoque corneal de la luz periférica proveniente del lado temporal del ojo hacia el limbo y la conjuntiva nasal, con una intensidad luminosa mayor en comparación con el lado temporal. (B) Representación óptica del efecto de enfoque de la luz periférica que provoca la concentración de los rayos incidentes, al atravesar la cámara anterior, sobre la superficie límbico-conjuntival contralateral del ojo. (C) Representación de un caso CUVAF negativo (sin área de hiperautofluorescencia conjuntival). (D–E) Fotografías CUVAF negativas tomadas bajo luz ultravioleta (D) (longitud de onda máxima de 365 nm) y (E) una fotografía tomada con el modo BAF del Heidelberg Spectralis HRA+OCT (longitud de onda máxima de 488 nm). (F) Representación de un caso CUVAF positivo (muestra un área de hiperautofluorescencia que absorbe a 360 nm y emite en el espectro visible). (G–H) Fotografías CUVAF positivas en una imagen a color tomada bajo luz ultravioleta (G) y (H) con el Heidelberg Spectralis HRA+OCT.

El CUVAF es un área de autofluorescencia en la conjuntiva (la parte blanca del ojo) que aparece cuando se ilumina con luz ultravioleta. Entonces, el ojo muestra manchas brillantes que delatan cuánto tiempo hemos pasado bajo la luz del sol.

Aunque esas manchas no son visibles a simple vista, quedan registradas de forma objetiva. Así, el CUVAF se ha convertido en un biomarcador fiable para saber cuántas horas al aire libre ha acumulado una persona a lo largo de su vida reciente.

Los científicos llevan años sospechando que la falta de luz natural es una de las grandes culpables del aumento de la miopía. Los niños que pasan más tiempo en interiores –ya sea frente al móvil, la tableta o los libros– tienen más riesgo de desarrollarla.

¿Por qué? La hipótesis más aceptada es que la luz solar estimula la liberación del neurotransmisor dopamina en la retina, y esa dopamina actúa como freno natural para que el ojo no crezca en exceso (además de controlar ciclos circadianos, hormonas, etc).

Otra posible causa es que cuando estamos en la calle miramos principalmente de lejos, de forma relajada y sin forzar los músculos de la acomodación (necesarios para ver de cerca), lo cual evita el crecimiento excesivo del ojo. Porque cuando esto último ocurre, la imagen no se enfoca nítidamente en la retina y aparece la miopía.

De los cuestionarios a la “memoria ocular”

Hasta hace poco, los investigadores solo podían medir el tiempo que pasan los niños al aire libre preguntando a los padres o a los propios menores. Pero esos cuestionarios tienen muchas limitaciones: ¿quién recuerda con exactitud cuántas horas estuvo en el parque hace un mes?

El CUVAF resuelve este problema. Funciona como un registro objetivo de la exposición solar, independiente de la memoria o la percepción. Si un niño presenta poco CUVAF, significa que pasa poco tiempo en exteriores y, por tanto, que tiene más riesgo de ser miope.

Lo que dicen los estudios

Varios trabajos internacionales confirman su utilidad. Así, un metaanálisis con más de 3 600 personas de distintos países encontró que los miopes pasaban menos tiempo al aire libre y tenían áreas de CUVAF significativamente más pequeñas que los no miopes. Y en la Universidad de Navarra, un estudio con estudiantes de Medicina y de Ciencias Ambientales mostró que los segundos, que pasan más horas en el exterior por su carrera, tenían más CUVAF y la mitad de riesgo de desarrollar miopía.

Para conocer las repercusiones de este biomarcador en la edad infantil –la etapa más sensible para el crecimiento excesivo del ojo–, se llevó a cabo una investigación en más de 260 niños de entre 6 y 17 años. Los autores comprobaron que los miopes, efectivamente, pasaban menos tiempo al aire libre y presentaban menos CUVAF. Además, si el área de autofluorescencia de la conjuntiva era grande en relación a la edad, los menores estaban protegidos hasta 2,5 veces frente a la miopía y hasta 5 veces frente a la miopía alta.

Este hallazgo podría confirmarse en un estudio, actualmente en revisión, con más de 2 600 niños de la Comunidad de Madrid.

Imaginemos cómo podría usarse dicha información en la práctica clínica. En una revisión ocular, el oftalmólogo toma una imagen del CUVAF. Si el resultado muestra un área reducida, podría dar el siguiente consejo:
“Su hijo necesita al menos una o dos horas de juego al aire libre cada día. El mejor tratamiento ahora mismo es la luz natural, gratuita y sin efectos secundarios”.

En el futuro, las consultas de oftalmología podrían incorporar esa prueba rutinaria igual que hoy se mide la tensión ocular o el fondo de ojo.

No es solo cosa de niños

Aunque la prevención en la infancia es clave, el CUVAF también puede ser útil en adultos jóvenes. Durante la universidad o los primeros años laborales, la miopía puede seguir progresando. Medir el CUVAF en esta etapa permite detectar a quienes mantienen un estilo de vida demasiado “de puertas adentro” y orientar cambios sencillos: salir a pasear, practicar deporte al aire libre, exponerse a la luz natural cada día.

Hay una metáfora muy bonita que usan algunos investigadores: el verano se borra de nuestra piel, pero permanece en nuestros ojos. Aunque la piel pierda el bronceado, el ojo conserva la huella del sol a través del CUVAF. Y esa huella no es un simple recuerdo: es una pista directa sobre nuestra futura salud visual.

Porque la miopía no es inevitable: aunque los genes juegan un papel, el ambiente es decisivo. Y entre los factores ambientales, el tiempo al aire libre es el más importante y modificable.

Sobre el autor: Sergio Recalde Maestre es Director científico del laboratorio de oftalmología experimental de la Universidad de Navarra

Este artículo fue publicado originalmente en The Conversation. Artículo original.

El artículo Nuestros ojos saben lo que hicimos el último verano se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

María Ángeles García-Ferrero zientzialari titularra da Madrilgo Zientzia Matematikoen Institutuan. Aurretik, Universitat de Barcelona, Bilboko Basque Center for Applied Mathematics, Heidelbergeko Unibertsitatea eta Leipzigeko Max-Planck-Institut für Mathematik in den Naturwissenschaften instituzioetan lan egin du. Fisikan lizentziatu zen Valladolideko Unibertsitatean 2014an, eta Matematikan doktoratu zen Madrilgo Unibertsitate Konplutentsean 2018an.

Vicent Caselles saria (Espainiako Matematikako Errege Elkartea eta BBVA Fundazioa, 2019) eta José Luis Rubio de Francia saria (Espainiako Matematikako Errege Elkartea, 2020) jaso ditu, besteak beste.

Bere interes zientifikoak arlo hauetan zentratzen dira: deribatu partzialak (lokalak eta lokalak ez direnak), alderantzizko problemak, analisi geometrikoa, jariakinen mekanika eta fisika matematikoa.

Irudia: María Ángeles García Ferrero ikertzailea. (María Ángeles García Ferrerok emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa deribatu partzialetako ekuazioetan (DPE) zentratzen da. Ezinbesteko rola dute matematiketan, baina askotariko fenomeno naturalak modelatzeko ere balio dute. Nire egungo lanaren xedea da DPEko alderantzizko problemak ikertzea. Problema horietako askoren helburu nagusia da gorputz baten barrualdea ezagutzea modu ez-inbaditzaile eta ez-suntsitzailean. Ezinbesteko gaia da medikuntzan, industrian, geofisikan eta ingurumen zientzietan.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Txikitatik gustatu zaizkit matematikak, baina karrera hautatzeko orduan Fisikaren alde egin nuen. DPEetan bi diziplinen arteko elkargunea aurkitu nuen.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Bai, nire ibilbidearen etaparen arabera erreferenteren bat edo beste izan dut: irakasle batzuk, nire tesi zuzendaria, doktorego ondoko nire etapako mentorea… Eta lankideek ere benetan inspiratzen naute, eta ez soilik beren lan zientifikoagatik, lana bizitzaren beste alderdi batzuekin uztartzeko duten moduagatik ere bai.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Aurrerapen nabarmen bat egin nahi nuke eroankortasunaren alderantzizko problemari buruz. Horren helburua da gorputz baten eroankortasun elektrikoa zehaztea tentsio eta korronte neurrien bidez bere inguruan. Irekita geratzen diren alderdien artean, eroankortasun anisotropoen kasua dago; aztergai den puntuaren nahiz norabidearen mendekoak dira eta osagai geometriko handia dute. Interes matematikoaz gain, alderantzizko problema hori inpedantzia elektrikoaren bidezko tomografiaren oinarria da. Aplikazio potentzialak ditu tumoreak detektatzeko, jaioberrietan biriken funtzionamendua monitorizatzeko, bai eta istripu zerebrobaskularrak sailkatzeko ere.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Iraupen lasterketa bat da. Hortaz, garrantzitsua da pazientzia izatea. Kontziente izan behar da normala dela hartutako bideari buruzko zalantzak izatea, baina horiek erlatibizatu behar dira, eta baloratu behar da ea une onek gainerako guztia konpentsatzen duten.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko apirilaren 26an: “María Ángeles García-Ferrero: matemáticas para conocer el interior de un cuerpo de forma no invasiva y no destructiva”

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post María Ángeles García-Ferrero: matematikak, gorputz baten barrualdea modu ez-inbaditzaile eta ez-suntsitzailean ezagutzeko bidea appeared first on Zientzia Kaiera.

Orain dela 3,2 milioi urte, gaur egungo Etiopian, zutik ibiltzen zen baina zuhaitzetara igotzen jarraitzen zuen arbaso bat bizi zen: Lucy, Australopithecus afarensis espeziekoa. Ez zen ez gizaki bat, ezta tximino bat ere, bien arteko zerbait baizik. Burmuin txikia zuen, baina bi hanken gainean ibiltzeko gai zen, eta horrek erakusten du oinez ibiltzea burmuina handitu baino lehenagokoa izan zela gure leinuan. Lucy eta bere ahaideak, Australopithecinak, orain dela 6 milioi urte inguru bizi ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arbasoak dira.

Ez dakigu noiz edo zergatik hasi ziren gure arbasoak bi hanken gainean ibiltzen, baina hipotesi asko daude: klima lehorragoaren eta zuhaitz gutxiagoren ondorioz, arriskuak hobeto ikustea, gorputza hobeto hoztea, edo elikagaiak eraginkorrago garraiatzea, besteak beste. Eboluzio-aldaketa horrek eskuak askatu zituen, eta tresnak egiteko gaitasuna ekarri zuen. Horrela hasi zen gure leinuaren historia.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Lucy appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Gaurkoan, Kiñuk X izpien mundura eramango gaitu: begi hutsez antzemanezina diren uhin mota batzuetara. 1895ean Wilhelm Röntgen fisikariak kasualitatez aurkitu zituen, eta handik gutxira, beste zientzialari askok haien ahalmena ikertzen hasi ziren. Adibidez, Rosalind Franklinek DNAren egitura ezagutzeko erabili zituen.

X izpiak uhin elektromagnetikoen familiakoak dira, baina besteek ez bezala, hainbat material zeharkatzeko gaitasuna dute. Zenbat eta energia handiagoa izan, orduan eta sakonago sartzen dira. Horrela, ehun bigunak erraz zeharkatu ditzakete, baina hezurretan gelditzen dira, hauek dentsitate handiago dutelako. Horrek aukera ematen du gorputzaren barneko egiturari “argazki bat ateratzeko” ebakuntzarik gabe. Horri esker, Röntgenen aurkikuntzak iraultza ekarri zuen medikuntzan. Gaur, gure trikuak erakutsiko digu ikusezina ikusteko gaitasuna izan daitekeela zientziaren tresnarik indartsuena.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: X izpiak appeared first on Zientzia Kaiera.

Stanisława Nikodym matematiken arloan doktorego bat eskuratu zuen lehen emakume poloniarra izan zen. 1925ean lortu zuen, Varsoviako Unibertsitatean. Otto Nikodym matematikari ezagunarekin ezkondu zen; elkarrekin lan egin zuten eta elkarri lagundu zioten askotariko ikerketetan. Hala ere, Stanisławak topologiaren esparruan eginiko lanak ia ezezagunak dira.

1. irudia: Stanisława Liliental matematikaria (1916). (Iturria: Mujeres con Ciencia).Haurtzaroa eta gaztaroa

Stanisława Dorota Liliental 1897ko uztailaren 2an jaio zen Varsovian. Regina Gitla Eiger (1877-1924) etnografo, itzultzaile eta kazetari eta Natan Nuchim Liliental (1868-1927) bankuko agente senar-emazte judutarren hiru seme-alabetatik nagusiena izan zen.

Bere amak, Reginak, Uniwersytet Latający (Flying University) hezkuntzako instituzioan ikasi zuen. Ezkutuko instituzio hori 1885 eta 1905 artean egon zen martxan garai hartan Errusiar Inperioaren menpe zegoen Varsovian. Instituzioaren helburua honako hau zen: goi-mailako hezkuntza “ofizial”-era sarbiderik ez zuten poloniar gazteei, bereziki emakumeei, hezkuntza eskaintzea. Han ikasi zuten, halaber, Maria Skłodowska-Curiek (1867-1934) eta horren ahizpa Helena Skłodowska- Szalayk (1866-1961).

Helena Szalay zen Stanisława sei urtez joan zen Lehen Hezkuntzako eskolako zuzendaria. Aurrerago, Liliental gazteak Bigarren Hezkuntzako zazpi urte ikasi zituen emakumeentzako institutu pribatu batean. Garai hartan hasi zen Lehen Mundu Gerra. Varsovia, garai hartan, Errusiar Inperioak kontrolatzen zuen Poloniako eremuan zegoen, eta hala egon zen 1915eko abuztuaren 5era arte, tropa alemanek Varsovia hartu zuten arte. Urte berean, alemanek baimena eman zuten Varsoviako Unibertsitatea irekitzeko, poloniera irakasteko; eta, lehen aldiz, emakumeek baimena izan zuten unibertsitatean ikasteko.

Unibertsitate ikasketak

Bigarren Hezkuntzako ikasketak amaitu ondoren, 1916ko urriaren 18an, Varsoviako Unibertsitateko Filosofia Fakultatean sartu zen Stanisława. Matematikak ikasi zituen, eta matematikari nabarmenek emandako ikastaroetan izan zen: Stefan Mazurkiewicz (1888-1945), Zygmunt Janiszewski (1888-1920), Wacław Sierpiński (1882-1969), Samuel Dickstein (1851-1939) edo Jan Łukasiewicz (1878-1956), besteak beste. Horiek guztiek aurkeztu zizkioten gerora interesatuko zitzaizkion gaiak, hala nola topologia, eta bereziki continuumak (espazio topologiko konexu eta trinkoak), planoa deskonektatzen dutenak. Hain zuzen ere, hori izan zen bere doktorego tesiaren gaia.

1918ko azaroaren 11ko armistizioa eta gero, gerra amaitu zen, baina tropa alemanek Poloniaren zati handi bat okupatzen jarraitzen zutenez, Poloniako armadako kideak altxatu egin ziren Polonia independentea lortzeko eta Stanisławak ikasketak utzi zituen 1918-19 ikasturte akademikoan, Poloniako armadako errekrutei matematikak irakasteko. Aurrerago, Varsoviako Unibertsitatera itzuli zen ikasketak amaitzeko.

Stanisławak 1923ko udako oporrak Zakopanen igaro zituen, Tatra mendien behealdean dagoen bainuetxe hiri batean. Matematikari poloniar askok han igarotzen zuten udako atsedenaldia; elkarrekin matematikei buruz eztabaidatzeko aukera paregabea zen. Han ezagutu zuen Stanisławak Otto M. Nikodym (1887-1974) matematikaria. 1924an ezkondu ziren, eta hortik aurrera Stanisława Nikodym izena hartu zuen.

Doktoregoa eta horren osteko ikerketa

Stefan Mazurkiewiczen zuzendaritzapean egin zuen Stanisławak doktorego tesia. 1925eko ekainaren 26an lortu zuen doktoregoa, O rozcinaniu płaszczyzny przez zbiory spójne i kontinua (Multzo konexu eta jarraituen bidezko planoaren ebaketei buruz). Matematiketan doktoregoa eskuratu zuen lehen emakume poloniarra izan zen.

Nikodym bikotea Krakoviara lekualdatu zen geroago, Ottok lana lortu baitzuen Jagellondar Unibertsitatean.

Poloniako gobernuak Parisen ikasteko finantzaketa eman ondoren, Stanisławak eta Ottok Sorbonan ikasi zuten 1926-27 ikasturte akademikoan. Ahal izan zuten moduan biziraun zuten, jasotzen zuten beka eskasa aintzat hartuta. Stanisławak lanean jarraitu zuen lokalki konexuak diren continuumei buruzko ikerketak argitaratzen.

1930ean, Nikodym bikotea Varsoviara itzuli zen. Stanisława Franciszek Lejaren (1885-1979) laguntzaile aritu zen Varsoviako Politeknikoan, Leja 1936an Krakoviara joan zen arte. Garai hartan, argitaratzen jarraitu zuen, eta matematiken bi liburu idatzi zituen (horietako bat Ottorekin batera), gerora berrargitaratuko zituztenak. 1936tik aurrera, zenbait lan egin zituen argitaletxe batentzat, baina ez zuen lan finkorik lortu.

Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, polizia sekretu sobietarrak Stanisławaren neba, Antoni (kimikaria eta Poloniako armarako ofiziala), hil zuen 1940ko Katingo sarraskian. Stanisława judua zenez, Nikodym bikoteak herrixka txiki batera egin zuen ihes. Han, matematika eskolak ematen zizkieten haurrei janariaren eta aterpearen truke.

1944ko Varsoviako altxamenduan, Nikodym bikoteak ondasunak galdu zituen, hala nola argitaratu gabeko zenbait obra matematiko.

2. irudia: Otto eta Stanisława Nikodym Kenyonen (Estatu Batuak), kide matematikari batzuekin. (Iturria: Mujeres con Ciencia).

Azkenik, Europan zeharreko zenbait bidaiaren ostean, Estatu Batuetara emigratu zuten 1948an, eta Ohion finkatu ziren. Matematika irakatsi zuten biek Gambierreko Kenyon Collegen, Ottro irakasle gisa eta Stanislawa irakasle atxiki gisa aritu ziren. Garai hartan, Stanisławak bi artikulu besterik ez zituen argitaratu, biak Ottorekin batera.

1965ean, Stanisława eta Otto erretiratu eta Utikara (New York) lekualdatu ziren. Otto Nikodym 1974ko maiatzaren 3an zendu zen. Stanisława Poloniara itzuli zen eta 1988ko martxoaren 26an hil zen, bere sorterrian.

Iturriak:

• O’Connor, John J.; Robertson, Edmund F. (2024). Stanisława Dorota Liliental Nikodym, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• O’Connor, John J.; Robertson, Edmund F. (2024). Otto Marcin Nikodym, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews
• Ciesielska, Danuta (2020). Stanisława and Otton Nikodym. Honetan: Kaufholz-Soldat, E., Oswald, N. (eds) Against All Odds. Women in the History of Philosophy and Sciences, vol 6. Springer
• Stanisława Nikodym, Wikipedia

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@martamachos.bsky.social) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ko uztailaren 4an: Stanisława Nikodym, una topóloga prácticamente desconocida.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Stanisława Nikodym, topologo ia ezezaguna appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Urpean hondoratutako ontzi eta armen inguruan bizitza nola pilatzen den erakutsi dute gaiaren bueltan argitaratutako bi ikerketek.

Bigarren Mundu Gerran Adolf Hitlerrek Europa menderatu nahi izan zuenean, Britainia Handiarekin arazo handi bat izan zuen: lurralde kontinentala menderatzea eta gauza hori egitea uharte batekin ez da, inondik inora, gauza berdina. Hortaz, naziak hegazkin bidezko erasoekin saiatu ziren aurrenekoz, baina gerraren azken urteetan are beldurgarriagoa zen metodoaz baliatu ziren britainiarren morala eta azpiegiturak suntsitu nahian: V-1 bonba hegalariekin. Jakina denez, triskantzak eragin arren, azkenean horiek ez zuten gerraren bilakaera aldatu.

Historiaren norabide aldaketa bitxi batean, heriotza zabaltzeko erabilitako teknologiak bestelako erabilera baketsua ahalbidetu zuen, eta, egungo kontinente arteko misilak horretan abiatzen badira ere, kanpo espaziora zabaldu ahal izateko modua ere bihurtu dira, horrek dakartzan onura guztiekin.

Baina horren ikusgarriak ez diren beste ezusteko onurak ekarri dituzte V-1 bonba horiek, bai eta gerrarako berariaz prestatutako beste hainbat tramankuluk ere. Izan ere, urteen poderioz, ondoratutako itsasontzi eta armek bizidunentzako aterpe bilakatu dira.

2. irudia: armen inguruan pilatutako organismo kopurua gertuko eremuetakoa baino dezente handiagoa izan da. (Argazkia: Vedenin et al /Commun Earth Environ)

Duela gutxi publiko egindako bi ikerketek hori agerian utzi dute. Horien arabera, Lehen eta Bigarren Mundu Gerretan itsaspean hondoraturik geratu ziren arrastoek bioaniztasun handia gordetzen duten ekosistemen kokaleku bihurtu dira. Denboran eta espazioan izandako ikerketa independenteak izanda ere, antzeko ondorioak atera dituzte biek.

Horietako lehena Itsaso Baltikoan egin dute. Bigarren Mundu Gerra eta gero bertara bota zituzten, hain zuzen, Alemaniako armadak erabilitako arma andana. Besteak beste, V-1 bonba ospetsuak. Ez zen ekintza isolatua izan. Izan ere, 1972an itsasoaren kutsadura prebenitzeko hitzarmena sinatu zen arte, itsasora edozein gauza botatzeko aukera arautu gabe egon zen.

Baltikoan, hainbeste lehergai egonda, ikertzaileek itsas hondoaren zati txiki bat baino ezin izan dute aztertu, eta duela gutxi aurkitu izan den Lehen eta Bigarren Mundu Gerretako armen urpeko zabortegi bat aukeratu dute arakatzeko. Hala, Lübeck badian (Alemaniako iparraldean) Bigarren Mundu Gerran itsaspean pilatutako munizioak aztertu dituzte, eta orduan konturatu dira gerra arrasto horiek milaka organismoren bizileku direla orain.

Communications Earth & Environment aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean ezagutzera eman dutenez, ingurua aztertzeko urrunetik kontrolatutako itsaspeko bat erabili dute. Irudiei esker, gai izan dira arma horietan zein inguruan zegoen fauna identifikatu eta zenbatzeko. Tramankulu horren bitartez bereizmen altuko irudiak hartu dituzte, eta sedimentuen zein inguruko uren hainbat lagin hartu dituzte ere.

Besteak beste, belakiak, anemonak, itsas izarrak, karramarroak eta arrainak ikusi dituzte bertan. Arrasto horien azterketak erakutsi du horien bueltan pilatzen direla inguruetan baino bizidun gehiago. Munizioen azalera metalikoan, metro koadroko 43.000 organismo neurtzera iritsi dira, inguruko sedimentuetan 8.200 inguru aurkitu dituztelarik.

Egiaztatu dute jatorri naturaleko beste substratu naturalek betetzen duten antzeko rola jokatzen dutela pilatutako armek. Izan ere, organismoek toki honekiko erakusten preferentziaren arrazoia da nahiago dutela bizitzea gogorrak diren azaletan.

Uretan hartutako laginetan konturatu dira substantzia leherkorren arrastoak daudela: trinitrotolueno —TNT famatua— eta ziklonita —RDX—, litro bakoitzeko 30 nanogramo eta 2,7 miligramo arteko kontzentrazioetan. Logikoa denez, bonbetan erabilitako lehergaien aztarnak dira horiek. Kutsadura horren bueltan ez dute asko sakondu, baina, diotenez, kutsadura maila hauek eragina izan dezakete zenbait bizidunetan, baina arriskua bizidun bakoitzaren sentikortasunaren era esposizio denboraren araberakoa da beti.

Bonben azal metalikoetan organismo gehiago aurkitu dituzte estali gabeko material leherkorrean baino. Ikertzaileen ustez, horrek esan nahi du organismoak saiatzen direla saihesten zati kutsakor horietan aurkitzen duten material kimiko toxikoekiko esposizioa.

Ontzidi mamua

Bigarren ikerketan aztertu duten kokalekua Mallows badian dago, Marylandeko Potomac ibaian (AEB). Bertan ontzidi mamu izenekoa daukate. Izen bitxi horren atzean dagoen arrazoia da Lehen Mundu Gerrarako eraiki ziren 147 itsasontzi bertan urperatu zituztela 1920ko hamarkadan. Dena dela, azkenean gerran ez zituen ontziak erabili. Baina, eremua aztertu duten zientzialariek egiaztatu ahal izan dutenez, itsasontzi horiek ezusteko beste funtzio bat betetzen dute orain: bizidunentzako aterpe bilakatu dira.

1. irudia: Potomac ibaian dagoen ‘ontzidi mamua’ biodibertsitatea ahalbidetzen duten uharteak bilakatu dira. (Argazkia: Duke Marine Robotics / Remote Sensing Lab)

Scientific Data aldizkarian argitaratutako ikerketan ezagutarazi dutenez, besteak beste, urpeko landaredia, adarrak eta sustraiak errotu dira itsasontzi horien inguruan, eta kate trofiko berrien abiapuntu bilakatu dira. Inguru horretan aurkitu dituzten animalia nabarmenen artean arrano arrantzalea (Pandion haliaetus), edota Atlantikoko polaioa (Acipenser oxyrinchus) bezalako espezie garrantzitsuak daude.

Eremua aztertzeko, bereizmen handiko irudiak hartzeko gai diren droneak erabili dituzte, eta, horri esker, urpeko ontzidiaren mapa osatu dute. Drone horiek kalitate altuko irudiak eskaini dituzte: pixel bakoitzeko 3,5 zentimetroko bereizmena, hain zuzen. Kasu honetan, ikerketa deskriptiboagoa egin dutela esan daiteke. Horregatik, espero dute erabilgarria izango dela urpean den ontzidi horren gaineko azterketa arkeologiko edota ekologikoetarako.

Bi ikerketek ondorioztatu dute gerra arrastoek komunitate biologiko konplexuetarako ingurunea eskaintzen dutela. Bizidunentzako aterpe izan arren, aintzat hartu behar da toki horietan hondakin toxikoak pilatzen direla —batez ere Baltikoko arrastoen kasuan—, eta horiek mehatxu ere badirela bizidunentzat. Hortaz, zientzialariek diote hoberena izango litzatekeela beste babesleku batzuk sortzea. Modu horretan, egituren onura ekologikoak mantendu ahalko lirateke, baina kutsaduraren aldetik dauden arriskuak saihestuz.

Erreferentzia bibliografikoak:

Vedenin, A.; Kröncke, I.: Weiß, T.; Nolte, G.; Keller, M.; Beck, A. J.; Esposito, M.; Greinert, J. (2025). Sea-dumped munitions in the Baltic Sea support high epifauna abundance and diversity. Commun Earth Environ, 6, 749. DOI: 10.1038/s43247-025-02593-7

White, Elizabeth C.; Seymour, Alexander C.; Dale, Julian: Newron, Everette; Johnston, David W. (2025). Mapping the “Ghost Fleet of Mallows Bay”, Maryland with drone-based remote sensing. Scientific Data, 12, 1547. DOI: 10.1038/s41597-025-05635-z

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Itsaspeko babesgune bilakatu dira arma zaharrak appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Azken hamarkadetan, arkitektura tridimentsional metalorganikoek mundu osoko ikertzaileen arreta jaso dute. Horren ondorioz, aurtengo kimikako Nobel saria 1990eko hamarkadan material mota hori aurkitu zuten zientzialariei eman diete. Sendagaien garraioan zein gas kutsatzaileen pilaketan ehunka aplikazio dituen egitura molekularra giltzarri izan daiteke klima-aldaketaren eragile nagusiena den negutegi-gasen isurketa murrizteko. Izan ere, gas mota hauen gehienak tenperatura altuetan (>200 °C) isurtzen dira, eta orain, lehen aldiz, UC Berkeley-ko ikertalde batek zink hidruroak arkitektura metalorganikoekin batu ditu tenperatura altuko karbono dioxidoa pilatzeko.

30 urte baino gehiago pasa dira lehen aldiz ioi metalikoz eta molekula organikoz osaturiko egitura errepikakorra aurkitu zenetik. 1989 urtean, aurten kimikako Nobel saria irabazi duen Richard Robson-ek ioi metalikoak konposatu organiko zurrunekin lotu zitezkeela aurkitu zuen Melbourne unibertsitateko laborategietan. Gaur egun, konposatu metalorganiko (‘Metal–Organic Frameworks (MOF)’ ingelesez) deitu ohi zaien egitura hauek porositate handiko sare tridimentsional infinitu periodikoak eratzen dituzte eskala mikroskopikoan.

1. irudia: egitura metalorganikoak aurkitzeagatik 2025 kimikako Nobel saria irabazi duten ikertzaileak. (Iturria: The Nobel Prize)

Garai hartan, ikertzaile australiarrak garatutako material berria oso hauskorra zen eta MOF egitura berriak ez ziren 1990ko hamarkadaren amaiera arte indartu. Izan ere, urte horietan zehar, Robson-ekin Nobel saria irabazi duten Omar M. Yaghi-k eta Susumu Kitagawa-k ikerketa ugari egin zituzten egitura molekular horien aplikazio eta propietateen inguruan. Ondorengo hamarkadetan, hiru ikertzaileek egindako aurkikuntzak aukera eman die munduko milaka ikertzaileri gas-pilaketan, energian, erreakzio kimikoen katalisian, medizinan zein ur-tratamenduan erabiltzen diren 3D-ko arkitektura molekularrak garatzeko. Eta, orain, XXI. mendeko lehengo laurdena igaro denean, material mota hori gako bihur daiteke gaur egun errealitate bihurtu den aldaketa-klimatikoari aurre egiteko. Izan ere, Science aldizkarian argitaratutako ikerketa batek egitura metalorganiko tridimentsional berri bat aurkeztu du CO2 beroa xurga dezakeena.

Tenperaturak baldintzatutako funtzionamendua

Porlana edo altzairua ekoizten duten fabrikek negutegi-efektuko gas kantitate handiak igortzen dituzte. Gaur egun, gas mota hauek pilatzen eta deuseztatzen laguntzen duten teknologiek arazoak izaten dituzte tenperatura altuetan jarduteko. Izan ere, teknologia hauek amina deituriko konposatu likido organikoak erabiltzen dituzte karbonoa xurgatu eta atmosferara ez igortzeko, eta aminen eta karbonoaren arteko esteka sortzen duen erreakzio kimikoa 40-60ºC-an gertatzen da soilik.

2. irudia: munduko karbono dioxido isurien hiru laurden tenperatura altuetan gertatzen da. (argazkia: ulleo – jabari publikoa. Iturria: Pixnio.com)

Horiek horrela, aipatutako industriek nahiz erregai fosilak erabiltzen dituzten energia-zentralek, oro har negutegi-efektuko gas gehien igortzen dituztenek, 200ºC-tik gora jardun dezaketen teknologia berriak eskatzen dituzte. Nahiz eta azken urteetan ikertzaileak material berriak probatzen aritu diren, amina erantsiak dituzten MOF azpimotak barne, garatutako teknologiek ez dute 150ºC-ko langa gainditu. Hori dela eta, gaur egun zenbait estrategia erabiltzen dira gas kutsatzaileak hozteko, baina Kurtis Carsch-ek, Science aldizkarian argitaratu den artikuluaren bigarren autoreak, adierazten duenez, “Azpiegitura garestiak eta ez-jasangarriak behar dira gas beroko korronte horiek hartu eta karbono-xurgapen teknologiek funtzionatzen duten tenperaturetara hozteko”.

Paradigma alda dezakeen amina gabeko MOF teknologia

Gaur egun pilatzen diren negutegi efektuko gasak lur azpian biltegiratzen dira edo balio erantsiko produktu kimiko berriak garatzeko erabiltzen dira. Estrategia hauek klima-aldaketaren paradigma alda dezakete, baina ezinbestekoa bihurtu da gas kutsatzaile gehien igortzen dituzten industrietan esku-hartzea. “Altzairuaren eta zementuaren industrien CO2 emisioetan pentsatzen hasi behar dugu, karbonoa kentzeko zailak baitira; izan ere, litekeena da CO2 igortzen jarraitzea, baita gure energia-azpiegitura energia berriztagarrietara gehiago bideratzen den heinean ere”, adierazten du lanaren lehen autore den Rachel Rohde-k.

3. irudia: ZnH-MFU-4l deituriko egitura molekular metalorganikoa, karbono dioxidoa modu itzulgarri eta selektiboan finkatzeko gai dena. (Argazkia: Rachel Rohde, Kurtis Carsch and Jeffrey Long, UC Berkeley)

UC Berkley-ko ikertaldeak hamarkada bat baino gehiago darama CO2-a adsorbatzen duten MOF-ak ikertzen. 2015 urtean, ikertaldea zuzentzen duen Jeffrey Long irakasleak etorkizun handiko materiala sortu zuen. Teknologia honetan azalera erraldoia duen matrize porotsu eta kristalinoa eskaintzen zuen MOF-ak, eta aminak finkatzen zuen karbono dioxidoa. “MOF-ek duten egitura paregabeei esker, CO2 kondizio egokietan harrapatu eta askatzeko puntu asko aurki dezakegu”, dio Carsch-ek. Baina, materialak aminen beharra zuenez, ez zen eraginkorra tenperatura altuetan. Orduan, UC Berkeleyko ikertzaileak aminarik gabeko MOF egiturak ikertzen hasi ziren.

Molekula organikoen alternatibak bilatzen ari zirela zink hidruroekin egin zuen topo ikertaldeak. Normalean hidruro metaliko molekularrak erreaktiboak dira eta, beraz, nahiz eta CO2-a finkatzeko gaitasuna handia duten, egonkortasun txikia izan dezakete. Rodhe-ren hitzetan, ordea, “garatutako materiala oso egonkorra zen, eta karbonoa sakon finkatzen zuen. Horrela, karbono dioxidoaren % 90 harrapatzen zuen amina erantsia duten MOF-en antzera, baina tenperatura askoz altuagoetan”.

Tenperatura igo ahala entropiak karbono dioxidoa gas-fasean egotea ahalbidetzen duenez, lehen pentsatzen zen ezinezkoa zela molekula horiek solido porotsu batekin harrapatzea 200 °C-tik gorako tenperaturan. “Lan honek erakusten du, behar bezalako funtzionaltasunarekin (kasu honetan, zink hidruroko finkapen-puntuak erabiliz), tenperatura altuetan (adibidez, 300 °C-an) CO2-aren finkapen azkarra, itzulgarria eta gaitasun handikoa lor daitekeela”, dio UC Berkleyko Long irakasleak.

Orain ikertzaileak aztertzen ari dira garatutako materialek zer beste gas adsorba dezaketen edo zein izango diren CO2 are gehiago adsorbatzeko aukera emango dieten aldaketak. “Zorionez, aurkikuntza honek bide berriak ireki ditu gasen bereizketaren zientzian, tenperatura altuetan lan egin dezaketen adsorbatzaile solido funtzionalen diseinuan oinarrituta”, ondorioztatzen du Carsch-ek.

Erreferentzia bibliografikoa:

Rohde, Rachel C.; Carsch, Kurtis M.; Dods, Matthew N.; Jiang, Henry Z. H.; McIsaac, Alexandra R.; Klein, Ryan A.; Kwon, Hyunchul; Karstens, Sarah L.; Wang, Yang; Huang, Adrian J.; Taylor, Jordan W.; Yabuuchi, Yuto; Tkachenko, Nikolay V.; Meihaus, Katie R.; Furukawa, Hiroyasu; Yahne, Danielle R.; Engler, Kaitlyn E.; Bustillo, Karen C.; Minor, Andrew M.; Reimer, Jeffrey A.; Head-Gordon, Martin; Brown, Craig M.; Long, Jeffrey R. (2024). High-temperature carbon dioxide capture in a porous material with terminal zinc hydride sites. Science, 386, 814–819. DOI: 10.1126/science.adk5697

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Hoztu gabeko karbono dioxidoa pilatu dezakeen egitura molekularra appeared first on Zientzia Kaiera.

Cristina Romo-Valera, Maddalen Rodriguez-Astigarraga, Jon Arluzea eta Noelia Andollo

Hidrogelak % 99 arteko ura atxiki dezaketen sare polimeriko hidratatuak dira, eta horrek material egoki bilakatzen ditu giza gorputza bezalako inguruneetan erabiltzeko. Medikuntza birsortzaileak ehun eta organoen birsorkuntza helburu duten teknologiak hartzen ditu bere baitan, hala nola molekula disolbagarrien erabilera, terapia genikoa, zelula amekin egindako terapia eta ehun-ingeniaritza. Azken honetan, hidrogelek aplikazio ugari dituzte, besteak beste, farmakoak eta zelulak garraiatzeko, 3D hazkuntza-ereduak sortzeko, zauriak orbaintzeko, odol-jarioak prebenitzeko, erradioterapian ehunak babesteko edo inplanteen biobateragarritasuna hobetzeko.

Hidrogelen propietate fisiko-kimikoek haien portaera eta egokitasun biologikoa baldintzatzen dituzte. Sarearen tamainak biomolekulak edo zelulak askatzeko abiadura erregula dezake; puzte-gaitasunak farmakoen askapen kontrolatua ahalbidetzen du; biskoelastikotasunak portaera likatsu edo elastikoa doitzeko aukera eskaintzen du, hidrogelen eta zelulen arteko elkarrekintzan eragina izan dezakeelarik; eta biodegradagarritasuna, berriz, gorputzarentzat kaltegarriak ez diren osagaien degradazioa bermatzeko funtsezkoa da. Bestalde, biobateragarritasunak, materialak sistema immunearen aurkako erreakziorik eragin gabe erabiltzea ahalbidetzen du. Aplikazioaren espezifikotasunari dagokionez, hidrogelak kanpo-estimuluei (hala nola tenperatura, argia edo indar mekanikoak) edo barne-estimuluei (esaterako, pH-aldaketak edo jarduera entzimatikoa) erantzuteko gaitasunarekin diseina daitezke. Gainera, hidrogel eroaleek terapia bioelektrikoan eta ehun-ingeniaritzan aukera berriak irekitzen dituzte, zelulen detekzioa eta estimulazio elektrikoa bideratuz, zauriak azkarrago orbaintzea eta ehun kaltetuak berreskuratzea sustatuz.

Irudia: hidrogelen diseinuan kontuan izan beharreko propietate nagusiak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Hidrogelen sintesia erretikulazio-metodoaren arabera sailka daiteke, fisikoa edo kimikoa izan daitekeelarik. Fisikoki erretikulatutako hidrogelak interakzio iragankorretan oinarritzen dira, hala nola hidrogeno-loturak, interakzio hidrofobikoak edo ionikoak. Hauek malgutasun eta biobateragarritasun handiagoa eskaintzen dute, eta aproposak dira zelulen hazkuntza edo farmakoen askapen kontrolatuan erabiltzeko. Interakzio fisikoen bitartez gurutzatutako hidrogelek ez dute erretikulazio eragilerik eta egonkor mantentzen dira kristalinotasunari, hidrogeno-loturei, interakzio hidrofobikoei, interakzio elektrostatikoei edo kateen korapilatzeari lotutako lotura iragankorrei esker. Erretikulazio eragilerik gabeko hidrogelak sortzeko, interakzio ionikoak, interakzio hidrofobikoak edo hidrogeno-loturak besteak beste, aztertu eta ulertzeak interes handiagoa izan du berriki. Bestaldetik, kimikoki erretikulatutako hidrogelek lotura kobalente iraunkorrak dituzte, eta horrek egonkortasun eta erresistentzia handiagoa ematen die. Erradikal askeen polimerizazioz, erradiazioz, molekula txikien erretikulazioz edo entzimek eragindako erretikulazioz osa daitezke. Hidrogel hauek ezin hobeak dira euskarri sendoak behar dituzten aplikazioetan, hala nola ehun-ingeniaritzan eta inplanteetan.

Hidrogelen garapenak diziplina anitz biltzen ditu eta gurutzaketa-metodoaren hautaketak, bai eta propietate fisiko-kimikoen egokitzapenak ere, funtsezko garrantzia dute. Gurutzaketa-metodoak hidrogelaren egonkortasuna eta sendotasun mekanikoa baldintzatzen ditu, baita ingurune biologiko konplexuetan osotasuna mantentzeko duen gaitasuna ere. Azken batean, hidrogelen diseinuak orekaz jokatzea eskatzen du, gurutzaketa-metodo egokiaren eta aplikazioaren eskakizun espezifikoei lotutako propietateen artean. Ikuspegi integratu honek, materialaren egokitzapen eta funtzionaltasun optimoa bermatzeaz gain, biomaterialen ingeniaritzan etengabeko berrikuntza sustatzen du, aukera terapeutikoak nabarmen hobetuz eta medikuntza birsortzailean eta osasun pertsonalizatuan muga berriak zabaltzen lagunduz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Medikuntza birsortzailerako hidrogelak.
• Laburpena: Hidrogelak gurutzatutako monomeroez osatutako sare polimerikoak dira, hidrofilizitate mailaren arabera % 99ra arteko ura atxikitzeko ahalmena izan dezaketenak. Horrek aplikazio translazional askotarako konponbide oso egoki bihurtzen ditu. Hidrogelak helburu biomediko anitzetarako erabil daitezke, hala nola farmakoak edo zelulak garraiatzeko, ehunen birsorkuntzarako, 3D hazkuntza-ereduen bidez zelulen ugalketa sustatuko duten ehunen mikroinguruneak sortzeko, odol-jarioen prebentziorako, erradioterapian ehunak babesteko edo inplanteen biobateragarritasuna hobetzeko. Aipatutako gaitasunen ondorioz, hidrogelak baliagarriak dira larritasun-maila ezberdineko gaixotasun eta afekzio medikoetarako, bai eta hain ohikoak ez diren eremuetarako ere, hala nola ingurumen-ingeniaritzarako. Artikulu honetan hidrogel-soluzioen sintesian erabil daitezkeen ezaugarri fisiko-kimiko nagusiak eta erretikulazio-teknikak deskribatzen dira. Propietate horiek ulertzea eta kontrolatzeko gaitasuna funtsezkoak izango dira aplikazio biomediko espezifikoa zehazteko.
• Egileak: Cristina Romo-Valera, Maddalen Rodriguez-Astigarraga, Jon Arluzea eta Noelia Andollo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 11-28
• DOI: 10.1387/ekaia.26797

Egileez:

Cristina Romo-Valera, Jon Arluzea eta Noelia Andollo EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko eta IIS Biobizkaia Osasun Ikerketarako Institutuko ikertzaileak dira.

Maddalen Rodriguez-Astigarraga EHUko Medikuntza eta Erizaintza fakultateko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Medikuntza birsortzailerako hidrogelak appeared first on Zientzia Kaiera.

Rosa Porcel Biologian lizentziaduna eta Biokimika eta Biologia Molekularrean doktorea da (Granadako Unibertsitatea). Egun irakasle titularra da Universitat Politècnica de València unibertsitateko Bioteknologia Sailean, bai eta ikertzailea ere Landareen Biologia Molekular eta Zelularraren Institutuan, non zuzendariordea ere baden. Horrez gain, unibertsitate bereko Ingeniaritza Agronomikoaren eta Ingurumenekoaren Goi Mailako Eskola Teknikoko zuzendariordea ere bada.

Ikertzaile gisa, Rosa Porcelek 25 urteko eskarmentua du landareen eta mikorrizen arteko sinbiosiaren eta estresaren aurreko tolerantziarekiko harremanaren ikerketan; zehazki, lehortearekiko eta gazitasunarekiko tolerantzia izan du aztergai. Horri buruzko ikerketa artikulu asko argitaratu ditu eragin handiko aldizkarietan. Horrez gain, doktorego tesi batzuk ere zuzentzen ari da arlo horretan. Bere ibilbide zientifikoa aintzatetsi egin dute Landareetako Harreman Hidrikoen arloko Ikerketako Sari Nazionalaren bidez, eta bere unibertsitateak ematen duen Ikerketako Ibilbide Bikainaren Sariko finalista ere izan da.

Esparru akademiko eta ikertzailetik kanpo, Rosa Porcel dibulgatzaile zientifikoa da 2011az geroztik: La Ciencia de Amara izeneko bloga dauka, eta konferentziak eta dibulgazioko askotariko ekitaldiak egiten ditu. Dibulgazio Zientifikoko Antama Saria jaso zuen. Eso no estaba en mi libro de Botánica liburuaren egilea da (argitaletxea: Guadalmazán), eta lan horrengatik dibulgazio zientifikoko liburu onenaren Prismas 2021 saria eman zioten. Eta bere banakako bigarren liburua argitaratu berri du: Plantas que nos ayudan (argitaletxea: Destino).

Irudia: Rosa Porcel ikertzailea. (Rosa Porcelek emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Landareek lehortearekiko eta gazitasunarekiko duten tolerantzia. Duela 20 urte baino gehiago hasi nintzen lanean mikorrizekin. Mikorriza arbuskularrak onddo mikroskopikoak dira, eta sinbiosi mutualista batean bizi dira duela milioika urtetik landareen sustraiekin; mizelioen bidez konektatzen dituzte landare guztien sustraiak lurraren azpian, eta askotariko estresen aurrean babesten dituzte. Nire lanaren helburua zen argitzea zer mekanismo molekularri esker diren landare mikorrizak toleranteagoak lehortearekiko eta gazitasunarekiko. Egun, eremu horretan lan egiten jarraitzen dut.

Lehorteak eta gazitasunak modu larrian kaltetzen dituzte laboreak, eta gure ikertaldean tresnak garatu nahi ditugu nekazaritzako elikagaien arloan interesgarriak diren landareak egoera gogor horiek erresistitzeko gai izateko. Abordatze molekularrak erabiltzen ditugu, edizio genetikoa, adibidez; bai eta aplikatuagoak ere, hala nola bioestimulatzaile berrien identifikazioa, ebaluazioa eta karakterizazioa. Bioestimulatzaileak askotariko estresen aurrean (lehortea, beroa, gazitasuna, patogenoak, intsektuak, eta abar) laboreen hazkuntza, garapena eta tolerantzia hobetzen duten substantzia edo mikroorganismoak dira, eta hori guztia lortzen dute landareen prozesu naturalak estimulatzearen bidez.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Zortea dugu egunean behin baino gehiagotan jan ahal izateagatik, eta elikagai horietako asko landareak dira edo landareetatik datoz. Hortaz, elikatzen gaituzten laboreak izaten jarraitzen dugula bermatu behar dugu. Pentsatzen baduzu, ortuariak, frutak, barazkiak, zerealak eta lekaleak landareak dira, eta olioak, irinak, kakaoa, garagardoa, ardoa, fruitu lehorrak eta abar landareetatik datoz. Landareek ere pairatzen dituzte klima-aldaketaren ondorioak, eta ezinbestekoa da ekoizpenari eta jasangarritasunari eustea. Tamalez, lehorte batek arazo larriak ekar ditzake. Duela ez asko, 2023an, 12 euro ordaintzera iritsi ginen oliba olio litro batengatik. Beste arrazoi batzuen artean, hori gertatu zen muturreko lehorteko eta tenperatura altuko ondoz ondoko bi urte izan genituelako, eta horrek erdira murriztu zuen ekoizpena.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Ezin dut esan haurra nintzela figura nabarmen bat nuenik, baina egia da karrera zientifikoan aurrera egin ahala, nire zuzendariak izan nituela erreferente. Asko eta asko ikasi nuen nire tesi zuzendari Juan Manuel Ruiz Lozano doktorearengandik, eta gaur egun ere aparteko harremana daukagu, bai eta José Miguel Barea irakaslearengandik ere; mikorrizen arloko aitzindaria eta zientzialari bikaina da. Zorte handia izan dut Ramón Serrano irakaslea bezalako ikertzaileak gertu izan ditudalako; Ramón nazioarteko erreferentea da, ezagutu dudan pertsonarik argienetako bat. Zientzialari, irakasle eta pertsona zoragarria zen; honoris causa doktorea (Ratisbonako Unibertsitatea, Alemania), Alfontso X.a Jakitunaren Ordenako Gurutzea, Biologia Molekularreko Europako Erakundeko (EMBO) kidea, eta Biokimika eta Biologia Molekularreko Espainiako Sozietateko (SEBBM) ohorezko bazkidea. Nire gainbegiralea izan zen zenbait urtez nire doktorego ondoko lehen egonaldian. Ikerketa eta irakaskuntzarekiko bere pasioa transmititu zizkidan, eta esan dezaket bere ikertaldea familia balitz bezala zaintzen zuela. Pertsona bikaina izan zen.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Zorionez, aurrerapen handiak egiten ari dira arlo honetan, baina oraindik ere asko dago deskubritzeko. Nire helburua izango litzateke lehortepean efizientzia fotosintetikoa areagotzeko gai diren laboreak lortzea; hau da, aurkako baldintzetan ere, hazkuntza eta garapen ona dutenak. Konplexua da, eta, gainera, Europa ez da errazten ari CRISPR-ren erregulazioa; beste herrialde batzuk oso aurreratuta daude arlo horretan. Bioaniztasuna eta deskubritzeko dagoen guztia aintzat hartuta, landareen errizosferako mikroorganismo ezezagun bat identifikatu nahi nuke; ikaragarrizko efektuak izango lituzke laboreak babesteko eta horien hazkuntza sustatzeko, eta ez genuke kezkatu behar uzta txarrengatik ez eta produktuaren prezioagatik ere. Imajina ezazu!

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketa zientifikoa erronkaz beteriko bidea da, baina motibazioa ezezaguna deskubritzean datza. Hasteko, esango nioke sakondu zezala benetan zer gai maite dituen jakiteko, eta ikerketa arlo horietatik gehiago ezagutzeko interesa izateko. Mentoreez edo pertsona inspiratzaileez ingura dadila.

Zalantzarik gabe, lanbide bokazionala da, eta pazientzia, esfortzua eta sakrifizioa konstante bat dira. Hori izan behar du buruan beti. Karrera oso exijentea da, baina baita oso atsegingarria ere.

Eta, jada mundu honetan sartuta dagoenean, bestelako aholkuak emango nizkioke, gaitasun praktikoetara, etika zientifikora eta komunikaziora bideratutakoak, adibidez.

Ikerketa zientifikoa, askorentzat, bizimodu bat da.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko apirilaren 12an: Rosa Porcel: «La investigación científica es un modo de vida».

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Rosa Porcel: «Ikerketa zientifikoa bizimodu bat da» appeared first on Zientzia Kaiera.

Homo sapiens, Homo neanderthalensis, Homo erectus, Homo antecessor,  Homo habilis… eta beste hainbat. Baina, lehenik eta behin, zer da espezie bat? Espeziea izaki bizidunak sailkatzeko oinarrizko unitatea da, eta definizio ohikoenaren arabera, espezie berekoak dira elkarrekin ugaltzeko eta kume emankorrak izateko gai diren izakiak. Ugaltzeko gaitasun hori nabarmen zailtzen da ugalketa asexuala duten izakietan, elkarrekin hibrido asko sortzen dituzten landareetan edo geneak trukatzen dituzten bakterioen artean. Fosilen artean, morfologiaren arabera egiten da espezie sailkapena. Gizaki modernoek eta neandertalek gurutzatu egin zutela badakigu, eta horrek erakusten du espezieen arteko bereizketa ez dela beti garbia.

Zientzialariek ikuspegi desberdinak dituzte: splitterrek diferentzia txiki oro espezie berritzat hartzen dute; lumperrek, berriz, dena espezie gutxi batzuetan biltzeko joera dute. Eboluzioa ez da egun batetik bestera gertatzen; aldaketa txikiek, belaunaldiz belaunaldi, populazio isolatuetan metatzen dira. Horregatik, batzuek uste dute espezie gutxi batzuk izan zirela (Homo habilis, Homo erectus…), eta beste batzuek, aldiz, zuhaitz adarkatu eta konplexu bat zegoela, hainbat gizaki espezierekin batera. Gaur egun espezie bakarra gara, Homo sapiens, baina iragana askoz nahasiagoa izan zen.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Zenbat gizaki espezie daude? appeared first on Zientzia Kaiera.